MADEN YATAKLARI
1. HAFTA ĠÇERĠĞĠ
GĠRĠġ:
– Terimler
– Genel Terimler
– Kökensel Terimler
– Mineralojik Terimler
Slayt - 1
Genel Terimler
Ekonomik olarak bir değer taşıyan ve kârlılıkla üretilebilecek olan her türlü kayaç, mineral ve mineral topluluğu.
Maden
Metalik MadenlerAltın madeni,
Gümüş madeni vs.
Metalik olmayan Madenler
Endüstriyel hammaddeKil yatakları, mermer, vs.
Enerji Hammaddeleri Süs TaşlarıOpal, zümrüt, vs.
Fosil yakıtlarPetrol, kömür
Jeotermal EnerjiTermal su
Nükleer EnerjiU ve Th yatakları
2
Genel Terimler
Metalik Maden:
Maden sahasından çıkarıldıktan sonra
metalürjik işlemlerle metal üretimi yapılan
yeraltı zenginlikleridir.
3
Genel Terimler
4
Genel Terimler
5
Genel Terimler
Endüstriyel Hammadde:
Doğadan elde edildikleri şekliyle veya
kullanım amacına göre bileşimleri fazla
değişmeyecek şekilde çok az işlenerek
kullanıma hazırlanan maddelerdir.
Örneğin mermer, kil, ...
6
Genel Terimler
Süs Taşları:
Kimyasal bozunmaya veya fiziksel
parçalanmaya dayanıklı, göze hoş
gelen renk ve desene sahip
minerallerdir (zümrüt, elmas, yakut
gibi).
7
Genel Terimler
Cevher Minerali
Metalik cevher kütleleri içerisinde
bulunan ve ekonomik olarak
değerlendirilebilecek olan her
türlü minerallerdir. Örneğin,
kalkopirit (sülfür), barit (sülfat),
malakit (karbonat)
Gang Minerali
Metalik cevher kütleleri içerisinde bulunan, fakat
ekonomik olarak değerlendirilmesi mümkün
olmayan her türlü minerallerdir. Örneğin, pirit
(sülfür), barit (sülfat), kuvars (silikat)
8
Genel Terimler
Ham (tüvenan) Cevher
Maden yatağından çıkarılan ve
herhangi bir zenginleştirme işlemine
tabi tutulmayan cevher kütlesidir.
Rezerv: Herhangi bir maden
sahasındaki cevherin ton olarak
kütlesidir
Tenör: Cevherin tonunda veya
metreküpünde bulunan ekonomik
olarak değerlendirilebilecek olan metal
veya bileşik miktarıdır.
9
Kökensel Terimler
A) Senjenetik ? B) Epijenetik ?
Senjenetik maden yatağı ?
Herhangi bir mineral veya mineral grubunun, içerisinde
bulunduğu yan kayaçla eş yaşlı olduğu, yani yan kayaçla
aynı anda oluştuğu maden yataklarıdır.
JENEZ = OLUŞUM = KÖKEN
SEN (syn, ingilizce) = Eş, aynı, benzer
EPİ = Ard, farklı, sonradan olan
Epijenetik maden yatağı ?
Herhangi bir mineral veya mineral grubunun, içerisinde bulunduğu
yan kayaçtan daha sonra oluştuğu maden yataklarıdır.
10
Mineralojik Terimler
Parajenez:
Bir maden yatağında
mekansal olarak bir
arada bulunan
minerallerin
oluşturdukları
topluluktur.
Teleskopaj
Farklı şartlarda (örneğin yüksek sıcaklık ve
düşük sıcaklık şartlarında) oluşan minerallerin
bir arada bulunmasıdır.
Süksesyon:
Bir maden yatağında
bulunan minerallerin
oluşum zamanlarını
ortaya koyan oluşum
sırasıdır.
11
Madenlerin Yataklanma ġekilleri
A) Düzenli yataklar1) Katman Ģekilli yatak.2) Katmansı yataklar3) Damar Ģekilli yatak.4) Mercek Ģekilli yatak.
B) Yarı Düzenli Yataklar1) Baca ve mantolar
C) Düzensiz Yataklar1) Yığın Ģekilli yataklar2) Ağsal yataklar3) Saçınım Ģekilli yatak.
12
Düzenli Maden Yatakları
Nispeten düzenli bir uzunluğu, genişliği ve
kalınlığı olan, Geometrik olarak takip
edilmesi kolay maden yataklarıdır.
