a
8i .*l '.*',:f-a is,c *"
tlt'iF
t .l
'l*:':iq::
lihih3rs
i"
li
---
I
i
3A,,,::i*treeefgrll-
Teri nregrasi Pendidikan Karakterdan Antikorupsi
;*i;
m#
e
s{tr .. t,
ffi*'::rl
ir j::ii :
'Mr'ii
Er':::il
HS.'ii::
Buku sebagai salah satu media pembelajaran yang berperan penting
dalam meningkatkan sumberdaya manusia khususnya pamSiswa. Dalam
perkembangannya buku bukan hanya sebagai media penyampai informasi
kepada siswa melainkan juga sebagai media yang mengajak siswa untuk
secara aktif mengembangkan potensi dirinya.
Sebagai bentuk partisipasi kami dalam memajukan pendidikan di
lndonesia kami berusaha menerbitkan buku yang mengacu pada tingkat
kebutuhan guru dan siswa dengan tetap berpedoman pada standar isi
kurikulum 2013.
Dalam buku ini kami menyajikan Materi Pembelajaran,AKivitas Mandiri,
Aktivitas Kelompok, Uji Kompetensi, Perbaikan, Pengayaan, dan Latihan
Akhir Semester sebagai tolok ukur keberhasilan siswa dalam belajar, Di
samping itu kamijuga menyajikan Jendela lnformasi sebagai wawasan
tambahan siswa dalam melihat kaitan ilmu yang dipelajari dengan
perkembanganhya di dunia luar.
Kami mengucapkan terima kasih kepada para guru dan siswa yang
telah memilih dan menggunakan buku ini. Semoga, setelah menggunakan
buku ini dapat men ingkatkan hasil proses belajar*rengajar yang maksimal
dalam upaya peningkatan mutu Sumber Daya Manusia melalui Sekolah
Menengah Atas.
Selamat Belajar
' Hormat kami,
Tim Redaksional
lritI ilr{IFJ
EFiEJ l
!ii
liiIilld
!tj
{ij;rd
IIiiFdlliItl
I[itrJ
trjlFt
IIj
!ii
trrj
Eil
lFi
lrd
irjlrilrllFi
iIj
Fitr,1
li
EI
rlr{
il
r{F;
[1t:l
r;E"t1&r
IiLl
Er
ilE!
WULANGAN4 TEKSEKSPOSISI
BABAGAN
GAMELANIAWA
A. Teks Eksposisi ........36
Gladhen Mandhiri 8 ...................... .......................... 37
B. Nemokake Pokok-Pokok Wos
Teks Eksposisi .................... .............27
C. Nyusun lan Nyunting Teks Eksposisi............... 38
Gladhen Mandhiri 9 ............................................... 39
Puagkasan... ................... 39
Pandadaran ................... 40
WULANGAN5 PAITAGRAFAKSARA
JAWAMAWAAKSARASWARA
A. Maca Paragrap "\ksara Srvara .............................. ,14
Gladhen \lar-rcll-rrri 10............................................. 17
B. Nulis Paragraf \ggunakake Aksara Sr.r.ara ..... 49
Gladhen\laniihiri11 .......... .........................51
C. Teknik Nvunting Paragraf -\ksara Jarva ..........51
Pungkasan... .................. 53
Pandadaran ................... 5.1
Pandadaran Pulrgkasan Semester ............................. 60
Kapustakan ........ ..........64
,,.
.,...... ,,,,,,,.i:. ttl, .
ti:iiiiiii;i:i:iiiiiiiiti:u;,;ii;ii::iiiiiiiiltiiii
Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Kelas Xtt - 1
ii,:lr!1
t:
t;81
iIItilv-
&1
EI
iqrt
Aq
e,1
a1
Iti$
;$
a{
Ir
iii{3:,;
4r
ttIt[1
illi{l
IrlhtlItl
tlll!
II
Ii
}I
ri
It
IIirIr
*rrt
irt,!
!ltlIIll
IrT;
Eq
!l$r
*{
hl
i{
ffiA
i:'.'::ltili]i::,::,,:,,,:,:iii.i:ii
ffia
PUPUH KINANTHI
Kompetensi lnti:
1. Menghayati dan mengamalkan ajaran agama yang
dianutnya
2. Menghayati, mengamalkan perilaku jujur. disiplin,
tanggung jawab, peduli (gotong royong, kerjasama,
toleran, damai), santun, responsif dan proaktif dan
menunjukkan sikap sebagai bagian dari solusi atas
berbagai permasalahan dalam berinteraksi secara efektif
dengan lingkungan sosial dan alam serta dalam
menempatkan diri sebagai cerrninan bangsa dalam
pergaulan dunia.
3. Memahami, menerapkan, menganalisis dan
mengevaluasi pengetahuan faktual, konseptual,
prosedural, dan metakognitif berdasarkan rasa
ingintahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni,
budaya, dan humaniora dengan wawasan
kemanusiaan, kebangsaan. kenegaraan, dan peradaban
terkait peryebab fenomena dan kejadian, serta
mdnerapkan pengetahuan prosedural pada bidang kajian
yang spesifik sesuai dengan bakatdan minatnya untuk
memecahkan masalah
4. Mengoiah,menalar,menyaji,danmenciptadalamranah
konkretdan ranah abstrak terkaitdengan pengembangan
dari yang dipelajarinya di sekolah sebara mandiri serta
bertindak secara efektif dan kreatif. dan mampu
menggunakan metoda sesuai kaidah keilmuan.
Kompetensi Dasar:
1.1 Menerima, niensyukuri, menghayati, dan
mengamalkan anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa
dalam bentuk teks Serat Wedhatama pupuh Kinanthi.
2.1 Menunjukkan perilaku jujur. disiplin, tanggung jawab
peduli (gotong royong, kerjasama, toleran,,damai),
santun. responsif. dan proaktif dalam menggunakan' bahasa Jawa melalui teks SerrtWedhatama pupuh
Kinanthi.
3. 1 Menelaah teks Sent Wed hatama pupJft finantfri.
4 1 Menanggapi isiseratWedhatama pupuh KinanBridan
meoulis, serta menyajikan syaii tembang Kinanthi,
dengan bahasa sendiri.
J
ATAMA
Akeh seratan Jawa kang ngandhut ngelmu lan piwulang
kang kasimpen sajroning serat Jawa klasik. Tuladha
paling gampang, nganti saikinaskah serat Jawa klasik
kuna isih kasimpen ing perpustakaan Leidhen Belanda.
Akeh wong saka negara manca sinau bab naskah
Jawa. Mula kita minangka pewans kabudayaan Jawa
kudu gelem nyukuri kanugrahaning Gusti Kang
Mahamurah kanthi nyinau kabudayan Jawa secara
tumemen.
Mula ing wulangan iki, para siswa diajak nyinau bab
kabudayan Jawa Serat Wedhatama mligine pupuh
Kinanthi. Serat Wedhatama iku minangka serat asli
Jawa kang dianggit dening KGPAA Mangkunegara
lV. Apa iku senatWedhatama? Kepnye carane menehi
panemu maftlng tembang macapat? Kanggo mangsuli
pitakon-pitakon kasebut, sinaunen wulangan iki kanthi
premari!
::: I
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Kelas Xll - 1
,lj
;
d
,{
4
j
d
j{j
4
{
IA
4
4
t,i
jj
d
d
E--
i'ttt5;
r;
E'i
b!
b1
b1
[tria&t
ItI,n
!
I
n
A. Paugeran Tembang Kinanthi
1. Guru Gatra, Guru Wilangan lan Guru Lagu Tembang Kinanthi
Tembang iku sejatine kalebu rerengganing basa, mula tembang iku padha karo tulisan sing
pinathok sarta pamacane kudu kanthi cara dilagokake.
Tembang Kinanthi iku kalebu perangane tembang macapat, amarga kawengku dening paugeran
yaiku guru gatra, guru wilangan lan guru lagu.
a. Guru gatra, yaiku cacahe larikan saben sapada tembang macapat.
b. Guru wilangan, yaiku cacahing wanda saben gatrane tembang macapat.
c. Guru lagu, yaiku tibaning swara saben pungkasane gatraning tembang macapat.
d. Sasmita tembang, yaiku unen-unen utawa tetembungan sing kena kanggo menehi tandha
utawa pralambang jenenge tembang. Dene dununge sasmita iku ora ajeg, bisa ana ngarep,
tengah utawa mburi.
e. Watake tembang, yaiku watek sing diduweni dening saben tembang.
Katerangane kaya ing ngisor iki:
Gatra Guru wilanqan Guru laqune tiba s\rvara
Gatra - 1 8 wanda tiba swara suku/ u
Gatra - 2 8 wanda tiba swara wulu/ i
Gatra - 3 8 wanda tiba swara noleqena/a
Gatra - 4 B wanda tiba swara wulu / i
Gatra - 5 8 wanda tiba swara nqleqena/ a
Gatra - 6 8 wanda tiba swara wulu/ i
Cathetan: tembang Kinanthi iku guru lagune saben gatra, tibaning swara beda-beda.
Sasmitane tembang Kinanthi: Kanthi, gandheng, ganthet, kanthet.
Watake tembang Kinanthi yaiku: seneng, tresna, asih, grapyak. ngemu surasa pangarep-arep,
gandrung kang seneng nanging sakepenake.
Gunane kanggo werna-werna, kayata kanggo medhar piwulang, utawa pituduh, seneng-seneng,
nglelipur.
2. Unsur kangAmbangun Teks
Kaya sing wis diterangake ing dhuwur, manawa tembang Macapat iku kawengku dening paugeran
guru gatra, guru wilangan lan guru lagu. Ananging sejatine ana rerengganing basa liyane sing
ambangun rerenganing tembang Macapat, yaiku:
a. Laras yaiku swara iramaning gamelan utawa swara thinthingane gamelan. Utawa runtute
swara gamelan.
b. Titi laras yaiku tulisan utawa tandha sing bisa nggambarake endhek dhuwuring swara utawa
tulisan angka sing ana wilangan gamelan sing nggambarake swara siji-sijine wilangan gender.
c. Cakepan yaiku unen-unen utawa rerangkening tetembungan kang ana sajroning tembang.
d. Pathet yaiku dhasarendhek dhuwuring larase swara gamelan.
e. Pedhotan yaiku tatacarane medhot tetembungan supaya kepenak diwaca ing sajroning gatrane
tembang.
f. Andheg yaiku selehing swara saben gatra.
g. Luk yaiku ngenggokake/mbengkongake titilaras. Tumrap Macapat sawanda luk ora nganti
telung titilaras.
h. Gregel variasi munggah-mudhune titilaras sing ora ana luke, kareben luwih kepenak
dirungokake, kaya ana titilaras tambahan nanging ora katulis.
i. Cengkok yaiku cirine tembang antarane tembang siji lan sijine. Tuladha Sinom Grandhel lan
Sinom Parijatha. Dhandhanggula Buminatan lan Dhandhanggula Banjet lan sak piturute.
Mangkono bab sing kawawas ambangun regenging teks tembang Kinanthi satemah manawa
dilagokake laras di rungokake.
, _____*__ _ _
- Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Kelas Xll - 1
Fd
r{
fu
lxj
IIJ
lIi
lri
lii
lij
ffii
littFt
lFd
lfllriiFd
rg
FJ
IjFi
Fi
Ii
rj
i!:tli;lri{1;
l1
iit{
t;
tt
iir lllelf.tl
lllt{l8illrtr1
i{lI{lBII
eil
!{tlll
IilIrl
I;Ii{!lll
I,xl
bll
[;I
illBIE
rll&tE
[{l&1[
tiEill
IiE
rxt
$rl
r;Irlx
ttt
$iL
wangsulane pitakon-pitakan ing ngisor iki kanthi ivan:gsulan kang bener1. Apa dhasare tembang Kinanthi iku,diarani tembang Macapat?2. Nitik guru gatrane tembang Kinanthi iku kepiye panemumu?
3. Terangake guru wilangane tembang Kinanthil
4. Apa bedane luk karo gregel iku? ,:,,r
5. Apa'gunane anane cengkok sajroning tembang iku?
B. Serat Wedhatama Tembang Kinanthi
1. Pitutur Luhur sajroning serat wedhatama Tembang KinanthiTembang Macapat iku nduweni nges jalaran surasaning tembang ndayani marang batine wongsing ngrungokake utawa wong padha maca cakepan tembang kasebut.
. Gatekno tembung kang mawa tembang Kinanthi ing ngisor iki!
Tembung Tegese tembungMangka Kang dadi, kang dianggep dadi, !inangkaKanthining Saka tembung kanthi: rowang, kang minangk@Tumuwuh Dumadi (barang urip) tegese temnu
gedhe, timbul, turunSalami Salawase, sasuweneAwas Bisa ndeleng, landhep pandelenge, waskithaEling Enget, pikiranq pulih aya sekawit, ngerti mane@lukitaninq Tetembungan, karangan, rumpakanAlam Jagad, donyawiryaning Kendel, kuwasa, mulya, luhurdumadi Titah, kabeh kang dititahakeSupadi Supaya, murih/amrih kelakon mangkonoNir llang, musna, tanpaSangsaya Rekasa, sedhih
Yeku Ya iku
Pangreksaning Awit saka panjaganing, panungguning
Urip Gesang, sugeng, bisa mobah mosik, gedheMarma Duwe welas marang, duwe palimarmaDen Di, anggone
Taberi Sregep lan tlatenKulup Thole, angger
Angulah Nindakake, marsudi, ngudiLantiping Gathekan, Iandheping pikiran
Ati Manah, galih, jantung, telenging rasa batining manungsa, rasa rumangsa,pangrasa
Anedya Sumedya, nedya, duwe niyatPandak-panduking Betah, tahanPambudi Pangerti, bebuden, anggone ngudimBengkas Dirampungi, disirnakakeKahardaning Pangangsa-angsa, ngangsa, murka, hawa nepsuDriya lndriya, ati, karep
Supadva Supaya, murihiamrih kelakonDadya Dadi, ana, maujud
Utami Utama, becik, linuwih
Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Kelas Xll - 1
Cakepan tembang Kinanthi Pitutur kang ana sajroning tembangMangka kanthining tumuwuh Kang dadi lantaraning dumadi
Salami mung awas eling Salawase amung tansah awas lan eling
Eling Iukitaning alam Eling marang mobah-mosiking alam
Dadiwiryaning duinadi Kang dadi panguwananing kang Maha Kuwasa
Supadi nir ing sangsaya Supaya luwar saka rekasaYeku pangreksaning urip Yaiku awit saka panjaganing urip
Pada kapindho
lsine pitutur luhur kang ana sajroning SeratWedhatama ing tembang Kinanthi rong pada kasebutmangkene:
Pada kapisan
Relevansi Pitutur Luhur karo Kahanan Masarakat Jaman SaikiSalah siji pupuh kang ana sajroning Serat Wedhatama, yaiku pupuh Kinanthi. Kinanthi ategesdikanthi-kanthi utawa diarahke lan dibimbing supaya dadi manungsa sejati kang tansah njaga
bumipertiwi.
Pupuh Kinanthi sajroning Serat Wedhatama ngandhut isi piwulang ngenani babagan ingngisor iki.
a. Nglandhepake pangrasa utawa lantiping ati supaya nyingkirake hawa nepsu murih dadimanungsa kang nduweni budi pakartikang luhurkanthi cara semedi saka karamean saengga
antuk katenangan ati lan jiwa.
b. Supaya tansah waspada kanggo mangerteni pengalaman sajroning urip (mawas dhiri) lantansah ngilangake pangrasa mamang sajroning ati supaya mantep antuke njumangkahnindakake kabecikan.
c. Ngilangake iri, dengki, ora gampang muntab, ora seneng ngganggu wong liya, lan orangunggulake hawa nepsu, nanging amung meneng supaya anteng.
d. Piwulang supaya tansah ngenut kebecikan-kebecikan kang wis diwulangake minangkapanjangka nggayuh kamulyan.
Caba gatekna serat Wedhatama ing tembang kinanthi ing lgisor iki!
Kautaman
Sirnakna seri, anging kalbu,
Den waspada ing pangeksi,
Yeku dalaning kasidan,
Sinuda saka sethithik,
Pamothahing napsu hawa,
Linalatih mamrih titih
Aywa mamatuh nalutuh,
Tanpa tuwas tanpa kasil,
Kasalibuk ing snabeda,
parma dipunngati-ati,
Urip keh rencananira,
Sambekala den-kaliling
Piwulang kang bisa dijupuk saka tembang Kinanthi kang kepthik saka serat Wedhatama yaiku:
Singkirna rasa susahing ati,
Padha waspada ing pandelenge,
Yaiku dalaning pati,
Ambudidaya nyuda sithik mbaka sithik,
Pamothahing hawa nepsu,
Dilatih sapaya bisa menang.
Aja ajeng nindakake perkara sing ala,
Tanpa bebungah opahing kangelan tanpa asil,
Kang Kasalibuk marang kekarepan kang ala,
Mula saka kuwi kudu padha ngati-ati,
Urip iku akeh godha rencanane,
Sambekala kudu diwaspadhkake.
^,]o Bahasa Jawa SMNMNSMT(MAK Kelas Xtl - 1
2.
Cakepan tem bang Kinanthi Pitutur kang ana sajroning tembang
Marma den taberi kulup Kudu tansah sregep lan tlaten angger
Angulah lantiping ati Anggone anggulawentah lantiping ati
Rina wengi den anedya Rina wengi anggone duwe niyat
Pandak-panduking ing dumadi Kudu betah anggone ngudi
m Bengkas kahardaning driya Nyirnake ubaling hawa nepsu kang ana njero atiSupadya dadya utami Supaya dadiwong utama
lFt
irilrd
iF;
lrtlrilfu
lrilFd
lrilFd
lriIFA
til
lrjlF{
iriiF.t
iFt
:Ei
Fi
riFI
F,i
FI
Fd
riF;
Fd
iIFI
Fd
tl
rx
FJ
E;
FA
FJ
Fd
Fd
trJ
r;pj
rl
[3
rd
Fd
fri
Manawagelemnggateknekanthitemen{emenapasingisihgathukis,ffiKinanthi kasebut, karo kahanan panguripan manrngsilrmin saiki. Dudutan piwurang kang anasajroning tembang kasebut yaiku:wong iku kudu m-budidaya irgedohi perkara.sing anjalari susuhanging atine, tansah waspadamarang dalaninEpati, panyud-ane kanthisithik m"oati *iil.,it, ,rrrga hawa nepsu kudu dipeper,supaya bisa menangake ubaling hawa nepsu tr."Oirt.
"'rrr\' qrrrsrv
AJa ngantr kurrna dumingSll-llg^:,:, perkara l11o
ora.Snl gunana, yaiku sawernaning kekarepankang ala, mula saka kuwi saranane kudu tansatingati "ii,
,gilrr'ngsani manawa urip iku akehgodha rencana, kabeh sambekara it<u kuou Jiw*irorxrk"]' -" 's'| 'r
Nanggapi IsiTeks Tembang KinanthiGatekna teks tembang Kinanthi ing ngisor ikil
lbarate wong nduweni kekarepan apa wae, mesthi bakal.ngadhepi warna-warna pepalang, manawaora ngati-ati ngadhepi kahanan iku, wusana bakar antuk IL;g;;,';;ora-orane bakar gawe rarane
Manungsa kulina tumindak ora ngati-ati, rumangsane yen wis kebacut antuk panandhang,sanadyan duwe kawruh kang dhur,rnlr, nanging krr#rr., oL'0,{i"pri" rnggone makarya, kawruhekanggo golek bandha donya saokeh_okehL kanthi kebak ing pamrih.
Gancaraning tembang Kinanthi kang kepethik saka Serat Wedhatama
Tanggapan isi teks,"*OrnDudutan:
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Kelas Xlt _ 1
Upamanewong lumaku,Marga gawat den-liwati,
Lamun kurang ing pangarah,
Sayekti kerendhet ino ri-.
Apese kesandhung fladhas,Babak-bundhas pnemahi.
Lumrah bae yen kadyeku,Atatamba yen wis bucik,
Duweya kawruh sabodhaoYen tan nartaniino kaoti.
"
Dadikawruhe kiniryiNgupaya kasil lan melik.
Tekstembang@cancaran .EEflaEa
upamane wonq lumakulVlarga gawat denJ iv,Ai
v}/qrrrq vvurtg tnu tagl tlllaKU
Ngllwatt dalan kano oawat hranoetLamun kuranq panqarah
Sayekti kerendhet ino riApese t<esandhung padhas
-
tsabak bundhas anemahi.
-
Lumrah bae yen kadveku
-
atatamba yen wis bucikDuweya kawruh sabodhag
-
Yen tan nartani inq kaotiCadt kawruhe kinarva\gupaya kasil lan melik
-
Tanooaoan isi tEt "loILl
lvlanawa kurang nq-Bakat karendrreffi
-
Saora-oranenyaffiura wurung bakal babak bundhas
Yen wis babak bundhas lagt Wlek 6mba -
-
Sanadyanouw@
\gupaya asil kang gedheGn nduw;i pamnk
Tindakna kaya parentah ing ngisor iki I- Dhiskusekake karo kanca-kancamu teks tembang Kinanthi ing ngisor iki- Gawea basa gancarane- Gawea dudutan asiling tanggapan tumrap isine teks tembang Kinanthi kasebut.Teks tembang Kinanthi 2 padakapethik saka Serat Wedhatama:Meloke yen arsa muluk Kawruhe rrnfrn, *r*ur,Muluk ujare lir Wali wuwuse qumaib{aib.Wola-walinora nvala
Affi# ffiiiiiiif*in, Kaslirins ththiktan"kena,
K;i"".i[ffii;;;;:'" ' x;fi:,,.J1,%3'ff,fl::r,-
Kabeh tandha{andha sepi. frng mangkonoif,, trf,i
-lii
r Er{' ll t!f;
*lij
$rj
flj
Irj
fi{
Err
liiki
[[igr;
lF;
!9i
fff
fif
nIj
IIJ
trij
Id
tli
li;[4iifirJtrrr{t,r*$r!{Fi
rd
tt
i,It
3.
h
h
b
E
h
Ib
&
Ih
'{
I
1
4
q
!
1
1
rl
C. Teknik Panulisan, Nyuting, lan Nyajekake Tembang Kinanthi
1. Teknik Panulisan Tembang KinanthiSupaya gampang anggone nulis tembang kinanthi, sira bisa nendakake lelaku ing ngisor iki.
, a. Sadurunge nulis cakepan tembang Kinanthi luwih dhisik kudu mangerteni paugeran tembangKinanthi yaiku guru gatra, guru wilangan lan guru lagune.
b. Saben siswa kadhawuhan nulis cakepan teks tembang Kinanthi kanthi basa lan sagadukingkawruhe dhewe-dhewe.
c. Kanggo nggampangake nulis digawe ngengrengan dhisik, sabanjure isenana ceceg-cecegwanda kang jumbuh.
Tuladha:
sawise digawe ngengrengan para siswa bisa ngiseni ceceg-ceceg kaya mangkene:
GatraCakepan/teks tembang Kinanthi sajroning guru
wilangan Guru Lagu
1 Wa- ib- e mu- rid pu- nt- ku tiba swara suku/u2 Ku- du sre- gep ngu- di rqel- mt tiba swara wulu/i3 Pa- ngu- di- ne sa- Den di- na tiba swara nglegena/a4 Da- tan men- dha tng pa- rges- thi tiba swara wulu/i5 Kang SU- si- la ta- ta kra- ma tiba swara nglegena/a6 Manq- ka a- lr- ntnq pri- ba- di iba swara wulu/i
Cakepan komplite kaya mangkene:
Wajibe murid puniku
Kudu sregep ngudi ngelmi
Pangudine saben dina
Datan mendha ing pangesthi
Kang susila tatakrama
Mangka ajining pribadi
2. Tekning Nyunting Tembang Kinanthi
Saben siswa kadhawuhan nyunting cakepan teks tembang Kinanthi kanthi basa lan sagadukingkawruhe dhewe-dhewe.
Tuladha teks tembang Kinanthi tulisan dhewe.
Mripat nganthuk kroso turu Ono papan kang piniji
Supoyo nganthuke mari lku kinaryo tetombo
Kudhu turu sawetara Tetombo kang tanpo aji
Sabanjure teks tembang Kinanthi sing ditulis dening kancamu
manawa guru gatra kurang utawa keluwihen, guru wilangane ana
guru lagune ana sing ora cocok karo dhong-dhinge.
kasebut bisa disunting mbok
sing kurang utawa keluwihen,
Teks tembang Kinanthitulisan kanca
Teks tembang sawisedisunting
Katrangan asiling panyuntingan
Mripat nganthuk kroso turu Mripat ngantuk krasa turu Nganthuk = ngantuk, kroso = krasaSupoyo nganthuke mari Supaya ngantuke mari Supoyo = supaya, nganthuke = noantukeKudhu turu sawetoro Kudu turu sawetara Kudhu = kudu, sawetoro = sawetaraOno papan kang piniii Ana papan kanq piniii Ono = analku kinaryo tetombo lku kinarya tetamba Kinaryo = kinarya, tetombo = tetambaTetombo kan tanpo aji Tetamba kang tanpa aii Tetombo = tetamba, tanpo = tanpa
Q
" Bahasa Jawa SMNMA/SM\</MAK Kelas Xtt - 1
Nyajekake Tembang Kinanthi kanthi Tulisan utawa Lisanlng ngisor iki ana cakepan tembang Kinanthi kang kapethik saka Serat Wedhatama, uga ana titilaras tembang Kinanthi Laras Slendro pathet Saiga.
