KULTURA I SZTUKA ŚREDNIOWIECZA

Kultura i sztuka średniowiecza

kultura i sztuka średniowiecza• rozwój dominujących stylów architektonicznych (romańskiego i gotyckiego)✔ pierwszy okres średniowiecza (V–X w.) to czas:✗ łączenia tradycji rzymskiej z tradycjami plemion zachodnich✗ dominacji w sztuce roli Gotów1 wielbiących wszelkie formy zdobnicze✗ przenikania kultury bizantyjskiej (wschodnie cesarstwo rzymskie)✗ adoptowania sztuki Wschodu✔ okres dojrzały (XI–XIII w.) – przewaga stylu romańskiego✔ „jesień średniowiecza” (XIII–XV w.) – styl gotycki• główne trendy w sztukach pięknych✔ zacierały się granice między literaturą piękną a naukową, fikcją a rzeczywistością, gdyż ważniejsza była problema-

tyka od techniki artystycznego opisu✔ ikonografia skupiała swą uwagę na sprawach Nieba, Sądu Ostatecznego, dziejów Chrystusa oraz prawdach wiary✔ celem poezji było hasło znane w starożytności: „docere, delectere, movere”, czyli „uczyć, bawić, wzruszać”✔ sztuka tego okresu sięgała do symboliki, w której zawarte jest przekonanie, że świat rzeczy widzialnych jest jedy-

nie znakiem ich niewidzialnej natury, jej sygnałem✔ alegoria pełniła funkcję komunikatu – często bardzo prostego – z różnych dziedzin życia (musiał być zrozumiały

dla jak największej grupy ludzi)✗ przykłady alegorii➢ róża – miłość➢ lilia – niewinność, cnota➢ pelikan – ofiara Chrystusa➢ drabina – droga do nieba➢ liczba 7 – doskonałość➢ liczba 13 – śmierć➢ biel – niewinność➢ zieleń – odrodzenie➢ czerwień – miłość, władza➢ kolor niebieski – niebo➢ żółć – zdrada✔ skrajności w przeżywaniu życia oraz sztuki✔ ucieczka przed wszystkimi ostrymi nakazami, zakazami, ograniczeniami, wizją kary za grzechy w zabawę i śmiech✗ podczas tych zabaw następowała zamiana ról społecznych✗ pozorna, chwilowa zmiana dotychczasowego porządku społecznego✔ muzyka ma źródło w liturgii• Grzegorz I Wielki – papież w latach 590–604 wprowadził chorał2 i antyfonarz3 gregoriański• osiągnięciem było przejście do polifonicznego, czyli zharmonizowanego wspólnego prowadzenia wielu głosów✔ wpływ nowych form na inne dziedziny sztuki✗ ołtarze (rzeźba)✗ plastyka (malowidła ścienne)✗ dekoracje wnętrz

1 Goci – lud germański; na początku n.e. przybyli ze Skandynawii do środkowej Europy, skąd w III wieku dotarli nad Morze Czarne; podzielili się następnie na Ostrogotów (G. wschodnich) i Wizygotów (G. zachodnich).

2 chorał gregoriański – jednogłosowe śpiewy Kościoła rzymskokatolickiego przeznaczone do liturgii całego roku kościelnego, zawarte w księgach „Graduale Romanum” i „Antiphonale Romanum” (obecnie publikowane w oficjalnym zbiorze „Liber usu-alis”). Chorał gregoriański powstał z elementów muzyki hebrajskiej, bizantyjskiej i greckiej; kodyfikację śpiewów przypisuje się papieżowi Grzegorzowi I (stąd nazwa, VI w.). Chorał gregoriański opiera się na skalach modalnych; rozróżnia się 2 rodzaje śpiewów chorału gregoriańskiego: 1) śpiewną recytację, zw. accentus, na jednym lub kilku dźwiękach, np. psalmów, „Ewan-gelii”; 2) śpiew właściwy, zw. concentus, bardziej sylabiczny lub melizmatyczny, np. w częściach stałych i zmiennych mszy, w antyfonach, hymnach; chorał gregoriański może być wykonywany solo lub chóralnie, także w sposób responsorialny (chór i solista na przemian) lub antyfonalny (2 chóry na przemian).

3 antyfonarz – (rel.) księga liturgiczna zawierająca zbiór śpiewów liturgicznych, głównie antyfon; antyfona – (śrdwłac.) w li-turgii chrześcijańskiej: krótki tekst modlitewny, dawniej śpiewany lub recytowany na przemian przez dwa chóry po wersetach psalmu, obecnie przeplatający psalmy i hymny lub występujący samodzielnie.

