Download pdf - MINISTARSTVO FINANSIJA CRNE GORE · MINISTARSTVO FINANSIJA CRNE GORE EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2008 - 2011. GODINE 4 Uvod Crna Gora već treću godinu za redom sačinjava

MINISTARSTVO FINANSIJA CRNE GORE

EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU

2008 - 2011

POdGORICA, jANUAR 2009. GOdINE

EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU

2008–2011

Izdavač: MINISTARSTVO FINANSIJA CRNE GORE

Autorski tim: Članovi tima za izradu EFP-a

Dizajn: ADIL TUZOVIĆ

Štampa: GRAFOTISAK – DPC PODGORICA

Tiraž:400

Kontakt: Sektor za finansijski sistem,

međunarodnu saradnju i evropske integracijetel: +382 20 224 248fax: +382 20 224 450

e-mail:[email protected]

ADRESA:Stanka Dragojevića 2

81 000 PodgoricaCrna Gora

EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM zA CRNu GORu 2008 - 2011. GODINE MINISTARSTVO FINANSIJA CRNE GORE

3

Sadržaj:

uVOD .............................................................................................................................................................................................. 4

1. OPŠTI OKVIR POLITIKA I CILJEVA ............................................................................................................................................. 5

2. PREGLED MAKROEKONOMSKIH INDIKATORA CRNE GORE zA PERIOD 2007- 2011 .......................................................... 9

2.1. Analiza makroekonomskih indikatora Crne Gore za period 2007 – 2008. godina ........................................................ 10

2.2. Projekcije makroekonomskih indikatora Crne Gore za period 2008 - 2011. ................................................................. 25

3. JAVNE FINANSIJE .................................................................................................................................................................... 37

3.1. Sektor javnih finansija – fiskalni okvir i upravljanje dugom ............................................................................................. 39

3.2. Kvalitet javnih finansija ....................................................................................................................................................... 52

3.3. Institucionalni okvir javnih finansija ................................................................................................................................... 53

4. STRuKTuRNE REFORME ........................................................................................................................................................ 55

4.1 SEKTOR PREDUZEĆA ............................................................................................................................................................ 56

4.1.1 Privatizacija ........................................................................................................................................................................ 56

4.1.2 Konkurencija, državna pomoć i javne nabavke ............................................................................................................... 58

4.1.3 Biznis okruženje - uključujući poreski aspekt ................................................................................................................. 61

4.1.4 Mrežne industrije .............................................................................................................................................................. 66

4.2. FINANSIJSKI SEKTOR .......................................................................................................................................................... 79

4.2.1 Bankarski sektor ............................................................................................................................................................... 79

4.2.2 Nebankarski sektor ........................................................................................................................................................... 82

4.2.2.1 Osiguranje ...................................................................................................................................................................... 82

4.2.2.2 Tržište kapitala ............................................................................................................................................................... 85

4.2.2.3 Lizing............................................................................................................................................................................... 89

4.3 TRzIŠTE RADA ...................................................................................................................................................................... 91

4.4. ADMINISTRATIVNE REFORME ............................................................................................................................................. 96

4.5. PRETPRISTuPNI FONDOVI uSPOSTAVLJANJE DECENTRALIzOVANOG SISTEMA IMPLEMENTACIJE .............................103

ANEKS ........................................................................................................................................................................................105

MINISTARSTVO FINANSIJA CRNE GORE EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2008 - 2011. GODINE

4

Uvod

Crna Gora već treću godinu za redom sačinjava Ekonomski i fiskalni program (EFP). EFP je jedan u nizu dokumenata kojim se ostavaruje unaprijeđeni dijalog Crne Gore i Evropske komisje u procesu pridruživanja. Istovremeno, dokument je prilika za zemlju da, u procesu njegovog sačinjavanja, svake godine unaprijeđuje svoje analitičke kapacitete i procese odlučivanja o pravcima ekonomske politike zemlje.

Ekonomski i fiskalni program za Crnu Goru 2008 – 2011 je sačinjen u skladu sa preporukama i sugestijama datim od strane Evropske komisije. Poštovana je preporučena forma, a uvažena je specifičnost aktuelnih globalnih ekonomskih kretanja i njihov uticaj na ekonomske prilike i projekcije u Crnoj Gori. U tom smislu je posebna pažnja posvećena razradi alternativnih fiskalnih scenarija, a detaljno su obrađeni instrumenti i mjere koje Crna Gora preduzima u cilju stvaranja uslova za nastavak ekonomskog rasta.

Kako su u prošlogodinjem dokumentu detaljno predstavljene strukturne reforme koje Crna Gora sprovodi, ovogodišnji program prati implementaciju i prezentira ostvarene rezultate. Važnu komponentu ovogodišnjeg programa predstavljaju finansijske kvantifikacije efekata strukturnih reformi. Kvantitativni efekti su dati okvirno i ne mogu se smatrati striktno obavezujućim, ali su važni sa aspekta uvezivanja planova sa budućim realnim fiskalnim mogućnostima.

Rad na dokumentu Ekonomski i fiskalni program takođe je iskorišten kao prilika da se na jednom mjestu konzistentno razviju i prezentuju mjere za ublažavanje ekonomske krize sa fiskalnim efektima.

Sve ove aktivnosti vode unaprjeđenju kapaciteta za planiranje, crnogorske administracije, i u funkciji su pripreme za aktivnosti koje se očekuju po sticanju statusta kandidata, odnosno po učlanjenju u EU.

OPŠTI OKVIR POLITIKA I CILJEVA


6

Tokom 2008. godine Crna Gora je nastavila sa implementacijom niza aktivnosti koje su uticale na ubrzavanje integracionih procesa. Stabilan politički okvir omogućio je Vladi pripremu niza propisa, sprovođenje neophodnih aktivnosti i dosljednu primjenu ranije donesenih zakona. Po ugledu na druge zemlje koje su

dovršile proces tranzicije Crna Gora je svoje integracione ambicije sprovodila na tri nivoa.

Na nivou evropskih integracija Crna Gora je predala aplikaciju za članstvo u Evropskoj uniji sredinom decembra 2008. godine. Na taj način potvrđena je opredjeljenost konzistentnog sprovođenja evropske agende što će se nastaviti tokom 2009. godine kroz pripremu i odgovaranje na upitnik Evropske komisije kao naredni korak u ocjenjivanju do sada sprovedenih reformi.

Na planu evroatlantskih integracija nastavljen je proces približavanja NATO-u kroz podnošenje aplikacije za MAP, čime se Crna Gora kandidovala za pretpristupnu fazu članstva u Sjevernoatlantskom savezu. Time se potvrđuje puna opredjeljenost uključivanju Crne Gore u bezbjednosne strukture. Reforma bezbjednosnog sistema i sprovođenje odgovarajućih aktivnosti uticaće povoljno na ekonomski ambijent i nastavak privlačenja stranih direktnih investicija.

Crna Gora je intenzivirala i privela kraju u 2008. godini aktivnosti koje se odnose na priključivanje Svjetskoj trgovinskoj organizaciji. Obaveze koje proishode iz pripremnog procesa a potom i članstva u STO uticaće povoljno ne samo na trgovinski sistem u Crnoj Gori, već na sveukupni ambijent za unaprjeđenje sistema usluga.

Paralelno sa stabilnim političkim okvirom i integracionim aktivnostima, posebno u drugoj polovini 2008. godine Crna Gora počinje da se suočava sa prijetnom ekonomskog usporavanja usljed posljedica svjetske ekonomske krize. Trenutna situacija na međunarodnim finansijskim tržištima i u svjetskoj ekonomiji kao cjelini predstavljaju značajan izazov za nosioce ekonomske politike u Crnoj Gori. Eventualno smanjenje priliva kapitala iz inostranstva po osnovu stranih direktnih investicija i bankarskih kredita, praćeno bitnim pogoršanjem ekonomskih uslova u spoljnom okruženju može imati značajan uticaj na crnogorske javne finansije.

Ekonomska recesija u ključnim zemljama, ekonomskim partnerima može, preko smanjene stope privrednog rasta u Crnoj Gori bitno uticati na dinamiku javnofinansijskih prihoda. Stope privrednog rasta će biti niže u poredjenju sa prošlim godinama što, uz pritiske na rashodnoj strani, može izazvati pritiske na javnofinansijski deficit. Stoga, dodatne diskrecione mjere u smislu stimulisanja privrede, bilo putem smanjenja poreza/doprinosa i/ili povećanja rashoda (tekućih/kapitalnih) će se sagledavati u svjetlu dugoročne javnofinansijske stabilnosti zemlje (deficit/javni dug) i uslova za finansiranje javnofinansijskog deficita. Takođe, mjere treba da budu uskladjene sa karakteristikama Crne Gore kao male i otvorene ekonomije.

Na strani agregatne tražnje Vlada će nastojati da, u što je moguće većoj meri, zadrži djelovanje automatskih stabilizatora. To znači da će Vlada nastojati da izdaci planirani u budžetu za 2009. godinu budu finansirani u skladu budžetskim planom. Drugi set mjera odnosi se na finansijski sektor. Nosioci ekonomske poltike su već do sada (što će nastaviti i u narednom periodu) nastojali da zadrže povjerenje deponenata u bankarski sistem, da obezbijede što je moguće nesmetanu kreditnu aktivnost banka, te da osiguraju solventnost banaka. Mjere ekonomske politike u tom segmentu su prije svega preventivnog karaktera. Što se mjera u realnom sektoru tiče,

EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2008 - 2011. GODINE MINISTARSTVO FINANSIJA CRNE GORE

7

one će biti usmjerene na obezbjeđenje dodatne likvidnosti kroz: rastererećenje privrede određenih poreskih opterećenja, posebno opterećenja na rad; posebne projekte kreditne podrške malim i srednjim preduzećima; kao i subvencionisanje cijena električne enegije. Takođe, kontinuirano će se jačati komponenta lične i investicione potrošnje, u cilju davanja stimulansa ekonomskoj aktivnosti.

Crnogorska ekonomija će kao mala i otvorena u 2009. godini u značajnoj mjeri biti pod uticajem negativnih kretanja u svjetskoj ekonomiji. Negativni trendovi na globalnom nivou značajno su uticali na korekciju procjene rasta BDP u Evropskoj uniji i zemljama regiona. Jasno je da će takva kretanja, s obzirom da se glavni ekonomski partneri Crne Gore nalaze u Evropskoj uniji i regionu imati uticaja na ekonomsku aktivnost u Crnoj Gori. Istovremeno, značajan priliv kapitala kroz SDI u Crnu Goru je dolazio iz emerging1 ekonomija. Zbog toga su makroekonomski indikatori u izvjesnoj mjeri korigovani i projektovani u 2009. godini na nižem nivou u odnosu na prethodnu godinu, a takođe se konzervativno planira i rast u narednim godinama, uz izradu alternativnih scenarija, u slučaju produbljavanja krize.

Time je, makroekonomski i fiskalni okvir za Crnu Goru u periodu 2008-2011. baziran na očekivanjima postepenog sniženja stopa rasta, sniženja fiskalnih prihoda budžeta CG i lokalne samouprave, kao i korišćenju sredstava depozita i zaduživanju za potrebe finansiranja planiranog nivoa javne potrošnje.

Period 2007-2008. karakterišu veoma visoke stope ekonomskog rasta, suficit budžeta javnog sektora i značajno povećanje depozita. Za period 2009-2011. razrađena su tri scenarija, u zavisnosti od stepena uticaja globalne ekonomske krize na Crnu Goru. U budžetskom i centralnom scenariju zadržan je isti apsolutni nivo javne potrošnje ali je zbog različitih nominalnih vrijednosti BDP-a relativno učešće izdataka u centralnom scenariju veće.

U tzv. kriznom scenariju uz značajan pad javnih prihoda procjenjuje se da bi projektovani nivo potrošnje bio neodrživ, pa je stoga neophodno reducirati kapitalne rashode, kako bi se došlo do novoa deficita od oko 2,4 %, koji je moguće finansirati kroz aranžmane sa međunarodnim finansijskim institucijama i drugim potencijalnim kreditorima. Realizacijom kriznog scenarija se ne pogoršava stanje javnioh finansija koje u srednjem i dugom roku ostaju stabilne.Razrada fiskalnih scenarija i analiza paketa mjera ekonomske politike koje idu u pravcu očuvanja makroekonomske stabilnosti, povećanja produktivnosti i očuvanja povoljnog ekonomskog ambijenta detaljno su razrađeni u II i III poglavlju ovog dokumenta.

Potrebno je istaći da su budžetske projekcije za 2009. godine rađene su sredinom 2008. godine. One su se bazirale na očekivanom nastavku visokih stopa ekonomskog rasta, vođenog snažnom investicionom aktivnošću. Tadašnja projekcija realnog rasta od 7% za 2009. godinu, u poređenju sa ostvarenom u 2007. i procijenjenoj za 2008. godinu (koje u prosjeku iznose preko 9% činila se ne samo dostižna već i konzervativna.

U to vrijeme, posljedice tek nastajuće krize finansijskog sektora u SAD na ekonomiju Crne Gore nijesu se mogle predvidjeti niti kvantifikovati. Bilo je realno očekivati određeni stepen prelivanja efekata, međutim, kao i u slučaju drugih zemalja jedino je bilo moguće pratiti situaciju i revidirati procjene. Prvi indikatori prelivanja problema manifestovali su se kroz smanjenu likvidnost i skuplje izvore finansiranja za banke, investitore i građane u Crnoj Gori. Usporavanje kreditne aktivnosti uz manji priliv stranih direktnih investicija i smanjeno trgovanju sa nekretninama vode smanjenju investicione aktivnosti i potrošnje. Nagla i značajna korekcija cijena aluminijuma na svjetskim tržištima i neizvjesnost buduće turističke sezone bitno je uticala na pogoršanje aktuelnih ekonomskih bilansa Crne Gore i „korekciju” očekivanja.

Uvažavajući najnovije trendove, a uz nemogućnost preciznog kvantifikovanja svih rizika i uticaja globalne krize na ekonomiju Crne Gore Ministarstvo finansija je u saradnji sa Centralnom bankom pristupilo preispitivanju postojećeg i izradi alternativnih fiskalnih scenarija. Budžetskim planom definisani indikatori ocjenjuju se kao

1 - rastućih


8

optimistični i teško dostižni u 2009. godini. Uz niz pretpostavki koji se ogledaju u smanjenju uvoza i potrošnje, usporavanju rasta bankarskih kredita i padu javnih prihoda, realni scenario pretpostavlja korekciju ekonomskog rasta naniže za 2 procentna poena (sa definisanih 7% na 5%) za 2009. godinu i blagi oporavak u 2010. i 2011. koji bi se reflektovao kroz rast od oko 5 %, uz bolje fiskalne pokazatelje. Pesimistički scenario pretpostavlja još veći pad ekonomske aktivnosti, sa budžetskih 7 % rasta, pretpostavljen je pad na oko 2,5 % rasta. Za period 2010-2011 pretpostavljen je sporiji oporavak nego u prethodnom scenariju, 3,5 % odnosno 4,5 % u 2011 godini. Zakon o budžetu za 2009. godinu omogućava realizaciju oba scenarija rasta, jer se u slučaju slabijeg ostvarivanja prihodne strane predviđa mogućnost zaduživanja radi finansiranja kapitalnog dijela budžeta. Snažniji pad prihoda, vodio bi, kako je već istaknuto, reviziji plana potrošnje i njegovog usklađivanja sa srednjoročnom projekcijom javnih finansija.

Važno je istaći da u svakom od scenarija dolazi do pozitivnih promjena u strukturi budžetske potrošnje. Plate i ukupni tekući rashodi neće rasti u realnim iznosima, a kapitalni budžet će nominalno i realno rasti. Pri tome, tekuća potrošnja koju čine državni budžet uvećan za izdatke državnih fondova je oko 34% procijenjenog BDP čime se stvaraju uslovi da se taj indikator koji uz nivo javnog duga predstavlja osnovno sidro fiskalne politike u narednom periodu dodatno prilagođava. Srednjoročnim limitiranjem kategorija potrošnje uvedena je fiskalna disciplina i predvidivost kretanja potrošnje.

Rad na dokumentu Ekonomski i fiskalni program takođe je iskorišten kao prilika da se na jednom mjestu konzistentno razviju i prezentuju mjere na ublažavanju ekonomske krize sa svojim fiskalnim efektima koji se reflektuju u snižavanju poreskih stopa, kreiranju novih radnih mjesta, dodatnim olakšicama za investitore i subvencioniranju ugroženih kategorija domaćinstava. Ukupan paket mjera iznosi skoro 10 % BDP-a čime se nastoje ublažiti posljedice ekonomske krize ali na način koji će sačuvati tržišnu strukturu ekonomskog sistema i stvoriti uslove za njegovu dugoročnu konkurentnost.

PREGLED MAKROEKONOMSKIH INDIKATORA CRNE GORE ZA PERIOD 2007- 2011


10

2.1. Analiza makroekonomskih indikatora Crne Gore za period 2007 - 2008. godina

Kretanja realnih tokova

Generalno, 2007. godinu karakteriše: (i) ubrzanje realnog privrednog rasta sa 8,6% u 2006. godini na 10,7%;2 (ii) porast godišnje stope inflacije u (mjeren troškovima života) sa 2.8% u 2006. godini na 7,7% (iii); dinamično i konstantno smanjivanje stope nezaposlenosti sa 14,7% u 2006. godini na 11,9% na kraju 2007. godine; (iv) rekordan priliv SDI koji je iznosio 524,9 miliona € odnosno 20,6% BDP-a, koji je bio glavni izvor rasta bruto kapitalne formacije3; (vi) kreditni rast koji je na godišnjem nivou iznosio 165,2%, praćen rastom depozita od 94,4%. Snažan razvoj turizma i građevinarstva koji je doprinio rastu vrijednosti fiksne imovine, za posljedicu je imao rekordan deficit tekućeg računa platnog bilansa od 32,48% BDP-a.

Tabela 2.1.1: Glavni ekonomski indikatori Crne Gore za period 2006-2007. godine:

2006 2007

BDP u tekućim cijenama, mil. € 2.148,99 2. 807,9

Realni BDP, mil. € 1.970,50 2,378.9

Rast realnog BDP, % 8,6 10,7

Inflacija, % 2,8 7,7

Rast zaposlenosti (osobe), % 3,8 5,6

Stopa nezaposlenosti, %1 14,7 11,9

Suficit/deficit javnog sektora, % BDP 2.94 6,35

Izvoz roba i usluga, tekuće cijene, mil. € 790,4 1.333,8

Stope rasta izvoza roba i usluga, % 12,65 25,1

Uvoz roba i usluga, tekuće cijene, mil. € 1.108,50 2.235,3

Stope rasta uvoza roba i usluga, % 14,29 30,07

Bilans razmjene roba i usluga, tekuće cijene, mil. € -318,1 -901,51

Bilans razmjene roba i usluga, % BDP -17,48 -35,49

Bilans tekućeg računa, tekuće cijene, mil. € -154 -825,1

Bilans tekućeg računa, % BDP -8,46 -32,48

Bruto kapitalna formacija, nominalno, mil. € 469,8 750

Realne stope rasta bruto investicija, % 43,96 59,64

Bruto kapitalna formacija, % nominalna BDP 21,9 29,5

Spoljni dug, mil. € 513 462,1

Spoljni dug, % BDP 30,3 18,2

Neto strane direktne investicije, tekuće cijene, mil. € 380,1 524,9

Neto strane direktne investicije, % BDP 20,88 20,66

Izvor: CBCG, Minisatrstvo finanansija, 2007.

Kretanje bruto domaćeg proizvoda. Prema najnovijim podacima zvanične statistike MONSTAT-a, ostvareni realni rast BDP-a u Crnoj Gori u 2007. godini iznosio je 10,7%. Rast BDP-a je prije svega uslovljen rastom tražnje, čemu su najviše doprinijeli građevinarstvo, turizam, bankarski sistem i strane direktne investicije (SDI). Nivo kapitalne formacije se povećao sa 30,48% BDP u 2006. na 31,94% BDP u 2007. godini, posmatrano u nominalnim vrijednostima. Rekonstrukcija infrastrukture i gradnja velikog broja hotela, apartmanskih naselja i stambenih objekata je rezultirala u izuzetno visokoj stopi rasta građevinarstva. Visoka stopa rasta turizma je uticala i na razvoj velikog broja drugih grana, a prije svega na saobraćaj, trgovinu i poljoprivredno-prehrambenu industriju. Visok priliv SDI je rezultirao kreiranjem efekta dodatne tražnje, jer je ulagano u modernizaciju i osavremenjavanje preduzeća.

2 - Prema procjenama Sekretarijata za razvoj CG, za prvih devet mjeseci 2008. godine, ostvaren je bruto domaći proizvod u iznosu od 2.328,2 miliona eura, što predstavlja realni rast od 8% u odnosu na isti period prethodne godine.3 - Procjena CBCG i Ministarstva Finanansija je da je vrijednost bruto kapitalne formacije na nivou od oko 750 miliona €, odnosno 29,5% procijenjenog BDP-a. Bruto kapitalna formacija odnosno bruto investicije u osnovna sredstva predstavlja makroekonomsku kategoriju obračuna nacionalnih računa,a koja se odnosi na povećanje vrijednosti fiksne imovine odnosno osnovnih stredstava kupljenih od strane domaćinstava, Vlade ili privatnog sektora u jednoj godini umanjena za amortizaciju osnovnih sredstava u datoj godini.


11

Izuzetno dinamičan razvoj bankarskog sistema i visok priliv stranog kapitala su dali dodatni podsticaj razvoju privrede. Učešće neto priliva stranog kapitala u BDP je izuzetno visoko i iznosilo je 23,3% BDP po osnovu SDI i 7,6% BDP po osnovu ostalih investicija, to jest u pretežnoj mjeri inostranih kredita koja su uzela domaća preduzeća i banke. To je više nego u bilo kojoj drugoj zemlji u tranziciji ili članici EU.

Tabela 2.1.2: Ostvareni bruto domaći proizvod u 2008. godini, u milionima €;I-IX 2008. Realna stopa rasta

BDP 2.328,2 8,0%

Izvor: Procjene Sekretarijata za razvoj CG

Prema procjeni Sekretarijata za razvoj BDP u prvih devet mjeseci 2008. godine u odnosu na isti period prošle godine porastao je za 8%. Na rast BDP-a u ovom periodu pozitivno je uticao rast industrijske proizvodnje od 3,9%, povećan obim aktivnosti u građevinarstvu, rast aktivnosti u uslužnim djelatnostima i povećan obim aktivnosti u pojedinim segmentima saobraćaja.

Industrijska proizvodnja. U odnosu na zemlje u okruženju Crna Gora ima znatno sporiji rast idustrijske proizvodnje. To je djelimično uslovljeno strukturnom promjenom crnogorske privrede ka uslužnim sektorima, ali i relativno sporom privatizacijom i restrukturiranjem velikih proizvodnih sistema u industrijskom sektoru, koji još uvijek imaju probleme nelikvidnosti, tehnološke zaostalosti, niskog nivoa investicija, višak zaposlenih i neiskorišćenost kapaciteta. Fizički obim industrijske proizvodnje u 2007. godini porastao je za 0,1% u odnosu na prethodnu godinu. Visok rast od 9,3% ostvaren je u prerađivačkoj industriji. Porast od 1,5% je zabilježen i u sektoru vađenja ruda i kamena, dok je u oblasti proizvodnje električne energije, gasa i vode zabilježen pad od 27,4% uslijed manje proizvodnje električne energije uslijed loše akumulacije sa početka godine kao i uslijed dugotrajnog zastoja TE Pljevlja u trajanju od 4 mjeseca.

U prvih devet mjeseci ove godine industrijska proizvodnja je bila viša za 3,9% u odnosu na isti period prethodne godine. Na povećanje obima industrijske proizvodnje, prije svega, uticao je porast proizvodnje u sektoru električne energije, gasa i vode (52%) i sektoru vađenja ruda i kamena (29,6%). Smanjen obim proizvodnje u odnosu na isti period prethodne godine bilježi samo prerađivačka industrija i to za 7,6%.

Turizam. U 2007. godini turizam u Crnoj Gori je ostvario rast iznad očekivanog, kako u pogledu broja dolazaka i noćenja turista, tako i u pogledu ostvarenih prihoda. Sva tri parametra već petu godinu za redom nastavila su da bilježe dvocifrene stope rasta. Tokom 2007. godine Crnu Goru je posjetilo 1.133,4 hiljade turista odnosno 18,8% više nego 2006. godine. Važno je istaći da se naročito povećao broj posjeta u planinskim mjestima i to za 48,5% u odnosu na prethodnu godinu. Ostvareno je 7.294,5 hiljada noćenja od čega se 95,4% odnosilo na primorska mjesta. Stranih turista je bilo više za 38,9% a domaćih za 5,1%.

Prema podacima Monstata, u prvih devet mjeseci 2008. godine Crnu Goru je posjetilo 1.119 hiljada turista, što je za 4,9% više nego u istom periodu prethodne godine. Broj dolazaka domaćih turista je povećan za 5,6%, a stranih za 4,8%. Ako se posmatra struktura dolazaka turista po lokacijama, na primorska mijesta se odnosi 91% od ukupno ostvarenih dolazaka za devet mjeseci, dok se broj dolazaka planinskim mjestima smanjio za 0,26% u odnosu na isti period prethodne godine. Primorska mjesta je za devet mjeseci posjetilo 4,8% više turista nego u istom periodu prethodne godine, a povećan je i broj noćenja u primorskim mjestima za 6,1%.

Inflacija. Inflacija je u 2007. godini u Crnoj Gori bila u porastu. Na rast inflacije su u velikoj mjeri uticala kretanja cijena na svjetskom tržištu, prije svega cijene nafte i prehrambenih proizvoda. Na značajan rast inflacije uticali su i interni faktori i to prije svega otklanjanje cjenovnih dispariteta u oblasti energetike i telekomunikacija te veliki rast agregatne tražnje. Rast agregatne tražnje je rezultat rasta plata, visoke stope rasta kredita, velikog priliva stranih direktnih investicija, prodaje nekretnina, transfera iz inostranstva i dr. Treba imati u vidu da je rast inflacije u 2007. godini bio svjetski fenomen, a da su zemlje iz neposrednog okruženja Crne Gore imale značajno veće stope rasta (inflacije).

Troškovi života. Godišnja stopa inflacije u Crnoj Gori, mjerena troškovima života, u 2007. godini iznosila je 7,7%. Prosječna godišnja stopa rasta troškova života je iznosila 4,2%. Na povećanje inflacije snažan uticaj je imao porast cijena prehrambenih proizvoda (6,77%), ali i porast cijena usluga (11,93%). Na porast ukupnog indeksa ishrane značajno su uticale cijene sezonskih proizvoda iz grupe koja se odnosi na sezonsko povrće (26,19% na godišnjem nivou) i cijena iz grupe koja se odnosi na stalno i sezonsko voće (13,10% na godišnjem nivou). Na rast cijena ovih proizvoda uticala je i velika suša, pa je njihov rast bio najveći u septembru, što se konačno i odrazilo na formiranje visoke stope rasta na godišnjem nivou. Godišnja inflacija mjerena HICPs u Euro zoni je iznosila 3,1%, a jedna od komponenti sa najvećom stopom rasta je bila ishrana (4,8%). Godišnja stopa rasta cijena na malo u Crnoj Gori je iznosila 8,0%, a komponente sa najvećom godišnjom stopom u okviru cijena na malo su ukupni poljoprivredni proizvodi (14,2%) i ukupni industrijski proizvodi (7,6%).


12

Grafik 2.1.1: - Troškovi života; period 2006.-2007. Godine

-2.0

-1.0

0.01.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.07.0

8.0

9.0

jan

Feb

mat

r

apr

maj jun jul

avg

sep

okt

nov

dec jan

feb

mar apr

maj jun jul

avg

sep

okt

nov

dec

2006 2007

godšnja stopa rasta mjesečna stopa rasta

Izvor: Monstat

Prosječne cijene gotovo svih kategorija roba i usluga su u 2007. godini zabilježile značajan porast. Prva polovina godine je bila relativno stabilna, pa je godišnja stopa troškova života u junu iznosila svega 1,65%. Troškovi u junu 2007. godine u odnosu na decembar 2006. godine imali su rast od 1,07%. Međutim, već u julu dolazi do porasta cijena pojedinih kategorija, a najveći rast je zabilježen u kategoriji stanovanja, i to kod komunalno stambenih usluga koje su administrativno regulisane (10,20% godišnji rast) i kod električne energije (30,92% godišnji rast). Kod cijena EE došlo je i do promjene metodologije obračuna u julu, u odnosu na prethodni period, pa je to direktno uticalo na ukupnu godišnju stopu troškova života.

Cijene, mjerene troškovima života, su u septembru tekuće godine, u odnosu na kraj prethodne porasle za 6,4%. Na rast troškova života od 6,4% podjednako su uticale i cijene roba i cijene usluga. Cijene prehrambenih proizvoda su zabilježile rast od 6,5% i ostvarile su učešće u ukupnoj inflaciji od 51,35%. Značajno su porasle cijene prehrambenih proizvoda, a posebno osnovnih životnih namirnica. Cijena hljeba od brašna tip 500 je zabilježila rast od 11,8%, svježeg i prerađenog voća (8,7%), svježeg i prerađenog mesa (7%), mlijeka svježeg i prerađenog (10,4%), kao i cijena masnoće (26,2%). Pored rasta izdataka za ishranu, na ukupan rast troškova života uticalo je povećanje cijene električne energije za 20,85% čije je učešće u ukupnoj inflaciji 19,7%, cijena tečnih goriva i maziva od 11,7%, cijena iz kategorije «obrazovanje, kultura» od 3,8% i cijena iz kategorije «saobraćaj i PTT» od 10,21%. Na rast cijena iz kategorije «saobraćaj i PTT» najviše je uticao rast cijena prevoza putnika od 23,2%, kao i rast cijena za izdatke za držanje vozila od 33,9%.

Grafik 2.1.2: – Troškovi života, januar 2007 – septembar 2008. godine

-2.00.02.04.06.08.0

10.012.0

Jan

Feb

Mar

Apr Maj

Jun

Jul

Avg Sep Okt

nov

dec

Jan

Feb

Mar

Apr Maj

Jun

Jul

Aug Sep

2007 2008

godšnja stopa rasta mjesečna stopa rasta

Izvor: Monstat

U septembru 2008. godine, godišnji rast troškova života iznosio 8,5%, dok je u oktobru godišnji rast zabilježio stopu od 7,8%.

Indeks potrošačkih cijena (IPC). Radi potpune uporedivosti inflacije u Crnoj Gori i EU je po prvi put korišten indeks potrošačkih cijena. Godišnja inflacija po IPC je u junu 2008. godine u Crnoj Gori iznosila 9.9% (prema indeksu troškova života 11,4%), gde su komponente sa najvećim godišnjim rastom bile transport (7,1%) i ishrana (6,4%). Istovremeno je u Euro zoni


13

iznosila 4%, Rast cijena hrane i goriva je najviše uticao na ukupnu inflaciju i u ostalim zemljama. Prema IPC višu inflaciju od one u Crnoj Gori (9,9%) imale su Makedonija, Estonija, Litvanija, Bugarska, Srbija i Letonija. U septembru je došlo do pada godišnje stope inflacije u većini zemalja. Godišnja inflacija u Euro zoni u septembru je iznosila 3,6%, a komponente sa najvećim godišnjim rastom su ishrana (5,7%), stanovanje (6,2%) i transport (5,8%). Viša inflacija od one koja je ostvarena u Crnoj Gori (8,4%) zabilježena je u Bosni i Hercegovini, Estoniji, Srbiji, Litvaniji, Bugarskoj i Letoniji.

Tabela 2.1.3: Komparacija godišnjih indeksa troškova života i potrošačkih cijena

I 08/ I 07 II 08/ II 07 III 08/ III 07 IV 08/ IV 07 V 08/ V 07 VI 08/ VI 07 VII 08/ VII 07 VIII 08/ VIII 07 IX 08/IX 07 X08/X08

Indeks troškova života 107.88 107.97 108.21 109.07 109.55 111.36 109.74 109.53 108.52 107.79

Indeks potrošačkih cijena 105.60 107.40 108.70 108.80 108.70 109.90 110.80 110.60 108.40 107.40

Izvor: Monstat

Cijene na malo su tokom prvih devet mjeseci, 2008. godine, porasle za 7,9%, usljed rasta cijena industrijskih proizvoda za 7,1% kao i rasta cijena usluga koje su bile više za 13%. U okviru kategorije industrijskih proizvoda rast od 8,6% zabilježile su cijene industrijsko prehrambenih proizvoda. Na visoku stopu rasta su pored cijena hrane uticale i cijena električne energije (20,87%), tečnih goriva i maziva (12,6%), kao i cijene iz kategorije «saobraćajne i PTT usluge» koje su zabilježile rast od 15,7%. Godišnja stopa rasta cijena na malo u septembru je iznosila 9,8%. U oktobru u odnosu na kraj prethodne godine cijene na malo su zabilježile rast od 7,7%.

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su tokom prvih devet mjeseci porasle za 13,9%. Cijene iz kategorije «vađenja ruda i kamena» su za prvih devet mjeseci ostvarile rast od 18,9%, cijene u prerađivačkoj industriji su porasle za 15,8%, dok su cijene proizvodnje električne energije, gasa i vode ostvarile rast od 7,9%. Godišnja stopa rasta u junu mjesecu je iznosila 17,1%. U oktobru u odnosu na kraj prethodne godine cijene proizvođača su zabilježile rast od 13,8%.

Tržište rada. Rast privredne aktivnosti tokom 2007. i prve polovine 2008. godine pozitivno se odrazio na tržište rada. Ovaj period karakteriše stalan rast broja zaposlenih i konstantno smanjenje broja registrovanih nezaposlenih lica. Na kraju 2007. godine zabilježeno je 159.223 zaposlenih lica, što je za 5,6% više u odnosu na kraj 2006. godine. Posmatrano po sektorima, najveći rast je zabilježen u državnoj upravi i socijalnom osiguranju, što je rezultat promijenjenog obuhvata podataka broja zaposlenih MONSTAT-a u 2006. godini. Rast broja zaposlenih je zabilježen i u sektoru građevinarstva, trgovine, hotela i restorana kao i u sektoru finansijskog posredovanja.

Grafik 2.1.3: Broj zaposlenih u pojedinim mjesecima perioda 2006-2008. godine

130.000

135.000

140.000

145.000

150.000

155.000

160.000

165.000

170.000

175.000

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

2006.g.

2007. g

2008. g.

Izvor: Monstat

Broj zaposlenih je u prvih devet mjeseci u prosjeku iznosio 165.314, i bio je viši za 6,1% u odnosu na prosječan broj zaposlenih u istom periodu prethodne godine. Najveći rast broja zaposlenih zabilježen je u sektoru građevinarstva 34,1%, hotelima i restoranima 30%, ribarstvu 16,2%, finansijskom posredovanju 11,9%, saobraćaju, skladištenju i vezama 11,8%, proizvodnji električne energije, gasa i vode 8,8%. Pad broja zaposlenih zabilježen je u sektoru prerađivačke industrije za 5,9% i sektoru vađenja ruda i kamena za 1,6%.


14

Grafik 2.1.4: Broj nezaposlenih u pojedinim mjesecima perioda 2005-2008. godine

20,000

25,000

30,000

35,000

40,000

45,000

50,000

55,000

60,000

65,000

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

2005.g.

2006.g.

2007. g.

2008. g.

Izvor: Zavod za zapošljavanje CG

Uporedo sa rastom broja zaposlenih smanjivao se i broj nezaposlenih. Na kraju 2007. godine registrovano je 31.469 nezaposlenih lica, što je za 19,1% manje u odnosu na kraj 2006. godine. Trend pada broja nezaposlenih se nastavio i u 2008. godini, pa je broj registrovanih nezaposlenih lica u prvih šest mjeseci ove godine u prosjeku iznosio 30.643, ili 17,7% manje nego u istom periodu prethodne godine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u prvih devet mjeseci ove godine u prosjeku je iznosio 29.861, ili 15,5% manje nego u istom periodu prethodne godine. Prema podacima Zavoda za zapošljavanje u septembru je evidentirano 28.276 lica koja traže zaposlenje, dok ih je u oktobru bilo 28.666. Najniža stopa nezaposlenosti od 10,6% zabilježena je u avgustu ove godine. Tada je na evidenciji Zavoda za zapošljavanje bilo 27.954 registrovana nezaposlena lica. U oktobru je zabilježena stopa od 10,85%. Konstantan pad broja nezaposlenih odnosno porast broja zaposlenih su posljedica pozitivnih kretanja na tržištu rada.

Monetarna kretanja4

Kreditna aktivnost banaka i depoziti. Bankarski sektor je intenzivno rastao u 2007. godini, djelujući kao jedan od ključnih faktora ekonomskog razvoja Crne Gore. Aktiva bankarskog sektora je, dostigavši iznos od skoro 3 milijarde € na kraju godine, bila iznad nivoa procijenjenog iznosa BDP-a. U odnosu na kraj 2006. godine, aktiva banaka je uvećana dva puta, depoziti blizu dva puta, a kapital banaka 1,6 puta. Krediti su za godinu dana uvećani 2,6 puta, a u okviru njih krediti sektoru stanovništva 2,5 puta, a privredi blizu tri puta. Rast kredita u Crnoj Gori bio je značajno iznad rasta zabilježenog u zemljama regiona, pa je CBCG donijela niz mjera u cilju boljeg upravljanja rizicima u bankama, odnosno povećanja sigurnosti, kao i usporavanja kreditne ekspanzije.

Tabela 2.1.4: Odabrani monetarni pokazatelji, krajevi perioda

Opis/Period2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

Promjena

2007-

2002.

Promjena

2007-2006.

2007.

2002.

2007.