Mangka ta kang aran laku
Lakune ngelmu sajati
Tan dahwen pati openan
Tan panasten nora jahil
Tan jurungi ing kahardan
Amung aneng mamrih ening
Titi laras tembang Kinanthi Laras Slendro pathet Sanga
Cakepan lan titi laras didadekake siji banjur ditembangakeTembang Kinanthi Laras Slendro pathet Sanga
5 6 5 6 5 i ) 2
) 2 1 1 5 6_i 5 5
5 5 i 1 1 i 1 51
5 5 5 5 5 2 32 1
1 2 3 5 5 5 5 5
3 2 2 2 2 32 3 5
5 6 6 6 6 1 2 2Mang- ka ta kano a- ran Ia- ku
2 i L 1 6 6--i 5 6
La- ku- ne ngel- mu se- )a- ti
5 6 i i i 1 1 6iTan dah- wen pa- ti o- pen- nan
5 5 5 5 5 2 32 1
Tan pa- nas- ten no- ta B- it
1 2 3 5 5 5 5 5Tan nju- rung- I rnq ka- har- dan
3 2 2 2 2 32 3 5
A- mung a- neng mam- prih e- ning
Cakepan tembang Kinanthi ing ngisor iki dhapukake karo titi taras supaya bisa ditembangake.cakepan Tembang Kinanthi kang kapethik saka serat wedhatamaKaunanging budi luhung
Bangkit ajur-ajer kaki
Yen mangkono bakal cikal
Thukulwrlining utami
Nadyan bener kawruhira
Yen ana kang nyulayani
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Kelas Xtt - 1
I[{
tFj
lij
lii
lli
I[i
lri
lIj
lii
IF;
ltllf*iIiH!
IF;
ir;FI
r;FI
rir;
i,
Iff;
Titi laras tembang Kinanthi Laras pelog pathet Nem
5 6 6 6, 6 6 6 6
6 i i 1 2 ti5 6
5 6 1 1 i 1 i) i6 5 5 5 4 54 2 1
1 2 4 5 5 5 5 5
4 4 2 1 2 A. Lq 5
Serat Wedhatama iku isi piwulang kang luhur, kanggo nggegulang ing putra, siswa, prayoga banget. lsine dikedhu kaya-kaya ora bakal entek, ditrepake ing jaman kapan wae ya prayoga, mathuk, lan gathuk.
Tembang Kinanthi iku kalebu tembang Macapat.
Tegesekinanthi yaiku dikanthi-kanthi utawa diarahake lan dibimbing supaya dadi manungsa sejati kang tansah njagabumipertiwi.
Tembang Kinanthi iku kawengku ing guru gatra guru wilangan lan guru lagu
Watake tembang Kinanthi yaiku seneng lan asih amarga wong kang nembe bae omah-omah atine seneng banget,tansah asah, asih, lan asuh.
Y.dlll?r.u lggese kawruh kang utama, kamangka Wedhatama yaiku sawling kitab wutang utama ajaran.
Pupuh Kinanthi ing serat wedhatama ngandhut kaendahaning basa ing bab dhiksilpamilihare tJmbung) lin puwakanthi(swara, sastra, utawa tetembungan kang padha ing sajrone ukara).
Lelakune kang ditindakake anggone nulis tembang kanthi gampang, yaiku:'1) Maca ilustrasi kang sumadya utawa gawe ilustrasi kang selaras tema.2) Nulis kumpulan tembung kang ana ing ilustrasi kasebut.
3) Nulis paugeran tembang,(guru gatra, guru lagu, lan guru wilangan),4) Nyusun lan nata kumpulaning tembung kang wis ditemtokake dadi tembang kang manut karo paugerane.5) Nyuting utawa ngoreksi maneh tembang kang digawe kanthi nggaiekake teknik lanjutan lan kaendalianing basa.
A. wenehana tandha (x) ing shtah sawijining aksara a, b, c, d, utawa e, yaiku wangsulansing koanggep paling bener!
Cacahing larikan saben sapada tembang Macapat iku diarani ....
a. guru gatr a
b. guru wilangan
c. guru lagu
d" guru pada
e. guru sastra
Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Ketas Xlt - 1
1.
i'i
t
i,i
d
i,
I
d
i
d
d
I
t
i
F
F
F
F.
I
F
F
l[{
lrj!filri
lil
lIj
IIJ
lii
lij
tii
lii
!ii
llj
ilii
ltil$;t:i
IIiitllEit'1
Itr
ru
Fr,tr,l
t{
FJ
tiF4
liLlI
[1
b{
IlIl
IIIlr{
fr
ll+!
[1]
f{lirli,lilliliilt
i:ii,l i
ril
[]l
[jttll
fili
Sing dadi etungan ana ing guru wilangan 10 lng gatra kaping 5 unine mangkene "pesuRen
A. 4larikb. 5larikc. 6 larik
a. otapadha
b. meh padha
d. 7 larik
e. Swanda
d. meh ajeg
e. padhakabeh
Tembang Kinanthi beda karo tembangMacapat liyane amarga saben gantra,nduweni guru wilangan cacahing wanda....
yaiku cacahing....a. aksara
b. wanda
c. tembung
d. ukara
e. wacana
Guru gatrane tembang Kinanthi ana ....
sariranira", larikan iki tiba swara ....
a. nglegena / a
b. wulu / i
c. suku / ud..taling/ee. taling tarung / o
11. lng ingsor iki larikan tembang kang tibaswara wulu/i yaiku ....
a. padha gulangen ing kalbu
b. aja pijer mangan nendra
c. Anoman malumpat sampun
d. prapteng witing nagasari
e. mulat mangandhap katingal
12. Tembang Kinanthi iku watake, kaya ingngisor iki, kajaba ....
a. seneng d. tresna
b. grapyak e. sereng
c. asih
13. Serat Wedhatama kang sajerone anacakepan tembang Kinanthi iku minangka
lyasane ....
a. KGPAAMangkunegara lV
b. KGPAAMangkunegara Vl
c. Paku Buwana lV
d. Paku Buwana V
e. PakubuwanaVl
14. Sasmitane tembang Kinanthi kaya ing
ngisor iki, kajaba ....
a. kanthi d. ganthet
b. gandheng e. kuncung
c. kanthet
15. Cacahing wanda saben larikaning tembangiku diarani ....
a. guru pada d. guru lagu
b. guru gatra e. guru aleman
c. guru wilangan
16. Guru lagu iku tibaning swara ing sabenpungkasaning ....
a. tembung d. gatra
b. ukara e. tembang
c. wlangan
17. Mangka kanthine tumuwuh. Tembung kang
minangka pungkasaning gatra tibaningswara, yaiku ....
a. mangka d. kanthine
b. minangka e. tumuwuh
c. kanthi
-
", - , """ , , "*rrrrrw*!
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Ketas Xtt - 1 11
6.
c. ora ajeg
Saben gatra sajrone tembang Kinanthi
" nduweni guru wilangan cacah ....a. 6wandab. Twanda
d. 9wandae. lOwanda
c. Bwanda
Guru lagune tembang Kinanthi ing gatrakapisan tiba swara....a. nglegena / a
b. wulu / i
c, suku / ud. taling /.e
e. taling tarung / o
lng tembang Kinanthi, gatra kaping loro guru
lagune yaiku ....
a. nglegena / a
b. wulu i i
c. suku / ud. taling / e
e. taling tarung / o
Sajroning tembang Kinanthi gatra kaping
telu tiba Swara ....
a. nglegena / a
b. wulu / i
c. suku / ud. taling / e
e. taling tarung / o
Gatra kaping 4 ing tembang Kinanthi singguru lagune tiba swara ....
a. nglegena i a
b. wulu / i
c. suku / u
d. taling i ee. taling tarung / o
7.
20.
25.
26.
27
28.21.
29.
Salami mung awas eling. Larikan iku
mandwdd{wdcdffi tfl 6fi g;tgg(lrffifr ri!1ffr1fi /4fi
lagune yaiku ....
a. 7 wanda tiba swara nglegena / a
b. B wanda tiba swara wulu / i ,i
c. 9 wanda tiba swara suku / u
d. l0wanda tiba swara nglegena / a
e. 11 wanda tiba swara suku / u
Swara iramaning gamelan utawa swara
thinthingane gamelan iku diarani ....
a. pathet
b. laras
c. cengkok
d. luk
e. gregel
Cakepan tembang iku nduweni teges kaya
ing ngisor iki ....
a. unen-unen sing gumathok
b. unen'unen kang nduweni teges
c. unen-unen ana maksude
d. unen -unen sing ora bisa diowahi
e. unen-unen rerangkening tembung ana
sajroning tembang
Dhasar endhek dhuwuring larase swara
gamelan, iku diarani ....
a. pelog
b. slendro
c. pathet
d. cakepan
e. balungan
Wong sing bisa nembang adhedhasar mung
saka ngrungokake diarani ....
a. titenan
b. apalan
c. gathekan
d. kupingan
e. sinau temen
Macapat iku anggone nembangake iku
kanthi cata....
a. diluk sakarepe dhewe
b. sabisane sing nembang
c. pinter-pintere sing nembang
d. swara lugu
e. iramane nggalur
Tembang iku sejatine tulisan sing anggone
maca kanthi cara ....
a. nyuwara
b. lelewa
c. dithinthing
d. dilagokake
e. seru-seru
Kajaba ditembangake k=':' et;al:nffi
fi(fiaflgka fumdang r?lacaqal kmbang
Kinanthi uga kena kanggo....
t. mbawanigendhing
b:" wangsalan
c. purwakanthi
d. geguritan
e. parikan
lng ngisor iki minangka salah sawijining
cengkok tembang Kinanthi, yaiku ...'
a. parijatha
b. . pawukir
c. ngrenas
d. slobog
e. gleyung
lng ngisor iki sing dudu cengkoke tembang
Kinanthiyaiku ....
a. sandhung
b. sastradiwangsa
c. pandhang bulan
d. pujamantra
e. wigharingtyas
Cakepan tembang Kinanthi: Eling lukitaning
alam. Lukita iku tegese ....
a. kesengsem
b. gandrung
c. rumpakan
d. tresna
e. asih
Cakepan tembang Kinanthi: Dadi wiryaning
dumadi. Sing ora gathuk karo tegese
tembung wirya, Yaiku ....
a. jirih
b. kuwasa
c. mulya
d. kendel
e. luhur
30. Supadi nir ing sangsaya. Sangsaya iku
tegese....
a. kesenengan
b. kasedhihan
c. kabagyan
d. kamulyan
e. karaharjan
22.
23.
24.
Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Kelas Xll - 1
lrj
ffi
lrilFd
llilF{
Fd
FJ
[*ru
tr
l1
iq
i1
tll{b{
[{r$
ltuI
hrl
!tl
[;ltr11
B. Tindakno tugas ing ngisor iki kanthi jumbuh karo parintahe!
lsenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthi tembung wangsulan sing pratitis!
1. Sing dirembug sajroning gatra yaiku cacahing
2. Guru wilangan sajroning tembang ngrembug babagan cacahing
3. Tibaning swara saben pungkasaning gatra diarani
4. Guru gatrane tembang Kinanthiyaiku
5' Tembang Kinanthi beda karo tembang Macapat liyane, amarga saben gatrane nduweni guruwilangan sing padha cacahing ...........
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi pratitisl
6. Apa dhasare tembang Kinanthi iku kalebu tembang Macapat?
7. Terangake guru wilangane tembang Kinanthi!
8. Terangake guru lagune tembang Kinanthil
9. Kepiye watake tembang Kinanthi iku?
10. Kepiye mungguh sasmitane tembang Kinanthi iku?
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Ketas Xlt - 1 13
ffireffi m
NYINAU GEGURITAN
Kompetensi Inti:
1. Menghayati dan mengamalkan ajaran agama yang
dianutnYa
2. Menghayati, mengamalkan perilaku juiur, disiplin,
tanggung iawab, peduli (gotong royong, kerjasama,
toleran, damai), santun, responsif dan proaktif dan
menunjukkan sikap sebagai bagian dari solusi atas
berbagai permasalahan dalam berinteraksi secara efeKtf
dengan lingkungan sosial dan alam serta dalam
menempatkan diri sebagai cerminan bangsa dalam
pergaulan dunia,
3. Memahami, menerapkan, menganalisis dan
mengevaluasi pengetahuan faktual, konseptual,
prosedural, dan metakognitif berdasarkan rasa
ingintahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni,
budaya, dan humaniora dengan wawasan
kemanusiaan, kebangsaan, kenegaraan, dan peradaban
terkait penyebab fenomena dan kejadian, serta
menerapkan pengetahuan prosedural pada bidang kajian
vang spesifik sesuai dengan bakat dan minatnya untuk
memecahkan masalah
4. Mengolah, menalar, menyaji,dan menciptadalamranah
konkret dan ranah abstrakterkaitdengan pengembangan
dari yang dipelajannya di sekolah secara mandiri serta
bertindak secara efektif dan kreatif, dan mampu
mengguna[an metoda sesuai kaidah keilmuan'
Kompetensi Dasar:
1.2 Menerima, mensyukuri, menghayati, dan
mengamalkan anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa
dalam bentuk teks geguritan'
2.2 Menunjukkan perilaku juiur, Cisipiin, tangguirg jawab'
peduli (gotong royong, kerjasama, toletan, damai),
santun, responsif, dan proaktif da!am menggunakan
bahasa Jawa melalui teks geguritan'
3.2 Menelaah teks geguritan
4.2 Mehulisgeguritandahmembacanya. I,:';';r
;;':;:r:;;;;i
Bocah jaman saiki akeh sing nganggep basa Jawa iku
angel, boseni, lan kuna. Apa sira nduweni pamikiran
kaya mangkono babagan basa Jawa? Bapak lan ibu
guru ngajab sira aja nganti nduweni pamikiran kaya
mangkono, amarga basa Jawa iku basa kang
adiluhung lan ngemu piwulang luhur. Mula, sira kudu
ngun-un basa Jawa kanggo wujuo rasa sytrkul maiang
Gusti. Supaya basa Jawa ora disinau lan oiakui dening
Walanda.
Asilseratan basa Jawa akeh banget. Salah sijine yaiku
geguritan. Nyinau geguritan iku nyenengke' Mula ing
wulangan iki, sira diaiaksinau babagan geguritan' Apa
kang diarani geguritan? Apa bae unsur kang mbangun
geguritan? Kepnye cara mam lan nulisgeguntan kang
trep? Kanggo mangsuli pitakonari kasebut, ayo
setiteknawulangan modul iki kanthi premati! Nanging,
Sadurunge iku, ayo padla 0edoilga iritui"ili
kapnacaYaan sira!
14 Bahasa Jawa SMNMNSMT</MAK Kelas Xll - 1
F
F
F
El/b1l
Iit[11
illbli
iil
Ilt
[;I
FllIjll{i
Itt,rn
Iitlb{
Ir
FI
Fl
Fi
Fi
lii
lii
ltj
lFd
lIiiFt
irJ
liii
ri:,!
rii1
i{
;iFi
rjil
[;
i,tiii,J
irii
ii
ri
iir, illriillirltilril
irli tlIrI}:l
i;5
irIr'lE; it
tllif tr
ilIrlB
ir!
iiEl1$
ri!lrEi i[I;IilE
rlE,IT
f ,|
tllirI,lI
I1ti XEl.r
I;E
rlEt tt
r{t
i:tl:il
i{li;E
iiFI iB
LiII,T)iHit\-
A. NepungiGeguritan
Geguritan yaiku salah sawijining karya sastra Jawa kang awujud puisl. Tembung "geguritan,,asalesaka tembung "gurita", owah-owahan saka tembung "gerita", kang asale saka temOun! lingga,,gita,,tegese "tembang utawa syair". Geguritan kuwi reriptan minangka wujud saka wedhaian gagasanlrasa pangrasa pangripta. Basa kang digunakake sajrone geguritan yaiku basa rinengga utawa figuratifkang endah sarta nduweni sipat konotatif, simbolis, lan lambang amarga nggambarak e imajinasipangriptane' Basa sajrone geguritan ora kaiket kaidah basa kaya umume. Nulis geguritan nduwenikalonggaran kanggo ngiwakake kaidah basa kang sinebut tisencia poetica.
1. Unsur-unsur kang Ambangun GeguritanGeguritan iku kalebu reriptan sing anggone maca kanthi cara lelewa manut surasaning basa.Ana sing ngarani mana\ na geguritan iku syairJawa anyar. Unsur-unsur kang ana sajroning geguritanyaiku:
a. UnsurintrinsikUnsur intrinsik, yaiku unsur kang bisa ditemokake lan dideleng ana ing geguritan iku dewe.Unsurgeguritan nglimput perangan ing ngisor iki.
1) Tema, yaiku masalah utama sing diangkat sajroning geguritan.2) Amanat, yaiku pitutur, piwulang, falsafah, prngrji-4i-ring arep diandharake dening
panganggit marang para pamaca.
3) Nada lan rasa, yaiku rasa pangrasane panganggit sing digambarake ana sajroning geguritan.4) Dhiksi, yaiku pamilihing tembung-tembung endah ana sajroning geguritan.5) Rima, yaiku pangolhing swara-swara kanggo mujudake kaendahan kang ana sajroning
geguritan.
6) Ritma, yaiku dawa cendhake, dhuwur cendheke nalikane geguritan iku dilesanake utawadiucapake.
b. Unsurekstrinsik
Unsur ekstrinsik yaiku awujud kahanan subjektivitas pangripta babagan pangiasane pangritalan sebab musababe pangripta ngangripta nganggit sawijining geguritane.Kanggo mbedakake geguntan lan wohing sastra liyane, sejatine geguritan iku nduweni titikanbakune. Titikane geguritan sacara umum yaiku:1) Ora kawengku ing pathokan.
2) Dudu basa padinan.
3) Migunakake tembungtembung kang pinilih.
4) Cacahe larikan ora katemtokake.
5) lsine mentes.
6) Arang-arang nggunakake tembung-tembung pangiket.Manut wujude geguritan iku ana loro yaiku geguritan gagrag lawas Ian geguritan gagrag anyar.Tandhatand hane geguritan gagrag lawas:
Geguritan yaiku salah sawijining karangan sing nduweni paugeran:a. Mawa bebuka "Sun anggurit, utawa Sun gurit.b. Cacahing gatra ora kurang saka papat.
c. Cacahing wanda siji lan sijine ajeg akehe.d. Mawa punivakanthi guru swara (runtut swarane).Tandha-ta ndhane geguritan gagrag anyar:
a. Kapantha-pantha dadi bait utawa pada.
b. Saben ukara ganti baris (larikan = gatra).
c. Tetembungan lan ukarane ringkes, isine mentes lan ana bobote sastra.d. Ekspresi lan rasa pangrasane penulis bebas.e. Tema utawa underane crita angel dipahami.f. Ana sing nganggo purwakanthi (sajak) lan ana sing ora nganggo.
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Kelas Xtt - 1 15
--
il[
Irl
ittbtl
hrl
[;l
Ijl
ilt
illbrl[11
Ill
Iil
Iilt{lIil
rtt
rtt
iil
Irlt1l
illi1l
hll
i{l[11
i{lb1l
hlr{E'[{r
rlN
t:ltl
Ii
Adhedhasar pandhapuking ukara lan pangiketing tembung, geguritan ana pirang-pirang warna:
a.
b.
c.
d.a
f.
g.
h.
i.
Gita dwigatra = geguritan kang dumadi saka rong gatra saben sapada.
Gita tri gitra = geguritan kang dumadi saka telung gatra saben sapada.
Gita catur gatra = geguritan kang dumadi saka patang gatra saben sapada.
Gita pancJgulps = geguritan kang dumadi saka limang gatra saben sapada.
Gita sad gatla = geguiitan kang dumadi saka enem gatra saben sapada.
Gita sapti gatra = g-eguritan kang dumadi saka pitung gatra saben sapada.
Gita ha'stha gatra = geguritan kang dumadi saka wolung gatra saben sapada.
Gita rawa galra = geguritan kang dumadi saka sangang gatra saben sapada.
Soneta: geguritan kanthi syair mardika
Tuladha: Geguritan gagrag anyar
Jaman Akik
Jaman ndhisik...
Sadurunge akik...duwe kelik
Jamane wong cilik ongklak-angklik
Lungguhane ya mung dhingklik
Mripate direwangi mendelik
Kulite katon busem busik
Asile ya mung sethithik
Nadyan wus golek ancik-ancik
Lakune sarwa kalah ungkik
Ungkike wong duwe melik
Jamanejaman akik
Wong ciliktiru-tiru duwe melik
Mbok manawa uripe mundhak sithik
Nanging....Durung klakon wus kecelik
Lagiwae bribak-bribik
Kalah karo sing duwe dhuwiik sasenik
Lemah-lemah padha diosak-asik
Gunung-gunung padha diobrak-abrik
Wekasan kabeh dadi mosak-masik
(P.Dwijahadinagara)
0h...Akik...akik
Jaman kowe isih dhelik
Ora ana wong sing kober nglirik
Nanging mengko dhisik
Bareng saiki ..kahanane dadi kuwalik
Saben-saben wong ngomongke akik
Ngendi-endi dodolan akik
Gedhe cilik padha nganggo akik
Kana...kene padha dhemen ngisik'isik
Direwangi Mripate padha pating pandelik
'Bareng saiki akik galikgalik
Malah padha salah ungktk
Barang burik dikandha aPik
Barang bobrok diucapke becik
Dienthacntha diothak-athik
Dimen padha percaya lan ketarik
Ana sing wuru ngumbar klenik
Lali purwaduksina nyingkur kang becik
Eling....eling yen jaman akik
Yen ora duwe ati resik
Bisa.,bisa karasukan sipat musrik.
2. pitutur Luhur sing Kakandhut lan Relefansine karo Kahanan Masarakat Jaman Saiki
Teks geguritan iku bisa awujud reriptan apa wae, manawa reriptan iku diwaca lugu iku diarani
macalu[u, yen diwaca kanthi lelewa iku geguritan, yen diwaca kanthi cara dilagokake iku diarani
tembang. Tuladha teks geguritan kang awujud tes tembang,
Caping gunung
Dek jaman berjuwang...
Njur kelingan anak lanang
Biyen tak openi
Ning saikiana ngendi
Jarene wis menang
Keturutan sing digadhang
Mbiyen ninggaljanji
Ning saikiapa lali
Neng gunung
Tak Candhongi sega jagung
Yen mendhung tak silihi
Caping gunung
Syukur bisa nyawang
Nggunung desa dadi reja
Dene ora ilang
Nggone padha lara lapa
16 Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Kelas Xll - 1
Teknik Mamarafrasekake Geguritan
-
Parafraseyaiku isiilah lingusitik(kebahasaan) kang ateges nyritakake/nuturake maneh sawijiningl9lfs/k9l-s_ep.kanthicara tiya sajioning oasa fung"pidfi;aruidtanpa ngowahimaknane.Miturut KBBI, parafrase vbiku nsandEarake maieh
"i*iiiii.g iJr;.A;;nl;J;rjuo riyl untnimaksud kanggo njlentrehake maknane kang sinengr,er] ie.iurn g parafraseasale saka basalnggris paraphrase, ran :aF ??* Latin parapiras,s, ffi ategeJ';ra tutur tambahan ,, . parufmsis
utawa nggancarake yaiku kridha gaweganba ran lpara,irasei.-- --
Para pamaca perlu mangerteni luwih dhisik apa 5",Iig
o6miniake sawijining teks, ing bab iki topikgeguritan. sabanjure, para pamaca kudu nemokakE grd;;;G-saben larik ing saben pada.Tglem.btlnoqn kang minang.ka panyengkuyung, oud"r"utar", tr*"onang arupa i/usfrasi, bisadikiwakake. Kanggo nyritakake riran6n siwilinin!'gegrri6; td;itar pararrase tembung-tembungtan ukara kang raras, mentes,. ran gampang dim;,Gr6.i,s;pryd rrwh Ai;i:-rr"p"*" a,a ]kutipan langsung utawa. ukaralangJung'bisa-oiowahidfiili;H ilng.ung. Bakune, d;ri" j'ig
tringkes. Kanthi tuwih princi, la,talip.nggancarake ut;G;#fra;; qeguritan kaya ngisor iki:
I' lffiJ3ffi??fffi:Xi]l#[fl,fi:h,nna sesuritani;"s b,Griii6incii,G,l,i,i," x,.ti I
b. Nggoleki lan nemokake tembung-tembung kang ngemu teges ora wantah, pr."ron, I
. R ?3,, l ll:x; ; HrJi:!:?iiiiii l?:,? itAryjll',fi ,,.f,[P ::?*#,fr*#; ;;; ; ;" 1tembuns iki irans rumrahe supayi tuwu-h basi 6ndah ingleguritan. Nilgild;Xijrr'tirorrg_ I.ilg-fr
,mill1:-$i#,f*'r?il.fj,?:sii*l;,nffi i;-tiri;rr:ul;tl
Ifr frfi ii-&:,E!i,'F1ffiUr1,1*H?it113il5ffi rnT,fl ililii,ll:flffi ffiTt?;,xffifl I(prosa) kang kudu manut uga mirang tata aturan gancaran, yaiku atlran ngripta ukara lan p"ffi[i] I
fij'ilfl r:j,x,Hl#l##r"?i"?;ru[:Jr;rr*i"jir;ti,J,iJi,r,fi sb;;#'ptft 6;;tfi I
1fir'ctrrin,**rf#mrm#*lmun*f*f,*',t,*i*+*lib. Gawe sancaran-bebas (parifraseloedas), y;k;;tg*;niilgrritrn (puisi)dumadi *riro llgancaran (prosa) m.anganggo tetembungand onewelremuuiglt"rnorriit"rji;iril;d;ffi libisa digunakake, bisa uga ora. Sakwi?dparu parnaca rampung anggone maca lan d# llgeguritan kanthi wutuh, banjur nyritakakehanen manga;gsioiiembungane dhewe. lrTuladha teks geguritan: li
I *ERENG -..1 lf
I Wereng sing ora pakra. .. I lfI Wujudmu ora mingsna I ffI Ktemar_klemer kaya ora duwe daya I lfI Gayamu kaya ya mung ktewa-ktewa I lfI Kawibawan babar pisan ora ana I llI ora ana sing duwe pangira I llI Kabeh ora duwe panyana I l[,J Kabeh ora padha nggraita I l[,I .. Mar:angwujudmusingorasepiraa I l[,I Jebut kowe nggawa wisa kang mayuta-yuta I lllI _ .potahmungumbarsengsara I lllI T.ndangmugawekaprtunan manungsa I lll
| ^,,&fr#:fjxix?*. I lli| Ona mung sadina I lilI Nanging ing saben mangsa kata I ll:I Dryamu ora nganggo wektu karg dawa I ll:
Wawepatisanatika ) lf{
. WERENG
Wereng sing ora pakra. ..