1 z 4

KULTURA I SZTUKA ŚREDNIOWIECZA

✗ złotnictwo (relikwiarze)✗ broń✗ muzyka✗ literatura✗ przedmioty codziennego użytku✗ ubiory

styl romański• nazwa od miasta Roma (Rzym), bo najwcześniej pojawiła się na terenach opanowanych przez Rzym• wiek XI–XII – pełnia rozkwitu• forma✔ prosta, poważna i wytworna• kościoły✔ wygląd kościołów romańskich nawiązuje do stylu świątyń starochrześcijańskich✔ monumentalne rzeźby na portalach kościołów, katedr, klasztorów✔ zdobienie kościołów również ornamentyką zwierzęcą, roślinną i surowymi w swej prostocie płaskorzeźbami• budowle✔ masywność budowli✗ grube mury – charakter obronny✗ małe okna słabo przepuszczające światło✗ mrok w pomieszczeniach✔ duża prostota, funkcjonalność przestrzenna wnętrz (w zamkach władców)✔ sklepienia sprawiały wrażenie ciężkich ze względu na ich kształt – połowa walca, tzw. sklepienia kolebkowe✔ budowle urozmaicone były półokrągłymi przybudówkami oraz wieżami• malarstwo prezentowało często odrealnione postacie, bez „przestrzeni wewnętrznej”✔ „płaskość” postaci łączy się z artystyczną ascezą malowanych osób

styl romański w sztuce – przykłady• architektura✔ Europa✗ katedra w Chartres łącznie z witrażami (niektóre fragmenty)✗ kościół św. Ambrożego w Mediolanie✔ Polska✗ kaplica św. Feliksa i Adaukta na Wawelu✗ krypta św. Leonarda w podziemiach Katedry Wawelskiej✗ kolegiata w Tumie pod Łęczycą✗ kościół św. Andrzeja w Krakowie (z zewnątrz)✗ kościół dominikański św. Jakuba w Sandomierzu✗ zabudowania klasztorne w Sulejowie i Wąchocku✗ opactwo benedyktynów w Tyńcu• malarstwo✔ Europa✗ haftowana makata z Bayeaux długości 30 m umieszczona w górnej części nawy kościelnej, przedstawiająca najazd

Wilhelma Zdobywcy na Anglię w 1066 r.✔ Polska✗ miniatury w kodeksach (m.in. „Kodeks pułtuski”)• rzeźba✔ drzwi katedry gnieźnieńskiej ze scenami z życia św. Wojciecha✔ ryty przedstawiające księcia Bolesława Kędzierzawego w posadzce wiślickiej

styl gotycki• początki sięgają końca XII w.• wprowadził go do nazewnictwa Włoch, Giorgio Vasari• określenie pochodzi od Gotów, czyli symbolu sztuki barbarzyńskiej i dziwacznej• renesans traktował pogardliwie ten prąd• styl łatwy do określenia na podstawie konstrukcji i założeń technicznych✔ nauki matematyczne (geometria) odegrały ogromną rolę w kształtowaniu przestrzeni architektonicznej i pokrew-

2 z 4

KULTURA I SZTUKA ŚREDNIOWIECZA

nych dziedzinach sztuki• elementy stylu✔ żebro w budowli✔ łuk oporowy✔ skarpa✔ łuk ostry• budowle✔ wysmukłe i strzeliste✔ dają złudzenie lekkości oraz przestronności✔ mają ostrołukowe, wysokie okna ozdabiane witrażami✔ wieloskrzydłowe ołtarze✔ sklepienia łukowe – skierowane ku górze, robiące wrażenie wzlatujących w przestrzenie niebieskie• architektura zewnętrzna wyróżniająca się dużą ilością;✔ wieżyczek i wież✔ wsporników✔ spadzistych przypór• duża rola światła traktowanego w kategoriach estetycznych✔ to, co jest w gestii Boga, staje się piękne✗ istnieje jako oszałamiająca jasność✔ brzydota jest kojarzona z ciemnością, brakiem światła✔ rozwija się kult Matki Boskiej – stąd tyle kościołów pod tym wezwaniem

styl gotycki w sztuce – przykłady• architektura✔ świat✗ katedry w Chartres, Reims (koronacyjna), Paryżu (Notre Damę)✗ górna kaplica w Sainte Chapelle – Paryż✗ mury obronne w Carcassonne✗ opactwo St. Michel (wyspa)✗ katedra w Canterbury✗ wieża i most Karola IV w Pradze✗ Pałac Dożów w Wenecji✗ katedra w Mediolanie✗ opactwo Westminsteru w Londynie✗ wnętrze Santa Croce we Florencji✗ katedra św. Stefana w Wiedniu✔ Polska✗ kościół Mariacki w Krakowie✗ zamek krzyżacki w Malborku✗ kościół Mariacki w Gdańsku✗ katedra na Wawelu✗ Collegium Maius w Krakowie• malarstwo✔ Europa✗ Giotto da Bondone➢ sceny z życia św. Franciszka w kościele w Asyżu➢ freski na Arenie w Padwie✗ witraże w katedrze w Chartres✗ modlitewniki ilustrowane miniaturami malarskimi, w których zawarto:➢ sceny religijne➢ życie codzienne➢ pory roku➢ widoki miast➢ portrety➢ ornamenty i ozdoby✗ Hubert i Jan van Eyckowie➢ wprowadzili malarstwo olejne