2006.

u 000 000 eura rast u %

Novčana masa M21 n/a 494,3 546,5 867,3 1.586,7 2.728,2 - 1.141,6 - 71,9

Aktiva banaka 340,5 349,8 444,4 695,8 1.431,4 2.976,4 2.635,9 1.544,9 774,1 107,9

Ukupni krediti 124,7 200,6 281,5 375,9 847,2 2.246,6 2.121,9 1.399,4 1.701,6 165,2

Krediti privredi 78,7 126,6 175,6 230,1 471,3 1.364,4 1.285,7 893,1 1.633,7 189,5

Krediti stanovništvu 22,3 49,9 74,4 104,3 311,2 795,0 772,7 483,9 3.465,0 155,5

Ukupni depoziti 205,5 211,0 273,2 487,9 1.075,8 2.091,1 1.885,6 1.015,3 917,6 94,4

Depoziti privrede 72,7 91,0 85,5 143,9 321,0 663,5 590,8 342,5 812,7 106,7

Depoziti stanovništva 22,2 45,1 79,3 175,7 499,4 1.019,3 997,1 519,9 4.491,4 104,1

Izdvojena obavezna rezerva 35,6 27,1 33,2 61,7 172,8 259 223,4 86,2 627,5 49,9

Izvor: Centralna banka Crne Gore

4 - Kod analize monetarnih kretanja treba imati u vidu da, obzirom na upotrebu eura kao platežnog sredstva, CBCG predstavlja tip centralne banke sa ograničenim mogućnostima monetarne politke.


15

Osim rasta kredita, u 2007. godini zabilježen je značajan porast depozita, koji su porasli za skoro dva puta i na kraju 2007. godine premašili iznos od dvije milijarde €. Pri tome su se depoziti stanovništva povećali sa 499,4 miliona € na 1.019,3 miliona €; tokom 2007. godine su rasli prosječno mjesečno po 6,2%. Ipak su krediti rasli brže od depozita, tako da je koeficijent krediti/depoziti na kraju 2007. godine iznosio 1,08, što predstavlja pogoršanje u odnosu na kraj 2006. godine, kada je iznosio 0,79. Pored rasta kamatnih stopa na svjetskom, odnosno evropskom tržištu, aktivne kamatne stope u Crnoj Gori su opadale u prvoj polovini i bile stabilne tokom druge polovine 2007. godine i u decembru su bile za 0,85 procentnih poena niže nego godinu dana ranije.

Prva tri kvartala 2008. godine karakterisao je vidno umjereniji rast kreditne aktivnosti banaka. Dok je prosječni mjesečni rast kredita u prva tri kvartala 2007. godine iznosio 8,8%, u istom periodu 2008. bio je značajno niži i iznosio je 2,7%. Rast ukupnih kredita za prvih devet mjeseci 2007. godine bio je 113,7%, dok je u istom razdoblju 2008. iznosio 27% (što je u granicama rasta očekivanog preduzetim mjerama Centralne banke za usporavanje kreditnog rasta). Na kraju septembra 2008. godine, ukupni krediti su iznosili 2.852,3 miliona € ili 57,5% više u odnosu na isti mjesec 2007. godine.

Grafik 2.1.5: Godišnja promjena kredita banaka u %, u odnosu na krajeve kvartala

50 41 4341 41 425066

92

153169 177

11481

58

0

50

100

150

200

III VI IX

2004 2005 2006 2007 2008


Aktiva banaka je iznosila 3.407,7 miliona € na kraju drugog kvartala 2008. godine. U odnosu na kraj prvog kvartala, aktiva je porasla za 9,1%. Porast aktive banaka u odnosu na kraj 2007. godine iznosio je 14,5%, a godišnji rast 60,5%. Ukupna aktiva banaka na kraju juna 2008. godine bila je iznad nivoa planiranog BDP-a za 2008. godinu, tako da je pokazatelj odnosa nivoa aktive na kraju juna i planiranog BDP-a iznosio 117%, dok je odnos ostvarene aktive za prva dva kvartala 2008. godine i ostvarenog BDP-a u istom periodu iznosio 31,6%.

Tabela 2.1.5: Osnovni monetarni pokazatelji

Opis/PeriodIX 2008.

XII 2007.

IX 2008.

IX 2007.

Novčana masa M21 8,8% 18,7%

Aktiva banaka 18,0% 38,7%

Ukupni krediti 27,0% 57,5%

Krediti privredi 23,7% 55,5%

Krediti stanovništvu 32,1% 61,2%

Ukupni depoziti 11,2% 27,8%

Depoziti privrede 3,3% 16,3%

Depoziti stanovništva 9,3% 20,7%

Izdvojena obavezna rezerva 11,0% 12,1%


Ukupni depoziti položeni kod banaka iznosili su 2.325,9 miliona €, na kraju septembra 2008. godine. Uz prosječni mjesečni porast od 1,2%, na kraju septembra su dostigli iznos za 11,2% viši nego na kraju 2007., odnosno za 27,8% viši nego na kraju istog mjeseca 2007. godine. Depoziti sektora stanovništva tokom prva tri kvartala 2008. godine su mjesečno (u prosjeku) rasli po 1%, što je znatno niže od 7,1% iz istog perioda 2007. godine. Tokom prvog kvartala rasli su prosječno mjesečno za 1,3%, dok su u maju, junu i septembru zabilježili mjesečni pad od 0,6%, 0,7% i 0,8%, respektivno. Do usporavanja rasta depozita ovog sektora došlo je usljed manjih SDI u nekretnine, što je predstavljalo značajan izvor rasta depozita, posebno u 2007. godini. Istovremeno, promet na tržištu kapitala je značajno umanjen. Umanjen promet i pad berzanskih indeksa uz dospijeće obaveza vraćanja kredita koji su korišćeni za trgovanje na tržištu kapitala u prethodnom periodu uticalo je na usporavanje rasta depozita stanovništva. Takođe, značajno se smanjio i onaj dio depozita koji su ranije dolazili iz „slamarica“, jer je većina tog dijela štednje već ušla u bankarski sistem ili na tržište kapitala.


16

Novčana masa. Konstantan rast depozita kod banaka i CBCG uticao je na porast svih novčanih agregata tokom 2007. godine. Najširi monetarni agregat – novčana masa M21 dostigao je iznos od 2,7 milijardi € na kraju 2007. godine, uz godišnju stopu rasta od 71,9%. Visok rast novčane mase, kao i povećana tražnja za novcem, podržana, prije svega, kreditnom ekspanzijom koja je karakterisala 2007. godinu, nijesu značajno doprinijeli porastu inflacije, što pokazuje i nivo bazne inflacije (5,18%). Na kraju godine, zabilježen je veći iznos novčane mase od BDP-a. Samim tim, brzina opticaja novca bila je niža od 1, čime se nastavio trend smanjenja ovog pokazatelja.

Tabela 2.1.6: Novčana masa, krajevi periodaOpis/Period 2004. 2005. 2006. 2007.

u milionima eura

M1 430,7 596,3 1.078,8 1.535,3

M11 437,1 614,7 1.098,5 1.556,9

M2 535,5 802,3 1.507,1 2.606,3

M21 546,5 867,3 1.586,7 2.728,2

u %

Rast M21, godišnji 10,6 58,7 82,9 71,9


Novčana masa (monetarni agregat M21) iznosila je 2.968 miliona € na kraju septembra 2008. godine. Za prvih devet mjeseci 2008. uvećana je za 8,8%, dok je godišnji porast iznosio 18,7%. U strukturi novčane mase M21 značajno je povećano učešće oročenih depozita (za 8,2 procentnih poena u odnosu na kraj 2007. godine, odnosno za 8,5 procentnih poena u odnosu na kraj septembra 2007.), iznosivši 51,1% na kraju septembra 2008. godine.

Tabela 2.1.7: Novčana masa, krajevi perioda, u milionima eura

Opis/Period2007 2008

III VI IX XII III VI

M1 1.165,7 1.324,7 1.404,4 1.535,3 1.421,0 1.450,1

M11 1.200,2 1.358,0 1.436,3 1.557,0 1.461,6 1.489,5

M2 1.721,4 2.028,7 2.283,3 2.606,3 2.589,7 2.725,9

M21 1.834,3 2.194,0 2.500,2 2.728,2 2.755,6 2.920,1


Grafik 2.1.6: Ročna struktura novčane mase M21, u milionima €

0200400600800

1,0001,2001,4001,6001,800

IX XII IX

2007. 2008.

M11

Oročeni depoziti


Likvidnost banaka. Bankarski sektor je karakterisao zadovoljavajući nivo likvidnosti tokom 2007. godine, što potvrđuje konstantno znatno viši nivo raspoloživih likvidnih sredstava banaka u zemlji i inostranstvu od izvršenih plaćanja. Ukupna sredstva banaka raspoloživa za plaćanje kretala su se u intervalu od 366,1 do 612,3 miliona € i iznosila su prosječno 472,2 miliona € u 2007. godini, što je bilo znatno više od prosjeka ostvarenog u 2006. godini. Posmatrano po mjesecima, najviši nivo prosječnih raspoloživih sredstava za plaćanje zabilježen je u septembru (536,8 miliona €), a najniži u martu (410 miliona €). Izvršena plaćanja banaka konstantno su bila značajno niža od raspoloživih sredstava za plaćanje i prosječno su iznosila 46,7 miliona €. Na osnovu kretanja raspoloživih sredstava i izvršenih plaćanja ostvarivan je suficit u prosječnom iznosu od 425,5 miliona €. Koeficijent prosječna izvršena plaćanja/prosječna raspoloživa sredstva za plaćanje u 2007. godini iznosio je 0,099 i sličan je kao u prethodnoj godini kada je iznosio 0,102.


17

Tabela 2.1.8: Prosjek raspoloživih likvidnih sredstava i izvršenih plaćanja banaka, u hiljadama €

Opis/period 2004. 2005. 2006. 2007.

Raspoloživa likvidna sredstva banaka 87.899 137.166 267.724 472.216

Izvršena plaćanja 15.084 17.935 27.337 46.708

Suficit 72.815 119.231 240.387 425.508


Na kraju 2007. godine, likvidna aktiva banaka5 iznosila je 663,7 miliona € i u odnosu na kraj 2006. godine povećana je za 151,8 miliona €, ili 29,7%. Učešće likvidne u ukupnoj aktivi iznosilo je 22,3% i niže je u odnosu na kraj 2006. godine, kada je iznosilo 35,8%. Tokom 2007. godine, samo je jedna banka sedam dana koristila obaveznu rezervu za likvidnost.

Prema osnovnim pokazateljima likvidnosti, banke su tokom prva tri kvartala 2008. godine izmirivale svoje tekuće obaveze i održavale likvidnost iznad propisanog minimuma. U prvih devet mjeseci 2008. godine, ukupna sredstva banaka raspoloživa za plaćanje iznosila su prosječno 453 miliona €, dok su izvršena plaćanja banaka prosječno iznosila 46,4 miliona €. Na osnovu kretanja raspoloživih sredstava i izvršenih plaćanja, koja su konstantno bila značajno niža od raspoloživih sredstava za plaćanje, ostvarivan je suficit u prosječnom iznosu od 406,6 miliona €.

Tabela 2.1.9: Prosjek raspoloživih likvidnih sredstava i izvršenih plaćanja banaka, u hiljadama €

Opis/period2007. 2008.

Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3

Prosjek raspoloživih sredstva za plaćanje 414.887 435.808 517.250 515.904 469.590 441.300 446.519

Prosjek izvršenih plaćanja 38.437 51.020 48.966 48.126 41.033 49.221 49.238

Prosjek: suficit 376.450 384.788 468.284 467.779 428.557 392.079 397.281


Na kraju septembra 2008. godine, likvidna aktiva banaka iznosila je 453,8 miliona €. Učešće likvidne u ukupnoj aktivi iznosilo je 12,9% i niže je i u odnosu na kraj 2007. godine (18,1%) i septembar 2007. (20,5%). Koeficijent krediti/depoziti iznosio je 1,23 na kraju septembra 2008. i pogoršan je kako u odnosu na kraj 2007. godine (1,07), tako i u odnosu na septembar 2007. godine (1,00). Tokom prva tri kvartala 2008. godine, nije bilo korišćenja obavezne rezerve za likvidnost.

Vlasnička struktura i nove aktivnosti banaka. Vlasnička struktura kapitala banaka u Crnoj Gori na kraju 2007. godine pokazuje dominantno učešće kapitala u stranom vlasništvu – 75,73%. Na domaći privatni kapital odnosilo se 21,77%, a državni kapital 2,5% kapitala banaka (indirektno učešće države). Inače, u 2007. godini još jedna banka, First Financial Bank, dobila je dozvolu za rad, a po prvi put je jedna banka emitovala obveznice, čiji su kupci bile rezidentne i nerezidentne finansijske institucije. Takođe, dvije banke su dobile dozvolu za obavljanje kastodi poslova, a još jedna banka čeka na dozvolu. Jedna banka ima dozvolu za bavljenje investicionim bankarstvom i može obavljati brokerske i dilerske poslove, kao i poslove preuzimanja emisija akcija. Banke su pokazale interesovanje za učešće na tržištu kapitala i kroz osnivanje penzionih fondova (banke se javljaju kao osnivači društva za upravljanje dobrovoljnim penzionim fondovima), kao i kroz osnivanje brokerskih/dilerskih društava. Na kraju septembra 2008. godine vlasnička struktura kapitala ostaje veoma slična, uz 77,56% ino-kapitala, i sa 20,19% domaćeg privatnog kapitala tj. 2,25% državnog kapitala.

Mjere podrške bankarskom sistemu

Vlada Crne Gore je u dogovoru sa CBCG donijela Zakon o mjerama za zaštitu bankarskog sistema („Službeni list Crne Gore“ br 64/08), koji sadrži veoma opsežan set mjera koji se odnosi na:

1. Garantovanje punog iznosa depozita građana i privrede koji se nalaze kod banaka koji posluju u CG;2. Izdavanje garancija za stvaranje među bankarsko tržište, tj. stvaranje uslova za održanje likvidnosti kroz međubankarsko

kreditiranje3. Prijevremenu otplatu duga banci u slučaju da banka ima problema sa likvidnošću,4. Dokapitalizaciju banke kupovinom njenih akcija, pod uslovom a da se sredstva za dokapitalizaciju ne mogu obezbijediti

iz drugih izvora,5. Konačno, Zakonom se daje ovlašćenje CBCG da bankama pruži mogućnost fleksibilnijeg korištenja sredstava izdvojenih

na računima obavezne rezerve, dajući kratkoročne pozajmice likvidnosti do 30 dana.

5 - Novčana sredstva i depoziti kod depozitarnih institucija.


18

Na taj način stvoren je prilično raznovrstan i jak institucionalni i finansijski okvir zaštite bankarskog sistema Crne Gore, koji bi trebao da obezbiedi njegovu sigurnost.

Kada je u pitanju implementacija mjera, koja predstavlja u stvari indikator kvaliteta poslovanja našeg bankarskog sistema, odnosno njegove likvidnosti, šira javnost je već upoznata da je jedna banka, „Prva banka Crne Gore-Osnovana 1901“ iskoristila jednu od mjera predviđenih Zakonom, a koja se odnosi davanje kredita za likvidnost u iznosu od 44 miliona eura od strane Vlade Crne Gore na period od tri mjeseca sa mogućnošću produžetka roka na godinu dana. Prva banka Crne Gore je založila 93,5% akcija, dok će CBCG odrediti ovlašteno lice koje će nadzirati i odobravati isplatu sredstava kredita.

Prethodno je većina banka iskoristila mogućnost prijevremene otplate duga banci od strane države u cilju poboljšanja likvidnosti. Do kraja 2008. godine nije bilo drugih zahtjeva niti najava za korišćenjem mjera i mehanizama ponuđenih Zakonom o zaštiti bankarskog sektora.

Platni bilans i tekući račun

Osnovne karakteristike platnobilansnih odnosa Crne Gore u 2007. godini su: rekordan priliv stranih direktnih investicija, rekordan priliv prihoda po osnovu turizma, visoke stope rasta priliva sredstava iz inostranstva kroz bankarski sistem, rekordan uvoz i rekordni deficit tekućeg računa platnog bilansa.

Na tekućem računu platnog bilansa u 2007. godini zabilježen je rast deficita, u poređenju sa istim periodom prethodne godine, kao posljedica pogoršanja spoljnotrgovinskog odnosa. Deficit tekućeg računa platnog bilansa iznosio je 825,1 milion € ili 32,5% BDP-a, i bio je za 55,3% viši nego u 2006. godini. Deficit tekućeg računa najvećim dijelom je generisan deficitom na računu roba koji je u 2007. godini iznosio 1.341,6 miliona €, što je za 58% više u odnosu na 2006. godinu. Značajno povećanje uvoza roba u odnosu na izvoz tokom 2007. godine i zadržavanje relativno nepovoljne strukture razmjene doveli su do rekordnog spoljnotrgovinskog deficita. Na nastavak trenda snažnog uvoza roba iz 2006. godine dominantno su uticali visok priliv stranih direktnih investicija, visok priliv kredita, odnosno porast tražnje za investicionim i potrošačkim dobrima. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim podračunima tekućeg računa iznosila je 38,5%.

U uslovima eurizacije deficit tekućeg računa platnog bilansa nosi manje rizike, nego u slučajevima zemalja koje imaju svoju valutu, ali to nikako ne znači da se smije ignorisati.

Razlozi za deficit tekućeg računa su brojni. Nizak nivo proizvodnje električne energije u prethodnoj godini uticao je na značajan uvoz. Rekordne cijene naftnih derivata na svjetskom tržištu su takođe uticale na rast vrijednosti uvoza ove kategorije proizvoda. Veliki priliv SDI uticao je na rast uvoza, jer su strani investitori uvozili opremu, sirovine, enterijer, građevinski materijal i drugo, da bi pokrenuli proces proizvodnje. Ujedno, u ovom periodu su urađeni i važni kapitalni infrastrukturni projekti, finansirani od strane države, koji su imali uticaj na povećani uvoz proizvoda namijenjenih investiocionoj potrošnji. Takođe, veliki priliv kapitala koji je skoncentrisan u sektoru stanovništva rezultirao je rastom uvoza, prije svega onog usmjerenog ka potrošnim dobrima. Niska konkurentnost domaćih proizvođača je takođe važan uzrok deficita. U uslovima euroizovane, visokootvorene ekonomije sa niskim transakcionim troškovima domaći i strani proizvodi postaju supstiti, i stanovništvo se lako preusmjerava prema uvoznim proizvodima. Treba istaći i da je, izuzetno visoka stopa rasta kredita u 2007. godini sa svoje strane uticala u velikoj mjeri na kreiranje dodatne tražnje za uvoznim proizvodima. Prema mišljenju MMF-a, deficit tekućeg računa se može smatrati i ravnotežnim odgovorom sistema na veliki priliv stranog privatnog kapitala i visoku stopu rasta kredita. Prestankom priliva SDI izvjesno je da će se jedan značajan dio deficita smanjiti. I u drugim zemljama prisutna je izrazita korelacija između priliva SDI i deficita tekućeg računa platnog bilansa, tako da u tom smislu Crna Gora nije izuzetak.

Karakteristike platnobilansnih odnosa Crne Gore su: stalno produbljivanje neravnoteže, dominacija sirovina u izvozu, izuzetno mala diverzifikovanost izvoza, izuzetno visoka geografska koncentracija izvoza, brz rast uvoza, uz zanemarljiv rast izvoza. Osnovni razlozi koji su doveli do rasta deficita tekućeg računa platnog bilansa su: niska konkurentnost domaćih proizvođača, visok uvoz električne energije, rast cijena nafte na svjetskim berzama, veliki priliv SDI, rast potrošnje, visoka stopa rasta odobrenih kredita i dr. U uslovima eurizacije, deficit tekućeg računa platnog bilansa nosi manje rizike, nego u slučajevima zemalja koje imaju svoju valutu, ali i opcije za njegovo elimisanje su sužene, jer se ne može koristiti politika deviznog kursa. U uslovima eurizovane, visokootvorene ekonomije sa niskim transakcionim troškovima domaći i strani proizvodi postaju supstituti, i stanovništvo se lako preusmjerava prema uvoznim proizvodima. Deficit tekućeg računa se može smatrati i ravnotežnim odgovorom sistema na veliki priliv stranog privatnog kapitala i visoku stopu rasta kredita. Sa smanjenjem priliva kapitala, značajni dio deficita će imati samokorigujući efekat.

Zaduživanjem radi izgradnje turističkih objekata, infrastrukture, podizanja nivoa tehničko-tehnološke opremljenosti, odnosno finansiranjem produktivnih investicija stvaraju se preduslovi da se sadašnje zaduživanje vraća budućim suficitima. Iako je deficit tekućeg računa u velikoj mjeri posljedica ubrzanog razvoja, zabrinjava činjenica da je sve manjim dijelom pokriven stranim direktnim investicijama, a raste učešće privatnog spoljnog duga. Neto prilivom SDI pokriveno je svega 52% deficita tekućeg računa platnog bilansa u 2007. godini, a u 2006. godini ta pokrivenost je iznosila 88%. Analiza kretanja najvažnijih stavki platnog bilansa Crne Gore u periodu od zadnjih par godina pokazala je


19

da se visoki i dugotrajni deficiti tekućeg računa ne mogu beskonačno eksterno finansirati, ali isto tako i da ne postoji jedinstveni kriterijumi za ocjenu održivo sti deficita tekućeg računa u praksi. Imajući u vidu visok priliv stranih direktnih investicija i veliki investicioni ciklus nije realno očekivati da se u narednih nekoliko godina značajnije smanji deficit tekućeg računa.

Tabela 2.1.10: Tekući račun Crne Gore u periodu 2005 – septembar 2008. godine, u hiljadama €

2005. 2006. 2007. jan. - sept. 2008.

Indeks

2006/2005 2007/2006

jan. - sept.

2008./jan.-sept.

2007

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -154.045 -531.207 -825.110 -640.242 344,84 155,33 238,33

1. ROBE2 -513.653 -849.325 -1.341.646 -1.084.079 165,35 157,97 142,06

1.1. Izvoz 460.648 648.327 659.734 415.339 140,74 101,76 83,87

1.2. Uvoz 974.301 1.497.651 2.001.380 1.499.418 153,72 133,63 119,16

2. USLUGE 195.540 197.099 440.133 399.318 100,80 223,31 91,02

2.1. Prihodi 329.765 418.036 674.056 665.343 126,77 161,24 111,95

2.2. Rashodi 134.225 220.937 233.923 266.025 164,60 105,88 170,91

3. DOHOCI 17.512 30.800 17.010 -7.894 175,88 55,23

3.1. Prihodi 62.291 65.334 89.420 79.217 104,88 136,87 123,41

3.2. Rashodi 44.779 34.534 72.410 87.111 77,12 209,68 179,38

4. TEKUĆI TRANSFERI 146.556 90.220 59.394 52.412 61,56 65,83 130,46

4.1. Transferi u Crnu Goru 163.455 108.555 100.775 80.213 66,41 92,83 114,26

4.2. Transferi iz Crne Gore 16.899 18.336 41.381 27.800 108,50 225,69 92,59

Izvor: CBCG

Ukupan obim robne razmjene u 2007. godini veći je za 24% u odnosu na 2006. godinu. Ostvareni stepen pokrivenosti uvoza izvozom roba iznosio je 33%, što je za 10 procentnih poena manje nego u 2006. godini. Prema podacima MONSTAT-a, po opštem sistemu trgovine, Crna Gora je u periodu januar – decembar 2007. godine ostvarila ukupnu robnu razmjenu sa inostranstvom u iznosu od 2.614,9 miliona €, od čega je izvoz iznosio 631.04 miliona €, dok je uvoz iznosio 1.983,9 miliona €. Pokrivenost robnog uvoza izvozom iznosila je 31,8%.

Posmatrajući strukturu izvoza, vodeći izvozni proizvod je aluminijum i njegovi proizvodi, koji u ukupnom izvozu učestvuje sa 360,3 miliona € (57,1%). Zatim slijede gvožđe i čelik 63,2 miliona € (10%), mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije, bitumenozne materije, mineralni voskovi 42,3 miliona € (6,7%), pića, alkoholi i sirće 25,4 miliona € (4%).

Tabela 2.1.11: Struktura izvoza roba u 2007. godini, u hiljadama €

OPIS Vrijednost % učešća

Aluminijum i proizvodi od aluminijuma 360 291,51 57,10

Gvožđe i čelik 63 158,79 10,01

Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije;bitumenozne materije; mineralni voskovi 42 262,41 6,70

Pića, alkoholi i sirće 25 385,73 4,02

Drvo i proizvodi od drveta;drveni ugalj 19 636,17 3,11

Reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uredjaji i njihovi djelovi 17 977,58 2,85

Proizvodi od gvožđa i čelika 17 342,87 2,75

Voće za jelo, uključujući jezgrasto voće; kore agruma ili dinja i lubenica 14 419,16 2,28

Izvor: MONSTAT

Posmatrajući strukturu uvoza u 2007. godini, najviše je uvezeno optičkih, fotografskih i sličnih instrumenata i aparata i njihovih djelova mineralnih goriva, vozila, mineralnih ulja i proizvoda njihove destilacije i reaktora. Vodeći uvozni proizvodi su optički, fotografski, kinematografski, mjerni, kontrolni, precizni, medicinski i hirurški instrumenti i aparati; njihovi djelovi i pribor 312, 6 miliona € (15,8%), zatim slijede mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije; bitumenozne materije; mineralni voskovi 181, 8 miliona € (9,2%), vozila, osim željezničkih ili tramvajskih šinskih vozila i njihovi djelovi i pribor 173, 8 miliona eura € (8,8%).


20

Tabela 2.1.12: Struktura uvoza roba u 2007. godini, u hiljadama €

OPIS Vrijednost % učešća

Optički, fotografski, kinematografski, mjerni, kontrolni, precizni, medicinski i hirurški instrumenti i

aparati; njihovi djelovi i pribor312 598,74 15,76

Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije;bitumenozne materije; mineralni voskovi 181 767,86 9,16

Vozila, osim željezničkih ili tramvajskih šinskih vozila i njihovi djelovi i pribor 173 779,40 8,76

Reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uredjaji i njihovi djelovi 159 128,78 8,02

Električne mašine i oprema i njihovi djelovi; aparati za snimanje i reprodukciju zvuka; televizijski aparati

za snimanje i reprodukciju slike i zvuk, djelovi i pribor za te proizvode144 430,12 7,28

Razni gotovi proizvodi 85 526,25 4,31

Proizvodi od gvožđa i čelika 70 649,71 3,56

Namještaj, posteljina, madraci, nosači madraca, jastuci i slični punjeni proizvodi; lampe i druga svijetleća

tijela, na drugom mjestu nepomenuti ili uključeni; osvijetljeni znaci, osvijetljene pločica imenima i slično,

montažne zgrade

64 909,33 3,27

Gvožđe i čelik 64 492,85 3,25

Plastične mase i proizvodi od plastičnih masa 49 829,04 2,51

Izvor: Monstat

Posmatrajući razmjenu roba po zemljama, Crna Gora je u 2007. godini ostvarila najveći promet sa potpisnicama CEFTA sporazuma u iznosu od 1.093,8 miliona €, dok je sa zemljama EU-27 ostvarila nešto manji promet u iznosu od 1.019,9 miliona €.

Najviše robe izvezeno je u Italiju 193,3 miliona € ili 30,6% od ukupnog izvoza, zatim u Srbiju 135,3 miliona € (21,4%) Mađarsku 89 miliona € (14,1%) i Grčku 85,8 miliona € (13,6%), dok je najviše robe uvezeno iz Srbije 652,3 miliona € (32,9%), Slovenije 126,9 miliona € (6,4%), zatim iz Italije 125,4 miliona € (6,32%).

Tabela 2.1.13: Robna razmjena po zemljama, u hiljadama €ZEMLJA IZVOZ % učešća UVOZ % učešća

UKUPNO 631 037,37 100,00 1 983 864,62 100,00

UKUPNO EU 427 084,55 67,68 592 835,44 29,88

Austrija 1 324,28 0,21 49 524,50 2,50Belgija 553,50 0,09 3 759,55 0,19Bugarska 460,67 0,07 8 444,34 0,43Češka 2 920,68 0,46 22 757,82 1,15Danska 6,01 0,00 812,49 0,04Estonija 0,00 0,00 3,84 0,00Finska 24,58 0,00 14 588,10 0,74Francuska 204,59 0,03 10 294,80 0,52Grčka 85 776,70 13,59 29 413,19 1,48Holandija 2 770,04 0,44 12 144,34 0,61Irska 361,58 0,06 441,05 0,02Italija 193 351,73 30,64 125 401,37 6,32Kipar 889,59 0,14 2 675,39 0,13Letonija 6,69 0,00 10,56 0,00Litvanija 71,02 0,01 0,00 0,00Luksemburg 2,86 0,00 672,19 0,03Mađarska 88 991,71 14,10 25 151,67 1,27Malta 92,97 0,01 352,23 0,02Njemačka 9 327,21 1,48 75 513,54 3,81Poljska 5,69 0,00 15 550,59 0,78Portugalija 3,01 0,00 120,21 0,01Rumunija 122,14 0,02 11 035,61 0,56Slovačka 188,54 0,03 4 037,72 0,20Slovenija 36 096,41 5,72 126 895,60 6,40Španija 582,38 0,09 10 934,57 0,55Švedska 122,60 0,02 32 611,88 1,64Vel.Britanija 2 827,37 0,45 9 688,29 0,49


21

UKUPNO CEFTA 182 935,52 28,99 910 917,25 45,92Albanija 9 431,72 1,49 14 295,54 0,72BiH 20 352,72 3,23 102 423,61 5,16Makedonija 1 140,56 0,18 19 061,58 0,96Moldavija 0,00 0,00 5,15 0,00Hrvatska 6 245,18 0,99 121 352,00 6,12Srbija 135 339,40 21,45 652 264,29 32,88Kosovo 10 425,94 1,65 1 515,08 0,08OSTALE ZEMLJE 2 1017,30 3,33 480 111,93 24,20

Obim razmjene usluga, tokom 2007. godine, iznosio je 907,9 miliona € ili 42,1% više nego u istom periodu 2006. godine. U razmjeni usluga u 2007. godini ostvaren je suficit u iznosu od 440,1 miliona €, 123,3% više nego u 2006. godini. Prihodi od usluga u 2007. godini iznosili su 674,1 milion € i povećani su za 61,2% u odnosu na prethodnu godinu. Najveći prihodi ostvareni su po osnovu putovanja 459,5 miliona €, zatim transporta 72 miliona €, građevinskih usluga 49,8 miliona € i ostalih poslovnih usluga 46,8 miliona €.

Grafik 2.1.7: Struktura prihoda od usluga u 2007. godini

Ostale usluge3%

Gradjevinske usluge

7%

Ostale poslovne usluge

7%Komunikacijske

usluge4%

Transport11%

Putovanja68%

Izvor: CBCG

Rashodi od usluga iznosili su 233,9 miliona €, što predstavlja povećanje od 5,9% u odnosu na 2006. godinu i rezultat je povećanje rashoda u oblasti transporta i ostalih poslovnih usluga. Posmatrajući strukturu, najveći rashodi ostvareni su u oblasti ostalih poslovnih usluga 57,8 miliona €, zatim transporta 56,4 miliona € i građevinskih usluga 35,8 miliona €.

Grafik 2.1.8: Struktura rashoda po osnovu usluga u 2007. godini

Ostalo12%

Građevinske usluge15%

Usluge osiguranja5%

Putovanja 12%

Ostale poslovne usluge24%

Transport24%

Računarske i informatičke

usluge4%

Lične, kulturne i rekreativne usluge

4%

Izvor: CBCG

Na računu faktorskih dohodaka i transfera tokom 2007. godine ostvaren je suficit od 76,4 miliona € ili 36,9% manje nego u 2006. godini. Priliv stranih direktnih investicija u Crnu Goru, tokom 2007. godine, iznosio je 1.007,7 miliona €, dok je istovremeno odliv iznosio 482,8 miliona €. Neto priliv direktnih investicija u posmatranom periodu iznosio je 524,9 miliona eura, što je za 12,5% više u odnosu na 2006. godinu. Kod portfolio investicija u posmatranom periodu zabilježen je priliv od 119,3 miliona €, dok je istovremeno odliv sredstava po ovom osnovu iznosio 124,2 miliona €. Priliv sredstava po osnovu Ostalih investicija, tokom 2007. godine iznosio je 1.157,3 miliona €, dok je istovremeno odliv iznosio 836,2 miliona €.

Osnovne karakteristika platnobilansnih kretanja u prvih devet mjeseci 2008. godine su relativno visok deficit tekućeg računa, koji je u najvećem dijelu generisan trgovinskim deficitom, i visok priliv neto stranih direktnih investicija. Kretanja na tekućem računu platnog bilansa Crne Gore u prva tri kvartala 2008. godine dominantno su bila pod uticajem robne razmjene.


22

Prema preliminarnim podacima, deficit na tekućem računu u prva tri kvartala 2008. godine iznosio je 640,2 miliona € ili 27,5% BDP-a. Rezultati spoljnotrgovinske razmjene roba i dalje su zabrinjavajući s obzirom na rast spoljnotrgovinskog deficita i zadržavanje relativno nepovoljne strukture razmjene i niskog nivoa diverzifikacije izvoza. Ukupni obim razmjene na računu roba u prva tri kvartala 2008. godine iznosio je 1.914,8 miliona €, odnosno veći je za 9,2% u odnosu na isti period 2007. godine. Ostvareni stepen pokrivenosti uvoza izvozom roba iznosio je 27,7%, što je za 12 procentnih poena manje nego u istom periodu 2007. godine. U trećem kvartalu 2008. godine, u odnosu na isti kvartal 2007. godine, pokrivenost je bila manja za 8 procentnih poena.

Grafik 2.1.9: Pokrivenost uvoza izvozom u 2007. i 2008. godini po mjesecima

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

Janu

ar

Febr

uar

Mar

t

Apr

il

Maj

Jun Jul

Avg

ust

Sept

emba

r

Okt

obar

Nov

emba

r

Dec

emba

r

Jan

Feb

Mar

t

Apr

il

Maj

Jun Jul

Avg

ust

Sept

emba

r

2007 2008

Izvor: Monstat i CBCG

U međunarodnoj razmjeni roba u prva tri kvartala 2008. godine Crna Gora je zabilježila rast uvoza roba i istovremeno pad izvoza (posebno aluminijuma i proizvoda od aluminijuma). Prema preliminarnim podacima Monstat-a, Crna Gora je u prva tri kvartala 2008. godine ostvarila ukupnu robnu razmjenu sa inostranstvom u iznosu od 1.870,5 miliona €, od čega se na izvoz odnosilo 388,6 miliona €, a na uvoz 1.481,9 miliona €6. U odnosu na isti period prethodne godine obim razmjene je povećan za 8,9%.

Prema podacima Monstat-a, izvoz robe u prvih devet mjeseci 2008. godine iznosio je 388,6 miliona €, što je za 17,8% manje u odnosu na isti period 2007. godine. Ovaj značajan pad izvoza je prije svega vezan za pad izvoza aluminijuma kao i pad njegove cijene. Pored aluminijuma, najveći uticaj na izvoz i dalje imaju proizvodi odgvožđa, čelik i mineralna goriva i ulja i proizvodi njihove destilacije. Struktura izvoza roba može se ocijeniti kao nepovoljna imajući u vidu da 66% izvoza čine sirovine (aluminijum, gvožđe i čelik, mineralna goriva i ulja).

Tabela 2.1.13: Struktura izvoza roba u periodu januar – septembar 2008. godine, u hiljadama €

OPIS Vrijednost Učešće u %

Aluminijum i proizvodi od aluminijuma 155.025,49 39,90

Gvožđe i čelik 70.095,96 18,04

Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije;bitumenozne materije; mineralni

voskovi31.272,81 8,05

Pića, alkoholi i sirće 16.182,57 4,16

Proizvodi od gvožđa i čelika 16.126,66 4,15

Farmaceutski proizvodi 14.251,15 3,67

Drvo i proizvodi od drveta;drveni ugalj 11.053,32 2,84

Voće za jelo, uključujući jezgrasto voće; kore agruma ili dinja i lubenica 10.178,07 2,62

Nuklerni reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uredjaji i njihovi djelovi 9.029,20 2,32

Bakar i proizvodi od bakra 4.859,27 1,25

Izvor: MONSTAT

6 - Metodološke napomene: Podaci o spoljnoj trgovini u platnom bilansu Crne Gore za 2007. i 2008. godinu prikazani su po opštem sistemu trgovine. CBCG vrši prilagođavanje podataka dobijenih od Monstata za potrebe platnog bilansa u skladu sa metodologijom MMF-a (Balance of Payments Manual, Fifth edition, IMF, 1993).


23

U prva tri kvartala 2008. godine izvoz aluminijuma i proizvoda od aluminijuma iznosio je 155 miliona €, što je za 45,1% manje u odnosu na isti period 2007. godine. Na pad izvoza aluminijuma značajno je uticao pad cijene aluminijuma na svjetskom tržištudok su u isto vrijeme cijene sirovina ostale iste ili se povećale. Pored aluminijuma, značajno učešće u izvozu imaju gvožđe i čelik u iznosu od 70 miliona € (18%). U posmatranom periodu vrijednost izvoza proizvoda grupe gvožđe i čelik povećana je za 63,9% u odnosu na isti period 2007. godine. Povećanje izvoza gvožđa i čelika može se objasniti rastom njihovih cijena na svjetskom tržištu.