Wujudmu ora mingsna
Klemar-klemer kaya ora duwe dayaGayamu kaya yamung klewa-klewa
Kawibawan babar pisan ora anaOra ana sing duwe pangira
Kabeh ora duwe panyana
Kabeh ora padha nggraita
. . Mar:ang wujudmu sing ora sepiraaJebul kowe nggawa wisa kang mayuta-yuta
_ Polahmungumbarsengsara
Tandangmu gawe kapitunan manungsa
Ona mung sadesa,
Nanging malah sanagara
Ora mung sadinaNanging ing saben mangsa kala
Dayamu ora nganggo wektu karg dawaNanging malah gawe pati sanalika
r",
;iltl
iiillllli{ltilrllr{l
ril
r{l
r{l
[iI
rA
rJ
fd
IJrIr/
ru
tfi
llj
l[t
tt{tr{
lrd
rd
td
rtllrd
rt
lrird
rd
ftrd
rJ
rt
[1
H
[{Ll
It
tx
tt[1
Ilit
l[,rtrtrI
urlrt
17Bahasa Jawa SMNMNSMT</MAK Ketas XIt - 1
F,i
liri[]rllrli
Ijil't
F.l
,1
llFir!
il
iFl
lr;
Iti
liilFllltlrl
tirtriEri
IiliitIri
fii
llilii
Irjlpj
ilr
ilt
ili
fi1
EFi
lEtt;it( e
[;3
tldgrd
iii
'Fx!Fl
lriid iIr IlFdEr'jtFt
,ltl
r!dl,!
;;Iiil,,i,tx
t;{;'t..t
iiti,irit
r;l
Irii,!
;rlii!L:II rl"t!II. ii
i,l, tit;tIrli'itrlrt
t!liii!:!,,'t
irliilFl;!i, !ii,t,.}
iit
!ll;.1
illlrlr li
i:B:
i1
ti
t::;[1
ilii!'
t{
;1riir
FX
f;[rrr!
ii:lE'rlt,Ith1
He . . .. Wereng keparat
Becik kowe enggal minggat
Sadrrntnge kowe ora bisa sambat
Sedhela maneh kowe haka! daksikat
l\lanungsa wis r:ra kuwat
Saka polahmu sing nqumbar laknat
Yen kowe ora enggal oncat
Apa maneh ..yen kowe ora gelem tobat
Aku isih duwe obat kang hebat
Yen kowe tetep nekat
Dakobong karo geni kang mbulalmbulat
@ P Dwijahadinagara
I v.n koweteteP nekat I
I Dakobong karo geni kang mbulat-mbulat I
I @PDwiiahadinaqara I
-,Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi wangsulan kang pratitis,
I
1. Apa sababe geguritan iku diarani puisi Jawa? I
2. Apatitikan kang baku geguritan gagrag.lawas iku ing pambukane? |
'l Keprye mungguh guru wilangane lan guru lagune geguritan gragagjlawas? I
4. Kepiye dudutane kahanan jaman saiki sing digambarake ing geguritan kapisan? I
5 Geguritan ing dhuwur parafrasekake nganggo basa gancaran! I
r- -- ;.- *l l
J r Wereng sing ora pakra... | 1. I I
I z wujudmu ora mingsra I z. ; I I
I S Klemar-klemer kaya ora duwe daya | 3. I I
| + Gayamu kaya ya mung klewa-klewa I a I I
I s Kawibawan hrahar pisan ora ana I s. I I
. I n ora ana sing duwe pangira
I o I I
l 7 Kahreh ora duwe panyana l7 . : I I
I A Kabeh ora padha nggraita I 8 I I
I o Marang wujudmu sing ora sepiraa I s I I
Ito Lenut kowe nggawa wisa kang mayuta-110. I I
,*n O;1. Teknik Maca Geguritan
Geguritan bisa kanggo medharake utawa ngandharake isine ati lan aweh piwulang, pepeling,
sarta pitutur marang wong sing maca. Sawijining geguritan bakal luwih gampang olehe nggoleki
amanat utawa piwulang kang ana sajroning geguritan kanthi cara diparafrasekake luwih dhisik.
parafrase geguritan tegese proses owah-owahan saka wujud geguritan didadekake wujud gancaran
utawa paragraf, kanthi ancas supaya maknane/tegese geguritan luwih cetha lan gamblang.
Geguritan iku bisa dirasakake kanthi maca utawa ngrungokake, satemah bisa:
a. nemokake pesen (amanat/piwulang) kang kamot ing sajroning geguritan,
b nemtokake sebab kang ndadekake endahing geguritan,
c. gawe gambaran tumrap geguritan kang diwaca utawa dirungokake'
Kang perlu digatekake jroning nyulih wedharaning geguritan yaiku:
a Nlaca tulisan (naskah) kanthi setiti.
b. Ngira-ira tetembungan kang diilangi, nuli mbalekake.
c. Njingglengi ten ana pasemin utawa pralambang sing dienggo.
d. Njanruani (menafsirkan makna) pasemon utawa pralambange.
e. Ngupakara (merangkaikan) ukara-ukara saka panaliten dadi sawijining gancaran.
Bahasa Jawa SMNMNSMI(MAK Kelas Xll - 1
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi wangsulan kang pratitis!
1. Apa sababe geguritan iku diarani puisi Jawa?
2. Apa titikan kang baku geguritan gagrag lawas iku ing pambukane?
'l Keprye mungguh guru wilangane lan guru lagune geguritan gragagjlawas?
4. Kepiye dudutane kahanan jaman saiki sing digambarake ing geguritan kapisan?
5 Geguritan ing dhuwur parafrasekake nganggo basa gancaran!
quritan I Basa Gancarane:_Teks Geguntan l -1 Wereng sing ora pakra... | 1.
I Wujudmu ora mingsra | 2.l!
3 Klemar-klemer kaya ora duwe daya | 3.
4 Gayamu kaya ya mung klewa-klewa | 4.
5 Kawibawan hrahar pisan ora ana I 5.
6 Ora ana sing duwe pangira I 6
7 Kabeh ora duwe panyana | 7 . .. :
I Kabeh ora padha nggraita | 8.
9 Marang wujudmu sing ora sepiraa I S
10 Jebul kowe nggawa wisa kang mayuta-110.
-!,, '{g
18
lfi
lri
lrj
lrr11:a
lrd
lFd
lFr
fd
rjFd
flfd
[iri
;i,{i!,ta1
1igl
,lEr
i{
t;
t;
iilirl
iill{ll{l
rll
i;I
iilr$l
I;N
iil
iililli{l
iil
iilIqli{li*l
rilell
I;I
l;l
tilt{E
[:l
tilIq!
iiL
Sing magepokan karo teknik maca geguritan:a Lafal yaiku ngucapake tembung kanthl trep utawa cetha.b. lntonasi yaiku dhuwurcendheking swara,c. lrama yaiku cepet alon pangucaping tembungtembung.d' Ges/ure yaiku obahing awak manut swasani sing dikaiepake surasaning geguritan.e. Mimik yaiku polatan raijumbuh karo rasa sing di[arepake surasaning geguriian.Kanggo ngelingake maneh apa wae sing kudu digatekake nalika maca geguritan, ing ngisor ikiperangan-perangan sing kudu disemak lan diugemi,yaiku:a. Wirama (irama/lagu)
lrama kudu digatekake nalika maca geguritan, umpamane banter, alon, cqtha utawa samar,lan sapanunggalane. Nalika maca geguritan sing surasane semangat kudu nyuwara sora,beda nalika maca geguritan sing surasane ngemu kasusahan, kuauialon, ,rrr, rrn r*rrr.
b. Wirasa (rasaning swasana ati)Surasane.utawa isine geguritan kudu dimangertenitegese utawa karepe. Nuli anggone macangetrepake utawa nyelarasake karo isining geguritan, yaiku susah, seneng,wib-ai,va, getun,nesu Ian sapanunggalane.
c. Wiraga (obahing awak)obahing awak yaiku aja kaku, luwes wae, mlaku uga prayoga, ngobahake peranganing awakkanggo mbangun swasana. Pasemon, praenan t<uou selaras karo isining geguritan nangingaja banget-banget.
d. Wicara (pocapan)
Pocapan sing cetha nalika ngucapake aksara swara, wanda, ran tembung.
Coba wacanen geguritan ing ngisor iki!
Bendune Bawana
Langite kebak mendhung anggendhiyeng
, Kembeng-kembeng ian kuwawa ambendung
Waspa dumarojog mbrebes mili hangebaki
Bumine gereng gereng, magep-magep
Kaline mencep-mencep tanpa karep
Omah, sawah, kewan, tuwuhan .
Pating glagep tanpa pangarep-arep
Pe(iwi sesambate ngaruara..' Sambat marang sapa?
Sambat marang manungsa?
Bener.....Bener......
Amarga manungsa kang gawe dadakan..
Pakartine kinarya jalaran
Kabeh dadi rusak, mocar-macirtanpa tatanan.
Nanging eman ......Ya gene manungsa padha ora krasa
Malah angkara murkane sansaya andadra
Mbabat alas tanpa tilas. . ..tanpa welas
Resik, gusis tapis datanpa aris
Mbok manawa manungsa ..... saiki .....Kupinge wis ora padha krungu .....
Mirpate wis ora bisa andulu .....Rasanewis padha mati .....
Mula..... lumunta .....
Ana banjir ora kekitir
Ana lindhu ora keplayu
Ana prahara ora dirasaBenduning alam malah kaya dadi pangidham-idham
Oh manungsa. . .. Manungsa
Manungsa sing kakehan dosa.
@. P. Dwijahadinagara. '
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Ketas Xtt - 119
2. Teknik Panulisan Geguritan
Carane ngripta (nganggit = ngarang) geguritan, yaiku:
a. Nemtokake tema utawa underane geguritan.
b. Milih tembung kang mentes lan ana bobote sastra.
c. Ngrakit ukara kang ringkes, dipantha-pantha dadi bait utawa pada. Saben ukara kanthi larikan
(gatra).
d. Migunakake basa kang endah, kayata:yen pe4u nganggo punvakanthi basa utawa sastra kareben kepenak diwaca lan gampang
diapalke panyandra utawa pepindhan.
e. Migunakake tembung andhahan kang karimbag mawa:
- Ater-atera.
- Seselan in lan um.
- Adhapur dwilingga lan dwtpunrva.
f. Diwaca bola-bali kanggo ngukur cocok apa orane karo underane crita, lan aja nganti kaya
gancaran kang dipantha-pantha dadi bait.
g. Milih irah-irahan (judul) ingkang sae, narik kawigatene para pamaca, sokur yen cekak aos/
mentes.
h. Antara irah-irahan lan isi, kudu ana sambunge.
20 Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Kelas Xll - 1
Wangsilana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi wangsulan kang pratitis!
1. Nulis geguritan iku tema dhisik. Apa tema iku?
2. Kepiye pangrakite tembung sajroning geguritan ?
3. Kepiye pangrakite ukara sajroning geguritan?
4. Apagunane purwakanthi sajroning geguritan iku?
5. Gita panca gatra iku geguritan sing kepiye?
Geguritan yaiku wohing susastra kang basan6 cekak, mentes lan 6ndah. Geguritan asal6 saka tembung "gurit", kang
ateges kidung utawa tulisan kang awujud tatahan. D6n6 geguritan ing k6ne, ateges rumpakan kidung kang mawa
paugeran gumathok. GegLritan iku kang awujud tulisan sing anggone maca kanthi cara lewawa manut surasaning
tembung kang rinakit.
- Geguritan iku kalebu puisi Jawa modhdrn, amarga ora kaiket ing aturan kayad6n6 tembang, yaiku guru gatra, guru
wilangan lan guru lagu.
- Geguritan bisa kanpta amarga ana ilham utawa inspirasi (angen'angen).
- Geguntan mujudak6 karya kang sipate pribadi, mula geguritan panganggit siji lan sijin6 b6da-b6da. Angen-angen
kang ana sajrone pikiran6 pengarang banjur diolah supaya dadi geguritan kaya kang dikarepak6 panganggit.
Kanthi mengkono, geguritan iku basan6 katon 6ndah, bisa migunakak6 punrvakanthi, dwipunrua, seselan lan liya-
Ei
rlF,r
rirtr
F'
$r
g4rl
${
F{
t1irxi$t
ruIFJ
lr,i
lFd
lIjlFi
IFIlFi
lrjlrttFi
lrjIti
lrilrd
lIx
lFr
!rj
lriIFJ
IFI
lF,i
!Fd
IFi
lfi
![l
lii
lIi
l[IlFl
lri
lrltrdIFJ
Jit
E\{
itl
IiIIrl
Ijihti
Ftl
Iit
ill
iit
iit
Iil
ill
rll
itl
Ell
iilhtl
lig'
b1t:l[;1
IiriI
B!
!i[!
It
ii
A. y;;E'rf::::,{;l';:,:1!:^ sawiiinins aksara a, b, c, d, utawa e, yaiku wanssutansing koanggep paling bener!
1. Geguritan saka tembung gurit, sing tegeskidung utawa....a. tembang
b. gendhing
c. lancaran
d. Iadrang
e. ketawang
Sambung rapete karo geguritan, ngriptageguritan iku diarani ....a. nggarit
b. nggurit
c. nggaris
d. ngurit
e. nggerit
Geguritan iku tulisan sing diwaca kanthicara g.
a. klewa-klewa
b. kelewaJewa
c. klawan klewa_klewa
d. klawan lelewa
e. klawan murka
Geguritan gagrag lawas pambukane 4^tu.nganggo tembung ....
a. sun kekudang
b. sun njejaluk
c. sun nggegurit
d. sun sesuwun
e. sun pepuji
Cacahing gatra geguritan gagrag lawas yaiku 11 .
paling sithik....a. rong larik
b. telung Iarik
c. patang larikd. limang larike. enem larik
Guru lagune saben gatra geguritan gagrag 12.lawas yaiku ....a. merdika
b. ora ajeg
c. mana sukad. sak-sake sing gawee. runtut swarane
7. Saguritan tumrap tembang Macapat diarani
B.
u. satagu
b. satembang
c. sawilangan
d. sapada
e. sapupuh
Ana sing ngarani manawa geguritan ikuminangka syair Jawa ....a, gagrag kuna
b. gagraganyar
c. gagrag lawas
d. gagrag kina. e. gagrag kadaluwarsa
Geguritan kanthi syair rong gatra sapada ikudiarani....
a. gita dwigatra
b. gita kigatrac. gita caturgatra
d. gita pancagatra
3.
4. e. gita sadgatra
Sing diarani gita caturgatra yaiku ....a. syair rong gatra sapadab. syair tri gatra sapadac. syair patang gatra sapadad. syair limang gatra sapadae. syair enem gatra sapada
Geguritan gita hastha gatra. Cacahinggatrane ana ....
a. 5larik
b. 6larikc .T larik
e. 9larik
Geguritan sing tan kawengku ing paugerantartamtu iku diarani ....
a. g'eguritan tradhisionalb. geguritan kovensional
c. geguritan kontemporerd. geguritan moderne. geguritan anyar
5.
6.
Bahasa Jawa sMNMArtu iioiffiXif,7
I
i
i,t:Iiif
rit'
tll
[il
HI
HI
HI
tlt
H1
i{l[{lIl
iibt
1318. Lumrahe geguritan iku migunakake
Gateknageguritan iki! '16' Lurrrrcrr'= "',":i:;,,;
";;;;;. .,nifif' l[1
Ngrembug jamanedaniki tembung kang pinilih' Tembung o"""" lli
n[enkang'nganeh-anehi duweni teges "" lt;
a. tembung kawi
Geguritan kasebut saben gatrane nduweni b' tembuns baku banset lii
suruwirangan
/e vs.q l |![3::3:ilffi11'^ t;.
I ?ffilli e tembunsmanca lpl
c. Bwanda 19' Panggunane tembung pangiket ana inO lF
d' gwanda geguritan iku "" l[e. l0wanda a arang-arangbanget
l[
Gatena satah sawiiine pedhotan sesuritan 3. lltflffi'r li'J,:;,1".1j1'i., 3|Xii..,?ffi-, l!
Y1*t cetha gawe rugi
20. Masalah utama sajroning geguritan sins ll
Geguritan kasebut guru lagune tiba swara " " kepengin dikatonake diarani ' "
" Ia ngresenai a I ill]"t I
b. wulu/i I
c. suku/u c nma
dtaring/e :xlii I
:rjl}t,fl:ln',1 o",.orri,, nitik ukara 21. Dhiksi sajronins sesuritan iku nduweni I
geguritan, minangka gegambaran ..'. makna "" salah saironinq qequril ]
a. wong sing ora ngerti bener luput a pokok masalah sajroning geguritan
b. wong sing ngerti babar pisan bener luput b' pangareparepe panganggit
c. wong iku. ngerti bener utawa luput c' pamilihingtembungkangendah
nangingsengajadilanggard.dawacendhakingpanglesaninggeguritand. wong iku ora ngerti bener luput lan e' rasa-pangrasaning panganggit
nglanggar22.lngngisorikisingduduperanganeunsure wong sing ora ngerti bener luput nanging ekstrinsik yaiku " "
kulina nglanggar a' agama
Wong sing maca geguritan diarani "" b' politik , '
a pansripta 'v" '- --
! 3lll,1T,.*,b. panganggit
c. panyerat e' PasulaYan
23. Angandharake maneh sawijining teksd' panggurit
sajroning wujud liya' kanthi maksud kanggoe. panggagas
Manuttitikane geguritan iku ora migunakake njlentrehake maknane kang sinengker'
basa padinan. Basa padinan yaiku "" diarani ""
a. basa sing ora lumrah a' panjlentreh
b. basakangrinenggu b' Panerang
c. basa kang muluk-rnuluk c' pamawas
d. basa sing baku banget d' parafrase
e. basa sing digunakake ing dhaerah piniji e' paranormal
",W*trr, ,,',*r*r,.r-rfr*urru'o'*' 't'tt'u'.'''nr"rr'* '*n n"r'*:'*"":*"''' '-" *'
22 Brh;;;;; Jawa SMNMNSMT</MAK Ketas Xtt - 1
14
15.
16.
17.
F;
ru
td
f,i
F,l
l$l
lIt
I[ilrd
Iti
rJ
r;
tifu
rdF/
IH
l$1
l[i
I[i
lrilrd
lil
lii
lItlfd
I[1
1[1
lrd
I[ilFd
lrd
_)u
24 lstilah paratrase ana ing basa Jawa kaitq zB ' iirnq,rira sarrlrirnqe r<ar' rvrraqil yarkLrlumrah tegese.... a rnrrnrlqah rlrrdhune suvara
h norasnkake isino qrjrJtjritrnf-':i! !i,:r i:tfl lirrhrn, i !l,^,/i.ll:,
, I | .r ., '
_ i 1. tr lt-iil k;11111 rJl;1;;r;11.
n ekspresi, patrap/sikep, ohahing awak larpasemon
)l;ll'r vokal rrtarru,;t niaii :,uryai-a ikr r nracepokar<aro kaya ing ngisor iki. kajaha . .
; panvora s\A/ar3
r kerJalrng,; !esan
:. tata pangaturrng napas
.J i:i.inre.rlhotinq ui<;lr;:
: pang;91 ;iai,v(:nt;iiriirrJ qrv;ra
leqt rntail iI rr:rrAflo rnrrlrtnakake swara kainguntrrt, ri(,u ciiaranr
parikar,
. ptln/'/Bi{a1thi
urencjsalatr
ynLlyas!^/ara
halisr&ara
I
ipartntah! I
7t j \ltcl prattlt.\t F
ri qcquritan E
harake rienlrtq i)an()anqo!I maranq noro fi
$
r cliiesanake rrtiar,va rlirrcapake, iku riisebut $,
BI
$t
lrse p.-lrufr.l.se rkri?
Fi
lrEr
EI
Ei
EI
trrfF,
Itawa SMA/MA/SMruMAK Ketas Xil _ 1 23 ;%@ t
2 nclgancarake t€] mhunq h noras,qkake isino qriqriritrnh nqgancarake nryatu. nggancarake nraksud
f-':i! !it:r i:11 f ilrftrf i !t'^'/1ll:'
f! ngganCarai<e makni;l t , .i r tr lrin karl(l r'Jt;rrtrlil.
e. ngEancarake karep e ekspresi, patrap/sikep, ohahing awak lan
7-q Nclucapake tembung ana ing geguritan pasemon
kanthi trep lan cetha, ana sambungrapetr,: ?9 Ql;ll'r vokal tttarr,rr niaii :'utai'a ikr r nracgpokankaro.. karo kaya ing ngisor iki. kajaha . .
a. mimtk ,l nanvora s\A/arnb. gestur h ker.ialrng,; lesanc lafal
cl intonasi c. tata pangaturrng napas
e irama :l pr.i1..11g.61[6ting ui<;lr;:
c i:anrirl ;iai,v(:nt;iiriirrJ qrv;ra?6 N4agepoar, karo mrmik nalika maca gegurilan ;0 c*u,,r,,,u,, irr:rrArlo rnrrlrrnakake swara kaintl
a ngucapake tembung kanthi i:eth;r runttlt, ti(,u ciiaranr
tl. polatan rai kang jumbuh kara surasanrn. ;'i p6rii<;r,
c dhUwtir Cendheking SWara r: u,encjsalatr
d cepet lan alone pangr:capinq temhtiiri d ynqyastnrara
e obahing awak jumbuh karo swasana q, halisr&ara
27 Pocapan sirrg cetha nalika ngucapakeaksara swara, wanda, Ian tembung ..
a. wirama
b. wirasa
c. \ruiraga
d. wicara
e. wguna
B Tindakno tugas ing ngisor iki kanthijumbuh harg partntah!lsenana ceceg-ceceg ing ngisnr iki kafihi ternl;rrnq vraqqsrtlari srlc1 pratil.stl Geguritan sino kawengku pa,geran tartamtrr ikr; criarani qequritan2 Masalah utama sing diangkat sajroning geguritan ik.it cliarani3. Pitutur, piwuiang, falsafah, pangaji_aji sing arep drandharake denrnq pani;anooii rrlaranq parapamaca, iku diarani
', ffi;*'ffi,,:d;,ffi: :;;;'.":
:''*' lt;; ;;;*
Wangsulana pitakon-pitakan ing ngisor iki kanthi pratitis!1 Geguritan gagrag anyar ncluweni titikan apa bae?2 sajroning Eeguritan uga ana istiiah parafrase Apa iegese ytarafrase ik,?3 Kepiye carane nulis geguritan iku?
4" Salrnoning geguritan lafal rku duwe tei;es apa ?
5. Wirama sajroning maca geguritln maknane keprye?
Bahasa Jawa SII\A/MA/SMK/MAK Kelas Xtt _ 1
lf .t
$i;!t,f ;1
F}J
{[ r
t" 1
t{rn Iil
EI;F,,'iI l
n EriEi
Efrir 1
I'+B$rlli[]: r
d,_ 'IJ.J
6! J
6f. r
I:ir Elj
ll J
{t;drlIt IBr1
f;liililiri$ rE'i
fltigElt,llrLldii$iiti I3f jEi.