Ultrabazik
Kromit
Manyetit
KireçtaşıGalen,sfalerit
1) Katman şekilli yataklarCevher yığışımları yan kayacın tabakalanma
yüzeylerine paralel veya yarı paralel
gelişmiştirler. Diğer boyutlarına oranla
kalınlığı daha az olan yataklardır. Özellikle
sedimanter yataklarda ve Bushveld (Güney
Afrika) bölgesindeki gibi kromit yataklarında
gözlenirler. Cevher, yan kayaçla aynı anda
oluşmuştur; yani senjenetiktir.
Madenlerin Yataklanma ġekilleri
13
Düzenli Maden Yatakları 2) Katmansı yataklar• Görünüş olarak katman yataklara benzerler.
• Fakat oluşumları epijenetiktir (ard oluşumlu).
• Yan kayacın tabakalanma veya şistozite düzlemlerine paralel veya yarı paralel
olarak yerleşir. Özellikle metamorfik sahalarda şist-mermer dokanaklarında
gözlenen antimonit ve zinober yatakları katmansı bir yapı arzederler
Madenlerin Yataklanma ġekilleri
KireçtaĢı
ġist
Antimonit, zinober, altın
ġist
Antimonit, zinober, altın
14
3) Damar şekilli yataklar
Diğer boyutlarına oranla
kalınlığı az,
iki yüzeyi birbirine
yaklaşık paralel,
yan kayacı genellikle
keserek bulundukları
ortama yerleşmiş olan
yataklardır.
Yani oluşumları her
zaman epijenetiktir.
Damarlar faylar gibi
düşünülmelidirler.
Düzenli Maden Yatakları
Madenlerin Yataklanma ġekilleri
Faylanma veya kırılma
Bazalt
Yan kayaç-damar dokanağı
Cevher sütunu
Tavan BloğuTaban Bloğu
15
3) Damar şekilli yataklar
Düzenli Maden Yatakları
Madenlerin Yataklanma ġekilleri
16
Slayt-17
Damar şekilli yataklar
Damarlarda Zenginleşme Zonları
a) Şişme Zonları: Damarlar her zaman aynı özellikte devam etmezler. Bazı
bölgelerde daha kalın, bazı bölgelerde ise çok daha dar olabilirler. Bu
özellik, damarlarda şişme ve daralma olarak bilinir.
Şeyl
Kumtaşı
Madenlerin Yataklanma ġekilleri
Şeyl
Kumtaşı Dirençsiz
Dirençli
17
a) Kırık kesişme zonları:
Bazalt
Fay
b) Yan kayaç litolojisine bağlı
zenginleşme
Granit
Aplit
Damar şekilli yataklar
Damarlarda Zenginleşme Zonları
Madenlerin Yataklanma ġekilleri
18
1) Basamaklı Damar
Dayk
Daha azdayanımlı yankayaç
Dayk
Damar
2) Bölmeli Damar
Kireçtaşı
Damar
3) Merceksi Damar
4) Kama Damar
Damar
Kçt
5) Süngü Damar 6) Oluk / Semer Damar
Semer damar
Oluk damar
Damar şekilli yataklar:
Damar Çeşitleri
Madenlerin Yataklanma ġekilleri
19
Madenlerin Yataklanma ġekilleri
Düzenli Maden Yatakları 4) Mercek Şekilli Yataklar
Her boyutta olabilirler. Genellikle kalınlıkları diğer boyutlarına nazaran daha küçük olan ve her yönde giderek incelme gösteren ve nihayet son bulan cevher kütleleridir. Özellikle pegmatitik yataklar ve ekzalatif yataklar için karakteristiktirler.
20
Devamlılıkları, düzenli yataklara göre daha düzensiz olan, fakat oldukça
düzenli bir uzunluğu, genişliği ve kalınlığı olan, geometrik olarak takip
edilmesi nispeten kolay maden yataklarıdır.
Kimberlit bacası
Manto
Yan Kayaç
Baca ve manto şekilli yataklarSilindir veya tüp şekilli, yatay kesitleri oval olan, derine doğru gidildikçe daralan düşey veya düşeye yakın konumlu olan yataklardır. Bacaların çoğu fay, kırık, dayk gibi düzlemsel yapıların kesiĢim zonlarıboyunca geliĢmiĢtirler. Au, Pt, Sn ve elmas gibi çok kıymetli madenler genellikle bu tür oluşuklarda bulunurlar. Örneğin kimberlit bacaları (G. Afrika).
Madenlerin Yataklanma ġekilleri
Yarı Düzenli Maden Yatakları
21
Devamlılıkları genellikle problemli olan ve belirli bir geometri takip etmeyen ve çok değişken şekillerde gelişebilen yataklar.