Tabela 2.1.14: Pet proizvoda sa najznačajnijim uticajem na pad izvoza roba u periodu januar – septembar 2008. godine, u hiljadama €

I-IX 2007 I-IX 2008 Razlika

Aluminijum, sirovi 277.263 150.954 -126.309

Toplo valjana žica u koturovima, od gvožđa ili nelegiranog čelika 21.275 12.709 -8.565

Drvo obrađeno po dužini rezanjem, glodanjem ili sječenjem ili ljuštenjem, uključujući i

rendisano, brušeno, čeono spojeno, 10.771 6.894 -3.876

Ulja dobijena od nafte i ulja dobijena od bitumenoznih minerala, osim sirovih; proizvodi, na

drugom mjestu nepomenuti niti obuhvaceni, koji sadrže po masi 70% ili više ulja od nafte

ili ulja dobijena od bitumenoznih minerala

32.682 30.075 -2.606

Banane, uključujući brašnaste banane (“plantains”), svježe ili suve 9.482 7.300 -2.181

Izvor: Monstat

Uvoz robe u posmatranom periodu iznosio je 1.481,9 miliona eura, što je za 19% više u odnosu na isti period 2007. godine. Za razliku od izvoza, uvoz roba je više divezifikovan. Naveći uticaj na povećanje uvoza u posmatranom periodu imao je uvoz reaktora, kotlova, mašina i mehaničkih uređaja, zatim vozila i električnih mašina i oprema i njihovih djelova. Tri najvažnija uvozna proizvoda čine 28,5% ukupnog uvoza. Imajući u vidu da crnogorska privreda zavisi od uvoza sirovina i energenata, nije realno očekivati značajnije smanjenje uvoza roba u narednom periodu, čemu ide u prilog i izuzetno visok priliv stranih direktnih investicija.

Tabela 2.1.15: Struktura uvoza roba u periodu januar – septembar 2008. godine, u hiljadama €

OPIS Vrijednost Učešće u %

Reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uredjaji i njihovi djelovi 160.801,46 10,85

Vozila, osim željezničkih ili tramvajskih šinskih vozila i njihovi djelovi i pribor 152.779,32 10,31

Električne mašine i oprema i njihovi djelovi; aparati za snimanje i reprodukciju zvuka; televizijski aparati

za snimanje i reprodukciju slike i zvuka, djelovi i pribor za te proizvode109.144,57 7,37

Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi, njihove destilacije; bitumenozne materije; mineralni voskovi 85.212,27 5,75

Gvožđe i čelik 78.634,65 5,31

Proizvodi od gvožđa i čelika 75.267,56 5,08

Namještaj, posteljina, madraci, nosači madraca, jastuci i slični punjeni proizvodi; lampe i druga svijetleća

tijela, na drugom mjestu nepomenuti ili uključeni; osvijetljeni znaci, osvijetljene pločica imenima i slično,

montažne zgrade

66.320,83 4,48

Izvor: MONSTAT

Tabela 2.1.16: Pet proizvoda čiji je izvoz najviše porastao u periodu januar – septembar 2008. godine, u hiljadama €

I-IX 2007 I-IX 2008 Razlika

Šipke od gvožđa ili nelegiranog čelika, samo kovane, toplo valjane, toplo vučene ili toplo ekstrudirane, i sl 4.304 26.829 22.524

Ostali legirani čelici u ingotima ili drugim primarnim oblicima; poluproizvodi od ostalih legiranih čelika 12.616 25.962 13.345

Ljekovi koji se sastoje od dva ili više sastojaka koji su pomiješani za terapeutsku ili profilaktičku upotrebu, ali

koji nijesu pripremljeni u odmjerene doze niti u obliku ili pakovanju za prodaju na malo0 8.013 8.013

Ostale cijevi i šuplji profili (npr: sa otvorenim spojevima, zavarene, zakovane ili zatvorene na slican nacin), od

gvožđa ili čelika4.566 11.674 7.107

Brodovi-svetionici, vatrogasna plovila, ploveci bageri, ploveće dizalice i ostala plovila kod kojih je plovidba

podređena njihovoj glavnoj funkciji; ploveći dokovi; ploveće i uronjive bušace ili proizvodne platforme0,00 3.759,50 3.759,50

Izvor: MONSTAT


24

Posmatrajući strukturu izvoza prema grupama zemalja, Crna Gora najviše robe u 2008. godini izvozi u zemlje Evropske unije čak 58,7% ukupnog izvoza. Najviše robe izvezeno je u Italiju 101,2 miliona € (26%), Srbiju 84,4 miliona € (22%), Grčku 51,6 miliona € (13,3%) i Sloveniju 34,2 miliona € (8,8%).

Tabela 2.1.17: Robna razmjena po zemljama po opštem sistemu trgovine u periodu januar – septembar 2008. godine, u hiljadama €

ZEMLJA Izvoz Učešće u % Uvoz Učešće u %

UKUPNO 388.561,57 1.481.935,16

UKUPNO EU 227.926,15 58,66 489.205,17 33,01

Austrija 9.095,29 2,34 46.049,40 3,11

Grčka 51.600,47 13,28 15.025,69 1,01

Holandija 3.237,79 0,83 8.460,04 0,57

Italija 101.156,44 26,03 118.755,46 8,01

Kipar 595,26 0,15 1.247,36 0,08

Mađarska 7.543,43 1,94 22.963,91 1,55

Njemačka 9.171,03 2,36 74.441,86 5,02

Rumunija 1.037,96 0,27 9.673,13 0,65

Slovačka 363,56 0,09 3.423,08 0,23

Slovenija 34.215,54 8,81 105.378,46 7,11

Španija 47,68 0,01 11.272,14 0,76

Švedska 561,41 0,14 14.778,32 1,00

Velika Britanija 3.027,23 0,78 2.846,62 0,19

UKUPNO CEFTA 143.005,92 36,80 848.640,04 57,27

Albanija 7.830,01 2,02 15.699,26 1,06

BiH 19.002,30 4,89 108.864,15 7,35

Makedonija 945,85 0,24 20.393,70 1,38

Moldavija 0,00 0,00 0,89 0,00

Hrvatska 4.150,65 1,07 106.918,12 7,21

Srbija 84.389,92 21,72 594.230,75 40,10

Kosovo 26.687,19 6,87 2.533,17 0,17

OSTALE ZEMLJE 17.629,50 4,54 144.089,95 9,72

Izvor: MONSTAT

U prva tri kvartala 2008. godine zabilježen je izuzetno visok uvoz iz zemalja u okruženju Srbije 40,1% (594,2 miliona €), Hrvatske 7,2% (106,9 miliona €) i BiH 7,3% (108,9 miliona €). Posmatrajući uvoz iz zemalja EU, najviše robe je uvezeno iz Italije 118,7 miliona € (8%), zatim iz Slovenije 105,4 miliona € (7,1%) i Njemačke 74,4 miliona € (5%).

U međunarodnoj razmjeni usluga Crna Gora je u periodu januar - septembar 2008. godine ostvarila suficit u iznosu od 399,3 miliona €, što je za 9% manje u odnosu na isti period prethodne godine. Najznačajniji izvori suficita su rast prihoda u oblasti turizma i komunikacijskih usluga. Najveći prihodi ostvareni su po osnovu putovanja 492,5 miliona €, zatim transporta 67,7 miliona €, građevinskih usluga 40,3 miliona € i ostalih poslovnih usluga 30,2 miliona €. Posmatrajući strukturu rashoda, najveći rashodi ostvareni su u oblasti ostalih poslovnih usluga 72,1 milion €, što je posljedica povećanje rashoda po osnovu raznovrsnih poslovnih usluga (arhitektonske, inženjerske, računovodstvene i konsalting usluge i sl.).Naime, ove usluge su preduslov za razvoj kapitalnih investicija doprinoseći bržem razvoju osnovnih izvora rasta turizma, gradjevinarstva, telekomunikacija i finansija.

Na računu faktorskih dohodaka ostvaren je deficit u iznosu od 7,9 miliona €, dok je na računu transfera ostvaren je suficit od 52,4 miliona €. Neto priliv stranih direktnih investicija u Crnu Goru u posmatranom periodu iznosio je 434 miliona €, što je za 15,4% više u odnosu na 2007. godinu. Ukupan priliv stranih direktnih investicija iznosio je 668,5 miliona €, dok je istovremeno odliv iznosio 234,4 miliona €. Na računu portfolio investicija u posmatranom periodu zabilježen je priliv od 121,6 miliona €, dok je istovremeno odliv sredstava po ovom osnovu iznosio 131,2 miliona €. Neto priliv sredstava po osnovu Ostalih investicija, u prva tri kvartala 2008. godine, iznosio je 273 miliona €.


25

2.2. Projekcije makroekonomskih indikatora Crne Gore za period 2008 – 2011

Srednjoročne projekcije makroekonomskih indikatora kao i njihovih elementa su bazirane na analitičkoj tehnici finanasijskog programiranja kao i ekonomerijskog projektovanja za one makroekonomske indikatore za koje su u okviru CBCG i Minstarstvu Finansija razvijeni odgovarajući modeli. U okviru izrade projekcija makroeknomskih indikatora za potrebe komaparativne analize korištene su projekcije MMF-a za period 2008. do 2012. godine,7 pri čemu je u tekstu razrađen tzv. realni scenario koji podrazumjeva nastavak započetih reformi u Crnoj Gori, ali imajući u vidu potencijalno prelivanje finansijske krize na realne tokove, koji će u uticati i na Crnu Goru. Tako je za potrebe komparativne analize korišten strukturni model Ministarstva finanasija Crne Gore koji je bio upotrebljen i pri projekcijama Srednjeročnog buđžetkog okvira 2008-2011. Iako se radi o jednostavnom modelu koji sadrži svega nekoliko osnovnih makroekonomskih indikatora, treba uzeti u obzir da Crna Gora raspolaže vremenskim serijama makroeknomskih indikatora koje počinju od 2000. godine, vremenske serije prije tog perioda uslijed specifičnih političko - ekonomskih razloga nisu upotrebljive kao osnov za projekcije, dok kad su u pitanju serije monetarnog sektora one su kvalitetne od 2002. godine. Sa druge strane, vremenske serije u periodu 2000.-2007., su pretpjele najmanje 4 strukturna preloma, koje značajno otežavaju projekcije: (i) uvođenje eura kao osnovnog sredstva plaćanja u 2002. godini, (ii) dobijanje državne nezavisnosti u maju 2006. godini, (iii) uvođenje PDV-a i (iv) snažan priliv SDI (najveći u Evropi mjeren nivoom prilivom SDI kao % BDP, a potom i najvećim spoljnorgovinskim deficitom u 2007. godini, a prema preliminarnim procjenama u 2008. godini). (v) trenutna finansijska kriza koja sprječava i najrazvijenije ekonomije da sa sigurnošću predvide srednjoročni efekat kretanja makroindikatora. S tim u vezi, projekcije su bazirane na razradi dva scenarija uzimajući u obzir relativnu snagu posljedica globalne finansijske krize na crnogorski makroekonomski okvir u 2009. godini. Prema Realnom scenariju finansijska kriza ima limitirane efekte na tokove na crnogorsku ekonomiju, dok Krizni scenario ili tzv. „pesimististički scenario“ se bazira na dugoročnijem i jačem uticaju finansijske krize na crnogorske ekonomske tokove.

U ANEKSU su tabelama 1a, 1b, 1c i 1d pretstavljeni kvantitativni pokazatelji koji se odnose na razvoj lične potrošnje, investicione potrošnje, nivoa bruto kapitalne formacije, nivoa zaliha kao i spoljnotrgovinskog deficita BDP-a Crne Gore u oba scenarija paraleleno, kretanja inflacije mjerene indeksom cijena na malo kao i odgovarajućim deflatorima, promjene u troškovima radne snage i njene produktivnosti i najzad detaljan prikaz kretanja spoljotrgovinskod deficita, nivoa prihoda i transfera kao i pozicija kapitalnog i finananskog računa platnog bilasa Crne Gore u periodu 2008 - 2011. godine.

Rizici crnogorske ekonomije

Projektovanje makroekonomskih pokazatelja na srednji rok, imajući u vidu nemogućnost sagledavanja punih efekata najnovije finansijske krize, povezano je sa visokim nivoom neizvjesnosti. Naime sama EU je u prethodnoj godini imala čak četiri prilagođavanja makroekonomskih indikatora za narednu godinu, dok je MMF u procesu revizije druge procjene date u Macroeconomic Outlooku za oktobar mjesec. U tom pravcu, projekcije makroekonomskih indikatora predstavljene u ovom dokumentu predstavljaju samo potencijalne scenarije koji su bazirani na najnovijim inputima crnogorskih realnih tokova, monetarne statistike, statistike platnog bilansa i fiskalnih projekcija.

Generalna reporuka prestavnika MMF-a je da se u narednom periodu zemlje moraju razmotriti i najrizičnije i nemoguće scenarije razvoja njihove ekonomije. U tom pravcu u okviru EFP-a, a za potrebe planiranja mjera monetarne i fiskalne politike, razrađena su dva secanrija, Realni scenario i Krizni scenario koja se baziraju na različitim perecepcijama realizacije pojedinih rizika koji se odnose na Crnu Goru, a koji bi mogli eskalirati u narednoj godini. U tom pravcu sednjoročne projekcije za 2010. i 2011. godinu prestavljaju sa ove perspektive izuzetno neizvijesnu kategoriju, tako da je u scenario analizama osnovna pažnja posvećena što je moguće tačnijoj projekciji glavnih ekonomskih inikatora za 2009. godinu.

S tim u vezi Ministrstvo Finansija Crne Gore i CBCG u cilju utvrđivanja ekonomske održivosti sistema, kao i implementacije mjera za suzbijanje ozbiljnijeg prelivanja finansijke krize na ekonomske tokove u Crnoj Gori, kreirala scenarija srednjeročenog makroekonomksog okvira, praveći alternative u odnosu na nivo različitih rizika koji su realni imajući u obzir činjenicu da je Crna Gora mala i visoko otvorena ekonomija, koja će malo vjerovatno imati mogućnost da izbjegne prenošenje šokova globalne krize. U svakom slučaju osnovna namjera je kao što je naglašeno da se mjerama fiskalne, monetarne i strukturne politike pokuša minimizirati negativan uticaj.

Osnova za kreiranje scenarija predstavlja razradu rizika crnogorske privrede koji se predviđaju za narednu godinu, a čija bi realizacija značajno mogla da utiče na smanjenje privredne aktivnosti i usporavanje crnogorske ekonomije. Negativni uticaji globalne finansijske krize i recesija većine industrijalizovanih zemalja, Crnu Goru pogađaju kroz više kanala. Sve potencijalne

7 - Obzirom na volatilna ekonomsko finansijska kretanja u poslednjem razdoblju smatrali smo da je to adekvatnije rešenje nego da se uzmu »Assumptions on the external economic environment underlying the Spring 2008 forecats«.


26

uticaje nije moguće navesti, ali je važno sagledati i potencijalno kvantifikovati najvažnije. Stoga smo rizike svrstali u tri grupe u zavisnosti da li se predomonantno odnose na monetarnu sferu, fiskalne tokove ili realne tokove ekonomije.

Rizici crnogorske ekonomije – Realni tokovi

� Pad priliva Stranih Direktnih Investicija - Zbog postojeće situacije u kojoj će kreditna sredstva biti skuplja i njihova ponuda ograničena realno je očekivati manji priliv stranih direktnih investicija, kao i stranih portfolio investicija.8 Posljedice su:

� Niže cijene nekretnina9. To između ostalog, stvara probleme firmama iz sektora građevinarstva, posebno zbog njihove kreditne zaduženosti. Problemi se, posljedično, javljaju i za banke, koje teže mogu naplatiti te kredite. Čak i uz preuzimanje predmeta kolaterala prodaja će biti otežana budući da je tržišna vrijednost kolaterala niža i broj potencijalnih kupaca znatno manji.

� Niže cijene akcija. Povlačenje stranih portfolio investitora izmedju ostalih faktora utiče dodatno na opadanje cijena HOV. Kao i sa nekretninama, problemi su još veći za one koji su kreditima finansirali kupovinu akcija. Problemi se, posljedično, javljaju i za banke, koje teže mogu naplatiti te kredite. Čak i uz preuzimanje predmeta kolaterala, naplata će biti otežana ne samo zbog niže cijene akcija već i zbog značajno manjeg broja potencijalnih kupaca.

� Smanjenje uvoza - manji priliv SDI će svakako uticati na opadanje uvoza, što će pozitivno uticati na kretanje deficita tekućeg računa platnog bilansa. Međutim, visok uvoz roba ima za posljedicu drastično smanjenje buđžetskih prihoda imajući u vidu da je fiskalni prihodi značajano odnose na prihode ostvarane kroz Porez na dodatu vrijednost.

� Manji priliv depozita – manji priliv SDI će se direktno odraziti na usporavanje priliva depozita. U prethodnom periodu naročito kroz prodaju nekretnina jedan dio SDI10 je ulazio u bankarski sistem u vidu oročene štednje. Prekidanje ovog kanala će direktno uticati na manje mogućnosti banaka da odobravaju kredite.

� Manji prihodi od turizma - Moguće je smanjenje broja stranih turista. Posljedice su:

� Smanjivanje suficita usluga tj. povećanje deficita tekućeg računa po ovom osnovu. Direktno će biti pogođeni hoteli i restorani, kao i mali (i mikromali) biznisi koji posluju u oblasti turizma.

� Indirektan uticaj. Biće pogođeni njihovi dobavljači tj. povezani sektori (transport, poljoprivreda, trgovina) sa sektorom turizma. Takođe, indirektno će biti pogođena i država, zbog manjih prihoda, uz sve dalje efekte, kako je to opisano u gornjem dijelu teksta. Osim toga, smanjiće se uvoz robe koja se koristi u oblasti turizma.

� Niža cijena i/ili manja tražnja aluminijuma. Ovo znači niže prihode za Kombinat aluminijuma Podgorica, ubjedljivo najvećeg pojedinačnog crnogorskog izvoznika roba. To, povlači: viši robni deficit tj. deficit tekućeg računa po ovom osnovu, moguće otpuštanje (ili niže plate) zaposlenih u KAP-u i u firmama koje su u lancu sa KAP-om, i niže prihode države, sa svim daljim efektima, kako je to opisano u gornjem dijelu teksta. Međutim, s druge strane, smanjenje proizvodnje u KAP-u dovelo bi do smanjenja potrebe za uvozom električne energije.

� Građevinski sektor – će značajno pogoditi opadanje cijena i nivoa tražnje. Manji negativni efekat će biti po osnovu opadanja cijena, jer još uvijek postoji značajna razlika izmedju prodajne cijene i cijene koštanja. Mnogo veći negativan efekat se može očekivati po osnovu opadanja tražnje, jer će biti manje stambenih kredita i manje kupaca iz inostranstva. Imajući u vidu započetu preveliku gradnju stambenih objekata i činjenicu da je jedan broj građevinskih firmi već visoko zadužen, mogu se očekivati kod nekih firmi i problemi sa otplatom kredita, što može uticati na rast neperformansne aktive bankarskog sistema.

�Izvozni sektor – s obzirom da sve prognoze ukazuju da će naše najvažnije izvozno tržište, to jest tržište EU, zahvatiti recesija onda će biti mnogo teže prodati domaće proizvode, jer će se strana tražnja značajno smanjiti. Ovo će negativno uticati i na deficit tekućeg računa platnog bilansa.

8 - SDI predstavlju najneizvjesniju stavku za projektovanje. Najnoviju izvještaj MMF-a za Crnu Goru ( Decembar, 2008. godine) kao potencijalnu šansu crnogor-ske ekonomije u narednoj godini navode značajan priliv SDI u 2009. godini. 9 - Prema najnovijem Istraživanju CBCG za novembar mjesec cijene nekretnina su u Novembru mjesecu u odnosu na mart pale za 12,2% (Kvartalni izvještaj Glavnog ekonomiste, Decembar 2008), pri čemu su generalna očekivanja 12 najvećih Agencija za nekretnine u CnojGori da će cijene nekretnina kao i agregatna tražnja za njima opadati i u 2009. godini. 10 - Na osnovu analiza CBCG, oko 14% od kupnog priliva SDI se slivalo u bankarski sektor.


27

� Rast nezaposlenosti11 - kao posljedica problema sa kojima će se suočiti veliki broj preduzeća. Vjerovatno će prva na udaru biti strana radna snaga i oni koji su zaposleni na određeno vrijeme.

� Širenje problema nelikvidnosti u privredi – uslijed smanjene ponude kredita, otežane prodaje proizvoda i ostalih navedenih efekata zaoštriće se problem likvidnosti privrede. Naročito opasna situacija može biti stvaranja lanca nelikvidnosti. U ovakvoj situaciji jedan broj preduzeća verovatno neće biti u mogućnosti da vrati kredite bankama, pa se može očekivati rast neperformansne aktiv

Rizici crnogorske ekonomije – Fiskalni tokovi

� Budžetski deficit i njegovo finansiranje - kao posljedica svega navedenog, imajući u vidu da već pri stopi rasta BDP-a manjoj od 6% ulazimo u deficit, a realno gledano rast od 6% će biti jako teško ostvariti.

� Odlaganje nekih projekata privatizacije i time manji budžetski prihodi -Naime, iako je Vlada za 2008. godinu planirala planom privatizacije niz značajnih projekata (EPCG, Brodogradilište Bijela AD, HTP Budvanska Rivijera AD, HTP Ulcinjska Rivijera AD, Duvanski Kombinat AD,Barska Plovidba AD, Marina Bar AD.)12, imajući u vidu oslabljenu investicionu tražnju na globalnom nivou, osnovna intencija je da se ovi procesi ne sprovode po minimalno procijenjenim vrijednostima, te da se ukoliko tražnja za ovim projektima bude nedovoljna ili po cijenama koje su ispod procijenjenih, isti projekti radije odlože za vremena kada će internacionalna tržišta kapitala biti ojačana. To posljedično može značiti da određeni broj projekata neće biti realizovan odnosno odložen, što če uticati na nivo SDI, nivo budžetskih prihoda i nivo ekonomske aktivnosti.

Rizici crnogorske ekonomije - Finansijski sektor

� Skuplje zaduživanje bankarskog sistema u inostranstvu – Imajući u vidu da veliki broj banaka u sistemu predstavlja afilijacije majki banaka, pretpostavka je da će u uslovima stagnacije rasta depozita ili eventualnog pada, biti neophodno zaduživanje iz inostranstva koje u uslovima smanjene likvidnosti banakarskog tržišta imati reperkusiju u rastu kamatnih stopa. Posljedice su:

� Viši nivo aktivnih kamatnih stopa iz prije svega dva kanala - rasta referentnih kamatnih stopa će biti ugrađen u kamatnu stopu, što će značiti skuplje kredite, kao i vjerovatno rast rata onima koji su se zaduživali po varijabilnim kamatnim stopama. Naporedo će se dogoditi i rast pasivnih kamatnih stopa, jer će banke na ovaj način nastojati da privuku slobodna novčana sredstva da bi povećale svoj kreditni potencijal, a više pasivne kamatne stope se takođe reflektuju i u višim aktivnim stopama.

� Manja ponuda kredita – uticaće dodatno na opadanje cijena nekretnina i akcija, a firmama će biti otežano finansiranje proizvodnje. Negativni uticaj na likvidnost privrede je očigledan.

� Rast neperformansne aktive – izvesno je da jedan broj preduzeća usled značajno otežanih uslova poslovanja neće biti u mogućnosti da vrati svoje kredite, što će voditi rastu neperformansne aktive.

11 - Zavod za zapošljavanje Crne Gore preduzeo je set akcija kojim će se pokušati preduprijediti potencijalni rast nezaposlenosti. Tako je ZZZCG u procesu satelitske obrade svih većih poslodavca u Crnoj Gori i snimajući stanje po firmama - deficitarni i suficitarni kadar, njihove planove i kako bi preduzeli kvalitetne mjere i aktivnosti za 2009. godinu. Međutim, u uslovima značajnog usporavanja privredne aktivnosti, realno je očekivati da će jedan broj radnika, uglavnom nerezidenata-sezonskog tipa, biti otpušten. 12 - Odluka o Planu Privatizacije za 2009. godinu;


28

Res

trik

tivna

fisk

alna

po

litik

a

Bank

arsi

sekt

or

Dok

apita

lizac

iije

Mje

re o

gran

ičen

ja

kred

itneo

g ra

sta

Rje

šava

nje

prob

lem

a lik

vidn

osti

u

bank

arsk

om

sekt

oru

Prud

enci

one

mje

re

Inos

trane

ka

mat

ne st

ope

Pasi

vne

kam

atne

st

ope

(ras

t)

Akt

ivne

ka

mat

ne

stop

e

Bol

ja z

aštit

a od

rizi

ka

Stim

ulis

anja

šted

nje

i oču

vanj

epo

vjer

enja

u

finan

sijs

kisi

stem

Plat

ni b

ilans

Spre

čava

nje

pren

ošen

ja

prob

lem

a u

ban

kars

kom

si

stem

u, h

lađe

nje

ekon

omije

sm

anje

nje

agre

gatn

e tra

žnje

, us

pora

vanj

e ek

onom

skog

rast

a,

pad

zapo

slen

osti

Opr

ez k

odza

duži

vanj

a

Kam

atne

st

ope

Skup

lje

poza

jmic

e U

spor

avan

je

rast

a i r

ast i

nodu

ga

Ogr

anič

avan

je t

ekuć

eja

vne

potro

šnje

Tr

ošiti

na

kapi

taln

ein

vest

icije

Sman

jenj

e bu

džet

skih

prih

ioda

po

osno

vu P

DV

Man

je ra

spol

oživ

ih

sred

stav

a z

a pr

ivre

du

Sman

jenj

e uv

oza

Sman

jenj

e de

ficita

teku

ćeg

raču

na

Ras

t ino

duga

Sman

jenj

e pr

ihod

a od

tu

rizm

a

Sman

jenj

e SD

I i

portf

olio

in

vest

icija

Rea

lni s

ekto

r

Prod

uktiv

nost

i za

posl

enos

t u

građ

evin

arst

vu, i

ndus

triji

i tur

izm

u

Pad

cije

naen

erge

nata

i os

talih

po

veza

nih

cije

na


29

Imajući u vidu sve navedene rizike, koji se smatraju relevantnim u sledeće dvije godine, kreirana su dva osnovna scenarija, koja se razlikuju u nivou ostvarenja negativnih trendova pomentih rizika. Dok se Realni scenario bazira na optimističkom pristupu limitiranog efekta finanasijske krize na crnogorske ekonomske tokove, Krizni scenario se bazira na pretpostavci značajnijeg ostvarenja ovih rizika u 2009. i 2010. godini. U narednoj tabeli je dat pregleda najupečatljivijih razlika između ova dva scenarija imajući u vidu kretanje makroindikatora.

Osnovne pretpostavke Realnog scenarija i Kriznog scenarija – uporedni pregled najvažnijih razlika

Realni scenario Krizni scenario

Realni rast BDP-a u 2009. godini je 5%, crnogorska ekonomja ima

relatvno visoku rezistentnost na finansijsku krizu

Realni rast BDP-a u 2009. godini je 2,5%, u 2010. se nastavlja trend

usporenog rasta crnogorska ekonomija je pogođena finansijkom krizom

na sredji rok

Eksterna tražnja je rigidna u 2009. godini,

Globalna finansijska kriza ima limitiran efekat na konkurentnost

crnogorskih proizvoda, izvoz roba pada marginalno za 2,5%, dok

prihod od turizma u 2009. godini ostaje na nivou iz ove godine. U 2010.

godini pretpostavka je de će uslijed ozdravljenja lobalne ekonomije

tokom 2010. godine doći do značajnog rasta izvoza imaući u vidu trend

njegovog smanjenja tokom 2008 i 2009. godine. Sličan trend i u sektoru

usluga, „catch up“ efekat , stagnacije baze iz 2009. godine u sektoru

turizma dovodi do rasta prihoda ovog sektora, zajedno sa saobraćajem u

nivou od 29,5%.

Izvoz 2009. pad -1,2%

Izvoz roba 2009. pad -2,5%

Izvoz usluga 2009. pad 0%

Izvoz u 2010. 25%

Izvoz roba u 2009. 19,5%

Izvoz usluga u 2010 29,5%

Uvoz stagnira u 2009. godini uslijed pada privdedne aktivnosti, ali

tokom 2010. godine ponovo raste uslijed jačanja prliva SDI i povečanja

agregatne tražnje.

Pad uvoza roba i usluga u 2009. -2,5%

Rast uvoza roba i usluga u 2010. 11%

Eksterna tražnja je izrazito smanjena, niska cijena alumijuma i gvožđa

se nastavlja i u 2009. i 2010. godini. Proizvodnja alumijuma je u 2009.

prepolovljena, tako da je pad izvoza koji jezapočeo u 2008. godini od

8% nastavljen i u 2009. godini kada izvoz roba pada za 14%. Sa druge

strane, prihodi od turizma u 2009. godini pada ju za 2%. Sve se to

odražava na pad izvoza od 7,3% u 2009. godini.

Izvoz 2009. -7,3%

Izvoz roba 2009. -14%

Izvoz usluga 2009.-2%

Izvoz u 2010. 8,4%

Izvoz roba u 2010. 6%

Uslijed pada agregatne tražnje kroz smanjenje priliva SDI, usporavanje

kreditnog rasta koji ne može biti apsorbovan rastom nominalnih zarada

uslijed pada obračunatih stopa doprinosa, dovode do značajnog pada

uvoza kako investicionih tako i proizvoda široke potrošnje u 2009.

U 2010. godini uslijed veće privredne aktivnosti podstaknute jačim

prilivom SDI, odnosno realizacijom odloženih investicija dolazi do rasta

uvoza od oko 13%.

Pad uvoza roba i usluga u 2009. -20,3%

Rast uvoza roba i usluga u 2010. 12,4%

Priliv SDI u narednom periodu ostaje visok, čineći njihovo učešće u BDP-u

na nivou od 11,4% u 2009., 12,9% u 2010. i 10,8% u 2011. godini

Priliv SDI u narednoj godini je usporen, i iznosi svega 8,5% BDP-a u

2009. godini, 9,6% BDP-a u 2010. i 11,1% BDP-a u 2011. godini

Uslijed i dalje prisutnog prliva SDI u nekretnine, i usporenog ali i dalje

visokog uvoza bruto kapitalna formacija usporava procijenjeni rast iz

2008. goine od 20% i raste u 2009. godini za 7%.

Uslijed značajnog pada SDI, pada cijena nekretnina, kao i uslijed pada

uvoza, bruto kapitalna formacija u 2009. godine pada za 39,3%

Zaposlenost u 2009.godine raste za 3,2% Zaposlenost u 2009.godini pada za 3%

REALNI SCENARIO – LIMITIRANI UTICAJ GLOBALNE FINANSIJSKE KRIZE NA CRNOGORSKU EKONOMIJU

Realni scenario je baziran na pretpostavci limitiranog uticaja finansijske krize na crnogorsku ekonomiju. Kao posljedica limitiranog efekta globalne finansijske krize dolazi dousporavanja privredne aktivnosti u 2009. godini sa 8,1% koliko je procijenjena u 2008. godini na 5% koliko je procijenjena u 2009. godini. Usporavanje privredne aktivnosti je prije svega posljedica usporavanja izvora rasta iz prethodnih godina u 2009. godini. koja se prvenstveno reflektuje na smanjenje uvoza za 2,5-3% u odnosu na 2008. godinu, pad izvoza roba i stagnaciju prihoda od turizma ostvarenih u 2008. godini, pad transfera iz inostranstva za 30%, pad prliva SDI za gotovo 130 miliona € (odnosno 23%), što se sve reflektuje na ostvarenje budžetskog deficita od 2,4% BDP-a. Sa druge strane uslijed očekivanog usporavanja privredne aktivnosti, smanjenja kreditne aktivnosti i agregatne tražnje uz opadajuća inflatorna očekivanja i očekivane niske cijene nafte inflacija ima trend opadanja u 2009. godini. Usljed usporavanja privrednog rasta i stagnacije strateških sektora dolazi do minimalnog pada nezaposlenosti


30

od 0.5 p.p, koji je ublažen mjerama Vlade kroz poreske olakšice u cilju povećanja osnovice i smanjenje sive ekonomije, tako da se bilježi rast zaposlenosti od svega 2,1% u 2009. godini. Period nakon 2009. godine predstavlja fazu oporavka koji se reflektuje kroz snažan rast izvoza, nešto slabiji rast uvoza, novi priliv SDI, koje su odložene u 2009. godini,oporavak kreditne aktivnosti, što sve dovodi do uspostavljanja makroekoomske stabilnosti posmatrano sa stanovišta nivoa inflacije, stope nezaposlenosti i buđžetskog deficita.

Tabela 2.2.1: Glavni ekonomski indikatori Crne Gore, srednjoročne projekcije za Realni scenario u periodu 2007 - 2011. godine

Godina 2007p 2008f 2009f 2010f 2011f

BDP u tekućim cijenama, mil. € 2807,90 3339 3716 4099 4452

Realni BDP , mil. € 2378,9 3035,3 3505,5 3901,6 4283,0

Rast realnog BDP, % 10,7 8,0 5,0 5,0 4,5

Inflacija ITZ, %3 7,7 8,0 5,0 3,5 3,0

Rast zaposlenosti (osobe), % 3,7 6,1 3,2 3,5 3,0

Stopa nezaposlenosti, % 11,9 10,7 9,8 8,8 8,5

Suficit/deficit javnog sektora, % BDP 6,35 1,43 -2,4 -1,2 -0,6

Izvoz roba i usluga, tekuđe cijene, mil. € 1305,1 1322,0 1306,2 1632,9 1947,7

Stope rasta izvoza roba i usluga, % 30,1 14,2 -2,6 11,1 9,4

Uvoz roba i usluga, tekuće cijene, mil. € 2217,8 2520,5 2457,2 2728,2 2985,2

Stope rasta uvoza roba i usluga, % 29,0 13,6 -2,5 11,0 9,4

Bilans razmjene roba i usluga, tekuće cijene, mil. € -912,7 -1198,5 -1151,9 -1095,2 -1037,0

Bilans razmjene roba i usluga, % BDP -32,5 -35,9 -31,0 -26,7 -23,3

Bilans tekućeg računa, tekuće cijene, mil. € -836,3 -1147,2 -1115,1 -1012,0 -970,9

Bilans tekućeg računa, % BDP -29,8 -34,4 -30,0 -24,7 -21,8

Bruto kapitalna formacija, nominalno, mil. € 683,6 820,0 883,0 913 869

Realne stope rasta bruto kapitalnih formacija, % 45,5 20,0 7,7 3,4 -4,8

Spoljni državni dug, mil. €

Spoljni dug, % BDP

Lična potrošnja

Tokom 2007. godine usljed značajnog rasta neto zarada, visokog priliva SDI kao i uslijed ekspanzivne politike bankarskog sektora za posjedicu je imali i značjan rast lične potrošnje, koja je bila podsticaj za potencijalno pregrijavanju crnogorske ekonomije. U tom prvacu, lična potrošnja je porasla sa 1.660,9 miliona € u 2006. godini na 2.157,6 miliona € u 2007. godini, prije svega uslijd rasta kreditne aktivnosti koja je bila karakteristična za tu godinu. Međutim iako je posmatrano u apsolutnim ciframa došlo do značajnog rasta potročnje domaćinstva, ipak posmatrano sa stanoviša učešća lične potrošnje u BDP-u, ona je u odnosu na 2006. godinu opala sa 77,3% na 76,8% BDP-a. Tokom 2008. godine očekuje se nastavk trenda rasta lične potrošnje u svim segmentima (transport, komunikacija, edukacija, hrana i piće, restorani, itd), tako da bi nivo lične potrošnje porastao za 3.2 p.p. i dostigao nivo od 80% BDP-a.

Kada su u pitanju izvori finansiranja lične potrošnje za 2008. godinu, ona je prvenstveno finansirana iz daljeg rasta realnog dohotka kao i priliva stranih direktnih investicija za koji postoji pretpostavka da će u 2008. godini premašiti nivo iz 2007. godine od 524,9 miliona €. Sa druge strane uslijed značajnog pada tržišta kapitala kao i uslijed značajnog usporavanja rasta kreditne aktivnosti, posmatrao sa stanovišta stope rasta, ovaj rast je nešto manji u odnosu na 2007 godinu ( 31% na 29,9%).

U sferi kontrolisanja bankarskog sisistema CBCG je krajem 2007. godine revidirala politiku obavezne rezerve i usvojila set mjera za ograničavanje kreditnog rasta s ciljem da doprinesu održavanju nivoa sigurnosti i solventnosti banaka, poboljšanju finansijske discipline i boljem upravljanju kreditnim rizicima.

U februaru 2008. godine usvojen je novi Zakon o bankama, a set nove podzakonske regulative u septembru 2008. godine. Mjere koje su se odnosile na ograničavanje kreditnog rasta banaka i kretanje nivoa opštih rezervi produžene su do kraja 2008. godine.