!,1Bt iliEtr
t;i8'
Br.1iI ir,tFltFriBii
Iritrlltr,iii!
[f ]ii i
Er{
IFr
!ritrt,
Etr
$i*
&i:
liilslI,N!{,j
i{ i-n
fi
lrti;il*FJ:li
i
;l
ri,;lil
;i,lllil
'Ji 'il
I
I;ilis{
?.1
Ltf1
1{
1{
i1
f!i?{,irila1,3t:!:il{.1.1tiiri
i 1i
+{l
!![*1t
rlFilB
iif*l&
r{l
i;fie$
til
ri$;if
i{lriiB
irl
tif
i;firf
ii$
ir$
lJl '
l{E ,
!tl '
i;L
BAB 3
NYINAU BUSANA ADAT JAWA
Genea basa Jawa iku basa kang adiluhung? Basa
Jawa pancen basa kang adiluhung jalaran basa Jawa
nyinau babagan undha usuk sarta unggah-ungguh
basa marang wong liya. Apa maneh basa Jawa uga
disengkuyung dening maneka warna budaya Jawa
kang akeh. Satemah para generasi mudha kudu nguri-
uri basa lan kabudayan Jawa minangka rasa syukur
konjuk Gusti Kang MahaAgung. Semono uga basa
Jawa ora kalah karo basa-basa liyane amarga basa
Jawa nduweni maneka jinising teks. Salah stliteks kang
narik kawigaten yaiku teks deskripsi.
Apa sira ngerti kang diarani teks deskripsi? Kepriye
struktur lan paugerane? Ayo disinau wulangan iki kanthi
premati! Nanging, sadurunge miwiti piwulangan, ayo
ndedor:ga miturut kapracayan sira dhewe-dhewe!
[1
[1
lrl1
Il
ri
Kompetensi lnti: :
1. Menghayati dan mengamalkan aiaran agamayan$
dianutnya
2. Menghayati, mengamalkan perilaku jujur, disiplin,
tanggung jawab, peduli (gotong royong, kerjasama,
toleran, damai), santun, responsif dan proaktif dan
menunjukkan sikap sebagai bagian dari solusi atas
berbagai permasalahan dalam berinteraksi secara efektif
dengan lingkungan sosial dan alam serta dalam
menempatkan diri sebagai cerminan bangsa dalam
pergaulan dunia.
3. Memahami, menerapkan, menganalisis dan
mengevaluasi pengetahuan faktual, konseptual,
prosedural, dan metakognitif berdasarkan rasa
ingintahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni,
budaya, dan human'ora dengan wawasan kemanusiaan,
kebangsaan, kenegaraan, dan peradaban terkait
penyebab fenomena dan kejadian, serta menerapkan
pengetahuan prosedural pada bidang kajianyang spesifik
sesuai dengan bakatdan minahya unfuk memecahkan
masalah
4. lVbngolah, menalar, menyaji, dan menciptadalam ranah
konketdan ranah abstak terkaitdengan pengenbangan
dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri serta
bertindak secara efektif dan kreatif, dan mampu
menggunakan metoda sesuai kaidah keilmuan.
Kompetensi Dasar:
1.3 hrtenerima, mensyukuri, menghayati, dan nrengamalkan
anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa dalam bentukteks
deskripsi bntang pakaian adat.
2.3 Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab,
peduli(gotong rqprq, kerjasama, olerar, damai), santln,
respnsif, dan proaldif Oaam {rqgsumkan bahma tlawa
melalui bks uacana nonsastrc tentang bueyq Jawal :
3;i3,,,Ii!qflqhami[.ih . kliptiftenlaffi
4.3 illenurggryi isi dan meneribkan
tentsrqpakabn'ada!Ja{ea,,. ::: :' .: . :'::
t::iiiii*liirii;#iLi.i:;::;il"i:.it::i:l:,ii,,,tt,i'iiil..t::iii:.i!j iiiiii:: ,
Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Kelas Xll - 1
A. Teks DeskripsiTeks deskripsi yaiku teks kang nggambarake sawijining objek, gagasan, papan, utawa prastawakanthi rinci marang pamaca. Maksud saka definisi teks deskripsi iki yaiku nggambarake kanthigamblang objek-objek kanthi tliti satemah pamaca bisa mangerteni anggone mahami isiteks kasebut.Dene ancas saka teks deskripsi yaiku supaya pamaca weruh, krungu, ngrasakake, utawa ngalamidhewe objek lan prastawa kang digambarake dening panulis. Aspek kang kagambarake ing t<enebisa babagan kaendahan alam, piranti, barang, kahanan jasmani, watak, kahanan manungsa, lanliyaJiyane.
1. Struktur Teks Deskripsi
Coba wacanen teks deskripsi ing ngisor iki kanthi premati!
Busana Adat Jawa
Rasukan adat Jawa utawa busana adat Jawa umum/kaprah diarani rasukan kejawen iku ana warna-warnajinise kayata atela, beskap, sikepan, surjan, takwa lan kalengkapan liyane.
"Nyandhang nganggo hiku dadiya sarana amemargun manungsa njaba jero. Marmane pantesen panganggonira,
trepna pangetraping panganggon, cundhukna kalawan kahananing badanira, kalungguhan miwahpepangkatanira"
(Pangandikadalem suwaqa Hingkang Sinuwun Kangjeng susuhunan pakoe Boewana Kaping X)Sabda Pangandikadalem iku ngemu karep mar:ang kasrsilan. Tegese nyandhang nganggo ktdu bisl njumbuhakemarang pribadine dhewe, sing jumbuh karo tata lair lan batin, a.rndhuk karo kalungguhan sarta pangkate, ugaterptrepane panganggon.
Busana adat Jawa diarani busana kejawen nduweni pralambang tartamtu tumrap bangsa Jawa. Busana Jawakebak ing piwulang kang sinandhi. Sajroning busana Jawa iki sumimpen piwulang kanggo nindakake sakabehingtumindak ing alam donya iki, kang satimbang sambung rapete karo tumindak saben{inane, ya pasrawungair
marang sapadha-padhaning manungsa, dhiri pribadi uga konjuk Gusti Kang Maha kuwasa kang nyipta jagad
saisine.
Saben-saben jinis rasukan Jawa ikinduweteges parumpamaan utawa pralambang kang jumbuh/gathuk kalawannilai-nilai luhur filosofi Jawa.
Umume/kaprahe rasukan Jawa kaperang dadi 4 bagian,yaiku:
1. Perangan ndhuwur
Udheng, dhestar, lket utawa blangkon
2. Perangan tengah
- Rasukan utawa kelambiuga benik
- Sinjang,nyamping, bebed, utawa jarikwiron
- Setagen utawa paningset -
- Sabuk
- Epek, timang, lerep
3. Perangan mburi
Wangkingan, curiga utawa keris, ana warna loro yaiku warangka ladrang lan warangka gayaman.4. Perangan ngisor
Canela yaiku cripu, selop utawa sandhal.
Busana Jawa kasebut ing jaman saiki mung dienggo nalika ana tatacara tartamtu wae, panganggon padinan
wong Jawa manganggo penganggon bathik, lurik sing minangka penganggone wong Jawa uga.
Pangaji-aji kang Kinandhut ana Sajroning Busana Adat Jawa lan Sambungrapete karoKahanan Masarakat ing Jaman SaikiKanggo mangerteni pangaji-aji kang kinandhut ana ing sajroning busana adatJawa lan sambungrapete karo kahanan masarakat ing jaman saiki coba wacanen teks deskripsi ing ngisor ikil
Makna Sinandhi Busana Jawi
Piwulang sinandhi busana Jawa, manut sawijining panemu. Mula saka kuwi manawa ana kang duwe panemu
sing beda utawa seje, iku sajatine ya kudu dianggep lumrah bae.
lkeUUdheng/Dhestar makna sinandhi sing dikarepake yaiku manungsa pmyogane nduweni pikiran kang kenceng,
ora gampang goyah mung jalaran kahanan utawa wong liya tanpa tetimbangan kang mateng. Udheng asal saka
tembung mudheng tegese rnangerti kanthi cetha, maksude supaya manungsa nduwenipikiran sing kukuh,
I mangerti lan paham apa tujuan urip lan panguripan utawa sangkan paraning dumadi.
Bahasa Jawa SMNMNSMI<IMAK Kelas XII - 1
f,l
rIrd
ru
r{
rA
rl
d
IIlIIJ
,l.J
,A
,I
d
Id
r
r
r
r
r
r
r
F
r
r
F
urtrtrlru
tr,
llr/
2.
' 'fllf::l
Maha Kuwasa.
Ana salroning busana diwenehi benik iku mengku karep manungsa iku manawa tumindak bisane bener kudu I
g:ffi H[?tr:m,ltUtpffi x::'&]il$i,l,1lf.;i:',ff fi ]JF:f iffi [;iT;kyqk,?,,:r1:l
uripe, supaya ora mung buk. Timbung Epek padha dene aplk, golek tegese saironing ,l.ip ili k:1:9^:II
ngelnru sing ana gun, pau,:ar,e. I irnangiuwe knr*p *t uu*r,i.g tuminoak kuou ditimang-trmarrg ulawa rlganggo I
[[;;H*#***i:rf:xx;ffi ffi:txf,ftrtrl;1;rf#l;:3r;'r]rltliiffi I
Hffi},ffi',tffi:ffiifj:'ilil1ffit[:i::lil:xffi1:Hlll:1.1fl,fl;ffl:il:;']1i:];:'::x"'.:::fl:
I
kabeh mung ana sangisore puigu*rtining GustiAllah Curiga lon warangka yaiku pralarnbang rnanaw€
.rng, ik, minangka saimitaning pianoet utawa nepsu, warangka iku minangkawadhahing curiga tegese nepsL
iku kudu dipeperdikendhaleni subaya ora n-tubal-tnuhal **)
Wangsulana pitakan'pitakon ing ngisor iki kanthi pratitis!
.Parigatlc,likadalerrrsuwarg.itltrtgki*llgslrru,vr.iili\a]lqjrjIigSusi-tlturrartPakr.leijoewana(aprt'g
X lrt..;cttarti rryandh;:ng ngijilqgu iku krlpiyr''
I jaDila Parlgartt-iikadalenr iku kalep titatarrg kclsusllarl. Apa tegese'/
J. i,,lgonrongake babagarr busana iKu arra uneil-unen "Alinrrrg sallra arllarga saka busana" unerl-
r:rren iku tluwe teges kePiYe'/
+ L-luballerttrehrn werdine epek sajrorrrrrq busaita Jawa?
i iinranq iku uqirl ndl]wt:r't t'lll/vuiitllll iut !trr - Apijt [-rtvvul.rt rtJe I
[8" Kavurttl"l Kagutlan Basa Sajrorrirrg Teks Deskripsi
iehsde:;kripsi liasusurrat tiiilesLruhlur lehsuqilkdl]ilt tgrJtlsakasaperarlgarl kagullat,luasa'Kagui rart
uasa rki brsa ndadekak+: teks deskripsr k-rrsa rrariK kawigaten nlarang pamaca. Kanggo ngarnbarake
bab busana adat Jawa, panulis hrisa nggunakake ukara lambi: lan ukara camhori:rt
{. Ukara Lamba
Jkat.: larnba dumadi saka saklausa,
saliir Ul5<r t.titanlbalr lesart ilegitt:i-'p tltaturr (i:--rrterai,,1. Uadt. le1er latl v,aiseStr
gunggurlge siji larr ui a Keila luwlrl sdKd lktr'
l" ukara Carnborart
Ukura canrboran cjurnarli saka rorrg klausa utawa it'rwil'l Merrawa ukara lamba iku jejer lan wasesane
irlurlgsiji,irtgukarllui*itiboratttt'rrartrattgKoitt.r'ln1;LiK'rritu{trrlOolclllseuirl'ui'rll'lC wAse$ai le kudu
luwih saka sr;t' bis, loru ul'rvril i'ulti (s deskripsl afra pai'i\iaflii3iJonan
Kal.lba ukara larrrba lan uki:ir d r.rillrt)ur dl l, hauhallq xala salroninil tel
f,,i: i i uctSltl l, I $bat. S;J fi epll, I i:l i 1 I fll {3wi-:i I l":]}it
1. Panibasan
tegesc ukara kasekrut nrung dadi 1elei lat.r wasesa
ii!U rihdiai letrtba
trariL:asan Yaiku
rdlnudalla ut:l\ ra
basa entar.
kang gurri.:thok,
iltgl ttl.lurna, t.)i.ii clr!'!l rr'1i r'ihil1"'t'
#1 S-#- #-# s"#*&s"fl "&-#-#*.&ess-&s&g&&#-26 """'
S;r,,rru .j6.,i.t Jt\4AihtA,;ii;iil/1irtvir'l^ nieiuc- I it - ,
aleg puiiuilnguulle, wantah ota kasattrun ing
. i-.,r;i rt, tetr tr:ui rg pariLrasan iki nganggo dhasare
q
II
I
t
Il[1
h1
['{
[1
hl
[;h1
hl
[][1
['q
hq
Iq
[{[1
Tuladha:
ItlAn;;r;*
i
t9l - e-dhewe llslr
2. Isbat
lsbat saka tembung basa Arab sing tegese ibarat. tbarat iku uga tembung Arab, tegese mehpadha karo saloka, nanging isine bab ngelmu gaib, ngelmu kasampurnan, ngelmu kebatinan.Dadi ukara isbat iku ukara pepindhan kang isi piwulang bab ngelmu tuwa, ntelmu kebatinan,ngelmu gaib utawa ngelmu kasampurnan.Tuladha:
Kodhok ngemuli lenge.
Kodhok = pepindhaning jiwa, sukma, badan alus, nyawa, rokhani.Leng = pepindhaning raga, awak,jasmani, badan wadhag.Ngemuli, maksude = njaga, rumesa, ngereh.Maknane: manungsa iku jiwane kudu bisa ngereh marang ragane (wadhage) aja nganti badan-aluse kalah karo badan-wadhage (hawa-napsune).
Wong sing mutmainahe bisa meper hawa napsune, bisa ngalahake amarahe, aluamahe, lansupiyahe. Yaiku sing kene diisbatake "Kodhok ngemuli lenge", dudu " Lenge sing ngemulikodhdoke"
3. Sanepa
Sanepa yaiku unen-unen kang ajeg panganggone kadaciean saka tembung kahanan sinambungantembung aran, kang ngemu surasa kosok baline banget.Tuladha:
l 2 lDnuwur kencur
4. Lelewaning BasaLelewaning basa yaiku cara-carane migunakake basa, amiih gampang ditampa, endah lan kepenakdirungu. Lelewaning basa ana pirang-pirang macam, yaiku:
i
a. Lelewa basa metafora, yaiku ukara mawa unen-unen pepindhan. I
Tuladha: 'qrr\u u^qrq lrro lan'
I
. Raden Gathutkaca otot kawat balung wesi. I
t i:i:yfl:asa
alegori, yaiku metafora sing ditutis nganggo ukara dawa banget. I
Uripe manungsa iku manuk upamane, diobang-ambingake alun samodra, katempun ino Isindhung aliwara, yen kurang waspada bisa kerem nrejang padhang karang. "
Ir i:i:ffibasa
personifikasi, yaiku pepindhan jatma. I
Sumpahe diseksi bumi tangit. I, i:i:I#asa
metonimia, yaiku lir:a-tirune jenens. I
Aku wingi numpak Merpati. I
Tuladha:
Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Kelas Xlt _ 1 27
No Paribasan Tegese1 Anak polah bapa kepradah Wong tuwa melu ribed jalaran potahe anat2 Busuk ketekuk pinter keblinger Sing pinter lan sing bodho paOna Oeneiitafan63 Ciri wanci bilahi ginawa mati lg[y!l"n sing ala ora bisa itang4 Desa mawa cara, negara mawa tata Saben panggonan nduwenffi5 Emban cindhe emban ciladan Abot sisih, pilih kasih, ora adil
No Sanepa Tegese1 Pait madu Manis banget: gseme, suwarane, omongane2 Dhuwur kencur Cendhek banget; dedege3 Wuled godhong lumbu Mbedhel banget: kulitane, jalaran ora set<ti4 Legi bratawali Pait banget: rasane5 Kuru semangka Lemu banget: badane
;.A
{'a
J
['l
Iltllltrh1
I1
[1
hl
[{[1
[{l
[!l
e.Lelewabasahiperbola,yaikupepindhansingkliwatutawakeladuk.Tuladha:
Swarane kaYa mbelah-belaha bumi'
f. Lelewa basa eufemisme, yaiku unen-unen utawa basa sing surasaning luwih alus'
Tuladha:
Lali marang purwa duksina = semaput'
g. Lelewa uasa ironi, yaiku unen-unen kang nyritakake kosok-balen kara rada ngece'
Tuladha:
Bocah kok pintere ora njamak' mangsok 3 ditambah 3 wae ora bisa'
h. Lelewa basa klimakt, yrit , pandhapuking tembung saya suwe saya banget'
Tuladha:
Aja maneh kowe, kakangmu, bapakmu, embahmu pisan aku ora wedi'
i. Lelewa basa anti t<limaki, yaiku pandhapuking tembung, saya suwe saya ora banget'
Tuladha:
Apa maneh satus ewu, kapara sewu wae aku ora gableg'
r i3iffi:f::'rilni, yait<u unen-unen kans nyritakake kosok-balen kara rada nsece' l!lr
Tuladha: I;
Bocahkokpintereoranjamak'mangsok3ditambah3waeorabisa.n:h. Lelewa basa klimaks, yaiku pandhapuking tembung saya suwe saya banget
tl
Tuladha: .. l;
Aja maneh kowe, kakangmu, bapakmu' embahmu pisan aku ora wedi' ,anr ll
i. Lelewa basa anti klimaki, yaiku pandhapuking tembung, saya suwe saya ora banget l
Tuladha: I
Apa maneh satus ewu, kaparasewu wae aku ora gableg' ,. -^,- L^,^^ t
j.Lelewabasaantitesis,yaikuunen-unensingmengkusurasakosokbalen'lTuladha: i
Cilik gedhe, lanang wadon nuweni kuwajiban padha' I
k. Lelewa basa litotes, yaiku pratelan kanggo ngalusake kaanan lI
Tuladha: I
Manawi kersa pinarakwonten gubug kula. (Kamangka omahe gedhong magrong-magrong' i
l. Lelewa basa pleonasme, yaiku pratelan panegas, kang sejatine ora kudu disebut rangkep l
Tuladha:
)leullasl I lt'' yor^u Pr q(erqr I vsr rvvsv'
I
Bal bunder mlebu gol mak bleng'
m. Lelewa basa repetisi, yaiku pratelan kang bola-bali sinebut ing ukara.
Tuladha:
Saya suwe, saya alu, saya garing banjur matt'
n.Lelewabasakoreksio,yaikukanggombenerakesingwissrnebutluput'Tuladha:
Kebon Raja jaman biyen Balekambang' ee" dudu Sriwedari'
o. Lelewa basa sarkasme, yaiku basa sindhirian kang nylekit kapara kasar'
Tuladha:
Ee, Wedhus, aja wani-wani rene maneh!
p. Lelewa basa retoris, yaiku pratelan wangsulan utawa pitakonan sing ora perlu diwangsuli'
Tuladha:
Apa ana wong sing gelem nolak dhuwit sagepok!
q. LelewaOurri"nu"tliinaliswara),yaikulelewaningbasakangmanutpangrikitingukarawasesa
dumun ung sangarePe jejer'
Tuladha:
KenArok arane.
r.Lelewabasaparadhoks,yaikupratelankangkosokbalenkarakaanane.Tuladha: Sanajan sugih nanging ora tau seneng uripe'
C. Cara NanggaPiTeks DeskriPsi
saben wong nduweni panemu sing beda-beda, jalaran beda panemu iku diarani lumrah wae' Maneka
warna panemu iku luwih becik tinimbang padha ora padha nduweni panemu babar pisan' lng ngisor
iki ana wacanan teks deskripsi babagan Batik. coba wacanen batin banjurwenehana tanggapan!
I r.mnung,,bathik,,dumadisakadhapukan,nn *rouill]'lrr .lrng
nduwenrtegesg l:li: p: Jlil":llg rt:g:,
I
I ,,t,tit , utawa ceceg-cJil,A*.irg il*. prnJru manawa bathik" saliatembung ngembattitiktitik Titik{itik iku drtata
]
I ,upry, dadi gambar kang tharik{harik trr n,- i -- ,,^*^^, ,^^a^. Lan
I ffiil ffi.JJ, r,rn.r., *ue wus drtetepake dening UNESCo minangka "wansan Kamanungsan kanggo Budaya
I tisan tan Nonbendaw-i* (Mlasterpieces'of the oralind lntangible Heitage of Humanity)'wiwit 2 Oktober 2009'
Lelewa basa antitesis, yaii<u unen-unen sing mengku surasa kosok balen'
Tuladha:
Cilik gedhe, lanang wadon nuweni kuwajiban padha'
Tembung ,,bathik,,dumadi.saka dhapukaning tembung "amba" kang nduwenitegese "nuris" ran "titik" sing ateges
,,titiK, utawa ceceg-ceceg. Ana sing duwe panemu manawa bathik" sakatembung ngembattitik-titik. Titik{itik iku ditata
supaya dadi gambar kang tharik-tharik.
Bathik lndonesia, ranen wae wus drtetepake dening UNESCO minangka "warisan Kamanungsan kanggo Budaya
l#Hffi;;;r# (il;rp iices'or the oratind tntangiotr urilrgr or Hu*un,ty)*ffi2okffio .
r,i
tri
t{i, {
tfd
tFi
if ,l
I r,ill,,1
trl!trlF,i
l[1
tilIFiItr{
IrliF{
IFd
tIt
lrl!Fr
lFi
rFi
lFi
titItiIFt
l[1
lr!Itltrrn
lFi
Eri
lrilFiIE J
[[iIrjEF.i
Iri
' EFi
tFd
Iri![iIEI
lF.i
trd
IFd
, !liIti
't IFi
.ilj
liii
ljti
ilij
$ii
li{
Eii!l$Etd
flij
EII
$ij
Eii
!ri
Ellr:l
Hij
ffiI!r*
!t i
ii;$1
l{
i;Ei
f,it^
tlli
i{,18!
Itar
5t
liiqti,tililE:
It
iilil}t
irl
Bathik yaiku kerajinan sing nduweni pangaji-aji seni kang dhuwur lan wis dadi peranganing budaya Jawa sing wislawas banget. Wanita-wanita Jawa ing mangsa kuwi ndadekake ketrampilane sajroning mbatik minangt<a pangupaliwa,saiemah ing jaman biyen pakaryan mbatitiiku kalebu pakaryan kang baku tumrapwanita, ngantiditemokaie,'6atit<Cap" sing njalari para piiya banjur bisa mlebu ing jagading batik. Malah tumrap dhaerah pesisir mbatik iku kalebupakaryane para priya sing baku.
Tradhisi mbatik wiwitane minangka tradhisising turun{umurun, satemah kala mangsa motif batik bisa dimangertenimanawa sawijining cakrik batik iku gaweyane kulawarga tartamtu. Sawetara rotit brtit it , bisa nuduhakJdralat .
sawijining wong. Malah nganti saiki, sawetara motif batik tradhisionil mung dienggo dening kulawarga KaratonSurakarta lan Yogyakarta bae.
Ragam corak lan wama Batik diprebawanidening bangsa manca. Wiwitane, batik nduweni ragam corak lan warnakang winates, lan sawetara corak mung kena dienggo dening warga piniji. Nanging batik pesLir nampa pengaruhsaka njaba, kayata para dagang manca lan uga ing pungkasane para penjajah. W.rnr*rrn, sumringah kiyataabang dikondhangane dening bangsa Tionghoa, sing uga ngondhangake corak phoenix. Bangsa panillan fiopauga katarik marang batik, lan ngasilake corak kembang-kembang lan barang-barang sing digawa paia penjalan(gedhung, kreta) kalebu wama sing dadi senengane yaiku wama brru. Batik tradhisioniitetep nglestarekake coiake,lan dienggo upacara-upacara adat, amarga biasane saben-saben corak nduweni pralambang dhewe-dhewe.Caroking bathik iku warna-warna kayata: Semenan, Cemungkiran, Udan riris, Kawung, parang,lruntum lan liya.liyane.
1. Corak Semen ngambarake tanduran kang mrambatsing nduweni makna semi utawa tuwuh minangka lambangkasuburan, kamakmuran lan isen-isene jagad.
. Motif udan nris wujude lereng ditata miring sing nduweni werdi udan kang bisa nyuburake tanduran lan kewan.2. Cakrik Cemukiran wujude kaya ilat geni utawa cahya kang nuduhake kasuran, kasekten, kaagungan, sing
diibaratake Dewa Siwa sing njilma ing sajroning raganing raja, mula saka kuwi cakik iki mung oiigem deningpara Raja lan Putra Sentana.
3. Cakrik (u*rrg nduweni teges minangka pralambang tenaga alam cacah4,utawa keblat papat: sisih wetan ]
sumbering panguripan fiumedhuling srengenge) perangan kulon minangka lambang siinaning kabegjan, Iperangan kidul minangka lambang pucuking panguwasa, dene perangan iisih tor miningka tandia pritayat
gugur.