3 z 4

KULTURA I SZTUKA ŚREDNIOWIECZA

➢ ołtarz Baranka Bożego w Gandawie✗ ołtarz Mathiasa Grünewalda (szczególnie środkowe „Ukrzyżowanie”) w Isenheim✗ narodziny miedziorytu, który poprzedził druk✔ Polska✗ Hans Memling „Sąd Ostateczny” w Muzeum Narodowym w Gdańsku – kopia w kościele Mariackim tegoż miasta• rzeźba✔ świat✗ rzeźby portalu zachodniego katedry w Chartres✗ tympanon głównego portalu w Strasburgu✔ Polska✗ ołtarz Wita Stwosza✗ Madonna z Krużlowej

Utrwal terminyantyfona – w chrześcijańskim obrządku religijnym, kościelnym – krótki tekst modlitewny, dawniej – śpiewany na przemian po wersetach psalmu przez dwa chóry, dziś – przeplatający strofy psalmuantyfonarz – księga liturgiczna zawierająca zbiór śpiewów liturgicznychbiblia pauperum – księga ze zbiorem obrazków i krótkim opisem scen biblijnych; przeznaczona dla ubogichbordiury – pasy obramowania dekoracyjnego wokół płaskorzeźby, malowidła, tkaniny, grafiki; znajduje się na nich ornamentyka roślinna, zwierzęca, figuralnachorał – wielogłosowy śpiew kościelny; gregoriański – śpiew bez towarzyszenia instrumentów muzycznychgroteska – w sztuce forma ornamentu roślinnego połączona z nierealnymi postaciami ludzkimi oraz zwierzęcymi; ka-tegoria estetyczna charakteryzująca się upodobaniem do form nierzeczywistych, przejaskrawionych; Włosi tak nazy-wali dzieła sztuki antycznej wydobywane, wykopywane z ziemiikonografia – dyscyplina historii sztuki zajmująca się interpretacją, rejestrowaniem i opisem dzieł plastycznych; bada-nie dzieła sztuki jako informacji, źródła historycznego; dzieła plastyczne (obrazy) związane z jakimś tematem, proble-memiluminacja – oświecenie umysłu przez Boga; moment szczególnego olśnienia w dążeniu rozumu do poznania prawdy; wykonana ręcznie ilustracja, bardzo kolorowa, do tekstu średniowiecznegomediewistyka – nauka o wiekach średnich (średniowieczu)mediewista – człowiek uczony, badający dzieje, kulturę, sztukę tej epokiminiatura – w średniowieczu ręcznie malowana ilustracja, inicjał, obraz niewielkich rozmiarówpolifonia – (gr. polyphonia – wielogłosowość) – wielogłosowy utwór muzyczny; także technika pisarska polegająca na paralelnym prowadzeniu równorzędnych wątków, problemów, wydarzeń, ogląd danej sytuacji z różnych punktów widzeniapoliptyk – ołtarz wielokrotnie złożony; typ gotyckiego ołtarza wieloskrzydłowego z centralną częścią i wieloma ru-chomymi skrzydłamiportal – ozdobne obramowanie architektoniczno-rzeźbiarskie nad wejściem do pałacu, kościoła, kamienicy; brama, która posiada takie obramowaniepowieść gotycka – odmiana powieści w poł. XVIII w. w literaturze angielskiej; akcja dzieje się w średniowieczu, w gotyckim zamku, pojawiają się siły oraz istoty nadprzyrodzone, wszystko przenika atmosfera tajemniczości, niezwy-kłościskryptorium – miejsce w średniowiecznych klasztorach, przy katedrach – duża sala z pulpitami, w której kopiowano księgiskarpa – przypora, forma podpory muru w kształcie zewnętrznego filara, służy wzmocnieniu wysokich budowliskryba – w średniowieczu mnich-kopista, który przepisywał dokumenty, księgi o różnym charakterzetryptyk – ołtarz składający się z trzech części: części centralnej, środkowej oraz dwóch bocznych ruchomych skrzy-deł; także trzyczęściowa kompozycja malarska lub muzycznatympanon – element architektury średniowiecznej, pole znajdujące się nad portalem wypełnione płaskorzeźbą

W literaturze i sztukach pięknych• „Andrzej Rublow”, film fab. ZSRR, reż. Andriej Tarkowski (1966)• Umberto Eco „Imię róży” (powieść)• Wiktor Hugo „Dzwonnik z Notre Dame” (powieść)• „Imię róży”, film fab. RFN–Francja–Włochy, reż. Jean Jacgues Annaud (1986)• Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz” (zamek Horeszków)

4 z 4