Prethodne mjere vode značajnom usporavanju kreditne aktivnosti koja će kroz smanjenje odobrenih kredita stanovništvu dovesti do smanjenja lične potrošnje u 2009. godini. Prema projekcijama rasta privredne aktivnosti od 5%, odgovarao bi rast kredita stanovništvu od 14,2%, što je znatno niže u odnosu na projekcije za 2008. godinu (25%). Takođe očekuje se pad SDI


31

od 125 miliona Eura u odnosu na projekciju iz 2008. godine, što će dovesti do značajnog pada agregatne tražnje za 3 p.p. i zadržaće se na nivou od 77% BDP-a. U 2010.godini kao i u 2011. godini usljed pretpostavljenog oporavka priliva SDI, rasta kreditne aktivnosti, i značajnijeg rasta zaposlenosti lična potrošnja će se zadržati na nivou od 77% BDP-a u 2010. i 2011. godini

Grafik 2.2.1: Učešće pojedinačnih kategorija potrošne strane BDP-a za Crnu Goru 2008-2011

75,080,9

74,2 73,1 69,977,3 76,8 80,0 77,0 77,0 77,0

25,2 24,929,9 27,0 27,6 27,4 27,3 26,0 24,8

17,5 14,6 13,3 17,1 18,0 21,9 24,3 24,6 23,8 22,3 19,5

5,9 4,1 2,1 -0,5 -0,3 3,6 3,7 3,9 3,0 1,5 1,9

-23,6 -24,5-16,4 -16,1 -17,5

-29,7 -32,5 -35,9-31,0

-26,7 -23,3

26,326,8

-60,0

-40,0

-20,0

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

2001 -12,2 1,0 42,4 14,1 44,0 59,6 21,3 -5,7 6,9 -4,0

Licna potrosnja Potrosnja drzave Bruto investicije u fiksni kapital Promjene zaliha Saldo izvoza i uvoza roba I usluga

Bruto kapitalna formacija

Bruto kapitalna formacija predstavlja najteži element za pojekciju, imajući u vidu da struktura investicija u Crnoj Gori se upravo odnosi na investicije u turizam i građevinarstvo. Pretpostavke koje se odnose na procjenu bruto kapitalne formacije bazirane su na: praćenju indeksa i pokazatelja koji odražavaju izrazit rast sektora građevinarstva i turizma; značajan rast cijena nekretnina tokom 2007. godine i prve polovine 2008. godine; kao i značajan uvoz novih i polovnih mašina i automobila. Naime, evidentno je naročito od početka 2007. godine, da se značajan dio investicija odnosio na investicije u nekretnine koji su iskorišteni za izgradnju novih stambenih i turističkih objekata, popravku i unaprijeđenje postojećih, unaprijeđenje zemljišta, što je sve uslovilo značaan rast nivoa kapitalne formacije, tako da se može zaključiti da je bruto kapitalna formacija naročito od 2007. godine izuzetno porasla najviše zahvaljujući ovoj kategoriji.

S tim u vezi, bruto kapitalna formacija za 2007. godinu iznosi 683,6 miliona €, ostvarujući rast od 44% u odnosu na 2006. godinu. što je uslovilo rast učešća u BDP-u sa 21,9% na 24,3% u 2007. godini. U 2008. pretpostavlja se nastavak trenda, uslijed daljeg rasta investicija u nepokretnosti, značajnog uvoza mašina i opreme tako da bruto kapitalna formacija dostiže nivo od oko 820 milona € (rast od 20%) ili 24,6% BDP-a.

Međutim u narednoj godini prema realnom scenariju dolazi do značajnog pada SDI od 26,7%, značajnog pada uvoza, smanjenja kreditne aktivnosti kako prema fizičkim tako i prema privrednim društvima. Kao posljedica javlja se i blagi rast bruto kapitalne formacije za 7,71% u odnosu na 2008. godinu i dostiže nivo od 883 miliona €, odnosno 23,8% BDP-a. Tokom 2010. godine dolazi do rasta bruto kapitalne formacije uslijed dodatnih investicija i potencijalno jače kredine aktivnosti i povećanog uvoza i ona se zadržava na nivou od 22,3% BDP-a. Tokom 2011. godine sa umjerenijim rastom privredne aktivnosti, umjerenijim prilivom SDI i uvoza, bruto kapitalna formacija se zadržava na nivou od 19,5% BDP-a.

Kao i protekle godine naglašavamo da Crna Gora kao mali ekonomski sistem ima izuzetnu povezanost razvoja sa prlivom SDI. Imajući u vidu trenutnu finansijsku krizu kao i nedostatak likvidnih sredstava na internacionalnim finansijskim tržištima i tržištima kapitala, veoma je teško predvidjeti investicione tokove u 2009. godini kada je Crna Gora u pitanju.

Spoljnotrgovinski deficit

Crna Gora predstavlja malu otvorenu ekonomiju koju već nekoliko godina karaktriše visok priliv SDI, visok priliv prihoda od turizma, visok priliv sredstava iz inostranstva u bankarski sistem i posljedično vosok nivo uvoza odnosno visok deficit tekućeg računa platnog bilansa kome najviše doprinosi spoljnotrgovinski deficit. Visok spoljnotgovinski deficit nastao je prije svega usljed snažnog priliva SDI i priliva kreditnih sredstava koji su uticali na porast agregatne tražnje kako za investicionim tako i za potrošnim dobrima.

Tokom 2007. godine deficit tekućeg računa platnog bilansa je iznosio 912,7 miliona € ili 32,5% i bio je oko 44% viši u odnosu na 2006. godinu. Razlozi za stvaranje visokog deficita se nalaze prije svega u visokoj cijeni naftnih derivata koji je


32

bio karakterističan za 2007. godinu, visok uvoz potrošnih dobara nastao uslijed slabe diverzifikovanosti domaće proizvodnje (pokrivenost robnog uvoza izvozom iznosila je 31,8%) izarazitog rasta raspoloživog dohotka. Takođe prisutan je visok uvoz investicionih dobara nastao uslijed visokog priliva SDI, kao i visokog uvoza električene energije uslijed nešto niže proizvodnje u 2007. godini. Ovaj trend se nastavlja i u prva tri kvartala 2008. godinekada je Crna Gora zabilježila rast uvoza roba i istovremeno pad izvoza (posebno aluminijuma i proizvoda od aluminijuma) koji je uslovio pogoršanje spoljnotrgovinskog deficita, za koji se pretpostavlja da će dostići nivo od 39,7% BDP-a.

Za 2009. godinu pretpostavka je da će se djelovanje ekonomske krize reflektovati kroz: (i) smanjenje uvoza roba i usluga na nivou od oko 3% u odnosu na prethodnu godinu-smanjenje agregatne tražnje i prliva SDI dovodi do stagnacije uvoza, pri čemu se ima u vidu pretpostavka o većoj rigidnosti uvoza na dolje u slučaju limitiranja izvora njegovog finansiranja, (ii) pad izvoza i stagnacija prihoda od turizma – uslijed niskih cijena aluminijuma i gvožđa i čelika, kao i uslijed poslovnih poteškoća Aluminijumskog kombinata i Željezare Nikšić dolazi do pada izvoza roba za dodatnih 3% u odnosu na 2008. godinu kada se pretpostavlja pad izvoza roba od 15% u odnosu na 2007. godinu.

Naporedo, najnoviji izvještaj WTO Svjetske turističke organizacije pretpostavllja da će rast turizma u 2009. godini biti 2%. U scenario analizi uzimamo konzervativniji pristup prema kome prihodi od turizma ostaju na nivou iz 2008. godine, (iii) pad transfera iz inostranstva – za 30%- uslijed globalne finanaisjske krize transferi iz inostranstva značajno padaju.

Imajući gore navedene pretpostavke u obzir u 2009. godini se pretpostavlja pad spoljnorgovinskog deficita kako u apsolutnim tako i u relatvnim pokazateljima, spoljnotrgovinski deficit pada sa 1.198,5 milona eura na 1.151,9 miliona €, odnosno 31% BDP-a.

Prema Realnom scenariju, pretpostavlja se da poslije 2009. godine dolazi do oporavka crogorske privrede, koji se reflektuje kroz snaćan rast izvoza roba i usluga od gotovo 25% u 2010. godini,odnosno 19,3% u 2011. godini uslijed rasta prihoda od turizma, kao i uslijed rasta izvoza roba od strane najvećih izvozika. Naporedo, sa oporavkom kreditne aktivnosti i rasta SDI priliva, ponovo započinje investicioni zamajac koji će se reflektovati kroz rast uvoza ali na nešto nižem nivou u odnosu na prethodne dvije godine (11,1% u 2010 odnosno 9,4% u 2011. godini). Kao posljedica gorenavedenog javlja se dalje smanjenje deficita tekučeg računa platnog bilansa koji do 2011. godine treba da da ostigne nivo 23,3% BDP-a Crne Gore.

Grafik 2.2.2: Struktura tekućeg računa platnog bilansa Crne Gore 2005-2011

-1500

-1000

-500

0

500

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Bilans tekućeg računa, tekuće cijene, mil. EUR Neto kamate iz inostranstvaNeto faktorski prihodi iz inostranstva TekucI transferi

Zalihe

Za potrebe procjene zaliha, korisni su finansijski iskazi crnogorskih preduzeća za period 2004-2007. godine, pri čemu je projekcija bazirana na osnovu privrednog ciklusa koji podrazumijeva smanjenje zaliha ili potencijalno njihov negativni saldo u GDP-ju u periodu 2007-2008. (3,7% BDP-a u 2007. godini odnosno 3,8% u 2008. godini ), dok tokom 2009.godine dolazi do pada zaliha uslijed činjenice da privreda želi da iskoristi postojeće zalihe, bez mogućnosti za dodatno zaduživanje za investicije u obrtna sredstva. Nakon 2009. godine dolazi do brzog oporavka crnogorske ekonomske aktivnosti koji se reflektuje kroz rast tražnje i samim tim pad zaliha na nivo od 1,5% BDP-a 2010. godini odnosno 1,9 % u 2011. godini.

Cijene

Inflacija je u 2007. godini u Crnoj Gori bila u porastu i može se objasniti uticajem kretanja cijena na svjetskom tržištu, prije svega cijene nafte i prehrambenih proizvoda tako da je visoka inflacija bila pojava u svim ekonomijama. Takođe, interni razlozi rasta inflacije bili su i otklanjanje cjenovnih dispariteta u oblasti energetike i telekomunikacija te veliki rast agregatne tražnje kao rezultat rasta plata, visoke stope rasta kredita, velikog priliva stranih direktnih investicija, prodaje nekretnina, transfera iz inostranstva itd.


33

Tokom 2008. godine inflacija je nastavila da raste to jula mjeseca, pri čemu su uslijed inflatornih očekivanja (zbog čega je i bazična inflacija počela da se približava ukupnoj inflaciji) daljem rastu cijena uticale cijene prehrambenih proizvoda, kao i rast cijena nafte i naftnih derivata uz rast cijena telekomunikacijskih usluga. Međutim, poslije pada cijena nafte, i globalnih recesivnih procesa koji su se reflektovali kroz usporavanje privrednog rasta, stagnaciju ili opadanje agregatne tražnje i rast nezaposlenosti, došlo je i do pada nivoa cijena koji se reflektovao i na pad inflacije u Crnoj Gori.

Stoga je za očekivati da će se do kraja godine inflacija dodatno smanjiti i dostići nivo od 7.5% mjereno indeksom troškova života. U sledećoj godini, uzimajući u obzir smanjenje agregatne tražnje, raspoloživosti likvidnih sredstava, limitirane kreditne ekspanzije, uz potencijalni nastavak trenda stagnacije i niske cijene nafte i naftnih derivata, očekuje se pad inflacije na 5% u 2009. godini mjerena indeksom troškova života.

U srednjeročnom periodu pretpostavlja se cjenovna stabilnost koja će se bazirati na umjerenom rastu agregatne tražnje, umjerenom rastu uvoza uz veći rast izvoza, tako da se pretpostavlja nivo inflacije od 3,5% u 2010., odnosno 3% u 2011. godini.

Kada se govori o deflatoru, on bi imajući u vidu činjenicu slabljenja domaće tražnje i potencijalno izraženije tražnje za uvoznim robama trebao da se nalazi iznad vrijednosti inflacije, mjerene indeksom troškova života. Sa druge strane uslijed pretpostavljenog smanjenja proizvodnje na domaćem tržištu, smanjena ponuda domaćih proizvođača mogla bi da utiče na dalji rast tražnje za uvoznim robama, što bi deflator usmjeravalo ka nivou većem od inflacije. U tom pravcu pretpotavka je da će se deflator kretati u rasponu 10,1% u 2008. godini, 6,0% u 2009. a da će se uslijed stabilizacije izvoznog tržišta i rasta agregatne tražnje deflator u 2010 i 2011. godini približiti inflaciji.

Grafik 2.2.3: Deflator i Indeks Troškova Života, period 2000-2011. godine

20.2

3.1

8.35.9

4.3

9.17.4

10.1

6.0 5.0 4.0

26.5

9.26.2

1.5 2.4 2.8

7.7 7.55.0 3.5 3.0

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Deflator% ITZ%

Tržište rada i faktorska cijena rada

Prema procjenama realnog scenarija u narednom periodu treba očekivati minimalni rast zaposlenosti. Naime imajući u vidu usporavanje privredne aktivnosti, kao i smanjenje agregatne tražnje, posebno eksterne tražnje ino-trgovinskih partnera, može se očekvati da pojedina preduzeća u cilju održanja rentabilnosti jedan broj radnika moraju otpustiti, ili smanjiti zarade. U tom pravcu, pretpostavka je da će u narednoj godini doći do minimalnog rasta zaposlenosti od svega 3,1%, u odnosu na 6,7% koliko je procijenjen rast zaposlenosti za 2008. godinu. Tako bi se stopa nezaposlenosti marginalno snizila sa 10,7% koliko je procjena za 2008. godinu na 9,8 % u 2009. godini, koju će karakterisati slabiji sezonski efekat uslijed stagnacije prihoda od turizma. U srednjeročnom periodu 2010. i 2011. godine predviđa se rast zaposlenosti od 3,5% u 2010. i 3 % u 2011. godini, kojima bi se stopa nezaposlenosti spustila do kraja 2011. godine na nivo targetiran Nacionalnom strategijom zapošljavanja od 8,5 %, a koji odgovara ekvivalentu od oko 182.546 zaposlenih lica. Pretpostavljeni rast zaposlenosti se bazira na prije svega na implementaciji kvotnog sistema, uvedenog na zapošljavanje stranih radnika (40,000 nerezidenata)13, implementacijom projekta Posao za Vas, kao i implentacijom Zakona o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje, kojim se smanjuju stope poreza za zdravstveno i penziono osiguranje.

Pretpostavka je da će neto zarade u 2009. godini i pored rasta po osnovu smanjenja stope poreza na dohodak fizičkih lica, stagnirati. Uslijed pada eksterne tražnje, privreda će prilagoditi svoje troškove u pravcu smanjenja ili limitiranja zarada. Tako

13 - U ovoj godini, do 8. decembra, u Crnoj Gori je zaposleno 55.810 nerezidenata, ZZZCG 2008


34

u 2009. godini rast zarada je predviđen na nivou od 13% (11 p.p. manje u odnosu na 2008. godinu). Tokom 2010 i 2011. godine rast neto zarada je projektovan na nivou inflacije i produktivnosti rada projektovanih za ove godine (7,7% i 6,8%), što podrazumijeva rast neto zarada na godišnjem nivou od oko 12%, dostižući nivo od 594 € do 2011. godine.

KRIZNI SCENARIO – ZNAČAJAN UTICAJ GLOBALNE FINANSIJSKE KRIZE NA CRNOGORSKU EKONOMIJU U 2009. GODINI

Krizni scenario je baziran na pretpostavci značajnog uticaja finansijske krize na crnogorsku ekonomiju, koja se prvenstveno reflektuje na drastično usporenje privredne aktivnosti. Prema ovom scenariju realni rast BDP-a u 2009. godini je svega 2,5%, smanjenje agregatne tražnje i smanjenje uvoza za 20,3% u odnosu na 2008.godinu, pad izvoza roba i blagi pad prihoda od turizma ostvarenih u 2008. godini, pad transfera iz inostranstva za 50%, pad priliva SDI za gotovo 270 miliona € (odnosno 50,9%), što se sve reperkusira na ostvarenje budžetskog deficita od preko 6% BDP-a, pod pretpostavkom održavanja istog nivoa potrošnje. Sa druge strane uslijed očekivanog usporavanja privredne aktivnosti, smanjenja kreditne aktivnosti i agregatne tražnje uz opadajuća inflatorna očekivanja i očekivane niske cijene nafte inflacija ima trend opadanja u 2009. godini i pretpostavka iz Realnog scenarija su primjenjljive na Krizni scenario. Uslijed usporavanja privrednog rasta i stagnacije strateških sektora dolazi do rasta nezaposlenosti od 0.7 p.p, koji je i pored ublažavanja mjera Vlade dovodi do pada zaposlenosti od 3% u 2009. godini. Period nakon 2009. godine kao i u Realnom scenariju, predstavlja fazu blagog oporavka koji se reflektuje kroz snažniji rast izvoza, nešto slabiji rast uvoza, novi priliv SDI, koje su odložene u 2009. godini, djelimični oporavak kreditne aktivnosti, što sve dovodi do uspostavljanja makroekoomske stabilnosti posmatrano sa stanovišta nivoa inflacije, stope nezaposlenosti i buđžetskog deficita. U tom pravcu, u 2010. godini očekuje se realni rast BDP-a od 3,5%, dok se u 2011. godini uslijed postepenog nestanka efekata globalne ekonomske krize dolazi do jačanja ekonomske aktivnosti refelktovane kroz privredni rast od 4,5% na godišnjem nivou.

Tabela 2.2.2: - Glavni ekonomski indikatori Crne Gore, srednjoročne projekcije za Krizni scenario u periodu 2000-2011. godine

Godina 2007p 2008f 2009f 2010f 2011f

BDP u tekućim cijenama, mil. € 2808 3338,6 3629,1 3959,3 4323,5

Realni BDP, mil. € 2378,9 3035,3 3422,1 3756,1 4137,5

Rast realnog BDP, % 10.3 8.0 2.5 3.5 4.5

Inflacija ITZ, %4 7,7 8,0 5,0 3,5 3,0

Rast zaposlenosti (osobe), % 3,7 6,1 -3,0 2,2 3,1

Stopa nezaposlenosti, % 11,9 10,7 11,6 10,6 9,5

Suficit/deficit javnog sektora, % BDP 6,35 1,43 -2,44 -1,64 -0,71

Izvoz roba i usluga, tekuđe cijene, mil. € 1305,1 1322,0 1225,9 1338,5 1478,8

Stope rasta izvoza roba i usluga, % 22,4 1,3 -7,3 9,2 10,5

Uvoz roba i usluga, tekuće cijene, mil. € 2217,8 2520,5 2008,0 2257,9 2614,2

Stope rasta uvoza roba i usluga, % 29,0 13,6 -20,3 12,4 15,8

Bilans razmjene roba i usluga, tekuće cijene, mil. € -912,7 -1198,5 -782,1 -919,4 -1135,5

Bilans razmjene roba i usluga, % BDP -32,5 -35,9 -21,6 -23,2 -26,3

Bilans tekućeg računa, tekuće cijene, mil. € -836,3 -1137,2 -759,6 -846,1 -1069,3

Bilans tekućeg računa, % BDP -29,8 -34,1 -20,9 -21,4 -24,7

Bruto kapitalna formacija, nominalno, mil. € 683,6 820,0 553,0 702,31 870,9

Realne stope rasta bruto kapitalnih formacija, % 45,5 20,0 -39,3 27,0 24,0

Spoljni dug, % BDP 27,5 27,8 41,2 40,7 39,7

Lična potrošnja

Osnovna pretpostavka kod Kriznog scenarija je da uslijed izrazitog uticaja globalne finansijske krize dolazi do naglog pada agregatne tražnje koja se poslije projektovanog nivoa od 80% u 2008. godini u 2009. godini pada za 3,8 p.p. odnosno na 76,2% BDP-a (Tabela x) rastući svega 3,8% u odnosu na potrošnju u 2008. godini. Razlozi za drastičan pad agregatne tražnje se nalaze u izrazitom padu prliva SDI od 61,8% (odnosno 5,8% BDP-ja ), značajno usporavanje bankarske aktivnosti (projektovani rast kredita stanovništva je u 2009. godini je na nivou od 11,1% - godišnji rast) , značajni pad transfera iz inostranstva od 50%, kao i rast nezapolenosti od 3% na godišnjem nivou. Jedini kanal za relaksiranje agregatne tražnje je povećanje neto zarada kroz smanjenje poreza i doprinosa na zarade, međutim ova mjera ima limitiran efekat i neće biti u mogućnosti da apsorbuje negativna dešavnja na ostalim izvorima finansiranja agregatne tražnje. Domaćinstva se uslijed


35

velike neizvjesnosti odlučuju na odlaganje kupovine potrošačkih dobara što izaziva izrazit pad agregatne tražnje. U 2010. godini dolazi do blagog oporavka privredne aktivnosti tako da je rast BDP a u 2010. godini na nivou od 3,5%, praćen nešto jačim prilivom investicija (rast od 47,6%)i većim uvozom (rast od 12,4%), uslijed veće agregatne tražnje koja se zadržava na nivou od 77,4% BDP-a U 2011. godini je pretpostavljen dalji rast i konačno smirivanje efekata finansijske krize, koji dovode do rasta BDP-a , rasta investicija, rasta kreditne aktivnosti (oko 15%), rasta raspoloživog dohotka, što sve kumulativno dovodi do rasta agregatne tražnje na nivo od 78,2%.

Grafik 2.2.4: Učešće pojedinačnih kategorija potrošnje u BDP-ju za Crnu Goru, period 2008-2011. godine - Krizni scenario

75,080,9

74,2 73,1 69,977,3 76,8 80,0 76,2 77,4 78,2

25,2 24,9 26,8 26,3 29,9 27,0 27,6 27,4 27,9 26,5 25,617,5 14,6 13,3 17,1 18,0 21,9 24,3 24,6

15,2 17,7 20,1

5,9 4,1 2,1 -0,5 -0,3 3,6 3,7 3,9 2,2 1,6 1,4

-23,6 -24,5-16,4 -16,1 -17,5

-29,7 -32,5 -35,9

-21,6 -23,2 -25,4

-60,0

-40,0

-20,0

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Licna potrosnja Potrosnja drzave Bruto investicije u fiksni kapital Promjene zalihaSaldo izvoza i uvoza roba I usluga

Bruto kapitalna formacija

Evidentno je, naročito od početka 2007. godine, da se značajan dio investicija odnosio na investicije u nekretnine koji su iskorišteni za izgradnju novih stambenih i turističkih objekata, popravku i unaprijeđenje postojećih, unaprijeđenje zemljišta, što je sve uslovilo značajan rast nivoa bruto kapitalne formacije, tako da se može zaključiti da je bruto kapitalna formacija naročito od 2007. godine izuzetno porasla najviše zahvaljujući ovoj kategoriji. Sa druge strane, kategorija uvezenih novih i polovnih autmobila i mašina, kompjutera i softvera, predstavlja značajnu stavku u formiranju bruto kapitalne formacije.

Isto kao i prethodnom scenariju polazna osnova za projekcije predstavlja nivo bruto kapitalne formacije iz 2008. godine za koji se pretpostavlja da prati nastavak trenda iz 2007. godine. Naime, uslijed daljeg rasta investicija u nepokretnosti, značajnog uvoza mašina i opreme bruto kapitalna formacija dostiže nivo od oko 820 milona € ili 24,6% BDP-a, bilježeći rast od 20% u odnosu na 2007. godinu.

Međutim, u 2009. godini prema Kriznom scenariju dolazi do značajnog pada SDI od 46,55%, značajnog pada uvoza (20,3%), smanjenja kreditne aktivnosti kako prema fizičkim tako i prema parivrednim društvima. Kao posljedica generalne slabije likvidnosti privatnog sektora, nepovoljnijih uslova za finansiranje investicionih projekata, radi očuvanja rentabilnosti poslovanja, privreda se oslanja na kapitalnu formaciju iz protekle godine te se zajedno uz očekvani dalji pad cijena nekretnina javlja se i pad bruto investicija u fiksni kapital od 39,3% u odnosu na 2008. godinu i zadržava se na nivou od 16,2% BDPa za 2009. godinu. Tokom 2010. i 2011. godine dolazi do nastavka ekonomske aktivnosti, pretpostavlja se rast priliva SDI, i nešto jači kreditni rast (12,4%- godišnji nivo), što se reflektuje kroz rast bruto kapitalne formacije od 29,4% u odnosu na 2009. godinu, odnosno 15,2% BDP-a. Dalji rast bruto investicija u fiksni kapital se poslije pada u 2009. godini oporavlja i nastavlja rast u 2010. godini na nivou od 27% ili 17,7% BDP-a, dok se u 2011. godini zadržava na nivou od 20,6% BDP-a.

Spoljnotrgovinski deficit

Prema Kriznom scenariju spoljnotrgovinski deficit u 2008. godini je procijenjen na 35,9% BDP, rastući sa nivoa od 32,5% BDP-a koliki je procijenjen u 2007. godini. Dalje podubljavanje spoljnotrgovinskog deficita se ostvaruje uslijed stagnacije izvoza roba i usluga (prije svega uslijed pada izvoza roba od oko 8% i stagnacije rasta prihoda od usluga od svega 10%), kao i simultanim rastom izvoza od oko 13,6%.


36

Tokom 2009. godine uslijed izrazitog pada agregatne tražnje od oko 4 p.p, zaustavljanja značajnog priliva SDI, dolazi do pada uvoza od 20,3%. Sa druge strane uslijed pada eksterne tražnje, otežanih uslova za dobijanje kreditne podrške i samim tim slabljenja konkurentnosti crnogorskog izvoznog sektora izvoz roba nastavlja da pada za 14% vraćajući se približno na nivo izvoza iz 2005. godine, dok izvoz usluga, prije svega reflektovan kroz turizam i saobraćaj pada za 2%. Kumulativno posmatrano, spoljnotrgovinski deficit drastično pada u strukturi BDP-a i zadržava se na nivou od 21,6% BDP-a, padajući za 38,8% u odnosu na spoljotgovinski deficit projektovan za 2008. godinu.

Tokom 2010 godine uslijed efekta „odložene tražnje“ iz 2009. godine koja je podstaknuta novim impulsom priliva SDI, rastom neto zarada i kreditne aktivnosti, dolazi do rasta uvoza od 12,4%. Naporedo, usljed pretpostavljene stabilizacije eksterne tražnje, prije svega u sektoru usluga u 2010. godini se pretpostavlja rast od 9,2%, od čega je rast sektora usluga 10%, a rast izvoza roba 8%. To sve utiče na pogoršanje spoljnotrgovinskog deficita koji dostiže nivo od 23,2% BDP-a. Trend rasta izvoza se nastavlja i u 2011. godini (10,5%), tako da se tek u 2011. godini nivo izvoza roba približava onom ostavrenom u 2008. godini dok izvoz uluga bilježi rast od 13,5%. Naporedo, dolazi do rasta uvoza od 15,8%, tako da se na kraju 2011. predviđa spoljnotrgovinski deficit na nivou 26,3% BDP-a.

Zalihe

Kretanje nivoa zaliha u Kriznom scenariju se unekoliko razlikuje u odnosu na kretanje zaliha u Realnom scenariju. Name tokom 2009. godine osnovna pretpostavka je da se umjesto aktivne proizvodnje koriste zalihe, što dovodi do njihovog „topljenja“ tokom 2009. godine na nivo od 2,2% BDP-a. Tokom 2010. i 2011. godine dolazi do daljeg odliva zaliha uslijed povećane agregatne tražnje koja se postepeno aktivira tokom 2010. i 2011. godine, tako da se zalihe nalaze na nivou od 2% BDP-a u 2011. godini.

Tržište rada i faktorska cijena rada

Prema procjenama Kriznog scenarija, u 2009. godini dolazi do pada zaposlnosti od oko 3% u odnosu na 2008. godinu, povećavajući stopu nezaposlenosti za 0,7 p.p. na nivo od 11,6%. Naime, uslijed usporene privredne aktivnosti i smanjenje agregatne tražnje, posebno eksterne tražnje ino-trgovinskih partnera, može se očekvati da će pojedina preduzeća u cilju održanja rentabilnosti poslovanja, jedan broj radnika otpustiti, ili smanjiti zarade. Uslijed prilagođavanja turističke sezone, manja je sezonska zaposlenost. Smanjenje sezonske zaposlenosti će uticati na smanjenje fluktuacija zaposlenosti na mjesečnom nivou (posebno u mjesecima ljetnje turističke sezone), tako da će ova pojava imati uticaj na smanjenje nivoa prosječne zaposlenosti.

U srednjeročnom periodu 2010. i 2011. godine predviđa se rast zaposlenosti od 1,9% u 2010. i 3,1 % u 2011. godini, kojima bi se stopa nezaposlenosti spustila do kraja 2011. godine na nivo od 9,7%, a koji odgovara ekvivalentu od oko 169.092 zaposlenih lica.

JAVNE FINANSIJE


38

Reforme u oblasti javnih finansija u periodu 2007. - 2011. godine su usmjerene na smanjenje ukupnog javnog duga, smanjenje poreskog opterećenja građana i privrede, kao i rast fleksibilne i međunarodno konkurentne ekonomije, predvođene privatnim sektorom. Nastavljeni su procesi kojima je zajednički cilj poboljšanje upravljanja budžetom.

Značajan korak u tom kontekstu je konsolidacija budžeta kroz spajanje van-budžetskih fondova na sistem Trezora, u 2008. godini. Time je poboljšano upravljanje gotovinom i državnim depozitima, racionalnost trošenja javnih prihoda i transparentnost javnih finansija.

Pored navedenog, strateški okvir javnih finansija podrazumijeva nastavak implementacije programskog budžeta kako bi se povećala efektivnost upotrebe novca poreskih obveznika. Istovremeno, implementacija srednjoročnog budžetskog okvira sa uvođenjem limita budžetske potrošnje za sve budžetske jedinice treba da obezbijedi realizaciju ključnih ciljeva ekonomske politike, uz predvidljivost raspoloživih finansijskih sredstava.

Procjene fiskalnih pokazatelja u Crnoj Gori za srednjoročni okvir 2009 - 2011. godine zasnovani su na procijenjenim podacima o kretanju BDP-a i drugih makroekonomskih agregata, podacima o kretanju javne potrošnje u periodu od 2005. do 2007. godine, ostvarenju javne potrošnje za devet mjeseci 2008. godine, procjeni ostvarenja u 2008. godini, i procjeni negativnih efekata globalne ekonomske krize na Crnu Goru u 2009. i narednim godinama, kao i mjerama za njihovo ublažavanje.

Neizbježnost ekonomskih ciklusa i neminovno usporavanje ekonomije u određenom trenutku pozicionira potrebu za stvaranjem uslova za dugoročnu produktivnost ekonomije i pored pojedinih procikličnih odluka u tom kontekstu. Stoga, sprovođenje poreskih reformi pored stvaranja dodatnog prostora privredi za investiranje ima za cilj i uspostavljanje dugoročne kontrole nad državnim rashodima shodno politici uravnoteženog budžeta.

Osim toga, Crna Gora kao potencijalni kandidat za ulazak u EU ima za cilj jačanje institucionalnih kapaciteta, usklađivanje sa propisima Evropske unije, razvoj građanskog društva, unaprijeđenje regionalne i prekogranične saradnje, kao i snaženje mogućnosti korišćenja fondova EU. Za realizaciju navedenih ciljeva Crna Gora će u periodu 2008. - 2013. godine, u okviru IPA programa Evropske unije koristiti sredstva Instrumenata Pretpristupne pomoći (IPA Fond).

Imajući sve gore navedeno u vidu, potrebno je kontinuirano analizirati srednjoročnu fiskalnu održivost koju determinišu politika zarada u javnom sektoru, implementacija poreskih reformi, realizacija kapitalnog budžeta, odnosno definisanje odgovora na visoke zahtjeve za investicijama u infrastrukturu i servisiranje domaćeg duga. Definisanje srednjoročnog okvira budžetske potrošnje će pomoći usaglašavanju konkurentnih potreba za budžetskim sredstvima.

Tabela 3.1: Osnovni makroekonomski i fiskalni parametri za period 2000 – 2011. godine:

Makroekonomski i

fiskalni okvir (u % BDP-a)

2007 2008 2009 2010 2011

izvršeno Projekcijabudžetski

scenario

centralni

scenario

krizni

scenario

budžetski

scenario

centralni

scenario

krizni

scenario

budžetski

scenario

centralni

scenario

krizni

scenario

Nominalni rast BDP-a 30.7% 18.9% 14.5% 11.3% 8.7% 10.8% 10.3% 9.2% 9.2% 8.7% 9.2%

Realni rast BDP-a 10.7% 8.1% 7.0% 5.0% 2.5% 6.5% 5.0% 3.5% 6.0% 4.5% 4.5%

Javni prihodi 47.72 45.93 44.60 44.34 39.55 42.62 43.93 43.13 41.14 43.15 42.79

Konsolidovana javna

potrošnja41.37 44.50 44.44 46.74 41.98 41.72 45.13 44.77 40.23 43.75 43.50

Deficit/Suficit 6.35 1.43 0.16 -2.40 -2.44 0.90 -1.20 -1.64 0.91 -0.60 -0.71

Kamate 0.99 0.72 0.67 0.70 0.70 0.71 0.76 0.83 0.67 0.72 0.79

Primarni deficitt/suficit 7.34 4.03 0.83 -1.70 -1.74 1.61 -0.44 -0.81 1.58 0.12 0.08

Povećanje / smanj.

depozita4.44 3.11 -0.76 -0.62 -0.38 -0.12 0.23 -0.34 -0.21 0.52 0.01

Kao što se može vidjeti iz tabele, period 2007 - 2008. godine karakterišu veoma visoke stope ekonomskog rasta, suficit budžeta javnog sektora i značajno povećanje depozita. Za period 2009 - 2011. godine razrađena su tri scenarija, u zavisnosti od stepena uticaja globalne ekonomske krize na Crnu Goru. U budžetskom i centralnom scenariju zadržan je isti apsolutni nivo javne potrošnje ali je zbog različitih nominalnih vrijednosti BDP-a relativno učešće izdataka u centralnom scenariju veće.

U tzv. kriznom scenariju uz značajan pad javnih prihoda procjenjuje se da bi projektovani nivo potrošnje bio neodrživ, pa je stoga neophodno reducirati kapitalne rashode, kako bi se došlo do novoa deficita od oko 2,4%, koji je moguće finansirati kroz aranžmane sa međunarodnim finansijskim institucijama i drugim potencijalnim kreditorima.


39

3.1. Sektor javnih finansija – fiskalni okvir i upravljanje dugom

3.1.1. Trendovi u javnim finansijama u periodu 2007 - 2008.

Period 2007 – 2008. godine karakteriše visok nivo budžetskih i javnih prihoda, redovno servisiranje svih zakonskih i budžetskih obaveza, višak javnih prihoda nad konsolidovanim izdacima i povećanje depozita javnog sektora. U isto vrijeme, došlo je do značajnog povećanja izdataka javnog sektora uzrokovano povećanim izdacima za penzije, značajnim ulaganjima u infrastrukturu i povećanim zaradama u javnom sektoru. Sve obaveze prema domaćim i međunarodnim finansijskim institucijama (otpata dugova) uredno su servisirane. Nijesu stvarane neizmirene obaveze. U ovom periodu vođena je oprezna fiskalna politika, s obzirom na privremeni karakter povećanih tekućih prihoda. Nije došlo do povećanja javnog duga, već je inostrani dug značajno smanjen prijevremenim otplatama duga Svjetskoj banci. Takođe, nivo depozita Države značajno je povećan u ovom periodu – 4,44% BDP-a u 2007. godini i 3.11% BDP u 2008. godini (procjena).

Tabela 3.1.1.1: Pregled planiranih i ostvarenih primitaka i izdataka javnog sektora u 2007. i 2008. godini, u miliona € i procentima BDP-a:

O P I SOstvarenje 2007 Plan 2008 Projekcija 2008

u mil € u % BDP-a u mil € u % BDP-a u mil € u % BDP-a

TEKUĆI PRIHODI 1340.02 47.72 1374.01 41.16 1533.11 45.93

Porezi 782.94 27.88 832.80 24.95 944.77 28.30

Doprinosi 306.79 10.93 269.95 8.09 297.31 8.91

Takse 33.77 1.20 37.21 1.11 35.51 1.06

Naknade 122.74 4.37 168.33 5.04 192.09 5.75

Ostali prihodi 70.98 2.53 49.93 1.50 51.60 1.55

Primici od otplate kredita 22.81 0.81 15.78 0.47 11.83 0.35

KONSOLIDOVANA JAVNA POTROŠNJA 1161.77 41.37 1373.64 41.15 1485.35 44.50

TEKUĆA JAVNA POTROŠNJA 974.51 34.70 1103.64 33.06 1178.18 35.30

Tekući izdaci 565.26 20.13 560.16 16.78 586.52 17.57

Transferi za socijalnu zaštitu 298.78 10.64 285.06 8.54 328.42 9.84

Transferi instit. pojed. NVO i javnom s. 81.16 2.89 220.51 6.61 220.71 6.61

Ukupni kapitalni izdaci 187.26 6.67 270.01 8.09 307.16 9.20

Pozajmice i krediti 9.57 0.34 22.10 0.66 22.09 0.66

Otplata garancija 0.06 0.00 0.60 0.02 0.60 0.02

Rezerve 18.95 0.67 15.21 0.46 19.84 0.59

DEFICIT/SUFICIT 178.25 6.35 0.37 0.01 47.76 1.43

FINANSIRANJE -178.25 -6.35 -0.37 -0.01 -47.76 -1.43

Domaće finansiranje -80.73 -2.88 -27.93 -0.84 -53.42 -1.60

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 17.50 0.62 15.05 0.45 15.05 0.45

Otplata dugova rezidentima 29.73 1.06 6.95 0.21 6.94 0.21

Otplata obaveza iz prethodnog perioda 68.50 2.44 36.03 1.08 61.53 1.84

Otplata stare devizne štednje 9.46 0.34 12.50 0.37 12.50 0.37

Otplata po osnovu restitucije 0.00 0.00 8.00 0.24 8.00 0.24

Otplata obaveza iz preth. perioda 59.04 2.10 15.53 0.47 41.03 1.23

Inostrano finansiranje -80.72 -2.87 24.79 0.74 24.00 0.72

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 3.52 0.13 37.46 1.12 36.67 1.10

Otplata dugova nerezidentima 84.24 3.00 12.67 0.38 12.67 0.38

Donacije 1.65 0.06 5.40 0.16 3.56 0.11

Prihodi od privatizacije ili depoziti 106.12 3.78 97.38 2.92 81.78 2.45

POVEĆANJE/SMANJENJE DEPOZITA 124.57 4.44 100.00 3.00 103.69 3.11


40

Javna potrošnja u 2007. godini iznosila je 1.161,77 miliona € odnosno 41.37% BDP-a. Učešće tekuće javne potrošnje (konsolidovana javna potrošnja umanjena za ukupne kapitalne izdatke - Kapitalni budžet RCG, kapitalni izdaci u tekućem budžetu i kapitalni izdaci fondova i opština) u 2007. godini ukupno je iznosilo 974,51 miliona € što čini 37.70% BDP-a za 2007. godinu.