4 Cakrik Parang sing ngagem mung pinijiyaiku para raja lan para putra Sentana, kawula manawa sowan ingKraton ora dikeparengake manganggo cakrik parang,
5. Cakrik Truntum yaiku latar ireng sing ana plenik-penik minangka lambange kartika, cakrik iki dienggo wong singnedheng duwe gawe mantu, dadi tuntunan kang prayoga.
6. cakrik sidaluhur dienggo penganten sarimbit pangajabe nggayuh kaluhuran bebarengan.7. Cakrik Sidaasih dienggo penganten putri ing malem midadarenimuga tansah sih-sinihin.B. cakrik sida Mulya dienggo penganten sarimbit pengajabe muga oleh kamulyan.9. cakrik sida Muktidienggo penganten sarimbit muga bisa unp muktiwibawa.10. Cakrik Bondhet dienggo penganten sarimbit muga tansah atut runtut.1'1' CakrikSidaWirasatdienggowongtuwanepengantensekaliyanmiturutnasehatewongtuwa.
D. Teknik Nulis lan Nyuting Teks Deskrips
1. Nulis Teks Deskripsi
Apa sira tau gawe sawijining tulisan teks dhewe? Gawe teks pancen ora adoh saka kegiyatannulis. Nulis yaiku sawijining kegiyatan kanggo ngasilke tulisan. Nulis minangka gagasan utawapikiran saka wong banjur kawujudake ing tulisan kanthi tata satemah narik kawigaten marangpamada.
Tinimbang kegiyatan nyemak, micara, lan maca, nulis pancen nduweni kaunggulan dhewe. Kanthinulis, wong bisa medharake babagan kang ora bisa kaucap, jumbuh karo apa kang ana rngpikirane, lan bisa dibolan-baleni sarta gampang anggone disebar. Kegiyatan nulis bisa menehimumpangat tumrap awake dhewe, yaiku gawe jernih pikiran, nata kemampuane pikiran, ngatasitrauma, mbiyantu antuk lan ngelingake marang informasi, mbiyantu mecahake masalah, lanliya-liyane.
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Ketas Xil - l
Dene carane nulis paragrap deskripsi antarane ing ngisor iki.
a. Nggoleki sawijining topik
Kanggo nulis teks deskripsi kang trep, sira kudu nggoleki topik kang apik lan nyinauni topik
kasebut kanthi apik. Supaya luwih gampang, cara paling apik anggone antuk idhe topik kang
diangkat utawa ditulis ing vrujud teks deskripsi yaiku ngamati apa kang ana ing sakiwa
tengen sira. Coba mlaku-rnlaku ing omah, ruang tamu nganti dapur, delok kabeh kang ana,
mesthi sira arep antuk babagan utawa objek kang apik kanggo ditulis deskripsi. Sabanjure
sinaunen objek kang wis antuk mau. Kanggo nEgampangake, coba tulisen pitakon ing ngisor
iki kanggo nyinaoni objek kang sira tulis
1) Kepriye rasa, suara, ambune objek iku?
2) Pira'ukurane?
3) Kepriyewujude?
4) Sepira abote?
5) Apawarnane?
6) Kepriye kahanane?
Rembakakna pitakon-pitakon ing ndhuwur nganti gamblang tumrap objek kang arep digawe
tulisan deskripsi.
Gawe cengkorongan teks deskripsi
Sawise sira milih sawijining topik lan wis nggoleksi pira-pira detail topik kasebut, sira wis
siap anggone nyusun teks deskripsi kanthi cengkorongan teks deskripsi sacara kasar. tulis
bae topik utamane kanthijengkep kang wis sira ngerteni.
Ngrembakakake cengkorongan teks deskripsi
Cengkorongan teks kang wis sira gawe kudu dirembakakake dadi teks deskripsi kang wutuh.
Panyusunane kudu urut cengkorongan kang digawe. Gunakna basa kang wijang lan dhiksi
kang trep.
Sunting teks deskripsi kang sira gawe
Saiki wektune sira nyunting paragrap kasar kang wis ditulis. Konsentrasi bae marang
panyusunan gambaran detai! kang sira gawe. Apa ukarane wis cetha, logis, lan saben tulisane
wis kasusun kanthi apik.
Gek Ian waca maneh teks deskripsi kang wis digawe
Menawa teks deskripsi wis rampung katulis, banjur diwaca maneh. Menawa perlu, njaluka
panbmu saka kanca sira ngenani teks kasebut. Sira uga bisa nggunakake saperangan pitakon
ing ngisor iki kanggo ngecek tulisan deskripsi kasebut wis njangkepi sarat.
1) Apa paragrap wis diwiwiti kanthi ukara utama? Sawijining ukara utama ngenani objek
kang arep dijlentrehake sacara detail.
2) Apa paragrap wis konsisten, cetha, Ian spesifik?
3) Apa paragrap wis kasusun kanthi ukara jangkep?
4) Apa kabeh paragrap pandhukung kang ngisi gambaran lan panjlentreh wis njlentrehake
ukara utama ing wiwitan paragrap?
5) Apa sira wis ngurutake deskripsi kanthi apik lan logis?
6) Apa sira wis nutupi paragrap kanthi ukara kang nar'ik kawigaten menawa objek karrg sira
deskripsekake iku habagan kanE spesial, istimewa', utawa unik, kang narik kawigaten?
2. Nyunting Teks Deskripsi
Sawise teks deskripsi disusun, perlu nyunting naskah kasebut. Nyunting teks deskripsi yaiku
ndandani naskah utawa teks deskripsi satemah samekta diandharake ana ngarepe para pamireng
kanthi nggatekake ngengrengan panyajian isi, lan basa (nyangkut ejaan, dhiksi lan struktur).
b.
d.
e.
h1
l1
!itlIlb1
!l!lr1
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Kelas Xll - 1
Wacanen teks deskripsi ing ngisor iki kanthi premati!
Kain Lurik
Kain lurik tumrap masarakat Jawa minangka barang sing nduweni pangaji-aji. Kain lurik dening masarakat Jawa
kanggo klambi. Nanging minangka klambi kain lurik nduweni makna. Kain lurik minangka simbolsalah sawijining
filosofi urip sing banget jero maknane.
Kain lurik kanthi ragam rerenggan garis jejeg nduweni simbol perilaku urip sing 1e1eg. Sir1lbol periiaku rinp JeJeg
nduweni makna manawa unp kqdu nduwenisikep lan atrsing kebak kejujuran, katuiusait, kaekhlasan. Wo,rU Jdlvd
kudu gelem nduweni perilaku urip sing jejeg jumbuh karo garising urip sing drtenrrokake dening sarrg Maha
Pancipta. '
Kain lurik sing prasaja anggone nggawe uga prasaja ing panganggone nduweni makna filosofr sing luhur banget.
Manawa direnungae kanthi jero bakal ditemokake sepira jerone makna kasebut. Masarakat Jawa ing parrgunpan
saben dina nduweni ungkapan sing prasaja nanging bangetjero maknane"
Kain lurik sing minangka warisan budaya adiluhung mbiyene digawe kanthi maneka warna inatif sriig irrusrni vjae
kebak lan kenthel ngenani makna pinqi. Saka wiwitan pakaryan kebak upacara adat, banjur nalika nen,-in nganti
dadi kebak marang pangarep-arep lan filosofi tinamtu.
Tindakno tugas ing ngisor iki kanthi mandiri!
1. Wacanan ing dhuwur kasebut apa wis jangkepi sarat panulis teks deskripsi sing bener?
2. Revisi lan sutingen supaya dadi teks kang sampurna!
3. Lapurna asil tugas katur guru supaya antuk panrbiji!
Busana Jawa iku duweke wong Jawa, gelem ora gelem, seneng ora seneng wong Jawa kudu gelem rrgiestarekake.
Teks deskripsi yaiku teks kang nggambarake sawijining objek, gagasan, papan, utawa prastawa kanthirinci rnarangpanca.
Titikane teks deskripsi, antarane:
1 ) Nggambarake sawijining babagan.
2) Panggambaran kasebut dilakoke ganrblang miturut kesan indra,
3) Gawe pamaca utawa pamireng ngrasakake dhewe utawa ngalami dhewe.
Sarat paragraf kang kep yaiku:
1) kesatuan (nyawiji)
2) kepaduan (jumbuh)
Penganggon Jawa utawa busana Jawa iku dumadi saka blangkon, beskap, jarik, sabuk, epek timano rerep
cenela/selop nduweni filosofi sing luhur"
Bahasa Jawa SMNMNSMT<IMAK Ketas xit -
r;rd
FI
rtiE llrllrd
lFd
lrd
l[{
t1
1
1
tII
tll[1
[1
ttt1
tlil
tIl[11
11
t1
l!lllxfl
trl[11
t1
t1
I1
[{lrtl
tllIlllllirIlltrtlf1
1
I
1
,t
t rlFl
Fi
A. wenehanatandha (x) ing satah sawiiining aksara a, b, c, d, utawa e, yaiku wangsulan
sing koanggeP italing bener!
Busana Jawi saliyane werna ireng iku 7
lumrahe diarani ....
a. busanabasahan
b. busanaPadintenan
c. busana merdika Pantes
d. busana luwesan
e. busana makarya
.Para abdi dalem lan kawula alit lumrahe
trepe manganggo busana Jawi ....
a. takwa
b. surian
c. beskap
d. sikepan
e. atela
Tembung "bathiK' dumadi saka dhapukaning
tembung....
a. ambotitik
b. ambu titik
c. ambatitikd. amba thithik
e. ambu thithik
Bathik Indonesia, kabeh wae wUs ditetepake
minangka "Warisan Kamanungsan kanggo
Budaya Lisan lan Nonbendawi" dening
bebadan donYa...:
a. WHO
b. UNICEF
c. ILO
d. UNESCO
e. IMF
Bathik sing digarap langsung migunakake
tangan diarani ....
a. bathik caP
b. bathik celuP
c. bathikjumPutan
d. bathik Prenting
e. bathik tulis
Piranti kanggo gawe pola nalika gavre bathik 12'
tulis diarani ....
a. potelot
b. sepedhol
c. bullpen
d. canthing
e. gerip
Lilin sing kqnggo nutup pola nalika gawe
bathik tulis iku diarani ....
a. malam d. legen
b. gambir e. tawas
c. tetes
8. Piranti kanggo nyampirakq kain sing lagi
dibathik iku diarani ..'.
a. jlagrak
b. anjang-anjang
c. gawangan
d. samPiran
e. palangan
L Nemplekake lilin ana ing kain sing wis
digawe Pola iku diarani ....
a. nglorot
b. nglcnruong
c. nembok
d. medel
e. mbironi
10. Sajroning gawe bathik tulis ana saWjining
tahapan sing diarani medel, yaiku ""a. gawe Pola ana kain mori
b. nempleke malam ana pola sing digawe
c- nutup bagean sing tetep nduweni werna
Putih
d. nyelup kain sing wis ditutup malam ana
ing Pawarna dhasar
e. ngilangi malam ana kain
11. Proses kang pungkasan sajroning gawe
bathik tulis yaiku ngilangi malam nganggo
banyu panas, iku diarani ....
a. nyoga
b. ngerok
c. mbironi
d. medel
e. nglorod
Cakrik bathik sing nggambarake4 tenaga
alam, yaiku ....
a. Cakrik Cemukiran
b. Cakrik Sidamukti
c. Cakrik Kawung
d. Cakrik Parang
e. CakrikTruntum
Eahasa Jawa SMNMNSMI<IMAK Kelas Xll - 1
tit
ill
lil
ril
tllIll[1i
tlltl
Ilh!
b{
[ia.
b.
c.
d.
e.
a.
b.
c.
d.A
24.
a.
b.
c.
d.
e.
Elt
iitIql
rllbli
kll
[lrtIt1
rt
ItB1
h1
t1
fi
Motif bathik sing ngambarake tanduran kang
mrambat sing nduweni makna semi utawa
tuwuh minangka lambang kasuburan,
kamakmuran lan isen-isene jagad ""a. Cakrik Semen
b. Cakrik Sidaluhur
c. Cakrik SidamulYa
d. Cakrik Sidarnukti
e. Cakrik Sidaasih
Sing kondhang dadi dhaerah sentra kain lurik
yaiku ....
a. Delanggu
b. LaweYan
c. Cawas
d. Pedan
e. Wanasan
Motif lurik yaiku motif lajuran sing gunggung
pitu, dumadi saka saperangan kang dumadi
saka patang lajur, lan sing saperangan
maneh kanthitelung lajur, diarani ."'
a. motifteluPat
b. motif roma
c. motifjinem
d. motifluma
e. motifPatma
Perangane penganggon adat Jawa sing
dienggo ana ing sirah iku diarani . " '
caping
kupluk
kethu
kudhung
udheng
Rasukan adat Jawa utawa busana adat
Jaraa umum/kaprah diarani rasukan kejawen
iku ana warna-warna kaya ing ngisor iki,
kajaba ....
a. talala
b. surjan
c. beskap
d. jas
e. atela
Setagen ing perangane busana adat Jawa
gunane minangka ....
a. paningset
b. pepatut
c. jejangkeP
d. pepak-PePak
e. rerenggan
'-'l[iiku, kaYadene unen-unen "" lfd
a. mucukeri l[1b. mucuk bung lr;
c. mucuk keris li:d. mucuk mancung lFlo. mucuK matx,urrg
tFj
e. mucuktumbak ifi20. Sabuk dikencengi perilngane busana f<ang l[i
diarani |[ia. angkin l[;b. setut lfic. epektimans lfld
d. pasikon lt{e. ulur-ulur lli
21. Peranganebusanasingkanggobebedan'* lil
d. pasikon l!
diarani....
sindur
slendhang
smpursinjang
e. kemben
22. Jarik sadurunge dienggo bebedan iku kudu
dipenatu
dikanji
diwenter
disetlika
diwiru
Sawise manganggo busana banjur
manganggo wangkingan sansaya gagah'
Wangkingan basane ngoko yaiku .'.'
keris
lading
pedhang
tumbak
peso
Motif Udan riristegese udan grimis nduweni
makna kaya ing ngisor iki, kaiaba ."'
a. lambang kasuburan
b. lambang kemamuran
c^ lambang katentreman
d. lambang kaluhuran
e. lambang kasekten
Giri lusi janma tan kena ingina, tegese
paribasan iki ....
a. seneng ngina marang sapadha-padha
b. seneng diina dening wong liYa
c. seneng tumindak kang ina
d. ora kena ngasorake martabate liyan
e. kena ngasorake martabate liYan
a.
b.
c.
d.
25.
t1
I1
[1
tlt1
Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Kelas Xll - 1
26. Ambune arum jamban, sanepa iki tegese ....a. ambune sedhep bangetb. ambunesegerbanget
c. ambunewangi banget
d ambunearum banget
e. ambunebadheg banget
27. Pepindhan sing kriwat utawa keraduk, iku krebu rerewa basa ..a. metafora
b. klimak #
c. hiperbola ,
d. ironi
e. personifikasi
28" Paradhoks pratelan kang kosokbalen kara kaanane, kayata .
a. najan sugih ora tau seneng atineb. najan sugih seneng wewehc. najan sugih seneng atined. najan sugih akeh kancanee. najan sugih ora tau lara
29. Panganggon sing dienggo kanggo lamakan sikil diarani ....a. sepatu
b. theklek
c. bakiyak
d. cenela
e. tlumpah
30" Busana Jawi kang baku iku warnane...a. ireng
b. putih
c. abu-abu
d. soklat
e. kembangan
B. Tindakno tugas ing ngisor iki kanthijumbuh karo parintahe!
lsenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthi tembung wangsulan sing pratitis!1' Rasukan minangka perangane busana Jawa sing dienggo dening kawuta alit iku diarani2. Perangane busana Jawa kang minangka rambanging prandertumrapwong priya, yaiku .... . ..3' Undhaking warta suda tegese pawarta ikr, luwih akeh katrnrbal asale.4. Rasane legi ............
tegese part banget.S Unen-unen kang nyritakake kosok-balen kara rada ngeue, yaiku lelewaning basaWangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi pratitist
1' Pangandika Dalem suwarga Hingkang sinuwun Kangjeng Susuhunan pakoe Boewana KapingX, ngenani busana Jawa iku kepiye?
2. Busana Jawa kanggo wong priya ikr,r perar rgailc apa bae?
3. Kain lurik iku larikane jejeg iku nduweni filosofi apa?4. Jlentrehke apa sing diaranisanepa iku?
5. Terangake apa sing diarani paribasan iku?
lri;ftt;
Ittji;t1
r1
,il
ti.1
i1
i,t
t;t4
J'j
l'r
lr
d
!
I
1
'l
I1l
i:;Ii}{'ri{
i;t;,4lliIiJ
lA
r1
ti,n
tir:lI
i;
'i:liit;t;
i3
1'tt:
t:
i3
ltiltl1:t',1
t,;','
Ilrt1l,1
l1
Itt,,l
iir
lr
lX
J
,ii
Iit,,lir!11t1.*
Bahasa Jawa SMNMNSMT</MAK Kelas Xil _ 1
Ixt
illpll
ilt
iiN
illh{l
illbql
h'qi
Ii
iiIlttB]
Ijhl
Iri!
TEKS EKSPOSISI BABAGAN GAMELAN JAWA
Kornpetensi lnti:
'1 , Menghayati dan mengamalkan alaran agama yang
diarrutnya
2 Menghayati. mengamalkan perilaku jL,iur. oisipiit'
tarrggung 1awab, peduli (gotong royong ke'tasama
toletair, damal), santun, responsif dan proaktif dan
menunjukkan sikap sebagai bagian darr solusi atas
ber"nagai permasaiahan dalam berinteraksi secara efektif
dengan lingkungan sosial dan alam serta dalam
ntenempatkan diri sebaEai cerminan barigsa dalarir
pergaulan dunia.
3 I'rlernahami, menerapkan" menganalisis dan
mengevaluasi pengetahuan faktual, kcnseptuai,
prosedural, dan metakognitif berdasarkan rasa
jngintahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni,
budaya, dan humaniora dengan wawasan kemanusiaan,
kebangsaan, kenegaraan, dan peradaban terkait
penyebab fenomena dan kejadian, serta menerapkan
pengetahuan prcsedural pada bidang kaiian yang spesifik
sesuai dengan bakat dan r-ninatnya untuk memecahkarr
-^^^t^Li I ld)dldt I
4. l\,ilengolah, menalar, menyaji. dan nrenciptadalarn ranah
konkret dan r'anah absirak terkait dengan pengembangan
dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri serta
0grlrilda( !HL.lrcj eTuhtll iJ6i K.eotit rl5, i.'gu
I rleir gg ur-rdK.ii ! rtHl*Cs 3*Silai itaidah kelitt!l,ar'
ttompetensi Dasar:'i.4 fulenerima, Inensyukiiri, menghayati, clan nrengarnalkai';
anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa dalam bentukteks
eksprJslsi tentang garllelan.
2.4 Menunjukkan perilaku juiur, disiplin, tanggung iawab
peduli (gotong royong, kerjasnma, oleran, damaii, santiin,
ie$p0ilsil dan pf0aKildalam metigguriahap banasa jawa
rr rcrdlur teks ekspos,sl terltarE gamelan
3.4 M*iieiaah teks ekspcsisi te rttang gsnt0lalr , , ,,, ,,, ',,
4"4 Mei iillis teks eksposisi ieniatig ga;nelan:: ir i, :,:::,r:i.i ,i r iirl
Mi'iurur panemu sira, nyinau basa Jawa iku gampang
arJa angel? Menawa angel, apa kang njalari basa
iawa Kuwi mau angei disinauni? Sinau basa Jawa iku
ora angel fitenawa liata sira sregep maca lan nduwenl
kekarepan uga minat Kaaggo ma!"rgerteni kawruh basa
Jawa
Sariyane ng rembug baoagaii unggah-ungguh, undha
usuK,lan sapiturute, ing piwuiangan basa Jawa ikisira
sinau bab tata basa lrig kene, sira bakal nyinauni
babagan ukaran ian siruklurfungsi ukam"
Ljkaia-rii<ara rrau kakandhrri sajroning teks utawa
wacar! kang Kudr,r diarani ieks ek:sposisi? Kepriye
strui(ur ian paugeran kartg ana rng tel(s eksnosisi?
Kanggo ntangerteni st!'uktur, paugeran, titikan, lan
sepiturute saka teks eKs00sisi, mula uyc disinauni
bareng-bareng ing wularigan iki!
t;d
Fd
rdtltt,a
rdFI
Fd
tl
F*
td
Iird
Fd
['d
rj
td
F*[]
ii{
,d
Fd
Fd
rl
d
d
{
F;
rd
E]IN
it
rr
F;
rd
F*
ri
ri
Bahasa Jawa Sl'/lN!\/)A/S!'/1,4!/,1./, Keies Xit - 1
arJ,t
A. Teks Eksposisi
r36
Teks eksposisi yaiku jinis pengrembakan paragrap ing sajroning wacan kang nduweni ancasngandharake, njlentrehake, menehi pangerten, lan menehi p'awarta babagan saLh sawijining babkJnthi basa kang gampang, genah, cer<Jr<, ran sambrang kanthid;triffi;;'ffi11 Uilffi;bab. Saliyane nduweni ancas kasebut, teks eksposisi ugi nduweni tiagunan njlentrehake langkan-langkah utawa urut-urutan ing sawijining kegiyatan, lan pioses dumadine sawilining prastawa, kayataurut-urutane nggqwe kembang hias, nggawe tas saka limbah palstik, lan-sapilurute. Ciri utawatitikane teks eksposisi, antarane ing ngi-s-or iki.1. Ngemot gagasan utawa penemu lan nduweni keyakinan marang teks kang diandharake.2. Tulisan asipat objektif. Tulisan iku mau nduwenitujuan menehi pawarta utawa informasi marang
pamaca babagan wacan kang diandharake tanpa nduweni karep menawa pamaca kudu nyetujoniapa kang dadi panemune panulis ing teks iku.
3. Tulisan ing teks eksposisi adhedhasar data lan kasunyatan.4. Disengkuyung dening anane analisis.5. Nggunakake basa kang baku lan ukara efektif.Teks eksposisi yaiku salah sawijining teks kanggo medharake idhe utawa panemu kanthi objektifngenani bab kang sajrone bab iku ngandhut panemu-panemu kanggo nguwatake salah sijine panemukasebut. Dene struktur utawa susunan saka teks eskposisi t apantf,a dadi telu, yaiku tesis,argumentasi, lan penegasan ulang.1. Tesis
Tesis yaiku perangan kang isine sudhut pandhang panulis marang prakarakang dirembug. Tesisbisa awujud ukara baku kang ana ing pambukane teks kang disengkuyung kaiiyan ukara-ukaraana ing saburine ukara baktj. lng sajrone teks eksposisi, peiangan-iki miningki perangan kangwigati kang kadhang diambali maneh ing pungkasane teks. aab taya mangt<ono't<uwi mau kangsinebur penegasan ulang.
2. Argumentasi
Argumentasiyaiku wujud saka alesan utawa bukti kang digunakake kanggo nguwatake pendhapatutawa panemu ing sajrone tesis kanthi pangerten-pangerten kang umum, utiwa bisa uga awujudasile data kang ditemokake dening paneliti, pandhapat-pendhipat saka ahli, lan kaiunyatan-kasunyatan adhedhasar sumber kang bisa dipracaya.
3. Penegasan ulang/dudutanPenegasan ulang/dudutan yaiku bagean paling pungkasan saka strukturteks eksposisi. peranganiki ngandhut ukara dudutan kang nerangake maneh tesis kang wis diwedharake ing pambukaneteks lan dibuktekake sarta disengkuyung dening unsrr argum"n.
Wacanen feks eksposisi ing ngisor iki kanthi premathil
Gamelan,iku,salahsijinesenimusiktetao,n*u*ff3,T,'ji],tiL,*,.r.,o,nnn,,.,,,offiJawa yaiku "gamel" kang duw6 makna "tabuh". lsi gamelan iku saprangkai [irqnti musik sirg Oilgg. .gi;ilgi ItOmbang, utawa ditabuh tanpa tembang minangka klendngan.