Yığın şekilli yataklar
Sınırları girintili çıkıntılı olan ve basit bir geometrik şekil göstermeyen her türlü cevher yığışımlarıdır. Stok olarak ta bilinirler. Bu tür yataklara özellikle metazomatik yataklarda ve karstik arazilerde gelişen oluşuklarda rastlanır. Bazik ve ultrabazik kayaçlar içerisinde gelişen bazı yataklar da (özellikle podiform kromit) genellikle yığın şeklindedir.
Madenlerin Yataklanma ġekilleri
Düzensiz Maden Yatakları
22
Devamlılıkları genellikle problemli olan ve belirli bir geometri takip etmeyen ve çok değişken şekillerde gelişebilen yataklar.
Yığın şekilli yataklar
Madenlerin Yataklanma ġekilleri
Düzensiz Maden Yatakları
23
Ağsal yataklar
Cevherin yan kayaç içerisinde gelişigüzel dağılmış olan ve birbirini kesen çok ince damarcıklar halinde bulunduğu yataklardır. Zaman zaman ağsal damarcıklar birleşerek kalınlaşabilir. Daha çok porfiri tip yataklarda görülür. Bazı durumlarda, bu ağsal damarcıklar, kayaç içinde hakim olan ana kırık sistemlerine paralel veya yarı paralel olarak gelişmiş olabilirler.
Madenlerin Yataklanma ġekilleri
Düzensiz Maden Yatakları
Mikrodiyorit
24
Ağsal yataklar
Cevherin yan kayaç içerisinde gelişigüzel dağılmış olan ve birbirini kesen çok ince damarcıklar halinde bulunduğu yataklardır. Zaman zaman ağsal damarcıklar birleşerek kalınlaşabilir. Daha çok porfiri tip yataklarda görülür. Bazı durumlarda, bu ağsal damarcıklar, kayaç içinde hakim olan ana kırık sistemlerine paralel veya yarı paralel olarak gelişmiş olabilirler.
Madenlerin Yataklanma ġekilleri
Düzensiz Maden Yatakları
25
Saçınımlı yataklar
Cevher minerallerinin yan kayaç içerisinde belirli bir düzen göstermeksizin dağılmış olarak bulunmasıdır. Saçınımlı durumda olan her cevher tanesi inklüzyon olarak adlandırılır. İnklüzyonların veya saçınımların yer yer bir araya toplanmasıyla merceğimsi kütleler oluşur. Bunlara da ġiliyren adı verilir. Ağsal yataklar da cevher saçınımlarının belirli zayıf zonlar boyunca dizilmesiyle oluşmuşturlar.
Murgul Cu yatağı
Madenlerin Yataklanma ġekilleri
Düzensiz Maden Yatakları
26
Slayt-27
A) BoĢluk Dolgusu ġeklinde
Cevher ve gang minerallerinin kimyasal bileşenlerini taşıyan akışkanların yan kayaç içerisinde daha önceden oluşan açıklıkları doldurmasıdır. Bu açıklıklar daha çok fay zonları, kırık ve çatlaklar ve breşik zonlardır. Boşluk dolgusu sonunda genellikle damar tipi cevherleşmeler oluşur.
B) Ornatım ġeklinde
Cevher ve gang minerallerinin kimyasal bileşenlerini taşıyan akışkanların yan kayacın içerisinden geçerken, çözelti-kayaç arasında geçen kimyasal değişim(metazomatizma) sonucunda gerçekleşir. Böylece ergiyik ile yan kayaç arasında bir değiş tokuş olayı gerçekleşir. Bu tür yerleĢimde:
• Cevher çeperleri düzenli değildir ve girintili çıkıntılı bir yapı arzeder. • Özellikle karbonatlı seviyelerde görülür.• Ornatımla yerleşim skarn tipi yatakların karakteristik özelliğidir. • Ornatım hemen her tür damar gelişimine de eşlik edebilir.
CEVHERĠN YERLEġĠMĠ
27
Slayt-28
C) Ġçirme ġeklinde
Yan kayaç içerisinde bulunan gözeneklerin, cevher ve gang minerallerinin kimyasal bileşenlerini taşıyan akışkanlarla dolması sonucu gelişen bir olaydır. Gözeneklere yerleşen ergiyik yan kayacın kimyasal özeliklerine bağlı olarak onu ornatabilir. Böylece içirme ve ornatım birlikte gelişebilir.
CEVHERĠN YERLEġĠMĠ
28