Tekući gotovinski suficit javnog sektora u 2007. godini planiran je u iznosu od 29,92 miliona €, a dostigao je iznos od 178,25 miliona €, što čini 6,35% procijenjenog BDP-a za 2007. godinu. Suficit je najveći kod Budžeta Crne Gore u iznosu od 172,94 miliona €, dok je kod Fonda penzijskog i invalidskog osiguranja ostvaren suficit u iznosu od 2,39 miliona €. Zavod za zapošljavanje je ostvario deficit od 0,68 miliona €, Republički fond zdravstva je ostvario suficit u iznosu od 1,51 miliona € i lokalna samouprava suficit u iznosu od 2,08 miliona €. Povećanje depozita u 2007. godini iznosilo je 124,56 miliona € ili 4,44% BDP-a. Razlog za ovako visoko ostvarenje tekućih javnih prihoda je sljedeći: visok nivo stranih direktnih investicija, brz rast bankarskih kredita, rast i razvoj turističkog sektora i izrazito dinamično tržište kapitala i tržište nepokretnosti uzrokovali su veoma visok nivo prihoda koji zavise od uvoza i potrošnje – PDV-a, carina, akciza i poreza na promet nepokretnosti. Takođe, značajan rast zarada u javnom i ostalim sektorima ekonomije doprinio je rastu prihoda po osnovu poreza na dohodak i doprinosa za obavezno socijalno osiguranje.

Trend snažnog rasta tekućih prihoda budžeta nastavio se i u prvoj polovini 2008. godine, što je omogućilo rebalans budžeta CG u junu 2008. godine. Osnovni razlog za povećanje izdataka budžeta u 2008. godini bio je da se, usljed povoljnih fiskalnih trendova, otplate obaveze prema licima koja su postala tehnološki viškovi u ranijim godinama, a otplata obaveza po tom osnovu je kasnila, otplate neizmirene obaveze prema penzionerima, nastale odlukom o vanrednom usklađivanju penzija i prijevremeno otplati dio obaveza po osnovu stare devizne štednje, kako bi se smanjio unutrašnji dug. Osim toga, povećani su kapitalni izdaci koji se tiču izrade projektne dokumentacije i dovršetka nekih projekata u 2008. godini za koje je procijenjeno da su prvobitno planirana sredstva nedovoljna. Važno je napomenuti da su svi gore pomenuti izdaci jednokratnog karaktera, i da zbog toga ne ulaze u bazu za planiranje izdataka u 2009. godini, već naprotiv, da smanjuju buduća opterećenja na budžet CG. Takođe je došlo do povećanja izdataka za zarade, zbog Izmjena zakona o zaradama državnih funkcionera i nosilaca ustavno-sudskih funkcija, kod kojih je minimalna cijena rada povećana sa 50 na 75 €.

Najznačajnija povećanja predviđena Izmjenama i dopunama zakona o budžetu za 2008. godinu:

� Sredstva za bruto zarade zaposlenih Zakonom o izmjenama i dopunama zakona o budžetu Crne Gore za 2008. godinu uvećana su za 16,05 miliona €. Do većeg izdvajanja sredstava za bruto zarade došlo je zbog primjene novih zakonskih rješenja koji regulišu ovu oblast;

� Otplata obaveza iz prethodnih godina povećana je za 25,50 miliona €. Najveći dio sredstava u iznosu od 14,50 miliona € odnosi se na isplatu druge vanredne penzije korisnicima penzijskog i invalidskog osiguranja. Odlukom o otkupu obveznica devizne štednje građana koje dospjevaju 2016. i 2017. godine predviđeno uvećanje od 10,0 miliona €, a ostatak sredstava planiran je za obaveze predviđene Zakonom o isplati deviznih sredstava građana položenih preko preduzeća Jugoskandik dd Beograd;

� Transferi za socijalnu zaštitu povećani su za 43,5 miliona € a odnose se na sredstva za tehnološke viškove 20,6 miliona € i sredstva za isplatu penzija Fonda PIO 22 miliona €;

� Kapitalni izdaci su uvećani za 28,8 miliona € i to kapitalni izdaci u tekućem budžetu 10,55 miliona € i Kapitalni budžet CG za 18,23 miliona €:

- Za Direkciju javnih radova planirana su sredstva za kapitalne projekte u kapitalnom budžetu za 2008. godinu u iznosu od 35.642.973,00 €. Izmjenama i dopunama Zakona o budžetu za 2008. godinu uvećana su sredstva za kapitalne projekte za 15.133.800,00 €.

- Za Direkciju za saobraćaj planirana su sredstva za kapitalne projekte u kapitalnom budžetu za 2008. godinu u iznosu od 31.790.000,00 €. Izmjenama i dopunama Zakona o budžetu za 2008. godinu uvećana su sredstva za kapitalne projekte u iznosu od 3.100.000,00 €.

� Rashodi za materijal i usluge povećani su za 12,82 miliona €. Značajno povećanje od 10,00 miliona € odnosi se na ugovorene usluge, za realizaciju projekta Centralni registar stanovništva, stručno usavršavanje zaposlenih, izrada i održavanje softvera, medijske i promotivne aktivnosti i dr. Rashodi za nabavku kancelarijskog materijala, rezervnih djelova i sitnog inventara povećani su za 0,77 miliona €.

� Sredstva tekuće budžetske rezerve povećana su za 4,10 miliona €. Ova sredstva koristiće se za nepredviđene izdatke, do kraja 2008. godine.

Globalna ekonomska kriza još uvijek nije značajno uticala na ostvarenje prihoda budžeta Crne Gore u 2008. godini. Nije došlo do značajnog pogoršanja fiskalnih pokazatelja u decembru 2008. godine, tako da će prihodi budžeta CG biti ostvareni u skladu sa planom, uz takođe visok nivo izvršenja izdataka budžeta i gotovinskim suficitom.14

S obzirom na usporavanje rasta međunarodne razmjene i nivoa odobrenih bankarskih kredita, nešto niže je ostvarenje

14 - Na osnovu preliminarnih podataka o ostvarenju izvornih prihoda za 12 mjeseci 2008 godine, na dan 15. 01. 2009. godine, – 101,6 % u odnosu na plan, i izvršenja budžeta za isti period, Ministarstvo finansija procjenjuje da će budžet CG za 2008. godinu biti u potpunosti izvršen u skladu sa planom.


41

poreza koji zavise od nivoa uvoza i potrošnje. Takođe, evidentan je i pad prometa nepokretnosti, što se osjeća u padu prihoda po ovom osnovu. Sa druge strane, ohrabruje konstantno povećanje prihoda od poreza na dohodak i doprinosa, i pogotovo povećana naplata poreza na dobit, što ukazuje na smanjenje „sive ekonomije” i značajan rast ekonomske aktivnosti.

3.1.1.1 Fiskalni rizici na prelasku u 2009. godinu

Svi fiskalni rizici Crne Gore koji su važili u prethodnim godinama, još uvijek postoje, neki od njih su se čak i bitno povećali, pod uticajem produbljivanja globalne finansijske i ekonomske krize u drugoj polovini 2008. godine. Nekoliko najznačajnijih su:

- Prevelika zavisnost budžetskih prihoda od izvora koji zavise od uvoza – poreza na dodatu vrijednost, akciza i poreza na međunarodnu trgovinu i transakcije (carine). Odnos između uvoznog i unutrašnjeg bruto PDV-a je oko 75:25 u korist uvoznog, i u slučaju značajnog smanjenja uvoza može biti ugrožena fiskalna održivost budžeta. Iako je prihod po osnovu PDV-a i dalje bio najznačajniji izvor prihoda u 2008. godini, struktura izvora prihoda se mijenja u korist poreza na dohodak fizičkih lica i poreza na dobit, što jasno ukazuje na jačanje unutrašnje ekonomske aktivnosti i smanjenu zavisnost od izvora prihoda koji su determinisani nivoom uvoza. Ipak, u slučaju produbljavanja krize, fiskalna održivost budžeta može da dođe u pitanje. U tom smjeru idu i preporuke Svjetske banke iz dokumenta »Izvještaj pregleda javne potrošnje i institucija u Crnoj Gori« objavljenog u novembru 2008. godine, a tiču se vođenja oprezne fiskalne politike usljed privremenog karaktera prihoda koji zavise od nivoa SDI, uvoza i potrošnje.

- Zavisnost od kretanja na svjetskom tržištu aluminijuma. KAP sa svojim repro-lancem čini polovinu crnogorske ekonomije i time u značajnoj mjeri determiniše prihode države. Trenutna cijena aluminijuma na svjetskom tržištu ne omogućava profitabilno poslovanje, što na duži rok ugrožava funkcionisanje KAP-a. Postoji dodatni fiskalni rizik, podizanjem tužbe vlasnika KAP-a prema državi Crnoj Gori od oko 300 miliona € za navodno netačne informacije o finansijskom stanju KAP-a u trenutku preuzimanja od strane novih vlasnika. Takođe, u slučaju eventualnog otpuštanja radnika Prerade, postoji rizik od povećanih izdataka za obeštećenje tehnoloških viškova, odnosno adekvatan socijalni program.

- Međunarodno tržište turističkih usluga, a time i Crna Gora kao turistička destinacija, je veoma izloženo spoljnim uticajima. Prema sadašnjim najavama, turistička sezona 2009. godini biće neizvjesnija od prethodnih, zbog smanjene opšte kupovne moći na globalnom turističkom tržištu, što znači potencijalno manje prihode od turizma i za državu i za turistički sektor.

- Potencijalni fiskalni rizik predstavljaju obaveze povraćaja oduzete imovine i obeštećenja bivših vlasnika. Izmjenama i dopunama zakona o obeštećenju ovaj rizik je značajno umanjen, jer su godišnje isplate ograničene do nivoa od 0,5% procijenjenog BDP-a za svaku fiskalnu godinu. U prethodnim godinama otplata obaveza po osnovu restitucije iznosila je oko 8 miliona € godišnje, a tako je planirano i za 2009. godinu, što ne predstavlja veliko opterećenje za Budžet CG. Ovaj rizik se dodatno smanjuje i kroz prijevremeni otkup obveznica po osnovu restitucije kao i kroz mogućnost korišćenja ovih obveznica na berzi u privatizacionim procesima.

- Dodatno finansiranje infrastukturnih objekata, uključujući autoput Bar-Boljare. U srednjem roku predviđa se kreiranje okvira za konsolidovano upravljanje fiskalnim rizicima javne potrošnje, uključujući javno-privatno partnerstvo. U cilju analize i kvalitetnog upravljanja fiskalnim rizikom po ovom osnovu, Ministarstvo finansija u cilju izračunavanja fiskalnog uticaja izgradnje autoputa Bar Boljare priprema različite scenarie vezane za fiskalni prostor, kao i trošak eventualnog direktnog zaduženja države u cilju izgradnje čitavog autoputa.

- Pritisci na povećanje državnog budžeta zbog preuzimanja dodatnih obaveza u procesu evropskih integracija. Umjesto apsolutnog povećanja potrošnje treba primijeniti organizacione mjere reforme državne uprave i posvetiti pažnju jačanju administrativnih kapaciteta u Crnoj Gori kroz manju ali efikasniju državnu upravu.

- Ranjivost crnogorske ekonomije na eksterne šokove – globalna finansijska kriza inicirana krizom na tržištu nekretnina u SAD-u pokazala je ranjivost međunarodnog finansijskog tržišta čije se negativne reperkusije prelivaju i na crnogorsku ekonomiju. U cilju prevencije posljedica, Vlada Crne Gore predložila je Zakon o podršci bankarskom sektoru, kojim država garantuje za sve depozite privrede i građana i međubankarske kredite crnogorskih banaka. Osim toga, obezbjeđuje pozajmice bankama radi održavanja likvidnosti i vrši dokapitalizaciju banaka. Takođe je usvojen set mjera fiskalne i socioekonomske politike za preventivno djelovanje i ublažavanje posljedica globalne ekonomske krize.

- Jedan od fiskalnih rizika koji dobija na značaju sa produbljivanjem efekata globalne krize na Crnu Goru je nemogućnost finansiranja povećanog fiskalnog deficita u slučaju zadržavanja planiranog nivoa budžetske i javne potrošnje uz istovremeni značajniji pad tekućih prihoda. Naime, usljed krize na globalnom finansijskom tržištu, i zemljama sa znatno većim kreditnim rejtingom od Crne Gore, veoma je otežana dostupnost kapitala. U slučaju Crne Gore, svako zaduživanje na međunarodnom tržištu veće od 70-100 miliona € praktično će biti nemoguće u 2009. godini, što značajno limitira manevarski prostor. U ovakvom razvoju događaja, jedini instrument koji stoji na raspolaganju je smanjenje budžetskih izdataka do nivoa mogućeg za finansiranje tekućim prihodima i raspoloživim nivoom pozajmica.


42

3.1.1.2 Mjere ekonomske politike na ublažavanju posledica globalne ekonomske krize na Crnu Goru u 2009. godini Crnogorska ekonomija će kao mala i otvorena u 2009. godini u značajnoj mjeri biti pod uticajem negativnih kretanja u

svjetskoj ekonomiji. Negativni trendovi na globalnom nivou značajno su uticali na korekciju procjene rasta BDP u Evropskoj uniji i zemljama regiona. Jasno je da će takva kretanja, s obzirom da su glavni ekonomski partneri Crne Gore nalaze u Evropskoj uniji i regionu imati uticaja na ekonosku aktivnost u Crnoj Gori. Istovremeno, značajan priliv kapitala kroz SDI u Crnu Goru je dolazio iz emerging ekonomija poput Rusije, a velika očekivanja su bila u vezi sa investitorima iz zemalja poput Dubajia koje su takođe značajno pogođene globalnom finansijskom i ekonomskom krizom. Zbog toga su makroekonomski indikatori u izvjesnoj mjeri korigovani i projektovani u 2009. godini na nižem nivou u odnosu na prethodnu godinu, a takođe se konzervativno planira i rast u narednim godinama, uz izradu alternativnih scenarija, u slučaju produbljavanja krize.

Realni sektor u Crnoj Gori u 2009. godini biće pogođen kroz smanjenje tražnje i cijena proizvoda koji značajno utiču na BDP u Crnoj Gori (aluminijum, čelik), potencijalno smanjenje rasta u građevinarstvu i turističkoj djelatnosti, kao i limitiranim i skupljim izvorima finansiranja.

Zbog toga, makroekonomski i fiskalni okvir za Crnu Goru u periodu 2009 - 2011. godine baziran je na očekivanjima postepenog sniženja stopa rasta, sniženja fiskalnih prihoda budžeta CG i lokalne samouprave, kao i korišćenju sredstava depozita i zaduživanju za potrebe finansiranja planiranog nivoa javne potrošnje.

Vlada Crne Gore je kroz predloženi Budžet CG za 2009. godinu usvojila paket mjera ekonomske politike koje idu u pravcu očuvanja makroekonomske stabilnosti, povećanja produktivnosti i očuvanja povoljnog ekonomskog ambijenta kroz sljedeće instrumente:

� Jačanje investicija u infrastrukturu (iskustvo iz prethodnih kriza pokazuje da se zemlje u razvoju moraju prilagoditi novoj fiskalnoj realnosti i oprezno upravljati javnim finansijama u cilju obezbjeđivanja dugoročnih ulaganja u infrastrukturu i socijalni razvoj, izbjegavajući nepotrebna ograničenja javne potrošnje u cilju održavanja visokog i kvalitetnog ekonomskog rasta na dug rok) i jačanu podrške razvoju privatnog sektora (kroz omogućavanje MSP sektoru lakši pristup kreditima). Povećavanje izdataka u kapitalnom budžetu, čime će se povećati investiciona potrošnja i omogućiti uslovi za održanje trenda ekonomskog rasta, iznosi 164% odnosno preko 4% BDP. Predlogom Budžeta za 2009. godinu, opredijeljena su sredstva u iznosu 225 miliona € za potrebe kapitalnih izdataka, u odnosu na 85 miliona € koliko je bilo opredijeljeno u 2008. godini. Na nivou javnog sektora (uključujući opštine) kapitalna ulaganja u 2009. godini su procijenjena na 9,84% BDP-a. Ipak, ukoliko dođe do značajno nižeg ostvarenja budžetskih prihoda od planiranog iznosa biće neophodno smanjenje rashoda u kapitalnom budžetu. U takvim okolnostima biće odloženi pojedini projekti za koje se procijeni da nijesu preduslov za značajne privatne investicije i da njihovo usporenje neće bitnije negativno uticati na ekonomski rast i važne strukturne reforme.

� Smanjenje tekuće, neproduktivne budžetske potrošnje, kojom se stvara prostor za podršku građanima i privredi (set mjera definisan u nastavku) i jačanje investicija u infrastrukturu, kroz:

- Obuzdavanje rasta tekućih izdataka ispod nivoa rasta BDP-a, odnosno relativno smanjenje tekuće javne potrošnje sa 41,5% BDP u 2008. na 39,22% BDP u 2009. godini;

- (Privremeno) zamrzavanje 10% rashoda za materijal i usluge u prvom polugodištu 2009. godine. Članom 12 Zakona o budžetu CG za 2009. godinu definisano je da Vlada može, na predlog Ministarstva finansija, usvojiti kriterijume za utvrđivanje redosljeda prioriteta u plaćanju Budžetom utvrđenih obaveza, a da će dinamika potrošnje sredstava za rashode za materijal i usluge, kod svih potrošačkih jedinica u prvom polugodištu biti umanjena za 10% ove kategorije, u cilju podešavanja sa kretanjem prihoda budžeta. Procijenjena ušteda za prvih 6 mjeseci 2009. godine po ovom osnovu je 6.5 miliona €.

� Podrška građanima i privredi obezbjeđivanjem dodatne likvidnosti, kroz:

- Dalje smanjenje opterećenja na zarade, što će voditi rastu neto zarada. U 2009. godini je planirano smanjenje poreza na dohodak fizičkih lica sa 15% na 12%, kao i smanjenje stopa doprinosa za obavezno socijalno i zdravstveno osiguranje. Navedeno će doprinijeti obezbjeđivanju dodatnih izvora likvidnosti za građane kroz rast neto zarada, što će jačati komponentu individualne potrošnje, u ukupnom iznosu na nivou ekonomije od oko 53 miliona € ili 1,5% BDP. Politika smanjenja opterećenja na rad već nekoliko godina predstavlja osnovni cilj fiskalne politike, a planirana dinamika rasterećenja ugrađena je u zakonske propise, značajno prije naznaka uticaja globalne krize na crnogorsku ekonomiju. Stoga ova mjera, ne samo da može djelovati kontraciklično već predstavlja konzistetnu politiku koja u dugom roku i bez obzira na okolnosti vodi konkurentnijoj privredi CG;

- Prijevremenoj otplati unutrašnjeg duga po osnovu restitucije i stare devizne štednje, čime će se takođe ojačati komponenta potrošnje i obezbijediti dodatna likvidnost, u iznosu od 20 miliona €, odnosno 0,6% BDP. Istovremeno, time se uz značajan diskont smanjuje visina javnog duga i stvara prostor za eventualna nova zaduženja za slučaj potrebe finansiranja deficita;


43

- Ukidanje naknade za auto-puteve, od januara 2009. godine. Ova naknada je predstavljala dio maloprodajne cijene za gorivo, a procjena je da će njenim ukidanjem biti manji trošak - namet na nivou ekonomije (građani i privreda) u iznosu od oko 5 miliona € ili oko 0.15% BDP.

- Ukidanje naknade za korišćenje gradjevinskog zemljista. Ova mjera stupa na snagu od početka 2009. godine čime će privreda biti rasterećena za oko 23 miliona € obaveza po ovom osnovu (koliko su iznosili prihodi opština po ovom osnovu u 2008. godini), odnosno oko 0,75% BDP-a. U značajnom dijelu ovo rasterećenje će imati pozitivne implikacije na velike sisteme poput EPCG čime će se stvori osnova za pozitivniji rezultat i investicije ili umanjenje cijene električne energije.

- Smanjenjem cijena električne energije za malu i srednju privredu uz istovremeno nastavljanje programa subvencionisanja najugroženijih kategorija stanovništva. Vlada CG je u decembru 2008. godine donijela odluku o smanjenju cijena električne energije za sektor male i srednje privrede u iznosu od 10%, odnosno oko 8 miliona € na nivou godine, kroz umanjenje poreskih potraživanja koje država ima prerma EPCG. Ovo bi značilo dodatnu likvidnost za malu i srednju privredu Crne Gore u iznosu od oko 0.3% BDP-a. Prethodno povećanje cijena koje je odobrila regulatorna Agencija za energetiku, koje najviše pogađa domaćinstva je dalji korak ka tržišnim cijenama i predstavlja preduslov za privlačenje značajnih privatnih investitora u energetski sektor.

- Ukidanje obaveza plaćanja socijalnih doprinosa na otpremnine radnika. Tom mjerom se želi pomoći restrukturiranje kompanija, kao i obezbijediti potencijalno veće otpremnine.

- Stvaranje uslova da se obezbijede dugoročne kreditne linije bankarskom sektoru od međunarodnih finansijskih institucija (EIB, KfW) radi podrške malim i srednjim preduzećima. Za ove namjene Vlada je spremna da obezbijedi garancije u iznosu oko 100 mil eura što je predviđeno budžetom za 2009. godinu.

� Socio – ekonomske mjere; Pored mjera fiskalne politike, Vlada Crne Gore sprovodi i socio – ekonomske mjere u cilju održavanja ekonomskog rasta, jačanju životnog standarda i podsticanju preduzetništva. Naime, Vlada Crne Gore realizuje projekat pod nazivom „Posao za Vas” koji ima za cilj da promoviše i podstakne aktivno zapošljavanje, kao i podrži dostupnost finansijskih sredstava za kvalitetne projekte. Realizacija ovog projekta ne podrazumijeva klasičan oblik socijalne podrške, gdje se kroz jednostrane transfere, obezbjeđuje podrška ugroženim kategorijama stanovništa, već se bazira na omogućavanju i lakšem pristupu obezbjeđivanja izvora finansiranja za fizička i pravna lica koja žele da se bave biznisom. Za realizaciju projekta, u narednoj godini, opredijeljena su finansijska sredstva u iznosu od 18,15 miliona €, odnosno 0,5% BDP-a. Pomenuto, u krajnjem doprinosti, povećanju zaposlenosti, proširenju poreske baze i rastu ekonomske aktivnosti i životnog standarda, za razliku od klasčnih mjera socijalne politike kojima se socijalni problemi rješavaju samo na određen vremenski period.

Evidentno ja da se svim navedenim mjerama podspješuje komponenta potrošnje, individualne, investicione i javne, u cilju objezbjeđivanja dodatne likvidnosti i za realni i bankarski sektor i time kotracikličnog djelovanja na elemente recesije. Ukupan iznos ovog podspješivanja kroz fiskalne i socio-ekonomske mjere iznosi oko 9.5% procijenjenog BDP-a, odnosno preko 320 miliona €.

3.1.1.3 Ciljevi i osnovna usmjerenja fiskalne politike u narednom srednjoročnom periodu

Uzevši u obzir da je Crna Gora eurizovana ekonomija, poseban akcenat je na mjerama fiskalne politike Osnovni ciljevi fiskalne politike u srednjem roku, koji polaze od pozitivnih očekivanja za naredne fiskalne godine su:

� Unaprjeđenje transparentnosti i kontrole trošenja javnih resursa – potpuna integracija državnih fondova, nastavak implementacije kapitalnog i programskog budžeta, početak implementacije srednjoročnog okvira budžetske potrošnje, izmjena zakonske regulative koja se tiče interne finansijske kontrole;

� Smanjenje fiskalnog opterećenja na ekonomiju i domaćinstva – nastavak poreskih reformi na smanjenju stope poreza na dohodak i stopa obaveznih socijalnih doprinosa, ukidanje naknade za puteve i naknade za korišćenje građevinskog zemljišta, subvencije domaćinstvima i MSP za utrošenu električnu energiju;

� Nastavak smanjenja »sive« ekonomije – pojačani napori Poreske uprave i gore navedene poreske olakšice kao podst-icajne mjere ka legalizovanju biznisa;

� Funkcionisanje održivog sistema javnih finansija – relativno smanjenje tekuće potrošnje, uz povećanje kapitalnog bu-dže ta, uravnotežen tekući budžet i smanjenje javnog duga.

Uvažavajući realnost mogućeg negativnog razvoja događaja u dijelu ekonomske aktivnosti u narednim godinama (scenario značajno nižih stopa ekonomskog rasta) i posljedičnog reflektovanja na javne finansije (smanjenje prihoda), posljednji od


44

navedenih ciljeva (funkcionisanje održivog sistema javnih finansija) će podrazumijevati poštovanje mastritskih fiskalnih kriterijuma (javni dug ispod 60% BDP, maksimalni deficit 3% BDP), kroz:

- značajnije smanjenje tekuće potrošnje;- odlaganje i usporavanje realizacije kapitalnih projekata kako bi se značajno smanjila kapitalna potrošnja;- zaduživanje za pokriće fiskalnog deficita, maksimalno do 2,4% BDP.

U periodu 2009-2011. godine doći će do nastavka implementacije sljedećih fiskalnih i budžetskih reformi:

� Nastavak smanjenja poreskog opterećenja – snižavanje stope poreza na dohodak fizičkih lica sa 15% u 2008. na 12% u 2009. godini i na 9% u 2010. godini. Ova mjera značajno utiče na stvaranje stimulativnijeg okvira za razvoj privatnog preduzetništva i povećanje konkurentnosti, kao i smanjenje zaposlenosti u okviru »sive ekonomije« i uvođenje u legalne tokove, što se vidi iz povećane fiskalne naplate po ovom osnovu.

� Nastavak smanjenja stope doprinosa – snižavanje stope doprinosa za zdravstveno osiguranje sa 12 % u 2008. godini na 10,5 % u 2009. godini i 9 % u 2010. kao i snižavanje stope doprinosa za penzijsko osiguranje sa 21 % u 2008. godini na 20,5 % u 2009. i 20 % u 2010. godini.

� Ograničavanje nivoa tekuće javne potrošnje predviđeno je smanjenjem njenog učešća u BDP-u sa oko 37,5 % u 2009. na ispod 33 % u 2011. godini. Krajnji cilj je smanjena uloga države u ekonomskom životu zemlje, što će omogućiti veću konkurentnost privatnog sektora uz povećanje zaposlenosti i rasta realnih zarada.

� Uz smanjenje nivoa tekuće javne i budžetske potrošnje, u srednjem roku 2009-2011. obezbijediće se sredstva za nastavak implementacije Kapitalnog budžeta CG u iznosu od 6,63% BDP-a. Dodatna sredstva koja se planiraju za ove namjene, kroz ulaganja u infrastrukturu omogućiće stvaranje pretpostavki za brži rast i razvoj ekonomije.

� Nastavak isplate obaveza po osnovu stare devizne štednje i restitucije, pri čemu je otplata obaveza po osnovu restitucije ograničena na iznos do 0,5% BDP-a godišnje, da bi se obezbijedila fiskalna održivost budžeta CG.

� Korišćenje pretpristupnih fondova EU – IPA fondovi u periodu 2008-2013. godine, pri čemu su Crnoj Gori kao potencijalnom kandidatu dostupna sredstva prve dvije komponente – Podrška tranziciji i jačanju institucija i Regionalna i prekogranična saradnja. U periodu 2009-2011. godine, biće raspoloživo godišnje korišćenje do nivoa od oko 33 miliona €.

� Ostvarenje viška izvornih prihoda nad konsolidovanim javnim izdacima od 0,7-0,8% BDP-a prosječno godišnje u periodu 2009-2011. Višak prihoda nad izdacima omogućiće akumuliranje rezervi za kapitalne investicije, saniranje posljedica eventualnih eksternih šokova i prijevremenu otplatu kreditnih obaveza prema međunarodnim finansijskim institucijama.

� Implementacija srednjoročnog budžetskog okvira - Pretpostavka za koncipiranje i primjenu sradnjoročnog budžetskog okvira je reforma procesa pripreme i planiranja budžeta i uvođenje finansijskih limita (plafona) za budžetske korisnike u višegodišnjem periodu. Budžetske aproprijacije za višegodišnji period će se bazirati na strateškim dokumentima Vlade i pojedinih resornih Ministarstava u skladu sa fiskalnim okvirom ukupne javne potrošnje. Na taj način se uvodi metod „odozgo na dolje” u procesu pripreme i planiranja budžeta (za razliku od dosadašnjeg metoda „odozdo na gore”). Implementacija podrazumijeva uspostavljanje limita u srednjoročnom periodu u kumulativnom iznosu, po ekonomskoj klasifikaciji, i po budzetskim korisnicima dok će detaljan pregled troškova biti preciziran godišnjim zakonima o budžetu. Ključna prednost uvođenja srednjoročnog budžetskog okvira ogleda se u stabilnijoj i održivoj fiskalnoj politici, većem kapacitetu za regulisanje budućih budžetskih efekata/rezultata i poboljšanoj mogućnosti Vlade da izvrši alokaciju resursa u sklopu programa i organizacionih jedinica, u skladu sa svojom politikom i prioritetima.

� Nastavak implementacije Kapitalnog budžeta CG - Nastavak implementacije Kapitalnog budžeta CG u nivou od 6,5% BDP-a godišnje u periodu 2009-2011. godine. Planira se formiranje baze podataka o svim projektima, koji su povezani sa budžetom. Time bi se postigla adekvatna analiza fiskalnih rizika, kao i poboljšao proces donošenja odluka kod izbora prioriteta. Usvajanje novog zakona o koncesijama i privatno javnom partnerstvu će biti značajan regulatorni okvir za upravljanje jednim dijelom investicija.

� Potpuna implementacija programskog budžeta - Kod implementacije programskog budžeta u Crnoj Gori zastupnjen je model Budžetskog programa koji predstavlja glavnu aktivnost (program) ili grupu aktivnosti (potprogrami) koji se realizuje preko potrošačkih jedinica. Uvedena su dva nivoa primjene programskog budžeta koji se iskazuju preko programa i potprograma. Reformom programskog budžeta uvodi se logična programska klasifikacija za cjelokupan budžet, kao i priprema IT sistema za monitoring i izvršenje budžeta prema programskoj strukturi. Postepeni prelazak sa linijskog na programski budžet implementira se od 2005. godine. Potpuna implementacija programskog budžeta, koja uključuje indikatore i potpunu primjenu metoda “odozgo na dolje” u procesu pripreme i planiranja budžeta, predviđa se u srednjem roku. Vlada Crne Gore


45

usvojila je Odluku o načinu izrade i sadržini programskog budžeta kojom se utvrđuje način izrade i sadržina programskog budžeta koji pripremaju potrošačke jedinice radi planiranja godišnjeg zakona o budžetu i način dostavljanja Izvještaja o realizaciji programskog budžeta. Programski budžet potrošačkih jedinica u Zakonu o budžetu Crne Gore za 2009. godinu sadržaće u:

(a) normativnom dijelu- naziv potrošačke jedinice,- naziv programa i- jedinstveni identifikacioni broj (organizacioni kod);

(b) obrazloženju- naziv potrošačke jedinice,- izjavu o misiji,- naziv programa,- jedinstveni identifikacioni broj (organizacioni kod)- opis programa i - izvore finansiranja.

3.1.2 Srednjoročni fiskalni okvir za period 2009 – 2011. godine

Predloženi budžet Crne Gore za 2009. godinu bazira se na procjeni rasta BDP za 2009. godinu iz sredine 2008. godine (na nivou od 7%). Potpuno je jasno da je u promijenjenim međunarodnim uslovima ovaj makro i fiskalni scenario optimističan. Drugi dio poglavlja tako artikuliše dva srednjoročna fiskalna scenarija Crne Gore za period 2009 – 2011. godine.

Oba se scenarija bitno razlikuju na prihodnoj strani (prije svega kao posledica različitih stopa predvidjenog privrednog rasta u 2009. godini) i posledično i u predviđenom obimu deficita javnih finansija. Prvi imenovan „realni” scenarij bazira za stopi rasta od 5%, u 2009. godini, dok drugi, imenovan kao „pesimistički” scenarij pretpostavlja stopu rasta od 2.5% u toj istoj godini.

Takođe, prvi alternativni scenario pretpostavlja isti nivo potrošnje kao u usvojenom predlogu budžeta za 2009. godinu uz veće finansiranje – preko zaduživanja u inostranstvu, dok je u drugom nivo potrošnje planiran budžetom za 2009. godinu neodrživ i pretpostavka je da će doći do rebalansa budžeta i značajnog smanjenja kapitalnih izdataka u 2009. godini i srednjem roku.

a) Usvojeni budžet Crne Gore za 2009. godinu

Osnovne makroekonomske i fiskalne pretpostavke na kojima je zasnovan Budžet Crne Gore u 2009. godini razvijene su u toku drugog i trećeg kvartala 2008. godine, kada se razmjere globalne ekonomske krize i njene dugoročne implikacije na crnogorsku ekonomiju još nijesu mogle predvidjeti. Zbog toga makroekonomski i fiskalni pokazatelji u svjetlu najnovijeg razvoja djeluju optimistički.

Tabela 3.1.2.1: Osnovni makroekonomski i fiskalni pokazatelji iz Zakona o budžetu Crne Gore za 2009. godinu:

Makroekonomski i fiskalni okvir (u % BDP-a) 2009 Projekcija

Mak

roek

onom

ski p

okaz

atel

ji

Nominalni rast BDP-a 14.50

Realni rast BDP-a 7.0

Inflacija 4.5

Uvoz 78.0

Izvoz 48.0

Deficit tekućeg računa 27.0

Neto strane direktne I ostale investicije 23.1

Domaći krediti 110.4

Bankarski depoziti 69.0

Fisk

alni

pok

azat

elji

Javni prihodi 44.60

Konsolidovana javna potrošnja 44.44

Deficit/Suficit 0.16

Kamate 0.80

Primarni deficit/suficit 0.96

Povećanje / smanjenje depozita -0.76


46

U skladu sa projektovanim makroekonomskim parametrima, Skupština Crne Gore je usvojila Predlog budžet Crne Gore za 2009. godinu.

Tabela 3.1.2.2: Osnovni fiskalni planovi javne potrošnje za srednjoročni okvir:

O P I SPlan 2009 Projekcija 2010 Projekcija 2011

mil € % BDP mil € % BDP mil € % BDP

IZVORNI PRIHODI 1705.12 44.60 1805.40 42.62 1902.94 41.14

Porezi 1076.61 28.16 1136.61 26.83 1182.56 25.57

Doprinosi 373.20 9.76 402.40 9.50 435.32 9.41

Takse 40.94 1.07 43.29 1.02 46.33 1.00

Naknade 129.93 3.40 136.50 3.22 144.48 3.12

Ostali prihodi 68.41 1.79 70.15 1.66 76.28 1.65




Tekući izdaci 593.08 15.51 620.55 14.65 648.27 14.02

Kapitalni izdaci Tekućeg budžeta 49.90 1.31 51.61 1.22 56.42 1.22



Kapitalni budžet 340.69 8.91 363.79 8.59 389.05 8.41


Rezerve 27.89 0.73 21.95 0.52 24.22 0.52

SUFICIT / DEFICIT 6.33 0.17 38.36 0.91 42.20 0.91

FINANSIRANJE -6.33 -0.17 -38.36 -0.91 -42.20 -0.91


Inostrano finansiranje 16.91 0.44 13.03 0.31 5.34 0.12

Donacije 8.81 0.23 8.79 0.21 8.76 0.19


POVEĆANJE/SMANJENJE DEPOZITA -28.89 -0.76 -5.01 -0.12 -9.73 -0.21

Fiskalne projekcije u budžetskom scenariju su bazirane na makroekonomskom scenariju koji podrazumijeva usmjeren rast ekonomskih aktivnosti i stabilan i niži nivo inflacije u odnosu na period 2007-2008. godine. Očekivano je da nivo inostranih investicija postepeno opada s visokog nivoa u 2008. godini. U periodu od 2009-2012. godine očekivan je postepeni pad nivoa bankarskih kredita što bi dovelo do umjerenog pada potrošnje domaćinstava i stabilizacije investicione aktivnosti. Smanjenje privatne potrošnje kombinovano s planiranim smanjenjem tekuće javne potrošnje obezbijedilo bi poboljšanje platnog bilansa i smanjenje deficita tekućeg računa. Očekivano umjereno smanjenje uvoza roba kao i blagi rast prihoda po osnovu izvoza roba i usluga trebalo je da rezultira značajnim poboljšanjem trgovinskog bilansa. Na dalje je bila očekivana visoka naplata tekućih prihoda – u skladu sa nominalnim rastom BDP-a, zasnovana na proširenju poreske baze zbog smanjenja stopa poreza i doprinosa, novim zakonskim rješenjima o zapošljavanju nerezidenata i povećanju akciza na duvanske proizvode, kao i relativno visokim nivoom uvoza i potrošnje i samim tim i prihodima po tom osnovu.