' - r - - vr- r" "'v' I
Gamelan kalebu perangan ing kabudayan Jar,ria. lng Jar,,va gamelan biyasane kanggo musik pangiring pagelaran I iwayangkulitutawaringgit,tari,uyon-uyon. sr-r--- l I
Jinis gamelan ana maneka wama, kayata: I i
1. Gamelan manut larase dumadi saka: I I
a. Gamelan laras Slendro b. Gamelan laras pelog I I2. Gamelanmanutayahanedumadisaka: I I
I Gamelan minangka pamurba irama c. Gamelan minangka pamurba lagu I I
^ q Gametanminangkapamengkuirama d. Gametanminanlkapamengkutigu ll3. Gamelan manut kaperluane dumadi saka: s r'-- -. r' '- -v- I !
a' Gamelan kanggo Karawitan merdika (gemelan gedhe, gamelan uyon-uyon (klenengan) , gemelan Bonangan, I Igamelan Cokekakan (Gadhon) , gamelan Siteran. - - r- ' I !
b. Gamelan kanggo ngiring Tari (gamelan Gedhe, gamelan Bedhayan). I Ic. Gamelan kanggo ngiring wayang (gameran wafang kurit, gameian wayang wong). I Id. Gamelan kanggo Pakurmatan (gamelan Sekati, Gamelan-Monggang, ganietan kodhokngorek, gamelan I I
II
wf,,tru.&#tfr.&1,tM"fr*Et"i"&,QfiR,#.F# A.n.*t r.p. r R t E p, R,ee*/6fr,n** frs a*.fr*n{&.*,aBahasa Jawa SMNMNSMruMAK Kelas Xtt - 1
GamelanGamelan.iku salah sijine senimusik tetabuhan tradhisional asliJawa. Tembung gamelan dh6we iku asal6 saka basaJawa yaiku "gamel" kang duw6 makna "tabuh". lsi gamelan iku saprangkai [irqnti musik sing Ji;gfi ngiringitOmbang, utawa ditabuh tanpa tembang minangka klendngan.Gamelan kalebu perangan ing kabudayan Jawa. lng Javia gamelan biyasane kanggo musik pangiring pagelaranwayang kulit utawa ringgit, tari, uyon-uyon.
Jinis gamelan ana maneka wama, kayata:1. Gamelan manut larase dumadi saka:
a. Gamelan laras Slendro b. Gamelan laras pelog
2. Gamelan manut ayahane dumadi saka:
I Gamelan minangka pamurba irama c. Gamelan minangka pamurba lagu
^ q Gamelanminangkapamengkuirama d. Gamelanminanlkapamengkutigu3. Gamelan manut kaperluanedumadi saka:
a' Gamelan kanggo Karawitan merdika (gemelan gedhe, gamelan uyon-uyon (klenengan) , gemelan Bonangan,gamelan Cokekakan (Gadhon) , gamelan Siteran.
b. Gamelan kanggo ngiring Tari (gamelan Gedhe, gamelan Bedhayan).c. Gamelan kanggo ngiring wayang (gameran wayang kurit, gameian wayang wong).d. Gamelan kanggo Pakurmatan (gamelan Sekati, Gamelan Monggang, gamelan kodhokngorek, gamelan
Corobalen).
IIlih{
t{tl
ri
i'
t{
llt!lil
t1
*1
rlltqir llrllrll
iil
lil
i;l
i;I
iil
ill
t;l
iil
iif,
fiIi
lI1,lt
lri
lij
lii
lii
l;ilrd
li{tf I
li !lltl'tft
ii!-.4
f3l.j:1
llltt:*
ljf*t.l
:
t
!
i
I
I
i
I
!
I
!
I
I
i
I
I
I
i
I;
I
i
illirlsll
rllij!ls 1i
r li
lrFl
ri
il[{
llrtBl
[]
4. Gamelan manut racikane dumadi saka:
a. Rebab
b. Kendhang
c. Genderbarung
d. Genderpenerus. e. Bonang barung
f. Bonang penerus
g. Slenthem
h. Saron demung
i. Saron barung
j. Saron penerus
k. Kenong
l. Kempul
m Gong
n. Kethuk lan kempyang
o. Clempung
p. Siter
q. Siter penerus
r. Gambang
s. Suling
t Keprak lan kepyak
Garapen tugas iki kanthi mandhiri!
Goleka teks eksposisi ngenani gamelan ing ariwarti, kalawarti, utawa internet! Tintingana struktur
teks eksposisi kasebut klnthi bener, banjur andharna maneh isine nggunakake ukaramu dhewe!
Garapen ing buku tugas, banjur lapurna asile katur guru supaya antuk pambiji!
B. Nemokake Pokok'PokokWos Teks Eksposisiparagrap yaiku perangan saka salah sawijining teks kang kasusun saka ukara-ukara kang medharake
informasi kanthi ukari baku minangka pokok pikirane, lan disengkuyung dening ukara-ukara liyane.
Kanthi nitik pokok pikiran kang ana ing saben paragrap ing sajrone teks utawa wacan, kita bisa
nerntokake isi kang kaandhut ing wacan mau. Miturut papan panggonane ukara baku, paragrap
kaperang dadi telung jenis, Yaiku:
1. Paragrap induktif
faragrap iki ukara bakune manggon ing pungkasane paragrap'
2. Paragrapdeduktif
Ukara bakune paragrap iki manggon ing awal utawa wiwitane paragrap.
3. Paragrap campuran (induktif-deduktif)
Ukari bakune paragrap iki mapan ing ngarep lan pungkasan paragrap' Paragrap kang ukara
bakune manggon lng ngarep lan diambali maneh iang pungkasan, biyasane nduweni makna
kang padha.
Wacanbn kanthibathin feks eksposisiing ngisor ikikanjurtentokake isikang kaandhut saironing
teks kasebut.
Gamelan Sajroning Tembang
Kang cinakup senr budaya Jawi. rupa-rupa kalamun pinetang, basa lan sastra Jawane, sarta macapatipun, krawitan
gamitan ugi, tuhu ngandhut falsafah, ingkang nyata agung, tumrap jejering manungsa, dadi tepa palupi ala lan becik,
ing kaunpanira
D6ne seni gamelan puniki, yasan dalem Sunan Kalijaga, kang kebak tuladhane, becik dadi panuntun, kanggo
nggayuh ufp utami, inglqng wus manjing dadya, kapribaden luhur, tumanduk mring bangsa kita, mangga sami
ngleluri budaya Jawi, mamrih teguh santosa'
LIneng GAI,iBANG ingkang mengku werdi, mbanyu mili kentir aneng sendhang, ngregengi tetabuhane, lir angin
kang tumiyup, saya ngrangin rinenggeng gendhing, lamun bahan wilahan, asal saking kayu, mrih manggih hayu
raharja, wit jatining urrp mung ngudi basuki, donya prapteng delahan.
KEMpUL lumrah ingaran alit, mengku tetapsiran pirang-pirang, saka pakem sayektine, gandheng lan tembung
kumpul, werdine gya samya nyawiji, manunggal cipta karsa, nut ugeranipun, iku tumraping agama, pranatan kang
dadi wewatoning urip, ingudimrih raharia.
Kalamun GONG kang araneki, wujud gamelan kang paling harda, memper kempulingkang gedhe, dumadi saking
prunggu, tinabuh ing panutup gendhing, tandha mungkasi pada, mangka weidinipun, yen gesang sampun pinungKas,
dhawah ing gong wangsul ing kasidan jati, sepuh tanapi mudha.
Swarane gimetin iku mawa-piwulang sinandhi.
1. Dhung, dhang, dhing, dhong, dheng
2. Nung, nang, ning, nong, neng
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Kelas Xtl - 137
tIi
lri[{
I[i
I[iIfd
lrr
lff
tlldB]
F;
Fd
rjrlIA
fd
Fl
rd
F{
rtriti
?
4
5
t
Katrangan sawetara manut kaduking kawruhe dhewe:
Dhung, dhang, dhing, dhohg, dheng
1 " Dhung = kudhung tegese manungsa kudu golek kudhung supaya uripe bisa oleh pangayoman.
2. Dhang = padhang tegese manungsa kudu ndang-ndang golek ngelmu supaya oleh pepadhang.
3, Dhing = tanclhing tegese manungsa kudu tansah ngencengi niyate supaya dadi wong kang tansah sumandhing
dhawuhing Gusti Allah ngedohi laranganing Allah.
4 i)lroitg = cuniadhong tegese manungsa kudu tuimgngkul cumadhong dhawuhing Gusti Allah.
h. ili:e,lg = niu.dheng iegese nlanungsa kudu ngerti minangka jejering manungsa umating GustiAllah.i\rrrrg ,,c;i,; ,itf(;. irull$. ileil$
1. Nung = dunilng tegese manungsa kudu mangerti kalungguhane minangka titahing GustiAllah.2. Nang = wehang teEese manungsa kudu manembah marang Gusti kang maha wenang, supaya menang,
ngalahake tumindak ora prayoga.
Ning = u,srurt tegese manungsa samubarang tumindak kudu dipikir kanthiweninging ati
Nong = nongsong tegese manungsa kudu golek pangayomaning GustiAllah.
Neng = meneng tegese manungsa kanthi meneping ati, mesu budi meper hawa nepsu.
Nyusun lan iliyunting Teks Eksposisi1-eir,s exspcsisi ndii!'v€ni ai'teas rnedharake iirf,:imasi i:abagan salah sawijining bab saengga bisaflafi104i1 kavrruh deiring patrraca. Teks eksposisi asipat ilmiah/nonfiksi. Sumber teks eksposisi bisa;iatemokake sala asli paneliten lan perrgalaman. Kanggo bisa nulis teks eksposisi kang trep, sira*iuclu mansertenijiriis-jinise pola pengembangan teks eksposisi. Dene pola pengembangan teks*,{sposisi aritarelrie irrg rrgisor iki.
I lexs eksposisr cieiinisi. medharake definisi utawa pangerten sala salah sawijrning bab kangnduweni kautamair rembug rng karakteristik utawa cirine.
2. Ieks eksposisipruses, rrjeientrehaxe langkah-iangkah utawa urut-urutan salah sawijining kegiyatanutawa Dab.
; i"*ks eksposisi r<ras#rrasl, yaiku jinis teks eksposisi kang mbagi salah sawijining bab lantgir:mpokake menyang kategori-kategori.
4. -Ieks eksposisr /usfrasr, pengembangane nggunakake gambaran sedherhana utawa wujud nyata
salah sawijining panermu.
5. Ters eksposisi pertentangan, ngemot pertentangan antarane salah sawijining bab kalawan bab liya.6. teks eksposisi per'*andingan, medharake idhe utawa panemu ing sajrone ukara baku kanthi
cara mbandhingake karo bab liya.
7. Teks eksposisi laporan, awujud carita kang nggambarake kahanan ing wilayah kasebut lan nelitinganti asile dilaporke kaya ing sajrone pawarta lan teks medhia massa.
Nulis tek* eksLrssl*1 iku rtduwenl akeh kagunan amarga ing sajrone teks eksposisi menehi informasirang bisa n.:ii'nbah kawuhe pamaca, Famaca bisa luwih gampang mangerteni sawijining informasiing sajrone tekn kang ditulis kanthi pengembangan teks eksposisi. Dene trap-trapane nulis tekseksposisi, yaiku:
1. Nemtokake tema tulisantiupaya anggone nulis teks eksposisi ora kangelan, mula tema kang bakal digunakake kududiwatesr.
Nemtoi(ake ancase panulisanAncas utawa tujuan panulisan ditemtokake supaya pokok prakara kang ditulis gampangdimangerteni deni ng pamaca.
Ngumpulake bahan tulisanBahan tuiisan eksposisi kajupuk saka akeh sumber, ing antarane sumber katulis (ariwati, buku,kalawarti, lan sapiturute), wawancara kanthi narasumber, paneliten langsung menyang saw'jinengobjek, utawa sumber saka angket kang disebarake menyang masarakat.
4. Nggawecengkorongan teksSadurunge nggawe teks eksposisi, kang kudu digawe dhisik yaiku cengkorongan teks kanthiganep lan urut. Cengkorongan teks digawe adhedhasar data-data kang wis dientukakae.
FI
rl
rd
FJ
F;
rd
ij
rtrd
$i
tO .ffie-Tlfrr'Tr#$Ilr#
ue Bahasa Jawa SMNMNSMT</MAK Kelas Xll - 1
rd
5. PanjlentrehanSawise cengkorongan teks kasusun, bair.;ur ciitentbakare iuwih jarrEkep supaya titikan{itikan
saka teks eksposisi kang sipat informatif, objektif, lan logis bisa katampa kanthi gamblang
dening pamaca.
6. MenehidudutanJumbuh karo ancase panulisan teks eksposisi, dudutan kang ditulis uga kudu cocok lan nguwatake
idhe utawa gagasarl saka panulis
7. Nyunting teks
Sawise teks eksposisi rampUng digawe, panulis kudu neliti maneh teks kqoebut. lng kene bab-
bab kang kudu digatekake yaiku menerke tetembung kang salah, mbenerake ukara-ukafa lan
basa kang kurang trep digunakake. mbenerake panulisan kang salah, lan sapiturute supaya
teks kang kagawe mau dadi luwih apik lan cetha menawa drwaca.
Wacanen teks ing ngisor iki, baniur suntingen teks kasebut!
Karawitan
Karawitan asal saka tembung rawita, ditambah ater-ater'ka' lan panambang 'an'. Rawita tegese ngandhut rawit.
Rawit tegese alus, endah, remit. Dadi sacara etimologi Karawitan tegese kumpulan sawernaning bab sing alus,
endah lan remit.
Adhedhasar pangrembakaning kahanan karawitan nduweni teges:
1. Karawitan teges rowa ateqes seni swara utawa musik
2. Karawilarr ieges ;iiiigiareges seniswaia sing rnigunakake gaiiteian iaras Slendi'o lan Pelog.
lng tndonesia ana Karawitan Jawa, Karawitan Sunda, Karawttan Bali lan sapanunggilane. Karawitan Jawa iki ing
aniarane dumadi saka: Karawitan Jawa gaya Surakarta, Karawitan gaya Yogyakarta,gaya Banyuwangi lan liya-
liyane,
Panyebute karawitan:'1. Kiiiarrvitan nrirrangka pangirig Kesenian Javua nradeg kanthr pang-pang liyane sing tansah padha dene ngtst.
piidha dens iijakepi, pairs;i1 nesenian Jawa liyane yairL.i: Tembang, Pedhaiangan, 'Iari,
Seni Rupa.
:r i(aiawiiai i ii iiiid{tqKa p;i;gi;i; Ke:r:,liati ';avv3, al:l Tsl .:i::ng (;iindnenan, Gerong, Bawa).
J. r^iaravuilarr inirrangi<a uailiing Keserrian Jawa kerep dienggo ngiringi Tari lan Pedhalangan.
Karawitan minangka cabang Kesenian Jawa ana unsur-unsur senr rupa, upamane uktr-ukiran ana ing gamelan.
/rrane gamelan siji-mbaka siji : Rebab, Kendhang, Gender barung.Gender penerus, Bonang barung, Bonang penerus,
5ienthem, Saron demung , Saron barung , Saror: penerus, Kenong, Kempul, Gong, Kethuk lan kempyang, Clempung,
Siter, Siter penerus, Gambang, Suling, Keprak lan kepyak.
Nangsulana pitakan-pitakon rng rgrscrf ki kanthi patitis
i Saka rigerrcii sunri,.,er p;iniiiisari lek-r ekspr.rsisi'/
r Apa rsrne teks eksposiet r-leii;ii:i?
'1 Apa werdhine nemtokake ancas panulisan nalika nyusun teks eksposisi?
.i Sebutna ciarane nyusun teks eksposisi kanthi urut!
ri Apa bab kang kudu digatekne ing panyr-tntingan teks ekspcs!si?
Teks eksposisiyaiku slah sawijining teks ltawa pangi'ernbalian paragrup kang titJuweni ancas medharake rntorrnasi
lan pangerten wawijining bab utawa prustawa denirig paniaca kanthi basa kang efektif ian gampang dinnangedent.
IiII
Ii
I
I
.e..&e-es*S'&SiS"&&B-eB S &ts &&W-SS.S.Eaha.sa Jawa SIiA/MA/SMK/MAK K.eias Xtl - |ffi lji?ni;#tt*ffi {+:d*-$B6i*'i}i{#rl{l'S*i
- Skukturteks eksposisiiku ana telu, yaiku:
a. Tesis
b. Argumentasi
c. Penegasanulangidudutan
- Paugeranetekseksposisi,yaiku:
a. Nggunakake basa kang baku.
b. Adhedhasarkasunyatan.
c. Nggunakakeukarakangefektif.
d. Saben argumen utawa panemu didadekakesiji paragrap.
e. Disengkuyungananealesan.
f. Anaing bageanpenegasan pendhapatutawa panemu, ngemotpangajak.
- Kawruh kagunan basa sajrone teks eksposisi iku ana silsilahing tembung lan ukara. Silsilahing tembung antarane
tembung aran, kriya, sesulih, wilangan, kahanan, katrangan, panggandheng, lan tembung ancer-ancer. Dene
silsilahing ukara yaiku ukara kandha, ukara crita, ukara tanduk, ukara tanggap, ukana pakon, lan ukara pangajak.
- Traptrapane nulis teks eksposisi, yaiku:
a. Nemtokaketematulisan
b. Nemtokake ancase panulisan
c. Ngumpulake bahan tulisan
d. Nggawecengkoronganteks
e. Panjlentrehhan
f. Menehidudutan
g. Nyunting teks
A. Wenehana tandha (x) ing salah sawijining aksara a, b, c, d, utawa e, yaiku wangsulansing koanggep paling hener!
Gamelan iku saprangkat piranti musiksingdienggo ngiringi tembang, utawa ditabuh
tanpa tgmbang minangka ....
Karawitan asal saka tembung rawita,ditambah ater-ater'ka' lan panambang'an'.
Rawita tegese ngandhut rawit. Rawit tegese
a. lombok cilik
b. ruwetbanget
c. alus, endah, remit
d. rumit banget
e. ribet banget
Karawitan mligi ateges seni swara sing
migunakake....
a. gamelan
b. blencong
c. kelir
d. cempala
e. kothak
Tembung gamelan dh6w6 iku asal6 saka
::..u rr*r rriku "gamel" kang duw6 makna
d. karya
e. damel
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Kelas Xll - 1
a. Cokekan
b. Gadhon
c. Klenengan
d. Uyon-uyon
e. Campursari
Manut larase gamelan Jawa iku ana loroyaiku laras pelog lan ....
a. laras madya d. laras slendro
b. larastanggung e. larasatic. laras gedhe
Miturut ayahane gamelan iku ana sing
minangka gawe lagu lan ....
a. gawetembang d. gawelanggam
b. gawegendhing e. gaweirama
c. gawe lancaran
Gamelan kanggo Karawitan merdika kaya
ing ngisor iki, kajaba ....
a. gamelan Gedhe
b. gamelan Bedhayan '
c. gamelan Uyon-uyon
d. gamelan Bgnangan
e. gamelan Cokekan
7.
a. kudha
b. tabuh
c. gawe
40
rd
rd
rtrIrd
rd
rJ
rd
Fl
IJ
ru
rd
rird
FI
fir{ffl
rd
rd
rd
rd
{
$
d
1.
6.
3.
Gamelan kanggo pakurmatan kaya ing
ngisor iki, kajaba ....
a. gamelan carabalen
b. gamelan sekati
c. gamelan monggang
d. gamelanwayang
e. gamelan kodhok ngorek
Perangane gamelan sing panabuhe kanthi
dikebuk....
a. kendhang
b. gender
c. bonang
Perangane gamelan sing ora klebu
golongane balungan ....
a. slenthem
b. gambang
c. saron demung
d. saron barung
e. saron penerus
Rebab iku klebu perangane gamelan sing
anggone nglaras kanthi cara ....
a. ditabuh
b. dikebuk
c. dithuthuk
Siter perangane gamelan sing anggone
nglaras kanthi cara ....
a. dithuthuk
b. ditabuh
c. digesek
d. dikebuk
e. dipetik
.
Titikan utawa ciri saka teks eksposisiyaiku
a. tanpa anane penegasan ulang
b. ngandhut pitakon-pitakonan
c. adhedhasar kasunyatan
d. tulisan adhedhasar crita masarakat
e. tulisan adhedhasar crita fiksi
Salah siji mumpangat proses nyunting
sajrone teks eksposisi yaiku kanggo ....
a. nggolekitembung-tembungkang angel
b. mbenerake tembungtembunglan ukara-
ukara kang kurang trep sajrone teks
c. nyekakake tulisan
d. menehi hiasan-hiasan sajrone teks
e. ngganti surasane teks kang wis dadi
Gagasan utawa idhe kang dijlentrehake ing
sajrone teks eksposisi iku asipat ....
a. Subjektif
b. Analisisi
c. Pribadhi
d. Naratif
e. Khusus
Dudutan kang benerkanggo mungkasi teks
eksposisi yaiku ....
a. kudu cocog lan nguwatake idhe utawa
gagasan saka panulis
b. ora jumbuh karo isine
c. panjlentrehanedawa'
d. basaneora baku
e. nggunakake tembung{embung kang ora
umum
Sawise ngumpulake bahan utawa materi
kanggo nulis teks eksposisi banjur kang
kudu ditindakake yaiku ,....a. nemtokaketema
b. njlentrehake tulisan
c. nggawecengkorongan
d. menehidudutan
e. nyunting teks
Gamelan iku siji-sijine nduweni ayahan beda-
beda, kendhang iku nduweni ayahan
minangka....a. pamurba irama d. pamangku lagu
b. pamangku irama e. gawe lagu
c. pamurba lagu
Kembang mawar kuwi warnane abang ...
Tembung kang trep kanggo jengkepi ukara
ing ndhuwur yaiku ....
a. mbranang
b. banget
c. wangi
20. Titikane teks eksposisi yaiku awujud ....
a. pancritaan d. panernu
b. panggambaran e. pangaruh
c. panjlentrehan
Sing ora klebu minangka pamengku lagu,
yaiku ....
a. siter
b. suling
c. saron demung
Swarane gamelan iku dumadi saka swara
warna-warna, swara "Nung" minangka
sasmita tembung "dunung" tegese ....
a. manungsa kudu mangerti kalungguhane
minangka titahing Gusti Allah
b. manungsa kudu .rnanembah marang
Gusti kang maha wenang, supaya
menang
c. manungsa samubarang tumindak kudu
dipikir kanthi weninging ati
d. manungsa kudu golek pangayomaning
GustiAllahe. manungsa kanthi meneping ati, nesu
budi meper hawa nepsu
16.
17.d. kenong
e. gambang
d. digesek
e. dipetik
12.
13.
'18.
19
21.
22.
d. .arum
e. seger
d. saron barung
e. saron penerus
15.
{
Iq
IIq
Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Kelas Xll - 1
9.
.10.
11.
2723
24
NE
Swarane garnelan uga dumadi saka swara
"dhang" kang dijarwani manungsa kudu
ndang-ndang anqgone
a nindakake maelhang;
[, g*lek pepadhang
c. tumuju sendhang
d. angadhang
e. golek kadang
Urut-urutaning swara, wiwit saka sing
endhek nganti sing dhuwur sarta rLtntut
swarane, iku diarani ...
a. thinthingan
b. cakepan
c. laras
d. titilaras
e. pathet
Sumber teks paragrap eksposist hrsa
ketemu saka ....
a. asilpaneliten
b. asil nyoto
c. latihan
d plagiat
e. gladhen
2(;. Saurise nggawe cengkornng;an, kanq kldu 30
katindakake sajrone nulis teks eksposisi
yaiku..,.
a. nemtokake tema
b. nemtokake irah-irahan
c" nemtokake dudutan
d. njlentrehake cengkorongan teks
e. nyunting teks eksposisi
Gamelan klebu perangan ing kabudayan
,Jar,va. lng Jawa, gamelan biyasane
rjior:nakilke kanqrll pln.:::inn naelelaran
lri:ggit pun,Ic'e ra::, !:iit sal:1r1:'l !L'r
Tem bung; i(i] j ig !.:.lilitl il:, ::.
tegs$rr....
a. kethopraft ,
b. wayang kulit
r:. tari-tarian
. iti;i:,:'1:',; ,: li; ;i.ii:,.i', q1;
d. drama
e. campursaii
Dewi Sinta ngrasa kingkin adoh saka Prabu
Rama.
Temhunp kingkin ing ukara kaset-:t,tt tegese
a. kuciwa d. [:lngurrg
b. gela e. isin
c. sedhih
Adhiku seneng ngombe dawet nang;ing ora
seneng cendhole.
Tembunq kriyl ir,_i,rkai'a kasebut yaiku ....
*. adhikr: d nanging
b. ngr:rn:tre e. cendhol
c. dawet
Jinis pengembangan teks eksposisi kang
nggi.;nakake qam baran sedherhana utawa
wuiLrd nvata salah sawtilning oanemu yaiku
teks ersposisi ....
a. definisi d. i/ustrasl
b perbandtngan e. laporan
c.. proses
28
29
B. Tindakno fugas ing ngisor iki kanthiiumbuh karo parintahe!
lsenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthitembung wangsttlan sing pratitis!
1. Tegese kumpulan sawernaning bab sing alus, endah lan remit, iku minangka tegese
2. Tembung gamelan dh6w6 iku asale saka basa .lawa yaiku "gamel" kang duw6 makna
3. Manut jinise gamelan iku ana werna loro yaiku
4. Gamelan Gedhe, gamelan Bedhayan iku gameiarr kanggo' ---"-., -- '
5 Tembung gansa iku pakurmatan, gansa saka tembung
Wangsulana pitakok\pitakon ing ngisor iki kanthi pratitis!