Takođe je bila očekivana i visoka naplata izvornih prihoda lokalne samouprave – prvenstveno po osnovu lokalnih poreza i naknada, kao i značajna kapitalna ulaganja u lokalnu infrastrukturu.

b) Dva alternativna scenarija fiskalnih agregata u period 2009 – 2011. godine

Ministarstvo finansija je, u međuvremenu, zajedno sa Centralnom bankom Crne Gore, razvilo dva alternativna makroekonomska scenarija, i u skladu sa njima dva alternativna fiskalna scenarija. Prvi imenovan „realni” scenarij zasnovan je na realnom rastu BDP-a od 5% godišnje u godinama 2009. i 2010. te 4,5% u 2011. godini, dok je drugi, to jest „krizni” scenarij zasnovan na realnom rastu BDP-a od 2,5% u 2009. godini, 3,5% u 2010. godini te 4,5% u 2011. godini. U zavisnosti od različitih stopa rasta, scenariji predviđaju različite nivoe javnih prihoda i rashoda, uz održivi nivo fiskalnog deficita i finasiranja potrošnje.


47

Tabela 3.1.2.3: „Realni” scenario; realni rast BDP-a od 5% u 2009. godini, 5% u 2010. godini te 4,5% u 2011. godini:

O P I SProjekcija 2009 Projekcija 2010 Projekcija 2011

Mil € % BDP mil € % BDP mil € % BDP

IZVORNI PRIHODI 1610.61 44.34 1731.30 43.93 1844.99 43.15

Porezi 1000.53 27.55 1084.60 27.52 1159.64 27.12

Doprinosi 363.57 10.01 389.62 9.89 419.69 9.82

Takse 40.94 1.13 43.79 1.11 44.56 1.04

Naknade 121.43 3.34 121.80 3.09 126.40 2.96

Ostali prihodi 68.11 1.88 74.85 1.90 77.74 1.82




Tekući izdaci 593.08 16.33 615.55 15.62 644.29 15.07

Kapitalni izdaci Tekućeg b. i fondova 49.90 1.37 51.61 1.31 58.42 1.37


Transferi instit. pojed. NVO 243.15 6.69 260.10 6.60 264.86 6.19



Rezerve 27.89 0.77 21.95 0.56 24.19 0.57

SUFICIT / DEFICIT -87.18 -2.40 -47.43 -1.20 -25.76 -0.60

FINANSIRANJE 87.18 2.40 47.43 1.20 25.76 0.60



Donacije 8.81 0.24 8.79 0.22 8.76 0.20


POVEĆANJE/SMANJENJE DEPOZITA -22.40 -0.62 9.20 0.23 22.32 0.52

Moguće pogoršanje makroekonomskih indikatora u srednjem roku značajno će se odraziti na fiskalne bilanse osjetljive na eksterne uticaje – direktno kroz smanjenje poreza na dodatu vrijednost na uvozne proizvode, i indirektno kroz usporavanje ekonomskog rasta izazvano smanjenjem priliva stranih investicija i smanjenjem izvoza. Uz pretpostavku da se planirani nivo potrošnje u cjelosti izvrši, sektor javnih finansija bi po tom scenariju imao gotovinski deficit od 2,4% BDP-a, uz značajno smanjenje depozita države i pozajmice iz inostranih izvora na novou od oko 100 miliona € godišnje. Primjenom mjera prevencije i ublažavnja uticaja eksternih šokova, u srednjem roku bi se sistem javnih finansija stabilizovao sa deficitom od ispod 1% BDP-a i manjim korišćenjem sredstava depozita. Rast ekonomije prema centralnom scenariju ne bi ugrozio fiskalnu održivost budžeta CG i nivo budžetske potrošnje planiran budžetom CG za 2009. godinu. U tom smislu, Zakon o budžetu omogućava izvršenje svih rashodnih kategorija uz „pokrivanje deficita“ do maksimalnog iznosa od 80 miliona €, tokom budžetske godine.

U narednoj tabeli prikazan je srednjoročni okvir javne potrošnje koji je zasnovan na „kriznom” scenariju koji za 2009. i 2010. godini predviđa još veće usporavanje ekonomskog rasta uzrokovanog mogućim produbljivanjem globalne ekonomske krize i njenim produženim trajanjem.

Tabela 3.1.2.4: „Krizni” scenario; realni rast BDP-a od 2,5% u 2009. godini, 3,5% u 2010. godini te 4,5% u 2011. godini:

O P I SProjekcija 2009 Projekcija 2010 Projekcija 2011

mil € % BDP mil € % BDP mil € % BDP

IZVORNI PRIHODI 1434.34 39.55 1547.83 43.13 1676.94 42.79

Porezi 869.17 23.96 974.31 27.15 1061.43 27.08

Doprinosi 354.66 9.78 377.93 10.53 407.10 10.39

Takse 36.94 1.02 34.29 0.96 35.26 0.90

Naknade 103.43 2.85 97.70 2.72 105.05 2.68

Ostali prihodi 58.11 1.60 53.15 1.48 55.14 1.41



48



Tekući izdaci 593.08 16.35 615.55 17.15 644.29 16.44

Kapitalni izdaci Tekućeg budžeta 19.90 0.55 31.61 0.88 48.42 1.24





Rezerve 27.89 0.77 19.95 0.56 24.19 0.62

SUFICIT / DEFICIT -88.45 -2.44 -58.91 -1.64 -27.80 -0.71

FINANSIRANJE 88.45 2.44 58.91 1.64 27.80 0.71



Donacije 8.81 0.24 8.79 0.25 8.76 0.22

Prihodi od privatizacije 76.51 2.11 51.88 1.45 49.49 1.26

POVEĆANJE/SMANJENJE DEPOZITA -13.67 -0.38 -12.28 -0.34 0.27 0.01

Zbog nižeg ostvarenja tekućih prihoda i nemogućnosti zaduženja za finansiranje planiranog nivoa potrošnje iz budžetskog scenarija, neminovno je da u ovom slučaju mora doći do rebalansa budžeta CG i budžeta lokalne samouprave. Zbog toga što je tekuća potrošnja neeelastična i već konzervativno planirana – rast svih tekućih izdataka samo u skladu sa projektovanim nivoom inflacije, moralo bi da dođe do značajnog smanjenja kapitalnih izdataka u odnosu na usvojeni budžet za 2009. godinu. Ukupni kapitalni izdaci u srednjem roku ne bi smjeli da prelaze 6% BDP-a, da bi se očuvala održivost sistema javnih finansija. Pored značajnog smanjenja kapitalnih izdataka, i po ovom scenariju bi pozajmice u svrhu finansiranja ovako planirane potrošnje iznosile oko 100 miliona € godišnje, uz korišćenje depozita države u 2009. i 2010. godini.

3.1.3 Strategija upravljanja javnim dugom

Državni dug Crne Gore na 30. septembar 2008. godine, bez javnih preduzeća, iznosi 928,0 miliona € ili 27,8% bruto domaćeg proizvoda (BDP)15. Unutrašnji dug iznosi 453,9 miliona € ili 13,6% BDP-a, dok spoljni dug iznosi 474,1 miliona € ili 14,2% BDP-a. Garancije Crne Gore za kredite javnih preduzeća iznose oko 58 miliona €, ili 1,7% BDP-a, odnosno 6,3% državnog duga. Državni dug čini oko 82,3% ukupno realizovanih budžetskih prihoda u 2007. godini (bez prihoda od privatizacije, kredita i donacija), a 73,7% planiranih budžetskih prihoda u 2008. godini.

U odnosu na kraj trećeg kvartala 2007. godine, državni dug je uvećan za 155 miliona €. Unutrašnji dug uvećan je za 181,5 miliona €, dok je spoljnji dug umanjen za 26,5 miliona €. Pad spoljnjeg duga, u odnosu na treći kvartal 2007. godine, uzrokovan je redovnom amortizacijom i prijevremenom otplatom dvije tranše IBRD kredita u iznosu od oko 40 miliona € u decembru 2007. godine. Do kraja 2008. godine biće prijevremeno otplaćen dug prema Velikoj Britaniji u okviru Pariskog kluba povjerilaca, u iznosu od oko 0,5 miliona funti, i Japanu (METI) u iznosu od oko 1,0 miliona €, a u potpunosti će biti izmiren i dug prema Anglo Yugoslav banci (u USD).

Rast unutrašnjeg duga u toku 2008. godini uzrokovan je prije svega usvajanjem Zakona o obeštećenju korisnika prava

iz penzijskog i invalidskog osiguranja kojim je planirana isplata zaostalih penzija u ukupnom iznosu od 105,0 miliona €, i evidentiranjem obaveza državnih fondova prema komercijalnim bankama, a shodno odredbama izmijenjenog Zakona o budžetu kojim je predviđeno uključivanje vanbudžetskih fondova u budžet Države. U odnosu na kraj trećeg kvartala prošle godine učešće unutrašnjeg duga u ukupnom dugu poraslo je sa 35,2% na 48,9%. Unutrašnji dug će rasti i u narednom periodu, uslijed restitucije, preuzimanja obaveza preduzeća, prije svega Željeznice Crne Gore A.D., tako da iznos unutrašnjeg duga može dostići 20% BDP. (Dio eventualnog preuzimanja obaveza Željeznice Crne Gore A.D. odnosi se i na ino kredite.) Na osnovu Zakona o isplati devizne štednje građana položene kod ovlašćenih banaka sa sjedištem van Crne Gore, uvećan je dug po osnovu stare devizne štednje. Skupština Crne Gore usvojila je i Zakon o isplati deviznih sredstava građana položenih kod Dafiment banke AD Beograd i Banke privatne privrede DD Podgorica položenih preko preduzeća Jugoskandik DD Beograd. Obaveza po osnovu ovog zakona isplaćivaće se do 2017. godine, i procjena ukupne obaveze je oko 9,5 miliona €.

Navedeni podatak o stanju ino duga podrazumijeva iznose angažovanih (povučenih) kreditnih sredstava po pojedinim kreditima. Od ukupno raspoloživih kreditnih sredstava ostaje neangažovano po osnovu IDA kredita oko 11,8 miliona SDR,

15 - Prema najnovijim procjenama BDP će u 2008. godini iznositi 3.338 miliona €.


49

KfW kredita (vodosnabdijevanje faza II i III) 28,3 mil. eura, EBRD kredita za projekat rehabilitacije puteva u iznosu od oko 2,6 miliona €, Poljskog kredita u iznosu od oko 1,0 miliona €, Mađarskog kredita u iznosu od oko 3,2 miliona € i Francuskog kredita za EPCG oko 1,9 miliona €. Takođe, u budućem periodu očekuje se da će biti povučena sredstva robnog kredita Vlade Španije za reciklažni centar u Podgorici u iznosu od 5,0 miliona €, a uslov za povlačenje je potpisivanje posebnog Sporazuma između Ministarstva finansija CG i španske strane, sredstva kredita Erste Bank iz Austrije u iznosu od 6,0 miliona €, kredita Međunarodne banke za obnovu i razvoj (IBRD) za projekat „Katastar“ u iznosu od 11,0 miliona € i „Energetska efikasnost“ u iznosu od 6,5 miliona €, kao i 4,0 miliona € iz kredita Evropske investicione banke (EIB) potpisanog za vrijeme SCG, za projekat rehabilitacije puteva i 5,0 miliona € za projekat otpadne vode. Shodno navedenom, ukupan iznos raspoloživih a nepovučenih sredstava je oko 88,3 miliona €.

U toku 2008. godine potpisani su: ugovor o kreditu sa Erste Bank iz Austrije, za projekat „Nabavka opreme za kliniku za onkologiju“ u iznosu od 6,0 miliona €, ugovori o kreditu sa IBRD za projekat „Katastar“ u iznosu od 11,0 miliona € i „Energetska efikasnost“ u iznosu od 6,5 miliona €, ugovori sa EIB za projekte iz aranžmana potpisanih za vrijeme SCG, a koji su se odnosili na projekte, u Crnoj Gori, iz oblasti puteva 4,0 miliona €, rekonstrukcije aerodroma 1,0 miliona €, otpadne vode 5,0 miliona € i energetike 3,0 miliona €, kao i novi ugovor za projekat rehabilitacije željezničke infrastrukture u iznosu od 7,0 miliona €. Osim navedenog, potpisani su i ugovori sa Evropskom bankom za obnovu i razvoj (EBRD) za druge faze projekata obnove željezničke infrastrukture u iznosu od 5,0 miliona € i regionalno vodosnabdijevanje u iznosu od 7,0 miliona €, kao i Ugovor o kreditu između Elektroprivrede Crne Gore i KfW za projekat „Zamjena filtera u TE Pljevlja i Proširenje trafostanica Ribarevine i Podgorica 5“ u iznosu od 15,0 miliona € (koji je efektivan od 01.01.2009. godine), u kojima se Vlada Crne Gore javlja kao garant.

Iako je potpisivanje planirano za 2008. godinu, očekuje se da će Ugovor o garanciji za projekat izgradnje regionalnog vodovoda sa Abu Dabi fondom za razvoj, u iznosu od 15,0 miliona € i prvi kreditni aranžman sa Razvojnom bankom Savjeta Evrope (CEB) za projekat „Stanovi solidarnosti“, u iznosu od 5,0 miliona €, biti potpisan u toku 2009. godine.

Depoziti Ministarstva finansija na 30. septembar 2008. godine iznose oko 195,8 miliona €, uključujući i 38.477 unci zlata, što je za oko 83,0 miliona € više nego na kraju 2007. godine, dok depoziti državnih fondova, prema podacima Centralne banke CG na 30. avgust 2008. godine iznose 69,0 miliona €. U toku je procedura revidiranja Ugovora o obavljanju bankarskih poslova i usluga u vezi sa sprovođenjem odluka o državnom dugu sa Centralnom bankom Crne Gore, u cilju efikasnijeg plasiranja depozita. Državni dug Crne Gore sa javnim preduzećima na dan 30. septembar 2008. godine iznosio je 1.035,3 miliona € ili 34,2% BDP-a. Iznos obaveza preduzeća u većinskom državnom vlasništvu izračunat je na osnovu garancija Vlade, podataka Centralne banke i podataka dostavljenih od strane preduzeća. U prethodnoj regulativi, Zakon o zaduživanju i upravljanju dugom javnog sektora posmatrao je isključivo dug javnog sektora, koji je, osim duga centralne vlade, opština i državnih fondova, uključivao i dug preduzeća u većinskom državnom vlasništvu, dok izmijenjeni opšti Zakon o budžetu definiše pojam državni dug u skladu sa terminologijom evropskog sistema integrisanih ekonomskih računa, ESA-95.

Tabela 3.1.3.1: Visina i struktura državnog duga Crne Gore u periodu 2008-2011. godine

OPIS 2007 Septembar 2008 Septembar 2009 Projekcija 2010 Projekcija 2011 Projekcija

Unutrašnji dug (u mil. €) 272,4 453,9 897,9 963,5 980,6

- „Budžetski” scenario 9,7 13,6 23,5 22,7 21,2

- „Realni” scenario 9,7 13.6 24,2 23,5 22,0

Inostrani dug (u mil. € ) 500,6 474,1 634,1 704,1 788,3

- „Budžetski” scenario 17,8 14,2 13,9 11.9 10,6

- „Realni” scenario 17.8 14.2 17,0 17,2 17,7

Ukupan dug (u mil. €) 773,0 928,0 1.532,0 1.667,6 1.768,9

- „Budžetski” scenario 27,5 27,8 37,4 34,6 31,8

- „Realni” scenario 27.5 27.8 41,2 40,7 39,7

Napomena: „Budžetski” scenario: BDP u 2007. godini 2.808 miliona €, procijenjeni BDP u 2008. godini 3.338 milina €, BDP u 2009. godini 3.822 milini €, u 2010. godini 4.235 miliona €, a u 2011. godini 4.625 miliona €, odnosno po stopi rasta BDP-a od 7% na godišnjem nivou. ”Realni” scenario: BDP u 2007. godini 2.808 miliona €, procijenjeni BDP u 2008. godini 3.338 miliona €, BDP u 2009. godini 3.715 miliona €, u 2010. godini 4.096 miliona €, a u 2011. godini 4.452 miliona €, odnosno po stopi rasta BDP od 5% na godišnjem nivou.

U tabeli 3.1.3.1 je projektovan je iznos državnog duga, na osnovu preuzetih zakonskih i ugovornih obaveza Države, u cilju procjene održivosti duga, iako je nerealno očekivati da će dug već u toku 2009. godine dostići navedeni iznos, prije svega zbog višegodišnjeg povlačenja kreditnih sredstava i procedura vezanih za rješavanje pitanja duga po osnovu restitucije. Procjena Odsjeka za upravljanje dugom i gotovinom je da će se u 2009. godini povećati iznos ino duga za oko 130,0 miliona


50

€, bez finansiranja eventualnog budžetskog deficita, dok će se unutrašnji dug povećati u iznosu od oko 150,0 miliona €. Nominalni iznosi državnog duga u tabeli 3.1.3.1 su prikazani po „realnom” scenariju, i razlikuju se od „budžetskog” scenarija u projekcijama ino duga, iz kojega će se vjerovatno finansirati eventualni deficit, naime u periodu od 2009. do 2011. godine ino dug je uvećan za po 100 miliona €.

U slučaju rasta BDP-a od 2,5%, nominalni iznos duga u projekcijama iz tabele 3.1.3.1 ne bi se promijenio, jer bi rebalansom budžeta i smanjenjem rashoda iznos neto finansiranja u cilju pokrivanja deficita ostao na nivou od 100 miliona € godišnje kao i u scenariju rasta BDP-a od 5%. Što se tiče učešća državnog duga po BDP, uslijed činjenice da su projekcije nominalnog duga rađene na osnovu ugovorenih obaveza, koje se, na osnovu dosadašnjeg iskustva, ne podudaraju sa stvarnom dinamikom angažovanja sredstava, smatramo da u narednom periodu ni pri manjim stopama rasta dug neće preći 40% od BDP-a.

Grafik 3.1.3.1: Otplata duga u periodu od 2000 – 2012. godine (u milionima €)

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

120,0

2009 2010 2011 2012

Ino dugDomaći dugUkupno

Projekcija kretanja unutrašnjeg duga u periodu od 2009. do 2011. godine, navedena u tabeli 3.1.3.1, zasnovana je na pretpostavkama da će dug po osnovu restitucije dostizati zakonski limit od 10% BDP-a godišnje (već u 2009. godini će dostići ovaj nivo, što je nerealno očekivati, jer je pretpostavka da će svi zahtjevi biti riješeni), dok će otplata ovih obaveza biti 0,5% BDP-a godišnje. Iznos otplate obaveze po osnovu zaostalih penzija biće 34 miliona € godišnje, i isplatiće se u potpunosti do 2011. godine. Predviđeno je i novo zaduženje u 2009. godini u cilju finansiranja projekata Direkcije za saobraćaj, za rješavanje problema uskih grla u saobraćaju. Pretpostavka je da će iznos duga lokalnih samouprava ostati na sadašnjem nivou, a u toku je priprema akta Ministarstva finansija kojim će se detaljnije odrediti postupak zaduživanja lokalnih samouprava. Otplata obaveze po osnovu devizne štednje iznositi oko 14 miliona € godišnje. Vlada je usvojila, u cilju smanjenja unutrašnjeg duga, Odluku o otkupu obveznica devizne štednje građana za 2016. i 2017. godini i do sada je otkupljeno obveznica u vrijednosti od 406.230,00 €. Ministarstvo finansija razmatra i otkup obveznica restitucije u cilju smanjenja unutrašnjeg duga.

U projekciji kretanja ino duga planirana su i nova zaduženja i transferni zajmovi su projektovani u skladu sa dogovorenim okvirom saradnje sa međunarodnim i bilateralnim kreditorima, a sredstva će se koristiti za finansiranje projekata iz oblasti otpadnih voda, regionalnog vodosnadbijevanja, putne i željezničke infrastrukture i energetike. U 2010. godini predviđen je otpis oko 11,2 miliona € obaveza prema KfW iz Pariskog kluba povjerilaca kroz zamjenu duga za projekat otpadnih voda na primorju. Za razliku od prošlogodišnje projekcije, nijesmo predvidjeli prijevremenu otplatu tranše IBRD kredita, jer smatramo da je sa stanovišta troškova mnogo efektivniji otkup obveznica stare devizne štednje i restitucije, kojima se trguje sa značajnim diskontom na crnogorskom tržištu kapitala.

U projektovanju iznosa spoljnjeg duga uključene su obaveze po osnovu neriješenih dužničkih pitanja prema Libiji, Kuvajtu, Češkoj i Slovačkoj i UBS banci po osnovu obveznica izdatih u okviru Londonskog kluba. Dug prema vladama ove četiri zemlje Crnoj Gori je pripao po osnovu raspodjele nealociranog duga (5,88% od 38% za Srbiju i Crnu Goru), i shodno Sporazumu o pitanjima sukcesije iz Beča 29. juna 2001. godine rješava se usaglašenim stavovima u okviru Komiteta za podjelu finansijske aktive i pasive bivše SFRJ. Komitet nije zasjedao više od dvije godine. Što se tiče API obveznica pokušava se naći mogućnost bilateralnog rješavanja ovoga pitanja, jer je kreditor, UBS banka, do skoro insistirao na multilateralnom okviru za rješenje. Ukupan iznos obaveze po osnovu neriješenih dužničkih pitanja vjerovatno će iznositi oko 1% BDP-a.

U 2009., 2010. i 2011. godini dodato je po 100,0 miliona € za finansiranje eventualnog budžetskog deficita, koji se u narednom periodu može javiti uslijed nižeg rasta BDP-a od prethodno planiranog u makroekonomskim projekcijama, a


51

očekujemo da će se finansiranje obezbijediti iz inostranih izvora. Odsjek za upravljanje dugom i gotovinom je već kontaktirao potencijalne kreditore i procjenjuje se da postoji mogućnost da se obezbijedi projektovani iznos od 100,0 miliona € za finansiranje deficita. Međutim, razvoj finansijske krize i njen uticaj na likvidnost i nedostatak povjerenja na kreditnom tržištu, posebno prema kreditorima sa špekulativnim rejtingom, onemogućavaju dostupnost pouzdanog izvora finansiranja. Navedena projekcija ne uključuje obaveze koje će nastati po osnovu izgradnje autoputa Bar-Boljare, kao ni druge infrastrukturne projekte koji nijesu definisani saradnjom sa međunarodnim finansijskim institucijama i bilateralnim kreditorima.

Očekuje se skori završetak tendera za koncesionara za čitav autoput ili jednu dionicu, a Ministarstvo finansija radi na upoređivanju troškova direktnog zaduživanja i putem koncesija, kao i na izradi fiskalnog okvira za eventualno finansiranje autoputa. Iako je riječ o značajnom projektu, limiti određeni fiskalnim okvirom obezbijediće da finansiranje ovog projekta bude održivo sa stanovišta duga, prihoda i otplate duga.

Takođe, u projekcijama duga, nije uzet u obzir eventualni rast obaveza Fonda PIO i Fonda za zdravstveno osiguranje, usljed negativnih demografskih kretanja strukture stanovništva. Strategija za upravljanje dugom za period 2008-2010. godine, koju je Vlada Crne Gore usvojila ne uzima u obzir ove eventualne obaveze koje bi u značajnoj mjeri mogle uticati na održivost duga, s obzirom na to da Strategija pokriva trogodišnji period. Inače, osnovni rezultat Analize održivosti duga, iz Strategije za upravljaje dugom 2008-2010. godine, je da je državni dug Crne Gore u principu održiv, i samo u slučaju negativnog kretanja BDP i budžetskog deficita u dužem roku mogu se javiti određeni problemi.

Valutna struktura državnog duga Crne Gore je povoljna: unutrašnji dug je u eurima, dok je od ukupnog iznosa spoljnjeg duga dio obaveza prema Pariskom klubu servisiran u drugim valutama (oko 26% duga u USD i oko 3% u ostalim), kao i obaveze po osnovu IDA kredita (u SDR). Kamatna struktura je takođe povoljna jer oko 77% iznosa spoljnjeg duga ima fiksnu kamatnu stopu i kreće se od 2% do 5,8%, dok je u okviru unutrašnjeg duga kamatna stopa 2% kod obaveza po osnovu restitucije i devizne štednje, i već je uračunata u nominalni iznos duga. Krediti kod domaćih banaka su trenutno najskuplji i Ministarstvo finansija je već realizovalo značajan dio otkupa ovih kredita i planira se nastavak otkupa i u toku naredne godine. Prijevremeni otkup kredita je dio mjera Vlade za poboljšanje likvidnosti bankarskog sektora a u skladu sa Zakonom o mjerama zaštite bankarskog sektora koji je nedavno usvojen u Skupštini.

Glavni izazov kod upravljanja dugom će stoga biti integrisanje poslova vezanih za dug sa raspoloživom gotovinom, projekcije kretanja gotovine i identifikovanje alternativnih načina zaduživanja Države. Pozajmice od međunarodnih finansijskih institucija će biti jedan od izvora finansiranja projekata u skladu sa investicionim planovima Vlade Crne Gore (Vlada), ali u cilju izbjegavanja stvaranja viška gotovine, treba ispitati načine za smanjivanje već planiranih pozajmica i finansiranje projekata iz raspoloživih sredstava. Ne očekuje se da će biti komercijalnih pozajmica putem izdavanja obveznica i drugih dugoročnih državnih papira, dok treba nastaviti aktivnosti otkupa duga uslijed budžetskog suficita. Emitovanje državnih papira moguće je u slučaju refinansiranja odnosno otkupa duga.

Što se tiče uticaja globalne finansijske krize na trošak zaduživanja, s obzirom na to da su glavni izvor finansiranja Crne Gore međunarodne finansijske institucije, koje u skladu sa svojim kreditnim rejtingom (AAA) pozajmljuju sredstva na tržištu kapitala po najpovoljnijim uslovima i proslijeđuju ih Crnoj Gori uz maržu do maksimalno 1%, smatramo da se trošak finansiranja Države neće značajnije povećati. Međutim, međunarodne finansijske institucije dodjeljuju kreditna sredstva samo za određene projekte i problemi se mogu javiti, kao što je već navedeno, u slučaju potrebe finansiranja tekuće potrošnje Države.

3.1.4 Budžetske implikacije glavnih strukturnih reformi

� Nastavak procesa privatizacije

Primici od privatizacije i prodaje imovine u 2009. godini planirani su u iznosu od 35 miliona €. Planirani iznos primitaka po osnovu prodaje vojne imovine iznosi 3 miliona €, a ostatak se odnosi na prihod od planirane prodaje imovine i akcija koje država posjeduje u preduzećima: Institut Simo Milošević Igalo – 20 miliona €, Jadransko brodogradilište Bijela – 4 miliona €, Duvanski kombinat, AD Podgorica – 2 miliona €, Institut crne metalurgije – 2 miliona €, NIP Pobjeda – 3 miliona € i Mljekara »Zora« Berane – 1 miliona €. Politika privatizacije u 2009. godini zavisiće od efekata globalne krize na Crnu Goru, što nije uzeto u obzir u toku pripreme budžeta za 2009. godinu, pa ni u oblasti privatizacije. Pitanje je da li će budžetski plan prihoda od privatizacije biti ostvaren u novonastaloj situaciji, uzevši u obzir da ni u prethodnoj godini, u značajno povoljnijoj investicionoj klimi, nije bio do kraja ostvarivan.

� Eliminisanje biznis barijera

Direktni budžetski rashodi za eliminisanje biznis barijera planirani na nivou Direkcije za razvoj malih i srednjih preduzeća Zakonom o budžetu za 2009. godinu iznose 153.333 € a odnose se na sistemsko preispitivanje svih propisa kojima se reguliše privreda kako bi se eliminisali suvišni, nefunkcionalni i zastarjeli propisi, skratili rokovi u kojima organi uprave postupaju po zahtjevu stranaka, te smanjili troškovi koji po tom osnovu opterećuju privredne subjekte.


52

Osim toga, od 1. januar 2009. godine ukida se Naknada za korišćenje građevinskog zemljišta što za cilj ima smanjenje opterećenja za investitore. Neto efekat primjene ove mjere je oko 23 miliona €, što je značajna olakšica, ali istovremeno i smanjenje prihoda lokalne samouprave za isti iznos u narednoj godini. Jedan dio nedostatka ovih prihoda lokalne samouprave će vjerovatno nadomjestiti kroz značajnije razrezivanje i sprovođenje naplate poreza na imovinu, koji je zakonski definisan u vrlo fleksibilnom rasponu.

� Unapređenje putne infrastrukture i drumskog saobraćaja

Tabela 3.1.4.1: Kapitalnim budžetom za 2009. godinu planirano je da se preko Direkcije za saobraćaj realizuju sljedeći projekti:

Opis Iznos

Direkcija za saobraćaj 94,6 mil €

Put Risan-Grahovo-Žabljak 5,5 mil €

Održavanje državnih puteva 22,0 mil €

Rekonstrukcija puta Boan-Bukovica 1,5mil €

Projektovanje Jadransko-jonskog autoputa 1,0 mil €

Rješavanje uskih grla na saobraćajnoj mreži Crne Gore 23,4 mil €

Treće trake na magistralnim putevima 7,0 mil €

Izrada projekta auto-puta Bar-Boljari, dionica Mateševo-Andrijevica, zaobilaznica Podgorica i eksproprijacija zemljišta 23,5 mil €

Održavanje željezničke infrastructure 9,7 mil €

Prekategorizacija puteva i izgradnja raskrsnica 1,0 mil €

� Povećanje zaposlenosti i izmjena zakonske regulative na tržištu rada

U okviru programa »Posao za vas«, čija je svrha povećanje zaposlenosti u nerazvijenom centralnom i sjevernom dijelu Crne Gore, a prvenstveno usmjerenom socijalno ugroženim kategorijama stanovništva, budžetom za 2009. godinu opredijeljena su sredstva od 18,5 miliona €.

Od 1. januara 2009. godine stupa na snagu novi Zakon o zapošljavanju i radu stranaca, na osnovu koga treba da se izrade i usvoje tri podzakonska akta, kojima će se preciznije propisati procedure i sistemski uskladiti zapošljavanje stranaca u Crnoj Gori. Neto pozitivni efekat na budžet Crne Gore po osnovu nove regulative u 2009. godini se procjenjuje na 18 miliona €.

� Korišćenje pretpristupnih fondova EU

Sa aspekta korišćenja pretpristupnih fondova, neophodno je izvršiti izmjene zakona o budžetu, kojim bi se IPA sredstva integrisala u nacionalni budžet i na taj način omogućilo kvalitetnije praćenje korišćenja ovih sredstava. IPA sredstva nisu uključena u budžet za 2009. godinu, ali se očekuje da budu uključena u budžet za 2010. godinu. Da bi se uspostavila odgovarajuća operativna struktura za prve četiri komponente IPA-e, Nacionalni fond i operativna struktura za koordinaciju programiranja, planirana su budžetska sredstva u 2009. godini u iznosu od 0,3 miliona €.

3.2. KVALITET JAVNIH FINANSIJA

U skladu sa ciljevima i smjernicama ekonomske politike u periodu 2009-2011. godine predviđeno je smanjenje fiskalnog opterećenja za privredu i građane smanjenjem poreskih stopa i stopa na doprinose, nastavak implementacije Kapitalnog budžeta i potpuna implementacija Programskog budžeta i početak implementacije Srednjoročnog okvira budžetske potrošnje. Istovremeno, nastaviće se isplata obaveza po osnovu stare devizne štednje, obaveza po osnovu restitucije i otplata dugova međunarodnim finansijskim institucijama.

U cilju što transparentnijeg i efikasnijeg sistema javnih finansija izmijenjeni su i dopunjeni »organski« Zakon o budžetu i Zakon o finansiranju lokalne samouprave. Takođe je izmijenjen i dopunjen Zakon o javnom dugu koji je postao integralni dio »organskog« zakona o budžetu.

Fiskalne reforme započete u 2007. godini biće završene 2010. godine, a odnose se na snižavanje stopa poreza na dohodak fizičkih lica i stopa doprinosa na obavezno socijalno osiguranje čime će Crna Gora mjereno po ovim parametrima postati najkonkurentnija u regionu. Snižavanjem navedenih stopa obaveza na bruto zarade doći će do značajnog povećanja


53

neto zarada kako do povećanja životnog standarda zaposlenih tako i do rasterećenja privrede. Istovremeno, bruto zarade će rasti po stopi projektovane inflacije što neće ugroziti fiskalnu održivost budžeta.

Srednjoročnim okvirom javne potrošnje 2009-2011. godine predviđen je rast svih tekućih izdataka u skladu sa projektovanom stopom inflacije što će dovesti do pada njihovog učešća u BDP-u. Naglasak će se staviti na povećanje kapitalnih investicija budžeta CG i lokalne samouprave koji neće biti niži od stope nominalnog rasta BDP-a. Time će se obezbijediti relativan pad tekuće javne potrošnje u ukupnoj, a povećanje kapitalne potrošnje. Izgradnjom infrastrukture će se obezbijediti povoljniji uslovi za rast i razvoj ukupne ekonomije.

3.3. INSTITUCIONALNI OKVIR JAVNIH FINANSIJA

Usvajanjem Zakona o izmjenama i dopunama zakona o budžetu, sa dijelom koji se odnosi na upravljanje dugom i gotovinom, uključujući garancije i kredite, Zakon o zaduživanju i upravljanju dugom javnog sektora prestao je da važi. Glavne odredbe novog zakona koje se tiču zaduživanja i upravljanja dugom i gotovinom su da će Vlada odlučivati o uzimanju pozajmica i davanju garancijama u skladu sa godišnjim zakonima o budžetu, a odluke o pozajmicama i garancijama biće u obliku okvirne odluke koja će obuhvatati sve pozajmice koje treba da se realizuju u toku godine i pojedinačno odobravanje neće biti potrebno za svako pojedinačno zaduživanje. Država može da uzima pozajmice do nivoa godišnjeg zaduživanja, u cilju finansiranja rashoda Državnog budžeta u skladu sa godišnjim zakonom o budžetu, otkupa državnog duga, održavanja likvidnosti, zaštite od rizika stupanjem u svop ugovore i ugovore o kupovini derivata, finansiranja drugih potreba u skladu sa zakonom.

Izmijenjenim Zakonom o budžetu predviđeno je da Ministar finansija potpisuje ugovore i druga akta o pozajmicama države, tj. izdavanju garancija, dok Ministarstvo finansija vodi evidenciju o pozajmicama države i podmiruje obaveze po osnovu pozajmica, tj. upravlja državnim dugom u skladu sa zakonom i smjernicama iz Strategije za upravljanje dugom. Cilj zaduživanja i upravljanja dugom je da se finansiraju rashodi državnog budžeta uz minimiziranje troškova duga, uzimajući u obzir relevantne rizike. Ministarstvo finansija može investirati slobodna sredstva sa Konsolidovanog računa Trezora u: depozite kod Centralne banke Crne Gore (CBCG) ili druge banke sa niskim kreditnim rizikom u eurima ili drugoj valuti i u državne hartije od vrijednosti ili druge vrste hartija od vrijednosti sa niskim kreditnim rizikom u eurima ili drugoj valuti. Krajnji korisnici garancija i transfernih kredita će plaćati naknadu za rizik, u iznosu od 0,5% garancije ili kredita. Vlada, na prijedlog Ministarstva finansija, utvrđuje osnove pregovaranja i zaključivanja ugovora o kreditima za koje se izdaje garancija. Ministarstvo finansija dostavlja Vladi izvještaj o pregovorima o kreditu zajedno sa tekstom ugovora o kreditu. Ministarstvo finansija vodi evidenciju i prati poravnanje obaveza po osnovu izdatih garancija i transfernih kredita. Garancije i transferni krediti se daju u skladu sa smjernicama iz Strategije za upravljanje dugom. Jedinice lokalne samouprave mogu uzimati dugoročne pozajmice i izdavati garancije u okviru ukupnog ograničenja utvrđenog zakonom uz prethodno odobrenje Vlade. Vlada može razmatrati ukupnu makroekonomsku situaciju prije izdavanja odobrenja. Javna preduzeća koja je osnovala država ili jedinica lokalne samouprave i pravna lica čiji je većinski vlasnik država mogu uzimati pozajmice samo uz odobrenje Vlade, a na predlog Ministarstva finansija.

Strategijom za upravljanje dugom definiše se opšti program pozajmica za trogodišnji period, smjernice za utvrđivanje rizika za uzimanje pozajmica, smjernice za upravljanje dugom, upravljanje gotovinom i upravljanje garancijama i pozajmicama i druga pitanja od značaja za upravljanje dugom.

Obezbijeđeno je funkcionisanje održivog zdravstvenog i penzijskog sistema kroz integrisanje vanbudžetskih fondova u sistem državnog Budžeta – od 2008. godine primici i izdaci 5 vanbudžetskih fondova planiraju se kao sastavni dio budžeta Države. Na taj način poboljšana je transparentost budžeta i kontrola trošenja budžetskih sredstava, a istovremeno i likvidnost.

Izmjenama Zakona o budžetu izmijenjen je i budžetski kalendar u smislu da su promijenjeni rokovi za pripremu budžeta, pooštrena je kontrola pripreme budžeta lokalne samouprave i izmijenjen član zakona koji sed tiče metodologije obračuna gotovinskog deficita/suficita, u skladu sa GFS M2001 metodologijom Međunarodnog monetarnog fonda. Takođe, u toku je priprema novog Zakona o kontroli državne pomoći, usklađenog sa EU regulativama. Usvajanje pomenutog zakona očekuje se u prvom kvartalu 2009. godine. Usvojene su i Izmjene i dopune zakona o internoj finansijskoj kontroli (reviziji), kojima se predviđa formiranje posebnih jedinica interne revizije u resornim ministarstvima.

Izmjenama i dopunama Zakona o finansiranju lokalne samouprave, promijenjena je struktura raspodjele zajedničkih prihoda između budžeta Države i budžeta opština. Naime, udio opština je porastao i to u raspodjeli Poreza na dohodak sa 80:20 u korist centralnog budžeta na 79:21. što je još važnije, struktura raspodjele Poreza na promet nepokretnosti je promijenjena sa 50:50 na 70:30 u korist budžeta opština. Takođe je ukinuta naknada za korišćenje građevinskog zemljišta, kao dodatno smanjenje opterećenja na investitore.


54

Izmjenama i dopunama Zakona o zapošljavanju i radu stranaca izjednačena su rezidentna i nerezidentna lica u smislu plaćanja poreza i doprinosa. Naime, do sada su poslodavci koji su zapošljavali nerezidente bili u obavezi da Zavodu za zapošljavanje plaćaju taksu u iznosu od 2,5 € dnevno po zaposlenom, bez obaveze plaćanja doprinosa na teret poslodavca, a zaposleni nerezidenti nisu bili u obavezi da plaćaju porez na dohodak, opštinski prirez i doprinose na teret zaposlenog. Izmjenom regulative, počevši od 2009. godine, poslodavci neće biti stimulisani da zapošljavaju nerezidente zbog manjih obaveza što će uticati na smanjenje nezaposlenosti u Crnoj Gori. Osim toga, po osnovu naplate poreza i doprinosa na zarade nerezidenata, očekuje se povećanje prihoda Budžeta CG od oko 18 miliona €.

STRUKTURNE REFORME


56

Nakon postizanja makroekonomske stabilnosti i ulaska u fazu ekonomskog rasta, Crna Gora je kroz više programa i strategija definisala i započela primjenu strukturnih reformi kojima bi privredni rast ubrzala i učinila održivim u dugom roku.

Usvajanje Zakona o radu i regulative kojom se definiše tretman rada nerezidenata stvoreni su uslovi za fleksibilnije i konkurentnije tržište rada, a time i za povećanje produktivnosti. Smanjenje poreza i doprinosa takođe se stvaraju uslovi za konkurentniju privredu i ubrzanje procesa restrukturiranja kompanija. Uz ove politke posebno se izdvajaju mjere na eliminisanju biznis barijera.

Reformama u oblasti energetike, kao i trasiranim putem ka tržišnim cijenama električne energije otvaraju se mogućnosti za značajna ulaganja u energetski sektor kroz strateška partnerstva sa postojećom kompanijom i nove velike projekte. Projekti restrukturiranja velikih infrastrukturnih preduzeća (Luka Bar, Željeznica...) treba da ove kompanije učine efikasnijim i spremnijim za strateška partnerstva sa privatnim sektorom, odnosno privatizacije.

Posebno je značajan napor koji se ulaže na poboljšanju infrastrukture. U prvom redu saobraćajne, a posljednjih godina intenzivno se radi na poboljšanju vodosnadbijevanja, snadbijevanja Električnom energijom, tretmanu otpada i otpadnih voda. Informatičko društvo je poseban izazov kojem će se posvetiti pažnja narednih godina.

Sve ove aktivnosti bi trebalo podsticajno da djeluju na nastavak značajnih privatnih investicionih aktivnosti, i u uslovima globalne ekonomske krize. Time će se u srednjem i dugom roku stvoriti osnove konkurentne tržišne privrede i povećanja blagostanja građana Crne Gore kroz održive stope ekonomskog rasta.

4.1 SEKTOR PREDUZEĆA

4.1.1 Privatizacija

Proces privatizacije u Crnoj Gori je u finalnoj fazi. Do sada je privatizirano više od 85% kapitala preduzeća. U Sektoru telekomunikacija privatizacija je izvršena u 2005. godini. Privatizacija velikih industrijskih preduzeća (Kombinat aluminijuma Podgorica i Željezara Nikšić) je obavljena u cjelini u 2005. i 2006. godini. Privatizacija bankarskog sektora je takođe uglavnom završena 2005. godine, uz prodaju zaostalih vlasničkih učešća od približno 1% u pet crnogoskrih banaka tokom 2007. i 2008. godine. Privatizacija u sektoru turizma je uglavnom izvršena u periodu 2001-2007. godine. Većina neprivatizovanih kompanija su od strateškog značaja za crnogorsku ekonomiju u oblasti kompleksnih sektora energetike, saobraćaja, turizma, itd. Efekti privatizacije preostalog državnog vlasništva treba da doprinesu postizanju boljih ekonomskih efekata u privredi i jačanju konkurentnosti zemlje.

Osnovni ciljevi privatizacije definisani u Planu privatizacije za 2008. godinu uključuju povećanje konkurentnosti i efikasnosti funkcionisanja privrednih društava u Crnoj Gori, podsticanje inostranih ulaganja i preduzetništva u svim oblastima, povećanje zaposlenosti i poboljšanje životnog standarda. Glavni metod privatizacije tokom 2008. godine je bio javni tender. Osim prodaje akcija i imovine putem javnog tendera, privatizacija kompanija se obavlja i prodajom akcija i imovine putem javne aukcije, prodajom akcija na tržištu kapitala i prodajom imovine insolventnih društava u stečajnom postupku.

Tokom 2008. godine obavljene su sljedeće konkretne aktivnosti na privatizaciji kompanija:

- Obavljene su aktivnosti na pripremi obnovljenog javnog tendera za prodaju većinskog paketa akcija u kompaniji „Jadransko brodogradilište“ AD Bijela. Nakon objavljivanja javnog tendera, u predviđenom roku pristigla je jedna ponuda.

- Obavljene su aktivnosti na pripremi javnog tendera za prodaju većinskog paketa akcija u kompaniji „Zora“ Berane. Javni tender za podnošenje ponuda zainteresovanih investitora je otvoren do 27. februara 2009. godine.

- Započeta je priprema tendera za prodaju pet malih hidroelektrana u vlasništvu “Elektroprivrede Crne Gore” AD Nikšić.

- Priprema i realizacija javnog tendera za prodaju većinskog paketa akcija u kompaniji AD „Polimka“ Berane je uspješno okončana, potpisivanjem ugovora o kupoprodaji sa investitorom.


57

- Aktivnosti na realizaciji javnih tendera za prodaju većinskih paketa akcija u kompanijama Novinsko-izdavačko i grafičko preduzeće „Pobjeda“ AD Podgorica i Institut „Dr Simo Milošević“ AD Igalo su u fazi pregovora sa odabranim investitorima. Takođe, realizacija javnog tendera za prodaju većinskog paketa akcija u kompaniji „Montepranzo-Bokaprodukt” AD Tivat, sa planiranom realizacijom green field projekta za razvoj «Golf resort» kompleksa, započete tokom 2007. godine, je takođe u završnoj fazi. Očekuje se uspješno okončanje procesa privatizacije u ovim kompanijama, zaključivanjem ugovora o prodaji, uz obavezu realizacije značajnih investicija od strane kupaca akcija.

- Pokrenuta privatizacija u kompaniji Elektroindustrija „OBOD“ AD Cetinje nakon dva neuspjela javna tendera, uslijed izostanka interesovanja investitora, će biti nastavljena prodajom aktive u stečajnom postupku.

- Aktivnosti na pripremi obnovljenog javnog tendera za prodaju 100% vlasničkog udijela u društvu sa ograničenom odgovornošću „Duvankomerc“ Podgorica, su u završnoj fazi . Objavljivanje javnog poziva za učešće na tenderu se očekuje tokom januara 2009. godine.

- Započeta je priprema javnih tendera za prodaju većinskih paketa akcija u kompanijama „Duvanski kombinat“ AD Podgorica, AD „Marina“ Bar i „Barska plovidba“ AD Bar.

- Nastavljen je proces privatizacije najveće osiguravajuće kuće u Crnoj Gori - „Lovćen osiguranja“ AD, prodajom manjinskog paketa akcija u vlasništvu Države i državnih fondova na berzi.

- Priprema postupka dokapitalizacije nacionalne kompanije u sektoru energetike „Elektroprivreda Crne Gore“ AD Nikšić. Shodno planranom konceptu dokapitalizacije, vlasničko učešće u kompaniji „Elektroprivreda Crne Gore“ AD Nikšić će biti ponuđeno strateškim privatnim investitorima u javnoj proceduri.

- Priprema međunarodnih tendera za valorizaciju atraktivnih turističkih lokacija u Crnoj Gori, započeta tokom 2007. godine, nastavljena je i u 2008. godini. Planirani projekti u pripremi, previđaju kreiranje koncepta razvoja uz definisanje smjernica za ulaganja potencijalnih investitora, za sljedeće ekskluzivne turističke lokacije: Buljarica, Jaz i Ada Bojana, Velika Plaža, Valdanos i Ostrvo cvijeća, Kumbor, Trašte i Bigova. U ovom domenu izvršene su aktivnosti na pripremi objavljivanju javnih tendera za lokalitete „Mediteran“, Žabljak, “Bigovo – Trašte”, Kotor i „Valdanos“ – Ulcinj i »Njivice - ušće Sutorine“, Herceg Novi . Privatizacija u ovoj oblasti će se realizovati kroz postojeće privatizacione modele kao i kroz nove modele (privatno-javno partnerstvo kroz dugoročan zakup), i uz intezivnu komunikaciju sa potencijalnim investitorima.

- Priprema procesa prestrukturiranja i privatizacije kompleksnih privrednih subjekata u domenu transporta je takođe intezivirana tokom 2007 i 2008. godine. Prema usvojenim strategijama započete su aktivnosti na pripremi restrukturiranja i procesa privatizacije u kompanijama u sektoru transporta: „Željeznica Crne Gore“ AD Podgorica i „Luka Bar“ AD Bar, uz uspostavljanje tzv. „Landloard modela“ luka u Crnoj Gori. U toku su aktivnosti na implementaciji usvojene strategije restrukturiranja nacionalne avio kompanije Montenegro Airlines doo Podgorica. Aktivnosti su usmjerene na stvaranje preduslova za revitalizaciju saobraćajne infrastrukture i pomorske privrede i budući razvoj kompanija uz poboljšanje konkurentske pozicije i na širem transportnom tržištu.

- Planirana realizacija značajnih projekata primjenom modela javno-privatnog partnerstva i dodjelom koncesija na korišćenje ključne infrastrukture u domenu transporta (projekti restrukturiranja Aerodroma Crne Gore, Zeljeznica Crne Gore, Luke Bar, itd.) će, pored pozitivnih ekonomskih efekata u odnosnim sektorima, ograničiti buduće direktne prihode Vlade CG po osnovu privatizacije. Ipak, indirektni pozitivni efekti projekata na poreske prihode Budžeta, posebno zbog dugoročnog karaktera, su prepoznati kao stabilna osnova za finansiranje budućih kapitalnih projekata iz budžetskih izvora.

Jedan od zadataka Savjeta za privatizaciju u 2008. godini jeste i iniciranje normativnih rješenja iz oblasti svojinsko-pravnih odnosa, s kojima bi se prevazišli mnogi problemi koji se odnose na imovinu, posebno rješavanje tretmana zemljišta u privatizovanim kompanijama.

U 2009. godini, prema godišnjem Planu privatizacije, utvrđenom od strane Savjeta za privatizaciju, predviđene su sljedeće konkretne aktivnosti u domenu privatizacije:

- Nastavak aktivnosti na realizaciji objavljenih javnih tendera za prodaju većinskih u sljedećim paketa akcija kompanijama: Jadransko brodogradilište“ AD Bijela, Novinsko-izdavačko i grafičko preduzeće „Pobjeda“ AD Podgorica , „Montepranzo-Bokaprodukt“ AD Tivat, Institut „Dr Simo Milošević“ AD Igalo i »Zora« AD Berane.

- Nastavak i realizacija aktivnosti na pripremi javnih tendera za prodaju većinskih paketa akcija u kompanijama: „Duvanski kombinat“ AD Podgorica , AD „Marina“ Bar i „Barska plovidba“ AD Bar, i na pripremi javnog tendera za prodaju pet malih hidroelektrana u vlasništvu »Elektroprivrede Crne Gore« AD Nikšić.


58

- Nastavak aktivnosti na pripremi i realizaciji postupka dokapitalizacije kompanije „Elektroprivreda Crne Gore“ AD Nikšić.

- Realizacija aktivnosti na pripremi javnih tendera za prodaju većinskih paketa akcija u kompanijama: Hotelsko turističko preduzeće „Budvanska rivijera“ AD Budva, Hotelsko turističko preduzeće „Ulcinjska rivijera“ AD Ulcinj, i „Institut crne metalurgije“ AD Nikšić.

- Pokretanje procesa privatizacije, u skladu sa usvojenim programima restrukturiranja, u kompanijama: „Luka Bar“ AD Bar, „Željeznice Crne Gore“ AD Podgorica, „Montenegro airlines“ AD Podgorica, i „Pošta Crne Gore“ DOO Podgorica.

- Nastavak započetih aktivnosti na realizaciji javnih tendera za valorizaciju vojno-turističkih kompleksa za lokalitete „Mediteran“, Žabljak, “Bigovo – Trašte”, Kotor i „Valdanos“, Ulcinj, ostrvo „Mamula“, skladište Rakite i kasarna „Orjenski bataljon“ – Kumbor.

- Nastavak započetih aktivnosti i priprema i realizacija javnih procedura za odabir investitora za implementaciju projekata valorizacije ekskluzivnih turističkih lokaliteta: „Ada Bojana“, „Velika plaža“, „Njivice“, „Utjeha“, „Buljarica“ i „Jaz“.

Kako je navedeno u dijelu fiskalnih implikacija strukturnih reformi, ukupni primici od privatizacije i prodaje imovine u 2009. godini planirani su u iznosu od 35 miliona € (za detaljnije pogledati pomenuti dio).

4.1.2 KONKURENCIJA, DRŽAVNA POMOĆ I JAVNE NABAVKE

4.1.2.1 Konkurencija

Usvajanjem Izmjena i dopuna Zakona o zaštiti konkurencije (Sl. list RCG, br. 37/07) stvorene su institucionalne pretpostavke za osnivanje Uprave za zaštitu konkurencije kao operativno nezavisnog tijela za zaštitu konkurencije (Uredba o dopunama Uredbe o načinu i organizaciji rada državne uprave, Sl. list RCG br. 06/07, koja je stupila na snagu 24.11.2007. godine). Uprava je preuzela poslove na zaštiti konkurencije od Odsjeka za zaštitu konkurencije u Sektoru za unutrašnju trgovinu i konkurenciju u okviru Ministarstva za ekonomski razvoj. Time su se obezbijedili evropski principi regulative na području konkurencije, što je riješenje koje je usaglašeno sa EU u fazi pregovora o stabilizaciji i pridruživanju.

Podjela nadležnosti između Uprave za zaštitu konkurencije i Ministarstva za ekonomski razvoj je izvršena Izmjenama i dopunama zakona o zaštiti konkurencije. Nadležnosti Uprave za zaštitu konkurencije su da: prati konkurenciju na tržištu uopšte i tržištima pojedinih privrednih sektora; odobrava izuzeća od zabrane pojedinih sporazuma i odobrava koncentracije učesnika, pod propisanim uslovima i rješava u drugim pitanjima za koje je po ovom zakonu nadležna; rješava u postupku utvrđivanja povreda konkurencije propisanih ovim zakonom; preduzima mjere prema učesnicima i udruženjima učesnika za učinjene povrede konkurencije ili radi njihovog sprječavanja, prestanka već nastale povrede i otklanjanja štetnih posljedica po učesnike i potrošače; analizira stanje na tržištu sa stanovišta slobodne i efikasne konkurencije i o utvrđenom stanju podnosi izvještaj Ministarstvu; priprema stručne osnove za izradu podzakonskih akata, primjene evropskih i drugih međunarodnih standarda i instrumenata iz oblasti zaštite konkurencije; uspostavlja međunarodnu saradnju sa ovlašćenim organima drugih zemalja i međunarodnim organizacijama; objavljuje statističke podatake iz oblasti zaštite konkurencije i dr.

Ministarstvo je u okviru svojih nadležnosti zadržalo poslove predlaganja politike zaštite i razvoja konkurencije, praćenje sprovođenja politike zaštite i razvoja konkurencije, donošenje propisa za sprovođenje zakona i utvrđivanje metoda istraživanja konkurencije.

Strategija politike konkurencije usvojena je na sjednici Vlade Crne Gore 19. juna 2008. godine, kojom je definisano stanje u oblasti konkurencije, ciljevi i prioriteti i način njihovog postizanja, kao i potrebni resursi za efikasno sprovođenje pravila o konkurenciji. Krajnji cilj je potpuna harmonizacija konkurencije i državnih odredbi sa Acquis-jem i efikasna implementacija ovih pravila kroz funkcionalnost nezavisnih nadležnih organa.

U drugom kvartalu 2009. godine biće donijet novi Zakon o zaštiti konkurencije, koji će biti u potpunosti usklađen sa uredbama EK: Council Regulation (EC) 32003R0001, Council Regulation (EC) 32004R0139, Regulation 31965R0019, Council Regulation (EC) 31999R1215, Commission Regulation (EC) 31999R2790, Commission Regulation (EC) 32002R1400. Harmonizacija podzakonskih akata sa Novim Zakonom o zaštiti konkurencije, planirana je za I kvartal 2010. godine. Harmonizacija će zavisiti od analize budućeg potrebnog broja podzakonskih akata u cilju izbjegavanja nepotpune ili suvišne regulacije. Analiza će obuhvatiti i evaluaciju potreba (podnošenja zahtjeva i izdavanja rješenja) za podjelu pojedinačnih izuzeća i analizu radnji, koje potpadaju pod blok izuzeća, kao i uslova za podnošenje zahtjeva za odobrenje koncentracije.


59

Nakon usvajanja Novog Zakon o zaštiti konkurencije osnovaće se Agencija za zaštitu konkurencije (operativo nezavisnog tijela) u toku 2009. godine. Formiranjem Agencije za zaštitu konkurencije prestaće sa radom Uprava za zaštitu konkurencije.

Agencija će pored kontrole koncentracija i neoperativnih radnji za postizanje višeg stepena kulture konkurencije, seminari, obuke, okrugli stolovi (Competition Advocacy), posebnu pažnju posvetiti: (i) evaluaciji rada, analizi riješenih slučajeva (kvantitativna i vremenska analiza), sa potrebnim preporukama za poboljšanje, u cilju postizanja veće efikasnosti, (ii) obuci sudija i zaposlenih u sektorskim regulatorima, (iii) obezbeđenju uslova za otkrivanje povreda pravila konkurencije, naročito prećutnih dogovora i zloupotrebe dominantnog položaja, za šta će se obezbijediti uslovi uvođenjem “Leniency programa” (utvrđivanje povrede prava konkurencije – nadležnost EK).

Fiskalni efekti politike državnih pomoći. Planirani direktni budžetski rashodi povezani sa implementacijom novog Zakon o zaštiti konkurencije, to jest osnivanje Agencije za zaštitu konkurencije (operativo nezavisnog tijela) te harmonizacija podzakonskih akata sa novim Zakonom o zaštiti konkurencije iznose 167 586 EUR u 2008. godini, 138 118 € u 2009. godini, 259 220 € u 2010. godini i 295 687 € u 2011. godini.

4.1.2.2 Državna pomoć

Za politiku kontrole državne pomoći nadležno je Ministarstvo finansija. Zakonom o kontroli državne podrške i pomoći („Službeni list RCG”, broj 26/07), uređeni su opšti uslovi za dodjelu, kontrolu dodjele i korišćenja, odobravanje i povraćaj državne podrške i pomoći, u cilju primjene principa tržišne ekonomije, očuvanja konkurencije i ispunjenja međunarodno preuzetih obaveza. Uredbom o bližim kriterijumima, namjeni i uslovima dodjele državne podrške i pomoći („Službeni list CG”, broj 13/08) i Uredbom o načinu i postupku podnošenja i sadržaju potrebne dokumentacije za prethodnu i naknadnu kontrolu državne podrške i pomoći („Službeni list CG”, broj 13/08), koje su usvojene u februaru 2008. godine, na detaljan način su uređeni uslovi i postupak za dodjelu državne podrške i pomoći.

Donošenjem navedenih propisa stvorene su pravne pretpostavke za rad Komisije za kontrolu državne podrške i pomoći, koja je zvanično počela sa radom u martu 2008. godine.

Zadatak Komisije je da razmatra, ocjenjuje i odobrava predloge državne podrške i pomoći, koje podnosi davalac, kao i da vrši kontrolu dodjele i korišćenja državne podrške i pomoći. Takođe, Komisija ima obavezu da pripremi Godišnji izvještaj o kontroli državne podrške i pomoći (Zakon o kontroli državne podrške i pomoći, “Službeni list RCG”, broj 26/07, i Pravilnik o sadržaju godišnjeg izvještaja o kontroli državne podrške i pomoći, “Službeni list CG”, broj 07/08). Stručne, administrativne i tehničke poslove za Komisiju, shodno odredbama člana 8 Zakona o kontroli državne podrške i pomoći, u okviru Ministarstva finansija obavlja jedinica za državnu pomoć. Na ovim poslovima trenutno rade četiri službenika. Tehničku pomoć u kreiranju pravnog i institucionalnog okvira za državnu pomoć pruža TRIM MNE, Projekat Evropske unije kojim upravlja Delegacija Evropske Komisije u Crnoj Gori. U okviru navedenog projekta organizovano je više seminara u zemlji i inostranstvu na temu državne pomoći.

Tekuća i buduća usmjerenja i mjere ekonomske politike na području državnih pomoći idu u smjeru daljeg usaglašavanja propisa sa acquis-om, jačanja administrativnih kapaciteta, i izrade šeme državne pomoći (na državnom i lokalnom nivou), u cilju stvaranja uslova za potpunu primjenu metodologije Evropske unije u oblasti izvještavanja. Godišnji izvještaj o kontroli državne podrške i pomoći u Crnoj Gori u 2007. godini se radio po novoj metodologiji, koja obezbijeđuje sveobuhvatniju izradu popisa državne pomoći, dijeli državne pomoći prema primarnim ciljevima dodjele, na horizontalnu, sektorsku i regionalnu državnu pomoć. Metodologija upotrijebljena u izveštaju za 2007. godinu ipak nije u potpunosti primijenila metodologiju Evropske unije, s obzirom da se državna pomoć još uvek ne notificira kao: (i) šema državne pomoći, koja predstavlja skup svih akata na osnovu kojih se državna pomoć dodjeljuje korisnicima koji nijesu unaprijed poznati, i (ii) individualna državna pomoć, koja se na osnovu pojedinačnog akta dodjeljuje unaprijed poznatom korisniku. Navedeno će biti realizovano eksplicitnom primjenom Zakona i pratećih podzakonskih akata, kojima je uspostavljen pravni osnov za potpunu primjenu metodologije Evropske unije u oblasti izvještavanja.

Fiskalni efekti politike državnih pomoći. Prema Godišnjem izvještaju o kontroli državne podrške i pomoći u Crnoj Gori u 2007. godini, koji je usvojila Komisija 25. juna 2008. godine, u 2007. godini u Crnoj Gori je dodijeljena državna pomoć u ukupnom iznosu od 24,847 miliona €, što je bitno manje od 65,463 miliona € u 2006. godini, ili 61,943 milion € u 2005. godini.

Učešće državne pomoći u BDP-u je smanjeno sa 3,41% u 2005. godini i 3,39% u 2006. godini na svega 0,98% u 2007. godini.16 Prema metodologiji Evropske unije u oblasti izvještavanja, u godišnjim izještajima se daje i prikaz dodijeljenih državnih pomoći bez sektora saobraćaja i poljoprivrede.

16 - Podaci za 2005. i 2006. godinu su prerađeni u skladu sa novom metodologijom.


60

Tabela 4.1.2.2.1: Prikaz dodijeljenih državnih pomoći bez sektora saobraćaja i poljoprivrede:

Davalac državne pomoći

(2007)

Ukupna državna pomoć

bez sektora saobraćaja i sektora poljoprivrede i ribarstva

U mil. EURUčešće u BDP

u %

Crna Gora 23,151 0,91

EU5 47900 0,42

Struktura državne pomoći u 2007. godini, ima pozitivan trend, koji se ogleda, prije svega, u povećanju učešća horizontalne državne pomoći u ukupno dodijeljenoj državnoj pomoći, s obzirom da ova kategorija državne pomoći, u najmanjoj mjeri izaziva poremećaj konkurencije na tržištu. Učešće ove kategorije u ukupno dodijeljenoj državnoj pomoći u 2007. godini je poraslo na 59,47 %. Poređenja radi, u 2006. godini učešće horizontalne državne pomoći je iznosilo 31,19 %, a u 2005. godini 14,37 % u ukupno dodijeljenoj državnoj pomoći.

U narednom periodu, sredstva državne pomoći bi trebalo preusmjeriti od socijalnih ciljeva ka dobro pripremljenim

projektima, odnosno ka horizontalnim ciljevima kao što su ulaganja u: mala i srednja preduzeća, istraživanje i razvoj i zapošljavanje. Cilj državne pomoći, trebalo bi da bude podrška strategiji Vlade Crne Gore u pravcu povećanja privrednog rasta, sprovođenja strukturnih reformi i boljeg upravljanja javnim finansijama, posebno u dijelu javnih rashoda.

4.1.2.3 Javne nabavke

Javne nabavke predstavljaju sve važniji dio crnogorske ekonomije, što je povezano sa brzim privrednim i društvenim razvojem kao i sa procesima tranzicije i evropskih integracija. Ukupna vrijednost javnih nabavki u Crnoj Gori iznosila je 411.992.511,45 € u 2007. godini, što predstavlja 18,92% GDP (u 2005. godini udio javnih nabavki u BDP iznosio je 12%). Zakon o javnim nabavkama je donešen od strane Skupštine 10. jula 2006. godine (www.djn.vlada.cg.yu). Izmijenjen je u skladu sa najmodernijim propisima o javnim nabavkama EU. Ocjene Evropske komisije su da su javne nabavke jedna od oblasti u kojima Vlada Crne Gore čini značajan napredak (Izvještaj o napretku Crne Gore za 2007. godinu). Ipak Zakon nije transponovao svo relevantno zakonodavstvo EU – Direktiva o komunalnom sektoru 2004/17 treba da bude uvedena.

Sistem javnih nabavki Crne Gore uključuje dvije institucije: Direkcija za javne nabavke Crne Gore i Komisija za kontrolu postupka javne nabavke, koje imaju jasne i dobro razdvojene funkcije. Direkcija je osnovana u avgustu 2007. godine i sistematizacijom je predvidjeno 15 službenika i namještenika, od čega je već 13 u stalnom radnom odnosu. Direkcija je odgovorna za obezbjedjivanje uslova za štedljivo, transparentno i efikasno korišćenje javnih sredstava (fondova) i kreiranje konkurentskih i jednakih uslova za sve ponuđače. Direkcija je izmedju ostalog nadležna za: (i) pomoć u pripremi primarne i sekundarne legistative, (ii) monitoring u funkcionisanju sistema javnih nabavki, (iii) pružanje savjetodavnih i konsultantskih usluga naručiocima, (iv) objavljivanje informacija o javnim nabavkama i (v) izvještavanje o aktivnostima u javnim nabavkama. Direkcija je takodje nadležna za osiguranje transparentnosti u javnim nabavkama i u njenom radu; ustanovljen je njen novi web sajt – www.djn.gov.me i objavljen je vodič o slobodnom pristupu informacija da bi se u javnosti podigla svijest o javnim nabavkama i dobrim standardima. Komisija kao drugostepeni organ odlučuje po podnijetim žalbama u postupcima javnih nabavki.

Sledeće tri godine, politiku djelovanja vazanu za javne nabavke pomoći će IPA 2007. projekat, koji je dodijeljen Direkciji za javne nabavke, kao korisniku i Komisiji za kontrolu postupka javnih nabavki, kao partneru. U maju 2009. počeće se sa njegovom implementacijom i fokusiraće se na:

Komplemetiranje pravnog okruženja za sistem javnih nabavki u Crnoj Gori (uključujući operacionalne alatke) i njihovo poboljšanje u pogledu efikasnosti korišćenja javnih fondova i daljeg uskladjivanja sa zakonodavstvom i praksom javnih nabavki u EU.

� Izgradnja održivog, permanentnog nacionalnog sistema obuke u ovoj oblasti u cilju razvoja profesionalnih vještina službenika javnih nabavki i drugih činovnika uključenih u implementaciju Zakona o javnim nabavkama (sudije, revizori).

� Jačanje kapaciteta Direkcije za javne nabavke da implementira svoje funkcije.� Modernizacija sistema objavljivanja obavještenja o javnim nabavkama.�Širenje nacionalne svijesti o važnosti zdravog i robusnog sistema javnih nabavki.


61

Fiskalni efekti politike javnih nabavki. U okviru IPA Direkcija za javne nabavke će u 2009. i 2010 godini dobiti 1,2 miliona € (po 600.000 € svake godine) za svoje aktivnosti, dok će budžetski rashodi iznositi 117.000 € u 2008. godini (Direkcija za javne nabavke 40.000 €, Komisija za kontrolu postupka javnih nabavki 77.000 €), 149.000 € u 2009. godini (Direkcija za javne nabavje 54.000 €, Komisija za kontrolu postupka javnih nabavki 95.000 €). Inicijalni predlog ovih institucija je da 164.500 € budžetom bude opredijeljeno u 2010. godini (Direkcija za javne nabavje 60.000 €, Komisija za kontrolu postupka javnih nabavki 104.500 €), i 180.950 € u 2011. godini (Direkcija za javne nabavke 66.000 €, Komisija za kontrolu postupka javnih nabavki 114.950 €).

4.1.3 BIZNIS OKRUŽENJE - UKLJUČUJUĆI PORESKI ASPEKT

Poboljšanja klime za preduzetništvo, privatnu inicijativu, te razvoj malih i srednjih preduzeća (MSP) je jedan od prioriteta ekonomske politike Crne Gore. U tom smislu je Vlada 2008. godine intenzivirala aktivnosti na promociji značaja uloge MSP u ekonomiji Crne Gore na liniji usmjerenja Strategije razvoja malih i srednjih preduzeća za period 2007-2010. godine, koja je usvojena u oktobru 2007. godine.

Novom Strategijom razvoja malih i srednjih preduzeća 2007-2010. godine definisan je strateški okvir ciljeva i zadataka radi stvaranja stabilnog i stimulativnog ambijenta za intenziviranje preduzetništva i rast i razvoj malih i srednjih preduzeća.

Ovom strategijom je, između ostalog, predviđeno da se, do kraja 2010. godine, u odnosu na 2006. godinu ostvari:

� Povećanje broja novih MSP i preduzetnika za 30% ;� Povećanje zaposlenosti u MSP za 20% ;� Povećanje učešća MSP u izvozu (konkurentnost, internacionalizacija) na 30%17;�Povećanje učešća MSP u BDP na 60%18.

Broj MSP u Crnoj Gori je na dan 31. decembar 2007. iznosio 13.26919, što predstavlja povećanje od 21,88% u odnosu na 2005. godinu (10.887 MSP).

Broj zaposlenih u MSP se povećao sa 30.861 u 2002. godini na 94.524 u 2007. godini, što je doprinijelo povećanju učešća zaposlenih u MSP u odnosu na ukupan broj zaposlenih sa 27,11% u 2002. godini na 68,45% na dan 31.12.2007. godine. To pokazuje dinamičan rast MSP i njihov sve veći značaj u crnogorskoj privredi.

Učešće MSP u izvozu na kraju 2005. godine iznosilo je 22,23%, pa se ocjenjuje da je, zbog problema u konkurentnosti preduzeća, procjena o rastu učešća MSP i izvozu na 30% do kraja 2010. realna.

Za 2004. godinu i 2005. godinu nema zvaničnih podataka/procjena o učešću MSP u BDP-u. Procjena je da su postojeće ocjene precijenjene, a da do kraja 2010. godine učešće MSP u BDP-u dostigne 60%.

Realizovane mjere aktivne politike podsticanja razvoja MSP

U dijelu Institucionalne podrške za razvoj malih i srednjih preduzeća radi se na reorganizaciji i unaprjeđenju kapaciteta regionalnih/lokalnih biznis centara, formiran je Evropski centar za informacije i inovacije, Biznis inkubatori u Baru i Podgorici će dobiti prve „stanare”.

Jačanje konkurentnosti privrede i stimulisanje izvozne orijentacije ostvaruje se kroz realizaciju mjera “Strategije za podsticanje izvoza” i strateškog operativnog plana, osnivanje Izvoznog Informativnog Centra i realizaciju grant šema za refundaciju troškova.

Finansiranje malih i srednjih preduzeća realizuje se putem kreditnih linija Direkcije za razvoj MSP, Fonda za razvoj, Zavoda za zapošljavanje. Za prvih 6 mjeseci 2008. godine realizovano je 288 zahtjeva ukupne vrijednosti 5.553.320 € kojima je otvoreno 560 novih radnih mjesta.

Vlada CG je 01. septembra 2008. godine raspisala Javni poziv za realizaciju Programa „Stimulisanje zapošljavanja sa akcentom na sjeverni region „Posao za Vas“.

Do 03. decembra 2008. godine je putem 336 odobrenih kredita za samozapošljavanje posredstvom Zavoda za zapošljavanje, 27 odobrenih projekata od strane Direkcije za razvoj malih i srednjih preduzeća i poslovnih banaka i 36

17 - Ne postoje zvanični statistički podaci o učešću MSP u izvozu za 2006, 2007.18 - Procjena Monstata o učešću MSP u BDP-u za 2003.godinu - 58,79 %19 - Izvor: Poreska Uprava - Od toga je najviše bilo mikro preduzeća (9.845), preduzetnika (1.723), zatim slijede mala (1.306), srednja (395).


62

odobrenih projekata Fonda za razvoj, u ukupnom iznosu od 10,5 miliona €, stvorena mogućnost za otvaranje 885 novih radnih mjesta.

U oblasti unapredjenja biznis znanja realizuje se projekat Business Innovation Programs (BIP) u dvije srednje škole u Crnoj Gori, u julu 2008. godini usvojena je Strategija za cjeloživotno preduzetničko učenje, pilot projekat „Šansa mladim menadžerima“. Ekonomskom politikom za 2009. godinu predvidjeno je uvodjenje vaučer sistema za kurseve obuke za MSP i formiranje konsultantskog registra za MSP.

Aktivnosti vezane za dostupnost infromacija MSP sprovode se kontinuirano, s tim da je predviđeno formiranje Trade information centra koji će preduzećima omogućiti direktan pristup bazama podataka o ino tržištima i na taj način podsticati izvozna preduzeća.

Promocija preduzetništva i malih i srednjih preduzeća odvija se kroz promotivne aktivnosti, organizovanje nastupa na sajmovima i organizaciji poslovnih susreta.

Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća je pripremila Program eliminisanja barijera za razvoj preduzetništva u Crnoj Gori, koji je Vlada usvojila 11. oktobra 2007. godine. Analiza poslovnog okruženja, napravljena u okviru Programa, nedvosmisleno je potvrdila, da je preduzetništvo i pored velikog broja zakonodavnih i institucionalnih reformi, i dalje opterećeno velikim brojem biznis barijera. Privredni subjekti se još uvijek suočavaju sa vrlo složenim procedurama i propisima, kako u fazi započinjanja biznisa i svakodnevnog poslovanja, tako i u slučaju zatvaranja preduzeća. Odlučujući se za sistemski pristup rješavanju tog problema, donijeta je odluka da se na godišnjem nivou usvajaju i implementiraju operativni planovi eliminisanja biznis barijera. Operativni plan za 2008. godinu Vlada je usvojila 03. aprila 2008. godine. Njime su utvrđene mjere koje će se tokom 2008. godine preduzeti, kao i nosioci i rokovi realizacije.

Formiran je stručni tim za eliminisanje biznis barijera pri komisiji za ekonomsku politiku čiji je zadatak da na svaki zakosnki i podzakonski akt da svoje mišljenje i utiče na njegovo korigovanje u pravcu smanjenja biznis barijera.

Usvajanjem Programa i Operativnog plana eliminisanja barijera za razvoj preduzetništva, Vlada je uspostavila institucionalni okvir za njegovo sprovođenje opredjeljujući se za koncept prema kojem je strateško upravljanje projektom eliminisanja biznis barijera povjereno Savjetu sa eliminisanje biznis barijera kojim predsjedava Premijer Crne Gore. U radu Savjeta učestvuju vodeća lica organa uprave i biznis asocijacija. Savjet upravlja, kontroliše i obezbjeđuje sprovođenje Programa i operativnih planova za eliminisanje biznis barijera. Na operativnom nivou, formiran je Operativni tim u kojem, takođe, učestvuju lica iz organa uprave i profesionalnih udruženja. Operativni tim obavlja poslove stručne dijagnoze stanja i predlaže mjere za eliminisanje biznis barijera. Administrativno-tehničke poslove za potrebe Savjeta obavlja Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća.

Realizovane aktivnosti na planu eliminisanja biznis barijera

Registracija preduzeća

Operativnim planom eliminisanja biznis barijera za 2008. godinu predviđeno je dalje ubrzanje procesa registracije preduzeća stvaranjem pretpostavki za uvođenje on-line registracije, u skladu sa preporukama Evropske povelje za mala preduzeća. Za sada cijela baza podataka Centralnog Registra Privrednog suda (CRPS) dostupna je javnosti na internet stranici www.crps.yu. Ministarstvo pravde je na prijedlog Privrednog suda usvojilo izmjene i dopune Uputstva o radu CRPS-a u julu ove godine, čime je i u pravnom smislu omogućena on line registracije, a u toku je obezbjeđivanje softverskih i hardverskih resursi za tu svrhu. Da bi on line registracija bila potpuno moguća potrebno je da se steknu uslovi za punu implementaciju Zakona o elektronskom potpisu kroz uspostavljanje sertifikacionog tijela ovlašćenog da vrši ovjeru sertifikacionog dokumenta.

Izdavanje odobrenja za obavljanje djelatnosti

U dijelu izdavanja odobrenja za obavljanje djelatnosti najveći pomak postignut je usvajanjem Zakona o unutrašnjoj trgovini. Shodno ovom zakonu, ukinuta je obaveza preduzeća da prije početka obavljanja djelatnosti trgovine u trgovačkim radnjama od opštinskog organa uprave dobiju dozvolu za rad i uveden je tzv. sistem prijave.