6" Apa sambungrapete gamelan karn kararryltar: iku ,:
7. Sebutake racikan gamelan kang minangka panggawe lagul
8 Sebutake perangane gamelan sing rninangka hagean irama!
9. Jlentrehna apa tegese laras iku samesthine!
10. Terangake apa sing diaranititilaras ikLt?
42 *m;"Jiil""{uaruwsMt</MAK Ketas Xtt- 1
,i
I
4
I
I
I
f1
li$1
l1
fiF,
f,,
i:
it
l'
t
ffiffiffiw
Fl
I::' BAM
PARAGRAF AKSARA JAWA MAWA AKSARA SWARA
Kompetensi lnti:
1. Menghayati dan mengamalkan ajaran agama yang
dianutnya
2. Menghayati, mengamalkan perilaku jujur, disiplin,
tanggung jawab, peduli (gotong royong. kerjasama,
toleran, damai), santun, responsif dan proaktif dan
menunjukkan sikap sebagai bagian dari solusi atas
berbagai permasalahan dalam berinteraksi secara efektif
dengan lingkungan sosial dan alam serta dalam
menempatkan diri sebagai cerminan bangsa dalam
pergaulan dunia.
3. Memahami, menerapkan, menganalisis dan
mengevaluasi pengetahuan faktual, konseptual,
prosedural, dan metakognitif berdasarkan rasa
ingintahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni,
budaya, dan humaniora dengan wawasan kemanusiaan,
kebangsaan, kenegaraan, dan peradaban terkait
penyebab fenomena dan kejadian, serta menerapkan
pengetahuan prosedural pada bidang kajian yang spesifik
sesuai dengan bakatdan minahya untuk memecahkan
masalah
4. Mengolah, menalar menyaji. dan mencipta dalam ranah
konkretdan ranah abstak terkaitdengan pengembangan
dari yang dipelajarinya disekolah secara mandiri serta
bertindak secara efektif dan kreatif, dan mampu
menggunakan metoda sesuai kaidah keilmuan.
Kompetensi Dasar:
1.5 Menerima, mensyukuri, menghayati, dan mengamalkan
anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa dalam bentuk bks
lima paragraf aksara Jawa.
2:5 Menunj u kkan peri laku,iuj ur, disiili n., tangguhg iewab,
peduli (gotong ropns k1ryry:ffiran, damai), santrn,
,,,,I ,responsif,danpoaktifdalam,n'*4ggun$ :H F : :
, r rnelalui teks;lima paragrafakieiaUawa:mpsh:Kinahthi.i
3.5 Mengidentifikasi kaidah penulisan teks 5 (ima)paragraf
berhuruf Jawa rrrenggunakan aksara swffi . i:i,,,,,,.,., ,,,
14ii;i::nmn*11s,aa*rmeniajiHn ft l$:
P,$murujiam, !*affi r+,u ;: yangmenggunakan aksara,swam:;::::: , : ,
ftlll {t{t fi,B "fi #n \Aa, oo. tfi ,t*l, *Il.
{# lb?? ff"f r?,T ,f}f i&' *& .$&. .{np te,q/? &lI 8fi,t(i}8?p \
r* d},u i- f tf *&'
,TI T{l {fi ,1T 1LT \\*{no ge $0, ,if1h $f,
Aksara yaiku sarana kanggo medharake gagasan,
icihe, lan pikiran manungsa liwat medhian av',rr.:juci
tulisan, Jinising aksara ing Nuswantara iku cacahe
akeh, nanging kang isin ngrembaka ngantisaikiyaiku
aksara Jawa jalaran aksara liyane kayata aksara Bali.
aksara Kerinci, aksara Batak, aksara Lontara, lan
aksara liyane wrs kurang kauri-uri dening bebrayan
saiki.
Sinaosa kita kudu nyukuri lan ngopeni aksara Jawa
minangka kabudayan luhur supaya lestan tumekaning
generasi-generasi sabanjure. Ewa semono uga kita
kang dadi pewarise kudu gelem sinau supaya
kabudayan kasebut ora diduweni dening negara
manca, amarga saikiisih akeh naskah Jawa kuna kang
isih sumimpen ing negara Walanda.
Apa sira ngerti babagan nulis aksara Jawa? Nulis
aksara Jawa iku ora angel lan ora gampang. Nulis
a&sara J,awa kagolong an$el rnenawa sing ora ngerti
paugerahe fan,ora h$erfi cara nullse. Nanging, yen
,s!fa...:n:$erti,, Cara rl ulis aksara..rJawa i ku, pance,n
nyeneflgake. lng wulangan iki, sirp bakaldiajak sinau
.ila,b,,hU[is :lratara. JaWS],kang ..nggunakaka0,,akSa,ra,
swia Avo saitc setitekna wulangan ini kanihf [rdmatit
Bahasa Jawa SMNMNSMI1MAK Kelas Xll - 1
A. Maca Paragrap Aksara Swara
Miturut Hardjawijana, aksara swara yaiku aksara kang digunakake kanggo panulisan aksara vokal
kang dadi vranfla, utamane kang asale saka basa manca. kanggo negasake n*capan.
1. Wujude Aksara Swara
wuiude Jenenqe Unine
6xn 6..nOrnrt a
Akara
qn qncrnln i
lkara
e aern1rl e
Ekara
2() 0{n rlI
o
Okara
0r]6 2*', u
Ukara
Paggunane Aksara Swara
a. Gunane aksara swara dienggo nulisi '. tembung manca sing dicethakake
Tuladha:
Tembung manca sing dicethakake aksara latin
l[unTqUJl. Agustus
llq,rs'fi9[l: lbrahim
ll"\%s[lr Espres
ttZEqz#x Oktober
ll2ruHil. Usman
44 "**Hil#ffi{ffiwuusMruMAK Ketbs Xt - 1
I1
tl
I
:
i
1
i
I
I
I
t
!
I
1
I
1
Iilrl!
itl[11
Iili{lrllbrl
Itlbli
['li
Il[1
t1il
[tr
IlIlIqilliEl
Iq
r1l;[1
rll,iB: l
Ii
iiIrE!
liiirlrtlilli!l
:lliilrll
rilrlii:l[:[1
rl
[1l'ig\
[1
Ixl'iI
iti1
['qriIt
[tr
IlIr
b!t
rlE]
t:l*FI
iiIrEr
hl
hltt
t;
iitii:!EI
b. Aksara swara ora kena dadi pasangan. Manawa dumunung ana saburinewanda sigeg, aksara
sesigeng wanda iku kudu diPangku.
Tuladha:
Tembung manca sing dicethakake aksara lat n
llg*,El64sng[l: Wulan April
ll-qjlo{n{sgjl. Pak ldris
llm'fiUjl.t"Il_jg[: Bis Espres
llg'qJlZq'rnaix Surat Obligasi
ll,U,[lp*/-,pg[: Mas Umarsaid
Aksara swara iku ora kena ditrapi sandhangan swara. Mulane ora bener yen wong nulis
mangkene
Tuladha:
Tembungsing ditulis
Tulisan sing ora bener Tulisan sing bener
lmam [o^nang[|: ll,+'rgjl.
Elektronik tlf*t*n1&"ofiogh llrT*\&"ffiqjl.
Opsi 1l*p*roi^fi\ ll2-;*
Ulama ll9*"* 112*'*d. Tembung manca sing ora dicethakake, luwih tembung-tembung manca kang wus rumasuk
basa Jawa nganti arang kang padha sumurup yen iku tembung manca, lumrahe katulis tanpa
aksara swara.
Tuladha: Panul ise tembung "Aksara"
Panulise manawa dicethakake Panulise manawa ora dicethakake (Lugu)
llo*n*.4u\ 11,- o{m ^4,n\
Bahasa Jawa SMNMNSMT</MAK Kelas Xtt - 1 45
cathetan: Aksara swara iku ora ka:rggo tata pangrungu utawa pakurrnatan. Mula yer e-;sing efi:we panganggep kaya mangkono ikr.r i*iemene kurang bener.
l-uladha:
II"uJI.
llorotn,gll'
wujude Jenenge
ateges wong iku ngurmati "Es"
Ora ateges wong iku ngurmati sasi "Apnl
lilerune/ga ntine Wujude aksara
11 udft'q,ry"[l.
" dicerek
Ir:iLfipH -TJl. Gtrt
-_----__l"Nga" dilelet i
Ana sing nduwe panemii manawa "Pa' Cei"+k lan'Nga" Lelet iku kalebu aksara swara, mula banjurana sing nEaranl ffiaftawa aksara swara k,, uicahe ana pitu Bab iku sayektine selaras kara kawrunsengkalan, tembr.rng 'r:r,iara"iku
dianggep nrjuwe waiak wilangan p[u.Tuladha panulise . "Fa" Clerek lan "Nga" I etet.
llq,Ir^r\**IIl.
[p*Y"Panulise aksara pasangane:"pa" Cerek lan "Nga,,Lelet
Wujude aksarapasangane
Panulise aksara pasangan
"Pa" Cerek lan "Nga" Lelet Tuladha Unine
ReSil.'-resk
Legeg-leg"g
clKatulis jejer karo aksara kang
Qipasangi Iq,-nomddW.Gtrl
Katulis ing sangisore aksara
kang dipasangi, sandhangan
pepet dumunung ing sadhuwure
aksara sing dipasangi.
tlp'ft'm'ffi'rg[l:
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Ketas Xlt - 1
q)tGu d
ffi!.cG
ftlJl
wujude Tulaelha untne
a Rempeyek
H -emper
Gateke uga
fi*ftE/rEjltu*i*\ll e** ^arrr
; G"n, afi g % H Bnq.-, nrrur ai oJr rrur\,ffi fr * i.9
an ^fr ,n gg qnn-m nn{.{om d
UII''nn, ti rn q ofi I g on} 2, UII' H'
A A Au a --n --e a A Av a
d u ffi
ffi"* ntfi or1 rurn EII' g' tI u g1 d* ttrt tt:
("\ G*6.l*orm ^+rtl 0.m *n
\*2 [Jl 0x ng *1'
#** o*r,ffi m cn nirfi-ur nqai UqEJl.-t-q)
ll e-nonn.+rn r e r * g%H.B\., mp \ourz
ur:
GG a , a-oBn,Rn an agon *, tte[* 2 Tr r5,tsut ttr arn qm \
\* r, %,,rnr-nn
*r1d arur ni rr*R-m 908*
oh Efl '
tt'o-(\ G G n a- a--- -4.^
\* u-n1 d ffi ,fr e .nxl' E, \* "r)
* pffi *Jfin ogJl
' H' nc1* *1 ffi")qEUJl* $nm u-ur1 ufi"ffi cru ry[l
, u[, Tn-
*] ffiSd' **l gofr orur ffi 9ffi ry
0n)0r m nrlr:
a G- o n 'z '-,
--4. u/S J.;'d onnG or grg*1\* *) 9* 0{n 0{n rsur omr nsur \
.rggniqgrilr % g-* Mrrrqnn rstn ftsfi ryjltu* ^41rr
c\ a a / G.s -^^n-y da c,rh .U ri
) # * 0{n er %
ffitl yt* our ^+g[l:
- a a ov a u a -
cl ^0r^ -'^:"-- ^^-"
r 6 , n-I rn qtl oil 0:Tl 0:l \ ; Gl ' rult rn 0n cn 0-i 0:1\ qnn R[ ruqgcm'trsl -" *-') L asl, q
a fi arr
1 ofi mn ftnrtg*, a,l B,,fr ,fl B g *rfi"orur"orn .d *fi
ryJl
Fri
Fd
Fl
tiIlril
F*El,{FJ
Fi{
Fd
r{
'f,rj
it4ll$
tr{lFd
lFi
lrllFd
lr!
|[i
lIi
Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Kelas Xll - 147
Nlcanen teks ing ngisor iki kanthi bener! Kanggo nggampangke maca salinen ing aksara
:ittin luwih dhisikl
ll e.norn ^*u ; qn ; d gqq Bn[r, an qJo{r cll\
,ffi, ,fr an J.yo+lJan u,rn-ar m{Jorn d 0.n[], Qffl r
gg d * nllll' B' ggd"nfr n-n n3[[,
S' gB ori"6+a4:
' 1' g Til afi"e*ogEi m osfi : d orn il d g on^rft-arn-arn,,*
"r.:$ EII6<nom ^*rrr ufi' orn"c;r osr
W a, q1 ffi t* *g . m ei W
m *ql og"rn
*, Eg*J *, ci uur on a^r,,S n f n r*[r, ni E[.Gac..,*t*, *
H r,-I n rn"arn oJ
Trrn on gfir
ff e-nonr.* *, y,d gqg B1.ry* & q.
,ft ,fr *rgEE m * m{Jorn d
HJl, *, & oS,HJl,
B,ufiB gJl' pl, *ft off
ry1, o,
1anft n1J|, ut, *E gJl
(\ (\orqgo$r o;! g, * op, *r
TB a, y! ffi *t*, tsggfl.__^__s G ae e oG,r 0{r cllarz$ on^dr*orn'orn tufi nsfi Wfu*^*rn;UlvgLsng{ntro / --q--- 9 do
7 vr u,, *a *-;B 0rn\ oJl 0silt * *) (J flSt un mn orul}
1, *.
* 0r} Tg* m ornKtm onl of'J!1qJl 2 cI QDa-G ^-a-___ $. ao atrn 0n m * *,
lqn 2 run
1n[], E * Jr g mr nnn g*1tt-n, glp n< trsir
t* ffi , gd tstsgngde ou nm:fr-orn
*Tn gg*,r/.i*T* airu,n*,ft ql*/rr 0o ^*c,r1ffi
B & osrufi u ri rn ar ^+q ofrd Eqg).
,u'g2ilon-e*fumml
48Bahasa Jawa SMNMNSMT</MAK Ketas Xtt - 1
GG aGfr,hi * ^Ag1gt* u1cr) o.r * *jffi gT"* qnfi *
/ a,.o a G0{n G;n * *t* 0a'e\ nl0m cn} grt\
(\GoG
\on, * o8*
Tt., cfl[ *J* G,r\ G,r ocu orn m)
oJ u ofi tufi"m ni un Efl on c.fr alr all a- Gr
--- - --- -l cn En Grl ul al alJ0STq*
B. Nulis Paragraf Nggunakake Aksara Swara
NulisaksaraJawaikuanapaugerane, panulise anggadhulinggaris, manawa ditulistangan prayogane
panulise ndhoyong 60 drajat, dene katulis cefak bisa atulis kanthi wujud jejeg. Panulise aksara
Jawa ora nganggo let spasi. Panulise padha karo unine.
Nulis tembung, ukara, lan parag6ap aksara Jawa kanthi ngetrapake aksara swara, kudumangerteni
luwih dhisik paugeran panulisane. Wujude aksara swara wis koksinau ing wulangan sadurunge.
Kajaba iku, sira uga kudu gelem sinau anggone nulis tembung, ukara, lan paragrap aksara Jawa,
gatekna paugeran aksara swara ngisor iki. s
1. Aksara swara ora bisa didadekake dadi aksara pasangan.
2. Menawa aksara swara nemokake sigegan (konsonan) ing pungkasaning wanda sakdurunge,
sigegan kuwi kuddu dipateni nganggo pangkon.
3. Aksara swara bisa diwenehi sandhangan wignyan, layar, lan cecak.
Tuladha:
ffe*om^a-,y,y0fl\ -9S)0JUruq 0{m G,tfflffrjt^40{n qm oJt 0nun*niUJl
;Qnn; *)*95. * n )gofi
ofno5[ldae (\-
0{10{n06\
aailonzo{no{nn-Egd
*"*lgofionnrr1cll2orn
g5r'3'T**)'
'g'.nffiRm^rfi",rfi1 9*onnonn
dnnonzo{Tro{rnft ctv ct 6r
I tEEr*rrnGr06 ;6;al1**g
*"*) 040fi oru' m{-#ni gffift. afi
1on"z 0{m 0m r" Eg
' 6[' *] n rr,r rG",rnr *"*] gd * g g o+i"orurR r
afrnnonzoruro{TrtL ch' a cb' a G
_ _t _ _ _ - .rn EE* nc qm\ Gn (lQr 0{tn mm 0.I 0fn^rn 0fngfl) 0ni \Gn2
Bahasa Jawa SMNMNSMT</MAK Kelas Xtl - 1 49
osnddgquEnl-rYilr/ao (\ aoG(\
05n qTr 0J
(KrnqG-r06 (
I 0{n
Clo I
Jt 0{TttG
00 0n 2 0{m 0{n 0JUr
taG-
0Jn (tJI Ofl 06\)o\
I"Gfi
*)
EEdnfl).
,a(16 GJI
6
J^
trd
lFd
itilIlF;
FJ
Fd
Fd
r,;
Fd
r;F;
IJ
Fd
rd
fu
F;
F,;
FJ
pd
rjFd
rd
ru
r{
r;
rird
Fd
FI
Fd
Fd
Fd
FIE]lflFJla[i1rd
F,I
E,!t4
ri
c:Ilt ui on ulnn onn omn ErJr&Jr *rfr *q (uut o{Tt ut oQJonn afi alrJfi qn1t' ) , )
* *) ryl' g*ni' ry*':Y#i
..rLn *1ffi 2,1fl #ffi gd orurrffi"ann'g5*-rG n^rrren rux
.*, arur^",fi y -iY
.11S- *{-,,}"r-rc} *
y *
T*$-11y\*
OJl ^4oflrn onn rfln ft6 GI q,qJ* 0fi 0ftn Ln 0r ul\
urfi"orn"ruran\ ur triri ur qfl,nqftr in4,qfie qr ar- I **.d au vae (-\
Jfi onn"cn g* a, q1 ttili d cbil *1. rufi-orn"n€"*y a, ql di u cim
s ss' T\n' s %-*1' ypry"y H e w
() () 05ln ofln 0{Lt[ cn^m ofln 0ftn ftfl ftSln o{tnJn G:+0rn -*rn ; 0]i;
ll o..norn ^* r, ur,, d g q U ofi nrlur z
TU rS g usm CI ni nslnr
GG a anna$*llr,r"rrt- /osnqnn*^Vy*Tot1t{
*-, / (30'n?'onn (,| rJS* In Oil ftrn 0nn
\*r, ffi|ll 0{tJt
lo-, qTt\
'B'{1* mrff nur:ft-,nrffl gd orur rurfi"ann * ,ffi (nrn ffi *}
' H 53'' P];**[W} 31n 1 ?"- ffi,,r * jrfi"n{B',
ou,hi a2tl ngnrur' rurnr;onnk} g[[; G;45rH c;r:
ffi"ffilgofi orur uri-srurkn .ffi *o *nfr rrurr.Irnn ,lr d'mi * Hil
:q'*qqn,n"*il gS *yX
TE *i:-B *,
* a, ggopq y,*, ]rt {N-l dul en^} nirrl r{ffi e:r rSiuuii-n+lir urm run nsm rry11]
Gxronn^*rn, er, *&*qfiurr&* * fr-/
-*q :, *L -'l H
L't it5-lrB 0n {t tt'tli'\fct(aar.t
tts nnrr ,-r 0n 0n ei\or, EgH * *1cn gan;fr *Tg4 €*Tr:l2 *ll,
lle*orur ^+rr; H' d g*gq Snr1*, qry
T cr tuu \
,ft fr * i g*Ylog o,"i*** ;U** J *,
Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Kelas Xll - 1
u qnn; 00 () 0ni atr onfi"nm 00 ()\I )t ' oc1ur orur oJr anfr rlanz * q)-
ftnm En u 0$r oJr Gfl Gn: orn Et a-tl^"r(.q$0J rn Lqn ofln Go
-r* ? /- 2J c)
29*, 0i'
T'-wiP"- &nu\
ofln qI uJt 0n0q 0ftfl 2 CIJt (J (t5n 0in 0{Tr EIrur-r 0{T ut 0Jr\t
Ukara ing ngisor iki salinen nganggo aksara Jawa!
1. Abnormal yaiku kahanan kang ora salumrahe kayata: gedhe banget, cilik banget lan liya-
liyane.
2. ldhealisme yaiku paham sing nganggep yen cita-cita kuwi bab sing bener, urip kanthi
ambudidaya manut cita-cita, tekad anggayuh marang kasampurnan.
3. Optimis yaiku wong sing tansah duwe pangarep-arep becik ing sawijining bab najan nemoni
alangan warna-warna.
4. Rebut balung tanpa isi yaiku padudon mung jalaran saka prekara kang remeh utawa prekara
sing ora ana ajine babar pisan.
5. Legeg-legeg kaya tugu sinuka(a, atine lagijudheg mikirake nasibe sing ora ana undhak-
undhakane.
G. Teknik Nyunting Paragraf Aksara Jawa
Nyunting tegese milih tembung sing panulise luput banjur dibenerake, tembung udu ora padha karo
udhu, tutuk oia padha karo thuthuk, coro beda karo cara. Beda panulisan iku anjalari uga beda
tegese tembung kasebut.
Supaya luwih cetha paugerane nulis aksara Jawa kang trep, gatekna panjlentrehan ing ngisor iki^
1. Panulisane aksara Jawa diwiwiti saka kiwa lan ora ana pedhotan/spasi saben tembung, ora
kaya dene aksara Latin.
2. Nalika nulis aksara Jawa kanthi ditulis tangan, becike anggone nulis miring, supaya tulisane rapi
lan apik.
Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Kelas Xll - 1
G'ir ,iui * ig,H trnnli H
Rn
\trn Gn cnJrnl qfl.rr B *nnll.'
- /" - / evo G G&,2 a
:H ;il-r'ur0'nanfrnr5u:aa-Gaavct
mr ([1r 0m qm * Y "E0J5r*
*1 T T*
Tr 0srnJn T*t0-[00 GJtrrr nsfi"n rrnui ul otr c.rfTr0i 0{ll 0sm 110:Tr 0n\
I tn 0st, oq or\ _/ )G(\ a G .(\ au
Gn\o:r"qrr'H**{g* *T oufrn:
3. Panulisane aksara Jawa iku becike gumantung ancase, supaya anggone nulis aksara Jawa oraempet-empetan lan kepenak diwaca.
4. Nalika nulis aksara mati ing tengah kudu nggunakake pasangan, ora kena nggunakake pangkon.
5. Panulisan aksara ta (itrtr}) natika antuk sandhangan pepet (.1]) dadi nga tetet (it] ), dudu aksara ta
terus diwenehi pepet 1.c;. xa.laba aksara la (rlit), aksara ra ( it) panutisane uga beda nalika oleh
sandhangan pepet, panutisane dadi aksara pa cerek (. 1,) dudu (fi).6. Pada lungsi iku kaya dene titik ing aksara latin. Nanging, panulisan pada lungsi iku malih dadi
pada lingsa menawa wanda paling keri awujud sigeg utawa dipangku.7. Panulisane na (ffi)upama kapasangake karo pasangan aksara ja (]5) lan ca (fljl) panulisane
dadi aksara nya (lilr,l). Paugeran kasebut bisa koktindakake pasangan ca lan ja iku satembungkaro aksara na yen ora satembung, panulisane tetep biyasa.
8. Aksara pasangan ka (:,u), ,, (.*u), lan r, (.*), upama kawuwuhan sandhangan kang gandheng,
dadi aksara kang wutuh.
9. Nalika nggunakake aksara Jawa, uga kudu nggatekake bab paugerane nulis angka. paugerane
nulis angka iku nggunakake tandha pada pangkat (:...^ l).
10. Nalika nulis aksara nggunakake aksara rekan aja lali nggunakake tan(ha titik telu ( ^"").
Gatekna wacan kang mawa aksara swara srng samesthine dicethakake ing ngisor iki tansuntingen tembung sing panutise kleru manut pamawasmu!
ll, * o{t G,t ()6xnorn ^+Tt o.grt\
ll * Wtu*DT, ffi rrli T* q T*, Tgq.1
S *[*'TY''] * qH *)VYry atranB
, qnr*t, *ntg 2 orn H
*tnr2tcnr2 ofn
6 oJr u * qjp*H n1o*,
)oi i\
It qr,
% H
" *rn 0i * n[n- *rn 0n .rn a, \H, ntmn
Tm,1_{2 91*^m210j2 *ntn *t*,1cn2 g"orn f g*t, guitn
:;::: tTT:T"?1-p*:r0sn^rr 2 r-' nrT'
H':-t*, i25" * \n''2
0n osn
"Bnt*q,, %H- o{ndi T*GG a GG
JrG't]rlGn9 c0G_ - .
0si) -"..-n(tJlJrlcrnmfft0.inu)*C)0ir^4Ell0{ur!ftff"x
ll * 1*l.B *t, og * Tr G{m rsnJr trngn r oenJnq o{ue,/
lil o{lrln * -[ET V*")VW *{' \qr-n
2 mm trur 0g orn
10sn2tTr2
Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Ketas Xtt - 1
'lFi
lrd
l[jlFl
lrj
l[]
ffii
l$j
lII
lIilri
ffi
ffir
Ir*
IIJ
lrJri
rd
rt
l'*
$j
rd
Ijt*rt
IjFd
l1rl
iq
1t
tlr{
rimuuronn^ff,rfi," a'GG a]5!n 0$n CI_rJr (tr[0{ut* 0r1 0j €n ln H}\
0{n10:n} n:u.r ?n"muqgr1mr aR cnJn *\*,{2010nn2
arur ai &r onn-*on ffift T5,,ryJ|.
ll/a o,aaG
tt 2 * 0{l o.Jt t}Jt fi,g ffl {t;t It ctl rilt rl 0{T tlsu.t ^*n tn * u-
\* } * m rs;tn
/ae*1* t0{r
06 :)
*}*},rcrrJn, 9* T, nntftrnz\-r}
p t*r rfi mur qfi -t er/.n m ,rr \Gn,
*1rhft, ffit* { *,*ou afrx
rl /t n- ., ar, a- "
ou o
\ y* )it4 ryllG*c.fi usrfr tu J. oclnrr 2 ffton 2 Ln $ gon J afi
tm 2 mlnnn
^rn 2 *1cn 2 nn onfr u,,Snfr \gh
*1*ir 2 KL, I g Un Q ry
s/aag1 * * E\* 9*r\* 0i 0aj0:r 0sn 0rn * t* OnJr ffi
rt6 nK cnJffofti"arur-ar *5* o{u2 o)t*1*
Nulis aksara Jawa iku ana paugerane, panulise anggadhuling garis, manawa dtulistangan prayogane panulise
ndhoyong 60 drajat, dene kafulls cefak bisa atulis kanthi wujud jejeg.Panulise.aksara Jawa ora nganggo let spasi,
Panulise padha karo unine. Aksara sv/ara dumadi saka aksara.
- Aksara swara iku winates.
- Aksara swara yaiku aksara kang digunakake kanggo panulisan aksara vokal kang dadi wanda, utamane kang asale
saka basa manca, kanggo negasake pocapan.
- Aksara swara ora bisa didadekake aksara pasangan satemah aksara sigegan kang ana ing sangarepe kudu
dipateni nganggo pangkon.
- Nyunting teks ing Kamus Besar Bahasa lndonesia tegese nyiapke naskah siap cetak utawa siap diterbitake kanthi
nggatekake tatanan penyajian, wose, lan basa (kang nglimput ejaan, dhiksi, liin struktur ukara).
,RS.,&,B,eS"eB"ree.eeB.&e. , 1
Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Kelas Xll - 1
6.4 qn a 2 2
F,
x:
Fr
Ft
h1'T
ir!
iri:lt'i]{t'llr
l1
ll*1;t
i:i1.iiitlI;i!
rlt1
tllitlllirlt
iritil!iii1!i,Jrillt'EriE
ir II'q
iiE
!,$
IrB
rtIirdI'A
iiE
irEi I!l.titi';d:1;ir il:ltil
iif118
liEt':i{lirE
itliiB
irl:1$$iBirFb'til{e.l
E
rlf,5 J j:lit 1*
litIEili:'iil$tlliiH
riF
!lBtirr'i It'tirB
':: B
A. wenehana tandha (x) ing salah sawijining aksara a, b, c, d, utawa e, yaiku wangsulansing l**anggep paling hener!
Tulisan Jawa ing ngisor iki sing unine "Umar
Said" yaiku ....
'11P.*{1"ffiryi;'
'll2dy*s1:" ll.5*,*ffin2Jl'. lln,.r3*. nnqnosurll:
" llo*doJrqilg[lr
ll a:-a /ll n-mOfn 0Jt oJJntt 05t,
q-nofio.rrffix
llc*-flti4/
2 qnn afi au afrx
" ll*odd\en"/z qm ofi ou anx
, ll,Eu,gonn*gl.
' ll opno{i o.iun tLsfi tyJl:
.llry*1*n4*
. ll*lanzoffqtsn2"i\
" ll*',$1Lpfl.
z 1t*T-touz6.*cnonfr\ unin"
tulisan Jawa iku yaiku
a. AgustusAmalia O. ngustinmalib. AgustoAmalia e. AgustinoAmali
c. AgustoAmali
ll*glt*g**1oto{u'*ffiryg**. }[ma,ryll.
EII
'lt1nllq6*rrrir
' [5*n*.lle{qlngl[l:
" [5nn*.Aktifis
Organsisasi" Yen ditulis Jawa yaiku
,ll*qd1an^inl2qnno+iouafr>
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Kelas Xlt - 1
,rn off ou alx
.ll6*q-i$\#
ll.- *m ocfor o
/aA,
6 ll"rffiryjle*gJl
\mznc1on"*g*B*,'ryJla. appolo B d. appolo 11
b. appolo9 e. appolol2c. appolo 10
7. lndonesia diapit benuaAsia lan benua ....
, te*nnui orurlx
' ll6*pg nninnnlx
. ll*\r2on)\, llo+$anr1>
" I[6*H ufiarurlx
1Rh"*n rrur nn o*tn o:r or u
" llop,talr2\*z,nfix, llop,annRonaix
" llqr,Yni*"Ekspor lmpor" yen ditulis Jawa yaiku ... '
,ll*10-\,*/20rn00cjlJl2\
, ll,ftolr,r'n*r.r/*. lloln*r*:1,./
11.
n-*0f)a. hakim
b. jaksa
c. advokat
d. penuntut
e. panitra
:*\:'') /
I'ql$*y*\'"[[aorn^*1ttt r*\U,ll, n* omr
^fl?n q or nclorur run
,\q\*trafiun,rE
, ll.dlnrurzqjl*
' lla1,rnrq,,q*
" ll*lurJx, ll"g*ai\" |}"\*onix
ll-*en^trcffnfi\*ra^;,0.,'1
n,..([-sH}*g*'
,1lo+*14-rqry[:
'llq,\a^rqnsurgjlt
d.
e.
12 tl *t'*)\*gnrW
d. imajinasi
e. inflasi
13.
0suloJr ^40j.I n-t*}
oin ffiTgtrtitri arrta,rr qnn G[l
rnur"o,lo-g%lo*rftar}
afiunuroftd
a. infeksi
b. dhefaluasi
c. informasi
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Kelas Xll - 1
11.*[**)ffi5)H\*e€}\''\Y" ll2t.nfi'r' orfix
' llZ\osn2\Gnzg[>
d
jd
i!
d
F
F
F
F
'10.
i I f'"'-"ritirll.irili,[
1
i.tt
" ItPtns*z*roglh
6xn,nnciqnHgJl,llpu%s11.
.ll2tn"osafix
l1*i%l)**1**h
""*gqygd*urg'll a \Y)/
a I g*mr'o.lng[:-r, n . o7-
b ttPI([*rrI \ 18
" \yrr:rnganafrx
, lluEgfl{usofr*
" ll2D'nsfixSawijining lembaga pendhidhikan luhur
tumrap [Vlahasiswa ....
a.
b.
C.
d.
ll2*''*Itpusll:
ll*1r,dEJlr
ItgUdE1'
c.aG
'(\ /
,06 mTt
a
3\
19.
" lliU*..3Jp'"Dhaerah lstimewa Yogyakarta" yen ditulis
nganggo aksara Jawa yaiku ....
ll.T*r)q,,ft{*1rr*
I*Tyr:H-tc',\llr.RTnffiryEc-,x
lln *r)nffigBox,11ft*t**1n*EJl.
ll.*[**)q*,H*lrr., ll*1*rttc1grgllr It,\*ge.nr" ltn {g*}*. ltpofinr1n/"to*UJlt
" llw$1*'gp:16 ll"*qrryfl*ff*,Emgh
yen ditulis latin yaiku ..."
a" emaitaktif 20'
b. email non aktif
c. emailpribadi
d. emailinteraktif
e. emailalternatif
tsfr ofiari o;n rn
0sn2(lr[0fn2)
a. rmaJtnast
b. imansipasi
c. istimasi
d. interaksi
e. inovasi
It*1n , *r g"ouft qnn u on ml"
oJro6,rntrn^ffig*#rUI
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Kelas Xll - 1
i
" llop,ri.io*dg1.22 llit qtup\tr*Hqn
tulisan Jawa iki muni ....a. pakta utentikb. fakta utentikc. faktaAutentikd. pakta autentik
e. fakta kang autentik
23 ll.1*ng***rJga-Goa
o*,fl'C'i'g.ffigdn "rB, lt"*lryt*r*firr ll "
nsrfr oclenz*t*r,rfix
" ll*ttuzonnafix
,ll*ey*aix
" ll"trzafix
25. "Areal Reboisasi "Yen ditulis Jawa yaiku
It - f/-L: 1* n'*^m *1ur,',
llw*1*s€n*ix
ll ol , q mxr 2 o{n an alx
tt*d-frnz,nnaix
ll*onnnfiarafrr
trp,rnmnffix
'Ill'n,1*ryJ5= It'1*'.*rug[lr. ll*E'ono.fi P*ry11l. [+n *y*ry,[|.
= I[lqarnrurgfi:'r:r:-: : -! seneng njajah negara liya iku
n:2a= [[{l] H
tl Ll'].rl\
" I[qnElH,-J^i*. llqr,(onanx
, ltqr,rd*aix
, lluflr6**t*S*t*rol*a,,rafix
llGGll un rrr un ruil nq o:nrz uffin ,.t _
sr efrx
[G*m\*S\*,zoriour nfrx
, ll**[r**t*Hornurnour aix
" 11o*ri**U*tmr2o{rn
an afrx
26 ll * rrr"afr"cnfr o.n H g\or1
a-rrufio{5drng
elektonik d. utomatis
otomatis e. elastis
automatis
a.
b.
c.
Bahasa Jawa SMA/MNSMruMAK Kelas Xll - 1
rlt,l
ll
-
27 [ddour1afi\*\rytn*9-n-1*rY)*
Gvrlarurh-r""**mn3l
' llq'\'zoffxo llo+rucRono.i\
" llo+,1*r/ni*, llw*1*ryafix
" lluo,*lyirarafrx
t*"ff*rqt',2n \*Gaaaao8,T[*8S9"*oin,nE
a [0{tlon^lffi**rl G,/ .:. a
b [oPlH *t.Gtl^+\
B. Tindakno tugas ing ngisor iki kanthi iumbuh karo parintahe!
Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi pratitis!
1 !t *n* g*uqufi g-g*,\85)ou^&
2 ll *nio.rciru1o.r.*nc1*\Hql unufi g3. "Republik lndonesia". Ditulis Jawa
4. "Sinar Ultraviolet" tulis Jawa
5 ttt-*:-tuu-20:rotoJr,r ***ri orai W-tE-.iq,n*rfi gd
oinuts,
ll t*, \, * *b os;n ,n n- \*, \8, *,,(n- ffi gafi n,
rn onid
llrp,Hcia^rafr>
llrf,onlfrnsnafrx
tt*B:rrorur^flx29. Ngungsi ana papan liya sing luwih aman
, ll"nruSg[l'.
" ll.\rzafix. ll"\tuznnnix
" ll.tug*anx
c.
30 llrirntnnsur:fi g.f,dTnnioooJrrtoor
[6 ta. geografi
b. dhemografi
c. autobiografi
d. astrologi
e. astronomi
58 *ffiTil.twutusMoMAK
Ketas Xtt - 1
T I e mntt.rnn^ff+n rr;Grgn*urmmrftnfi ganunug'tl:---
ll al r-1 ln r-L cn-Grio{rt fifl n ,rfi nru a a
tt rll ) j**TlH
' I C,kltryzuifi g*0n\0ni2*[rrrumnni{T0€ffiTqrTft{nnn
,;, *i arfl5 CJI
' . I[ nfi *%\*trc1ur1rnn2un0nnfr"0:r/rfi ffi gd arn,.r g
Kanggo nomer 11 nganthi 15. Tulisan ing ngisor iki salinen ngangga aksara latin!
t1 lt * nfi ,* ryjlo* #u, */* rr5#* * tSqpcfi
n-r T5*&n GnJru ur ofi uurx
12 lto,*"S*n10srr^*m on *9gE[Gr\ *,**1gft dG :
'z'? /
ILJ ct
T*0strtcw,To* tn,58fl *to*uwrnl0srnounl:
Grnl0:n2*o{}gHJl.
13 ll *T*)e ryfl*oinsfi [rJn1un2,.r 0]
\,rnrn*nfr/, og *u"* 0n (Ln m gun J nfi nclur 2 0n nJn Gn 0.n osfi u rffi fr
1gffi -t
crn2rtnnln Ejl.14 [ t*\*g\r) ffi ggannnn * %/* oCIJn *fi *-oru oga4*
,zaao aGc.oalt qa S q *
B* W 0n' Lsrn
\cn 0r onn (fl
ry .Z
t (nz oJr\
/15 y:q"***]y?TyT ry*j*T*,*tq *,ry0m 0r Gn ^n *
%*t, gH* "rT*\*T* * gqa, g, orui nsrnx
'd
d
j,i
,{
d
t
.i
4
d
d
A
.l
irii:
F.
rF
F
f
r
F
Ii
F
F,
r,
Bahasa Jawa SMNMNSMruMAK Kelas Xtt - 1
fr" Wenehana tandha (x) ing salalr s=wiyfnir*w afrsara a, b, e , d, ufawa e, yaiku wangsulan
sing koanggep paling bener !
Tembung "bathiK'dumadi saka dhapukaning B. Motif Udan riris tegese udan grimis nduweni
tembung .... makna kaya ing ngisor iki, kajaba ....
a.''ambotitik a. lambarrg kasuburan '.1,'.:,',
3 :il3lliff 3 ffi3il:kemamuranc. lambang katentreman
d. ambathithik d. larnbangkaluhuran
e. ambu thithik e. lambang kasekten
Panganggonsingdienggokanggoiarnakan 9. Giri lusi janma tan kena ingina, tegese
sikildiarani .... paribasan iki ....
a. sepatu d. cenela a seneng ngina marang sapadha-padha
b. theklek e. tlumpah b. senengdiinadeningwong.liya
c. bakiyak c. seneng tumindak kang ina
Piranti kanggo gawe pola nalika gawe bathik d. ora kena ngasorake martabate liyan
tulis, diarani .... e kena ngasorake martabate liyan
a. potelot d. canthing 10. Ambune arum jamban,.sanepa iki tegese
b. sepedhol e. gerip
c. lullpen a. ambune sedhep banget
Lilin sing kanggo nutup pola nalika gawe b ambunesegerbanget
bathik tulis iku diarani .... c ambune wangi banget
a. malam d. legen d ambunearumbanget
b'gambire.tawase.ambunebadhegbangetc. tetes 11. Pepindhan sing kliwat utawa keladuk, iku
Rasukan adat Jawa utawa busana adat klebu lelewa basa....
Jawa umum/kaprah diarani rasukan kejawen a' metafora d' ironi
iku ana warna-warnakaya ing ngisor iki, b' klimak e' personifikasi
kajaba hiPerbola
a. takwa d. jas 12. Paradhaks pratelan kang kosokbalen kara
b. surjan e. atela kaanane, kayata ..."
c. beskap a. najan sugih ora tau seneng atine
Jarik sadurunge dienggo bebedan iku kudu b' najan sugih seneng weweh
c. najan sugih seneng atine
a. dipenatu d. disetlika d. naian sugih akeh kancane
b. dikanji e. diwiru e. najan sugih ora tau lara
,c. diwenter 13. Karawitan asal saka tembung rawita,
Sawise manganggo busana banjur ditambahater-ater'Ka'lanpanambang'an'.
manganggo wangkingan sansaya gagah. Rawita tegese ngandhut rawit. Rawit tegese
Wangkingan basane ngoko yaiku ....
a. keris a. lombokcilik
b. lading b' ruwet banget
c. pedhang c' alus, endah' remit
d. tumbak d. rumit banget
e. peso e' ribet banget
1.
2.
3.
4.
6.
7.
Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Kelas Xll - 1
1li
I,lI,tl'
tlIltilrli&rl
illbfl
fjlh{l
bll
h{l
$il
$il
lil
[II[{l
I;l
[,itb{l
ill[11
[3
[1
b1
[1ir[1
$1
14
IJ
16
17.
18.
19.
20
21.
Karawitan mligi ateges seni swara singmigunakake ....
a. gamelan d. cempalab. blenmng e. kothakc kelir
Tembung gamelan dh6we iku asale sakacasa Jawa yaiku "gamel" kang duw6 makna
a. kudha
b. tabuh
c. gawe
Piranti anggo nyampirake kain sing lagidibathik iku diarani ....
a. jlagrak d.
b. anjang-anjang e.
c. gawangan
Nemplekake lilin ana ing kain sing wisdigawe pola iku diarani ....
a. nglorot
b. nglowong
c. nembok
Sajroning gawe bathik tulis ana sawijiningtahapan sing diarani medel, yaiku ....
a. gawe pola ana kain morib. nempleke malam ana pola sing digawec. nutup bagean sing tetep nduweniwerna
putih
d. nyelup kain sing wis ditdtup malam anaing pawarna dhasar
e. ngilangi malam ana kain
Proses kang pungkasan sajroning gawebathik tulis yaiku ngilangi malam nganggobanyu panas, iku diarani ....a. nyoga
b. ngerokd. medel
e. nglorod
c. mbironi
Cakrik bathik sing nggambarake 4 tenagaalam, yaiku ....a. Cakrik Cemukiran d. Cakrik parang
b. CakrikSidamukti e. CakrikTruntumc. Cakrik Kawung
Motif bathik sing ngambarake tanduran kangmrambat sing nduweni makna semi utawatuwuh minangka lambang kasuburan,kamakmuran lan isen-isene jagad ....a. Cakrik Semen
b. Cakrik Sidaluhur
c. Cakrik Sidamulya
d. Cakrik Sidamukti
e. Cakrik Sidaasih
22, Sing kondhang dadi dhaerah sentra kain lurikyaiku .... :':
.
a. Delanggu
b. Laweyan
c. Cawas.
d. Pedan
e. Wanasari
23. Motif lurik yaiku motif lajuran sing gunggung
pitu, dumadisaka saperangan kdn$ dumadi
saka patang lajur, lan sing saperangan
maneh kanthi telung lajur, diarani ....
a. motiftelupat
b. motif roma
c. motifjinem
d. motifluma
e. motif patma
24. Gunane saka aksara swara yaiku ....a. nulis jeneng lembaga pamarentah
b. nyigeg tetembungan
c. nyigeg aksara carakan
d. nulis jenenge dhewe lan gelar
e. nulis aksara vokal kang utamane asale
saka basa manca
25. Canela yaiku jinis busana adat Jawa kang
ana ing bagean....
a. ndhuwur
b. tengah
c. ngisor
d. mburi
e. ngarep
26. Anggoro lan Nestri lir mimi lan mintuna.
Ukara kasebut klebu lelewaning basa ..... a. pertatutan (simite)
b. perbandingan (metafora)
c. pertentangan (ironi)
d. perulangan (metonimia)
e. perbandingan (simile)
27 lt
" ro{n ryfl*Q'* *,fr gJl
I
yen ditulis latin yaiku .... i
a. emailaktif I
b. emait non aktif I
c. emailpribadi I
d. emailinteraktif I
e. emailaltematif I
t...q..Lfr"r"ffrffiBahasa Jawa SMNMNSMT</MAK Kelas Xil - 1 61
d. karya
e. damel
samptran
palangan
d. medel
e. mbironi
lri
lri
lit
|[ilrd
liilr;lrd
iF,i
Fd
rJ
ri;'trd
Fd
ljrd
29
30
31.
32.
34
35.
36.
37.
3B
a. ditabuh
b. dikebuk
c. dithuthuk
d. uyon-uyon
e. campursari
d. kenong
e. gambang
d. digesek
e. dipetik .
aacn cn 0J\
33
Perangane gamelangolongane balungan ....
a. slenthem
b. gambang
c. saron demung
d. saron barung
e. saron penerus
Rebab iku klebu perangane gamelan sing
anggone nglaras kanthi cara ....
,p,EJ|Hgni*
ll o:noo1*nn*t[ '- 0q
llqr,rd*afrx
llrp,cnl rlie*noefie. s[l:
az 'Wffiwiusiliilax iii"'ru - t
28 ltr/*mmmo-"r,nHEJI
G**,rnrGnqnHgl
ll2*'n'*Itpustl:
1l*1,,dEJl.
ttyUdE1'
ttgH-,-11.'Gamelan iku saprangkat piranti musik sing
dienggo ngiringi tembang, utawa ditabuh
tanpa tembang minangka ....
a. cokekan
b. gadhon
c. klenengan
Manut larase gamelan Jawa iku ana loro
yaiku laras pelog lan....
a. laras madya
b. laras tanggung
c. laras gedhe
d. laras slendro
e. laras ati
Perangane gamelan sing panabuhe kanthi
dikebuk....
a. kendhang
b. gender
c. bonang
sing ora klebuMTI GNE\ tsL
Kendhang sing nduweni ukuran kurang luwih
45 cm diarani ....
a. kendhang penunthung
b. kendhang ketipung
c. kendhangwayangan
d. kendhang gedhe
e. kendhang batangan
Gamelan iku siji-sijine nduweniayahan beda-
beda, kendhang iku nduweni ayahan
minangka....
a. pamurba irama
b. pamangku irama
c. pamurba lagu
d. pamangku lagu
e. gawe lagu
Gender iku minangka pamurba lagu, amarga
ayahane kaya ing ngisor iki, kajaba ....
a. ngendahke lagu
b. nyatakake swasana gendhing
c. mungkasigendhing
d. minangka singgedan
e, minangka pambukaning gendhing
Urut-urutaning swara, wiwit saka sing
endhek nganti sing dhuwur sarta runtut
swarane, iku diarani ....
a. thinthingan
b. cakepan
c. laras
d. titilaras
e. pathet
Negaia sing seneng njajah negara liya iku
diarani negara....
,ll
'll
I
I
i,,tE,'t:iaiiEii
tli'iit
ri!,ili.tl
I!.,i
I
li?t
ili1t,!i
t;!!t,illg
?a
I;{! jil
li
t;ifi1t.ll,5
F;,}?,
fg
?l
iii
,
ii!i!iiJt"
5
i;,1Irr,tl
tj
j
Ij
iI
i
I
1
I
t
I
t
39. "Dhaerah lstimewa Yogyakarta" yen diiulis nganggo aksara Jawa yaiku ...
'll"ll
ll 1." I ?r tJ 1 rii nr 2r n n']-r L< nr 1r -fi T
* un/or E11
. ll*1, q.np*ryjI.
t*'.u*ryfl:ahy*ryJ|.
. ||ono.fr y*ng[l:
. flrrr1rozft:mngfi:
'llSaaGll tJ 1_1,1 l?q ftlYl a* e,[ ux,,
) an,
ll ,oG'l i_l l )ll Llt It Et rLl\\a-I Lq
-s/mn0{1 0{rn 0st,
, lt *ru1n;n *liw ${*1*n *.'
', 11 *T**i ri,rri
Srtrlanux
I r:}l +.lLl
Er Lr \
B. Tindakna tuEas ing ngisar iki kanthijumbuh kara parintah!
lsenana ceceg-ceceg ing ngisar iki!
1. Perangane busana Jawa kang minangka lambanging piandel tumrap wong priya, yaiku .. ... ....2. lvlotlf jarik sing mung diagem clening raja lan putra sentana, diaranicakrik
3. Cakrik jarik sing dienggo dening wong kang nedheng duwe gawe mantu, diarani cakrik ...........
.,, tegese legi banget.
5. Manut jinise gamelan iku ana werna ioro yaiku .......
6. Tembung gansa iku pakurnratan, gansa saka ternbunE. ..... . .
7 ' ,:ra:::i:. n: swe!"a wiwit saka sing endhek nganti sing dhuwur sarra runrut swarane. diarani
B. Tandha dhunrur endhekinE lara utawa nadha, tandha iki av;ujud aksara (Klasik) utawa angka(Kepatihan). I ku diarani
It .1"*, qnftj! 2 * o€ * u onn 0$n1 rn nff
W \g-n oa, n*rfi g d *
?n0{t..d
rl
10 ll*1"tr*rmnzmqoru *,*'1oro.fiaa
q0r[E*q'omrq'.}
afrnmrnB
Wangsulan pitakon ing ngisor iki kanthi pratitis!
11. Busana Jawa kanggo wong priya iku perangane apa bae?
12. Urut-urutane gawe bathik tulis tradhisionil iku kepiye?
13. Terangake apa sing diaranititilaras iku?
14. Tulisake titilarase gamelan laras slendro lan laras pelog iku kepiye?
15. Coba terangake ngenani pathet ana sajroning gamelan iku apa?
Hardjawijana, dkk.1995. Pedoman Penulisan Aksara Jawa. Yogyakarta: Yayasan Pustaka
Nusantama.
Purwanto Eko. 2011 . Pepak Bahasa Jawi. Yogyakarta: Diva Press.
Sulaksono, Djoko. 2014. Filsafat Jawa. Surakarta: Cakrawala Media.
Sutardjo, lmam. 2011. Kawruh Basa saha Kasusastran Jawa. Surakarta: Jurusan Sastra Daerah
UNS.
Sutardjo, I m am. 2011 . Te mb ang J awa (M acapat). Su rakarta: Buku Tujj u.
64Bahasa Jawa SMNMNSMI</MAK Kelas Xll - 1
n
t.I
tr
It
It
i,I
tiI'iltiitit,'tir
I
i,I
t:I
iia
li'iig
'I
,tt,'lI,lttii:i:,l
tr{Irfi.,!
!,,jliiriIF,cllttl!:lrll!:!l
liii]!i,t.
riiillriI'
!
t;'tiri
1