Obaveze predviđene Operativnim planom u ovoj oblasti koje se odnose na izmjene Zakona o opštem upravnom postupku (Skraćenje rokova u kojima su dužni da postupaju organi uprave i uvodjenje pretpostavke da ćutanje znači odobravanje) i pokretanje postupka izmjena i dopuna, odnosno donošenja novih jednostavnijihi transparentnijih propisa u oblastima koje nijesu uređene na pravi način ili uopšte nijesu uređene, do sada nijesu realizovane. Ministarstvo unutrašnjih poslova i javne uprave je formiralo međuresornu radnu grupu i zatražilo od svih organa uprave koji učestvuju u postupcima izdavanja odobrenja za obavljanje djelatnosti da dostave podatke o svojim propisima koji predviđaju uslove za dobijanje odobrenja, kao i relevantne predloge i mišljenja.


63

Usvajajući metodologiju predviđenu Operativnim planom za eliminisanje barijera iz predmetne oblasti, opštine Bar, Bijelo Polje i Nikšić zaključile su ugovor o savjetodavnoj i finansijskoj pomoći sa Međunarodnom finansijskom korporacijom, članicom grupacije Svjetske banke, i započele postupak regulatorne reforme i „giljotine propisa“ na lokalnom nivou.

Urbanizam i izgradnja objekata

Novi Zakon o uređenju prostora i izgradnji objekata je stupio na snagu 01. septembra 2008. godine. Usvajanjem ovog Zakona izvršena je svojevrsna kodifikacija ove oblasti jer su njime stavljeni van snage Zakon o planiranju i uređenju prostora, Zakon o građevinskom zemljištu, Zakon o izgradnji objekata i Zakon o urbanističkoj i građevinskoj inspekciji.

U cilju otklanjanja biznis barijera najvažnije novine u odnosu na važeće propise iz predmetne oblasti, tiču se pojednostavljenja i skraćenja upravne procedure kada je u pitanju revizija tehničke dokumentacije i dobijanje građevinske i upotrebne dozvole. Po važećim propisima, vršioca revizije tehničke dokumentacije za objekte od državnog značaja određivalo je ministarstvo nadležno za poslove građevinarstva, a dobijanju građevinske dozvole prethodili su upravni postupci za dobijanje rješenja o lokaciji, određivanje vršioca revizije i dobijanje urbanističke saglasnosti na tehničku dokumentaciju. Dobijanje upotrebne dozvole, po do sada važećim propisima, odvijalo se kroz dva odvojena upravna postupka kojima se određivao vršilac tehničkog pregleda i izdavala upotrebna dozvola. Novim zakonom navedeni postupci su skraćeni i pojednostavljeni tako da investitor sam određuje vršioca revizije tehničke dokumentacije, sprovođenjem jednog upravnog postupka dobija građevinsku dozvolu i sprovođenjem jednog upravnog postupka izdaje mu se upotrebna dozvola.

U pripremi je izrada vodiča za izgradnju investicionih objekata čiji je cilj povećanje nivoa informisanosti investitora o svim procedurama potrebnim za dobijanje pojedinačnih dozvola. To je ujedno način da se na jednostavan način iskristališu odgovornosti, prava, rokovi i troškovi u procesu izgradnje investiocionih objekata.

Povećana su prava jedinica lokalne samouprave budući da su sada opštine nadležne za izdavanje dozvola za objekte do 3000 m2 umjesto dosadasnjih 1000 m2. U cilju veće transparentosti, zakonom je utvrđena obaveza da se svi podaci o urbanistickim planovima i parcelama i izdatim građevinskim i upotrebnim dozvolama moraju naći na sajtu nadležnog organa u roku od 7 dana od dana donošenja.

Evidencija podataka o biznis barijerama

U cilju kontinuiranog prikupljanja informacija o biznis barijerama od strane privatnog sektora, Direkcija za razvoj MSP je izradila sajt www.biznis-barijere.com putem kojega je omogućeno predstavnicima privatnog sektora da prijave barijere sa kojima se suočavaju u svom poslovanju, kao i da daju svoje sugestije po pitanju eliminisanja istih. Pored toga, na sajtu ce se naći inormaciji o statusu svih prijavljenih barijera, osnovna biznis regulativa, korisne informacije o biznis procedurama ( izdavanje odobrenja za obavljanje djelatnosti, izdavanje građevinskih dozvola i sl.), kao i forum (za međusobnu razmjenu informacija i mišljenja).

Imajući u vidu nizak nivo informatičke opremljenosti MSP, omogućeno je i prikupljanje informacija o biznis barijerama u regionalnim/lokalnim biznis centrima i kancelarijama poslovnih udruženja. Sve takve lokacije su popisane na web strani i objavljene svim dostupnim kanalima.

Tekuće aktivnosti

U toku je relizacija projekta osnivanja područnih jedinica CRPS-a u nekoliko gradova Crne Gore, koje će biti stalnom internet linijom povezane sa CRPS-om u Podgorici, što će olakšati postupak registrovanja privrednih subjekata koji imaju sjedište udaljeno od glavnog grada (planirano je da se pokrije 7 opština).

Izrada novog Zakona o inslolventnosti privrednih društava je u završnoj fazi i isti će u januaru 2009. godine biti dostavljen Vladi na usvajanje. Novim Nacrtom Zakona predviđeno je dalje unapređenje i ubrzanje stečajnog postupka, a biće otklonjeni i dosadašnji nedostaci postupka evidentirani u praksi.

U toku je izrada podzakonskih akata iz oblasti uredjenja prostora i izgradnji objekata koji se odnose na usvajanje tehničkih standarda iz ovih oblasti.

Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća sa partnerima iz javnog i privatnog sektora i međunarodnim donatorima priprema plan eliminisanja biznis barijera u 2009. godini.

Buduće aktivnosti

Dalji razvoj na eliminisanju biznis barijera treba da podrazumijeva sistemsko preispitivanje svih propisa kojima se reguliše privreda kako bi se eliminisali suvišni, nefunkcionalni i zastarjeli propisi, skratili rokovi u kojima organi uprave postupaju po


64

zahtjevu stranaka, te smanjili troškovi koji po tom osnovu opterećuju privredne subjekte. Revizija ovih propisa predstavljala bi svojevrsnu giljotinu kojom bi se iz pravnog sistema isključili propisi koji ometaju ekonomski razvoj. Ovo konkretno znači da je potrebno da svi organi uprave sačine popis i izvrše provjeru svih procedura iz njihove nadležnosti koji se odnose na poslovanje privrednih subjekata. Sve evidentirane procedure treba analizirati i svrstati ih u kategorije, odnosno kao one koje treba: zadržati nepromijenjene, zadržati izmijenjene ili ukinuti, i kreira se jedinstvena lista procedura koje su „prošle test“. Odnosna lista predstavljala bi svojevrsni Registar, koji mora biti javno dostupan i koji će omogućiti svim zainteresovanim subjektima da veoma lako dođu do informacija kakve sve procedure (dozvole, odobrenja, prijave, saglasnosti i sl.) moraju ispuniti u obavljanju poslovne djelatnosti, pred kojim organom i u kakvom postupku, koji je pravni osnov (npr. zakon, pravilnik) za odnosnu proceduru, koliko će ih to koštati, koje je dokumente potrebno priložiti, te koliko je potrebno čekati da se određeni postupak okonča.

Po pitanju novih propisa, buduće aktivnosti će biti usmjerene na uvođenje i punu implementaciju RIA-e 20u pravni sistem Crne Gore.

Diretkni budžetski rashodi za eliminisanje biznis barijera na nivou Direkcije za razvoj malih i srednjih preduzeća u 2009. godini iznosiće 153.333 €21 .

Poreski aspekt biznis okruženja

U 2008. godini značajan akcenat dat je aktivnostima vezanim za reformu poreskog sistema i poreske politike, a sve u nastojanju da se domaći fiskalni sistem što više prilagodi evropskim standardima. Poreski sistem Crne Gore je u velikoj mjeri kompatibilan sa propisima Evropske unije. Aktuelna poreska politika predstavlja stimulativan poreski okvir za razvoj preduzetništva, a prilagođena je i potrebama državnog budžeta i budžeta jedinica lokalne samouprave. Osnovno opredjeljenje kod kreiranja poreske politike je primjena niskih poreskih stopa sa što većom poreskom bazom i malim brojem poreskih izuzeća. Poreska politika za 2008. godinu predstavlja kontinuitet aktivnosti koje se vode u toj oblasti, a usmjerena je, prije svega, na usklađivanje naših poreskih propisa sa propisima Evropske unije (Acquis communautaire), stvaranje što povoljnijeg ambijenta za razvoj preduzetništva, podsticaj stranih ulaganja i generisanje neophodnih prihoda za finansiranje javne potrošnje.

Stopa poreza na dobit pravnih lica od 2005. godine iznosi 9% i jedna je od najnižih stopa u regionu. Takođe, standardna stopa PDV-a (17%) i snižena stopa PDV-a (7%) su jedne od nižih stopa u regionu. U proteklom periodu došlo je i do značajnog smanjenja fiskalnih obaveza iz i na zarade zaposlenih, tako da projektovana poreska stopa poreza na dohodak fizičkih lica od 2010. godine treba da iznosi 9% (za 2008. godinu poreska stopa iznosi 15%, a za 2009. godinu 12%). Takođe, zbirna stopa doprinosa za obavezno socijalno osiguranje (penzijsko i invalidsko, zdravstveno i osiguranje od nezaposlenosti) od 2010. godine treba da iznosi 30% (za 2008. godinu zbirna stopa doprinosa za obavezno socijalno osiguranje iznosi 34%, a za 2009. godinu 32%) i ta stopa je jedna od konkurentnijih stopa u odnosu na zemlje u regionu. Smanjenjem fiskalnih obaveza na zarade zaposlenih i uvođenjem različitih poreskih pogodnosti, u zemlji se, sa jedne strane suzbija nelegalan rad, prijavljivanjem novih lica koji postaju poreski obveznici dok se, sa druge strane, smanjuje poreska evazija.

U cilju razvoja tržišta kapitala i privlačenja stranih investicija, Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o porezu na dobit pravnih lica („Službeni list Crne Gore“, br. 40/08), čija su rješenja u primjeni od kraja juna 2008. godine izvršeno je smanjenje stope poreza na dividende i udjele u dobiti sa 15% na 9%. Takođe, ovim zakonom uvedena je mogućnost korišćenja poreske olakšice za ulaganja u stalna osnovna sredstva (postrojenja opreme i dr.) koja se koriste za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora (solarne energije, vjetra i sl.) i energetsku efikasnost (50% ulaganja po navedenom osnovu je oslobođeno od plaćanja poreza na dobit). Novim zakonskim rješenjem promijenjen je i način oporezivanja kapitalnih dobitaka i za razliku od ranijih rješenja gdje su prihodi od kapitalnih dobitaka u cjelosti uključivani u poresku osnovicu (uz korišćenje poreskih olakšica), po novom rješenju, prihodi od kapitalnih dobitaka uključuju se u poresku osnovicu u godini u kojoj su ostvareni, u visni od 50%.

Implementacija Zakona o objedinjenoj registraciji i sistemu izvještavanja o obračunu i naplati poreza i doprinosa (“Službeni list CG”, broj 29/05) i primjena modela za objedinjenu naplatu poreza i doprinosa, čija se realizacija očekuje od 01. januara 2009. godine, treba da doprinese pojednostavljenju registracije i naplate poreza i doprinosa, smanjenju troškova administracije kao i unapređenju transparentnosti poreskog sistema. U cilju implementacije navedenog modela, Ministarstvo finansija je donijelo dva pravilnika i to: Pravilnik o obliku i sadržini jedinstvene prijave za registraciju poreskih obveznika, obveznika doprinosa i osiguranika u Centralni registar (“Službeni list CG”, broj 45/08) i Pravilnik o obliku, sadržini, načinu popunjavanja i dostavljanja jedinstvenog obrasca o obračunatom porezu na dohodak fizičkih lica i doprinosima za obavezno socijalno osiguranje (“Službeni list CG”, broj 45/08).

20 - RIA - Regulatory Impact Assessment21 - Iznos od 53.333 EUR odnosi se na obaveznu partcipaciju iz budžetskih sredstava za odobreni projekat IPA 2008, dok se iznos od 100.000 EUR odnosi na troškove istraživanja i publikacija za projekat Eliminisanje biznis barijera. Ukupan iznos ne uključuje fiskalnu procjenu mjera koje su iz oblasti eliminisanja biznis barijera iz nadležnosti drugih državnih organa.


65

U cilju zaštite životnog standarda građana i stvaranja povoljnijih uslova za razvoj nautičkog turizma Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o porezu na dodatu vrijednost (“Sl.list CG”, br.16/07), koji je u primjeni od 3. januara 2008. godine, izvršeno je smanjenje stope PDV sa 17% na 7% za jedan broj proizvoda i usluga (servisne usluge koje se pružaju u marinama). Zakon o porezu na dodatu vrijednost, kao i propisi doneseni na osnovu tog zakona, u najvećoj mjeri su usklađeni sa Acquis-em (Direktiva 112/2006/EC).

Skupština Crne Gore, na sjednici od 10. decembra 2008. godine usvojila je Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o akcizama, koji je u primjeni od 1. januara 2009. godine. U cilju usklađivanja postojećih rješenja sa Direktivama EU 92/79/EEC i 92/80/EEC, koje se odnose na određivanje visine akcize na cigarete i druge duvanske proizvode, predmetnim zakonom izvršeno je povećanje specifične akcize na cigarete, sa 1 € (0,02 € po paklici od 20 komada) na 5 € za 1000 komada (0,10 € po paklici od 20 komada) i proporcionalne akcize, sa 26% na 35% od njihove maloprodajne cijene, s tim što će se ovo rješenje primjenjivati od 1. januara 2010. godine. U prelaznom periodu (2009. godina) specifična akciza će iznositi 3 € za 1000 komada (0,06 € po paklici) a proporcionalna 30% od maloprodajne cijene cigareta. Istovremeno, predmetnim zakonom izvršeno je i povećanje akcize za ostale duvanske proizvode, do nivoa minimalnog iznosa akcize u EU (za cigare i cigarilose, sa 10 € na 11 €, po kg, za fino rezani duvan, sa 20 € na 32 € i za drugi duvan za pušenje, sa 15 € na 20 €). Povećanje akcize za duvanske proizvode (a posebno cigarete) rezultiraće povećanjem budžetskih prihoda po tom osnovu. Istovremeno, to povećanje uticaće i na povećanje maloprodajnih cijena cigareta i drugih duvanskih proizvoda, koje se procjenjuju za 2009. godinu u rasponu od 11% do 26%, u zavisnosti od vrste cigareta odnosno drugih duvanskih proizvoda.

Skupština Crne Gore, na sjednici od 11. decembra 2008. godine donijela je Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o administrativnim taksama. Ovim zakonom izvršeno je usklađivanje postojećih rješenja sa odredbama člana VIII Opšteg sporazuma o carinama i trgovini (GATT), kojim je predviđeno da administrativne takse ne mogu predstavljati posrednu zaštitu domaćih proizvoda ili posredno oporezivanje uvoza, već moraju da odražavaju približni stvarni trošak pružene usluge. Takođe, predmetnim zakonom izvršeno je i smanjenje visine pojedinih taksenih obaveza, što će uticati na smanjenje biznis barijera u Crnoj Gori.

Vlada Crne Gore, na sjednici od 4. decembra 2008. godine utvrdila je Predlog Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje. Ovim zakonom izvršeno je usklađivanje sa novim Zakonom o radu, posebno u dijelu koji se odnosi na definisanje zarade zaposlenih kao osnovice za plaćanje doprinosa, pri čemu je zadržano postojeće rješenje da se doprinosi za obavezno socijalno osiguranje ne plaćaju na lična primanja (topli obrok, regres i dr.) koja su u skladu sa Zakonom o porezu na dohodak fizičkih lica izuzeta od oporezivanja. U cilju podsticaja ulaganja u dobrovoljne penzijske fondove kao i štednje građana, predmetnim zakonom predlaže se se ukidanje obaveze plaćanja doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje na prihode od povremenih samostalnih djelatnosti (ugovor o djelu, autorski honorari i dr.), ako je sticalac tih prihoda osiguran po drugom osnovu.

Zakonom o izmjenama i dopunama Carinskog zakona (“Sl.list CG”, br. 21/08), čija su rješenja u primjeni od 4. aprila 2008. godine omogućeno je uvoznicima koji imaju status ovlašćenog privrednog subjekta (da su finansijski pouzdani, da se primjereno pridržavaju carinskih propisa i dr.) da uvoz roba vrše po pojednostavljenom carinskom postupku. Takođe, predmetnim zakonom omogućeno je i stranom licu (pravnom i fizičkom) da učestvuje u carinskom postupku preko carinskog posrednika.

Donošenjem Uredbe o vrsti, visini i načinu plaćanja naknade za usluge carinskog organa (»Službeni list Crne Gore«, br.47/08) znatno je smanjen broj carinskih usluga za koje je postojala obaveza plaćanja carinske naknade, a što je u skladu sa članom VIII Opšteg sporazuma o carinama i trgovini Svjetske trgovinske organizacije. Prema novim rješenjima naknada za rad carinske službe će se plaćati samo za radnje koje carinska služba obavlja po posebnom zahtjevu carinskih deklaranata i ako se te radnje obavljaju van radnog vremena. Ovo rješenje treba da doprinese smanjenju troškova kod carinjenja uvozne robe.

U skladu sa preuzetim obavezama iz Privremenog sporazuma o trgovini i srodnim pitanjima između Evropske zajednice, sa jedne strane i Republike Crne Gore sa druge strane, Vlada Crne Gore, na sjednici od 4. decembra 2008. godine donijela je Uredbu o usklađivanju nomenklature Carinske tarife za 2009. godinu, koja je u potpunosti usaglašena sa Kombinovanom nomenklaturom EU. Donošenjem ove uredbe stvoreni su povoljniji uslovi za odvijanje spoljnotrgovinskog poslovanja naših privrednih subjekata. Ovom uredbom obuhvaćena su rješenja sadržana u Privremenom sporazumu; CEFTA-i i Ugovorima o slobodnoj trgovini sa Rusijom i Turskom. Privremenim sporazumom, koji se primjenjuje od 1. januara 2008. godine propisano je da se za većinu proizvoda koji se uvoze u Crnu Goru primjenjuje nulta carinska stopa. Za jedan broj proizvoda carina će se postepeno smanjivati i ona će 2012. godine biti snižena na 50% od osnovne carinske stope, dok će se za određeni broj proizvoda od 2012. godine primjenjivati nulta carinska stopa.

Osnovni pravci poreske i carinske politike Crne Gore u narednom periodu biće usmjereni ka što potpunijem usaglašavanju poreskih i carinskih propisa sa Acquis communautaireom, stvaranju što povoljnijeg ambijenta za privlačenje stranih investicija, otklanjanju biznis barijera, kao i obezbjeđenju pravednije raspodjele poreskog tereta na sve poreske obveznike. Okosnica poreskih prihoda postepeno treba da se pomjera sa direktnog na indirektno oporezivanje, a što je inače praksa u zemljama Evropske unije.


66

4.1.4 MREŽNE INDUSTRIJE 4.1.4.1 Energetika

Energetika je glavni nosilac ukupnog ekonomskog pa i cjelovitog društvenog razvoja Crne Gore. Kao element privredne infrastrukture, energetika predstavlja razvojnu bazu kompletnog ekonomskog djelovanja. Takođe, energetika predstavlja i autonoman privredni sektor sa značajnom ulogom u makroekonomskoj slici države. Najzad, oblast energetike odlučujuće utiče na kvalitet života i standard građana.

Ukupan broj zaposlenih u 2005. godini u sektoru elektroenergetike RCG je bilo 3.645, a u sektoru uglja ukupan broj zaposlenih je bio 1.964. Prema raspoloživim podacima, učešće proizvodnje električne energije u ukupnoj industrijskoj proizvodnji RCG u 2005. godini je bilo 23,3%, a u bruto društvenom proizvodu (BDP) 4,6%.

Od ukupne potrošnje finalne energije oko 40% čini električna energija čija je potrošnja rasla po prosječnoj stopi od 2,9%. Naftni derivati čine oko 43% finalne energije i njihova potrošnja je posljednjih godina rasla po prosječnoj stopi od 6,3%. Toplotna energija čini 9% i ona je zanemarljivo rasla na godišnjem nivou. Strategija energetike takođe projektuje rast finalne energije po prosječnoj godišnjoj stopi od 2,5% do 2025. godine.

Karakteristike energetskog sektora sa aspekta nivoa usluga i cijena

Od mrežnih energetskih sistema (takođe područje Sporazuma o formiranju Energetske zajednice Jugoistočne Evrope), CG trenutno raspolaže samo sa elektroenergetskim sistemom. Međutim, već od 2009. godine planiranje realizacija nekih projekata u oblasti gasa (gasifikacija Podgorice, Jadransko Jonski gasovod...).

Pitanje nivoa usluga elektroenergetskog sistema je Zakonom o energetici (2003 godine) uređeno na prilično uopšten način, djelimično obuhvata tehničke standarde kvaliteta, dok je pitanje komercijalnog kvaliteta praktično potpuno nepokriveno. Regulatorna agencija za energetiku (osnovana 2004. godine) se ovim pitanjem bavi u okviru tehničke pomoći Evropske agencije za rekonstrukciju (EAR). Tehnička pomoć EAR je tokom 2008. godine nastavljena, samo u oblastima tarifa i otvaranja tržišta, pa je dalji napredak u ovoj oblasti uslovljen nastavkom tehničke podrške. Realna situacija sa nivoom i kvalitetom usluga je različita u raznim djelovima Crne Gore. Situacija u Podgorici i na primorju (osim Budve) je trenutno tehnički podnošljiva, dok situacijom na sjeveru Crne Gore, ne možemo biti zadovoljni, prije svega zbog nepouzdanosti prenosne i distributivne mreže tokom zime. Akcioni plan za implementaciju Strategije razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine predviđa uspostavljanje konzistentnog programa rehabilitacije postojeće prenosne i distributivne mreže radi poboljšanja sigurnosti i pouzdanosti, kao i rekonstrukciju postojećih i izgradnju novih objekata prenosne i distributivne mreže.

Regulatorna agencija za energetiku je u toku 2007. godine dva puta povećala cijene za električnu energiju. Od 1. juna 2008. godine su počele da se primjenjuju nove tarife nakon čega je cijena za potrošače iz kategorije domaćinstava koja imaju dvotarifno mjerenje povećana za 15,15%, a za potrošače iz kategorije domaćinstava koja imaju jednotarifno mjerenje, cijena je povećana 6,7%. Cijena za mala i srednja preduzeća je smanjena za 7,5% i kao rezultat toga došlo je do znatnog smanjenja unakrsnog subvencioniranja. Nakon Programa subvencioniranja za period jun 2007. - jun 2008. godine, Vlada je usvojila novi Programa subvencioniranja potrošača električne energije za period jun 2008 - jun 2009. godine.

Regulatorna agencija za energetiku je donijela Odluku o odobravanju tabela sa cijenama za električnu energiju 29. novembra 2008. godine. Cijene su povećane za sve kategorije potrošnje, osim za distributivne potrošače na 0,4 kV, koji ne pripadaju kategoriji domaćinstva. Cijena električne energije za domaćinstva je povećana za 9,85%.

U cilju smanjenja negativnog uticaja povećanja cijena električne energije na socijalno ugrožene građane pripremljen je predlog Programa subvencioniranja potrošača električne energije za period 01. novembar 2008 - 31. novembar 2009. godine.

Nivo usluga i cijene u sektoru gasa značajno opredjeljuje činjenica da u Crna Gora nema gasovoda. LPG se uvozi u cistijernama i distribuira u manjim bocama u što je uključen veliki broj firmi, pa se može reći da su principi konkurencije ostvareni. Jedini element koji ne dozvoljava potpunu konkurenciju kod naftnih proizvoda i gasa je činjenica da je najveće preduzeće koje se bavi ovom djelatnošću Jugopetrol iz Kotora, vlasnik većine skladišnih kapaciteta u CG. Spor Montenegro Bonus-a i Jugopetrola Kotor, koji traje od avgusta 2004. godine, oko definisanja prava raspolaganja skladištima naftnih derivata kapaciteta 54.300 m³, i to u Baru, Lipcima i Bijelom Polju, ima za posljedicu nemogućnost korišćenja cjelokupnih skladišnih kapaciteta naftnih derivata od strane Montenegro Bonus-a.

Cijene naftnih proizvoda su limitirane. Uredbom o načinu obrazovanja maksimalnih maloprodajnih cijena naftnih derivata


67

se određuju svakih 15 dana zavisno od cijene nafte na svjetskom tržištu i odnosa eura i dolara. U vezi nivoa usluga u naftnom sektoru u posljednje vrijeme se pominje problem zastarelih standarda kvaliteta goriva, ali nadležno ministarstvo intenzivno radi na donošenju savremenih propisa kojim će se utvrditi kako novi standardi kvaliteta goriva, tako i postupak kontrole kvaliteta. U toku je priprema Pravilnika o kvalitetu naftnih derivata koji će definisati način i rok eliminacije upotrebe goriva sa sadržajem olova, kao i način kontrole goriva na mjestima na kojima se vrši promet nafte i naftinih derivata i nadležne organe za sprovođenje istih.

Pitanja konkurencije (uključujući saradnju i konkurenciju između privatnih i javnih subjekata, pristup mreži, interkonekciju između nacionalnih mreža). Na osnovu Zaključaka Vlade Crne Gore od 06. decembra 2007. godine, u skladu sa usvojenim modelom, 31. marta 2008. godine Skupština akcionara EPCG je donijela odluku o formiranju 5 društava sa ograničenom odgovornošću - Proizvodnja, Prenos, Distribucija, Snabdjevanje i Elektrogradnja. Prenos će biti izdvojen kao posebno akcionarsko društvo do 1. januara 2009. godine. Nacrt Tržišnih pravila je napravljen. Ubrzo se očekuje i njihovo usvajanje od strane Regulatorne agencije za energetiku. Otvaranje tržišta električne energije za sve potrošače izuzev kategorije domaćinstva će biti 1. januara 2009. godine nakon čega će se stvoriti uslovi za prvu pravu konkurenciju u snabdijevanju za taj segment potrošača. Što se tiče pristupa mreži, CG se tim problemom nije do sad bavila zbog nepostojanja konkurencije u proizvodnji električne energije. Regulatorna agencija za energetiku je usvojila u decembru 2007. godine Pravilnik o pristupu treće strane na prenosnu i distributivnu mrežu.

Po pitanju interkonekcije sa susjednim mrežama nema značajnijih problema, prije svega zato jer postojeći interkonektivni vodovi sa susjednim zemljama služe uglavnom za napajanje potrošača u CG. Pošto praktično samo dva subjekta uvoze energiju (djelimično KAP za svoje potrebe, a EPCG za sve ostale potrošače) i njihovi odnosi su regulisani ugovorom iz 2005. godine, objektivna situacija sprečava probleme u ovoj oblasti. Trošak tranzita kroz sisteme evropskih zemalja je stavljen pod kontrolu potpisivanjem ITC (Inter-TSO Compensation for transit flows) ugovora koji su potpisali TSO (Operator prenosa) iz 34 zemlje. Po prvi put ovakav panevropski ugovor su potpisale sve članice EU i zemlje koje nijesu članice EU (uključujući i zemlje Jugoistočne Evrope). Ugovor je potpisan na dvije godine i stupio je na snagu 1. januara 2008. godine, čime je u mnogome olakšana trgovina i otvoren put ka stvaranju evropskog tržišta.

U skladu sa preporukama međunarodnih organizacija koje okupljaju gotovo sve evropske operatore prenosne mreže, FC Prenos od aprila 2007. godine prenosne kapacitete na svojim granicama dodjeljuje primjenom metode eksplicitne aukcije. Alokacija se obavlja na osnovu Pravila za dodjelu prekograničnih prenosnih kapaciteta, a predstavlja preraspodjelu raspoloživih prenosnih kapaciteta zainteresovanim učesnicima u skladu sa tržišnim principima koja su dostupna na sajtu www.tso-epcg.com, na kome se objavljuju tokovi snaga na svim interkonektivnim dalekovodima i konzum u realnom vremenu.

Uvozna energija se nabavlja preko međunarodnih tendera po procedurama Zakona o javnim nabavkama, te se se može zaključiti da je u tom segmentu konkurencija na zadovoljavajućem nivou.

Status i efikasnost regulatornog tijela

Poslove regulatora energetskih djelatnosti u CG obavlja Regulatorna agencija za energetiku. Agencija je ispunila očekivanja i opravdala svoje postojanje. Do kraja godine će biti usvojena nova Tržišna pravila.

Usmjerenje i postojeće mjere ekonomske politike

1. Ekonomska politika CG na području energetike u sljedećem razdoblju će se odvijati u okviru Strategije razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine usvojene u decembru 2007. godine, Sporazuma o formiranju Energetske zajednice, Strategije energetske efikasnosti CG, Strategije razvoja malih hidroelektrana u CG, „mehanizma čistog razvoja” odnosno tzv. CDM mehanizma i uskladu sa Akcionim planom za implementaciju Strategije razvoja energetike. Osnovni dokument ekonomske politike na području energetike je Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine. Prema Zakonu o energetici i na osnovu Strategije, sektor za energetiku (Ministarstvo za ekonomski razvoj) je izradilo Akcioni plan za implementaciju Strategije razvoja energetike CG za period 2008 – 2012. koji je usvojen od strane Skupštine 30. oktobra 2008. godine. Akcioni plan predviđa realizaciju programa i projekata u vrijednosti od 1,391.081.000 €. Od toga država treba da učestvuje sa 22 miliona €.

Crna Gora aktivno učestvuje u radu institucija Energetske zajednice, kao što su Savjet ministara, Stalna grupa na visokom nivou, Regulatorni odbor, Forum za električnu energiju, Gasni forum, Radna grupa za energetsku efikasnost itd. U skladu sa odredbama Sporazuma o formiranju Energetske zajednice, Crna Gora je obavljala funkciju predsjedavajuće Energetskom zajednicom u prvih šest mjeseci 2007. godine i organizovala sastanak Savjeta ministara 29. juna 2007. godine u Bečićima. Obaveze preuzete u okviru Sporazuma – implmenetacija Akcionih planova za električnu energiju i za obnovljive izvore energije - se implementiraju u skladu sa definisanim planom od strane Ministarstva za ekonomski razvoj.

Jedan od novih kanala saradnje i komunikacije, ne samo sa Energetskom zajednicom, već i sa resornim organima Evrop ske Unije i međunarodnim donorima, otsvaren je preko osnivanja Savjeta za regionalnu saradnju, inicijativom


68

država članica Procesa saradnje u Jugoistočnoj Evropi (SEECP) i Evropske Unije. Jedno od osnovnih polja djelovanja je i infrastruktura i energetika, gdje se potencira na projektima energetske efikasnosti i obnovljivim izvorima energije, koji su od regionalnog značaja. S tim u skladu, Crna Gora je predložila konkretne projekte u ovim oblastima, kao i u oblasti saniranja negativnih efekata klimatskih promjena. Regionalno angažovanje na projektima iz navedenih oblasti dovešće do pajačavanja konkurentnosti na tržištu energetike, diverzifikacije rizika, posebno rizika koji su svojstveni individualnim zemljama iz regiona, a kao indirektnu posljedicu imaće poboljšanje procesa specijalizacije i promovisanje principa komparativne prednosti za svaku zemlju pojedinačno. Akcioni plan za gas nije rađen s obzirom da Crna Gora nema razvijeno tržište gasa. Akcionim planom je predviđeno istraživanje na kopnu i podmorju i priprema izgradnje Jadransko-jonskog gasovoda.

Nacrt Zakona o gasu je pripremljen. Njime će se implementirati Direktiva 2003/55/EC i Pravilnik 1775/2005/EC koji su obavezni po Sporazumu. Svrha ovog Zakona je da se uspostavi pravni okvir za izgradnju i regulaciju sektora za prirodni gas u cilju kreiranja konkurentnog tržišta na prostoru Crne Gore. Ovaj zakon će biti inkorporiran u novi Zakon o energetici, zajedno sa Zakonom o obnovljivim izvorima energije. Usvajanje novog Zakona o energetici se očekuje početkom sljedeće godine

Crna Gora stavlja akcenat na povećanje energetske efikasnosti. Strategija energetske efikasnosti CG se realizuje kroz implementaciju petogodišnjeg akcionog plana za energetsku efikasnost 2008 - 2012. godine, a koji je usvojila Vlada Crne Gore, juna 2008. godine. Kao prioritetni zadaci, prema planu radi se Zakon o energetskoj efikasnosti koji će urediti osnivanje posebne Agencije za energetsku efikasnost, kao i formiranje Fonda za energetsku efikasnost. Ministarstvo za ekonomski razvoj je pripremilo dvogodišnji operativni plan za energetsku efikasnost (2008. -2009. godine) koji će biti lansiran kroz projekat „Godina energetske efikasnosti“. Cilj projekta je promovisanje prioritetnih aktivnosti u oblasti energetske efikasnosti kroz realizaciju 17 konkretnih programa. Projekat će trajati 12 mjeseci (novembar 2008 - septembar 2009.), a realizacija projekta će takođe biti praćena kontinuiranom i snažnom promotivnom kampanjom. Od strane Ministarstva za ekonomski razvoj dostavljen je Vladi na razmatranje Program za razvoj energetske baze podataka u Crnoj Gori.

Uz navedene aktivnosti iz oblasti energetske efikasnosti, Vlada Crne Gore je preko Ministarstva za obrazovanje i nauku i Ministarstva zdravlja, rada i socijalnog staranja inicirala implementaciju programa energetske efikasnosti u zgradama javnog sektora kako bi se poboljšala potrošnja u njima i kako bi predvodila u promovisanju energetske efikasnosti u Crnoj Gori. Strategija Svjetske banke o partnerstvu zemalja (FY07-FY10)22 sa Crnom Gorom uključuje, prema zahtjevu Vlade CG, novo zajamiranje planirano za fiskalnu 2009. godinu za podršku investicionih projekata energetske efikasnosti u javnom sektoru. Predloženi Projekat energetske efikasnosti u Crnoj Gori će uglavnom finansirati mjere poboljšanja energetske efikasnosti u obrazovnim i zdravstvenim centrima kojima rukovodi Ministastvo za obrazovanje i nauku i Ministarstvo zdravlja, rada i socijalnog staranja. Aktivnosti iz oblasti energetske efikasnosti, u dugoročnoj perspektivi, pomažu održivom razvoju Crne Gore i smanjenju uvozne zavisnosti Crne Gore.

Ministarstvo za ekonomski razvoj intenzivno radi na stvaranju povoljnih uslova za realizaciju projekata izgradnje malih hidroelektrana u skladu sa Strategijom malih hidroelektrana i Akcionim planom. Akcion plan predviđa izgradnju malih hidroelektrana u ukupnom iznosu od 80MW do 2025. godine, od toga 20MW do 2010. godine. U cilju realizacije tog programa, na osnovu Javnog poziva objavljenog 19. novembra 2007. godine, Vlada je u junu i julu 2008. godine donijela odluke o dodjeli koncesija po kombinovanom DBOT aranžmanu za istraživanje 8 vodotoka i izgradnju malih hidroelektrana. Ministarstvo za ekonomski razvoj zajedno sa inostranim stručnjacima unapređuje tendersku dokumentaciju i priprema novi tender za izgradnju mHE, koji bi trebalo da se objavi do kraja 2008. godine.

Što se tiče ostalih vidova obnovljivih izvora energije, vjetropotencijal i izgradnja vjetrogeneratora predstavljaju aktivnosti koje su predviđena Strategijom razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine. Strani investitori su pokazali interesovanje za plasiranje sredstava i ulaganje u ovaj vid obnovljivih izvora energije. Preliminarna mjerenja govore da postoji dovoljan vjetropotencijal u Crnoj Gori za tehnoekonomsko korišćenje, studije za vjetrogeneratore za dvije lokacije su već izrađene, razmatra se mogućnost kombinacije vjetrogeneratora i fotonaponskih panela. U planu je proces definisanja uslova i načina za tehnoekonomsko korišćenje vjetropotencijala. U skladu sa navedenim, fundamentalni korak u skorijoj budućnosti je definisanje otkupne cijene za električnu energiju proizvedenu iz vjetrogeneratora, koja bi bila dovoljno podsticajna da motiviše ciljane investitore i indirektno stimuliše tržište električnom energijom u Crnoj Gori. Opcija „feed-in” tarifa se trenutno razmatra kao kanal ekonomske podsticajne šeme.

U toku je realizacija niz konkretnih projekata u kontekstu Strategije razvoja energetike Crne gore:

a) Na području razvoja energetske infrastrukture, izgradnje i obnavljanja regionalno važnih energetskih interko-nekcija sa susjednim zemljama Crna Gora previđa implementaciju Memoranduma o razumijevanju izmedu Savjeta ministara Republike Albanije i Vlade CG o izgradnji dalekovoda 400kV između Podgorice i Tirane. Aktivnosti na ovom

22 - Odobrio Odbor Svjetske banke 12. juna 2007.


69

projektu za sad dobro napreduju. U toku je rješavanje imovinsko pravnih odnosa. Dio opreme za izgradnju je već proizvedeno.

b) TERNA (Italijanska kompanija za prenos električne energije) i EPCG pokrenule su saradnju u cilju izrade studija izvodljivosti podmorske HVDC interkonekcije između elektroenergetskih sistema Italije i Crne Gore. Zaključak studija je da za ovaj projekat ne postoje ekonomske, tehničke i pravne prepreke.

c) Savjet za privatizaciju je 09. jula 2008. godine donio odluku o pokretanju postupka dokapitalizacije EPCG i formirao Tendersku komisiju za realizaciju i praćenje procesa dokapitalizacije. Dokapitalizacija ima za cilj obezbjeđenje finansijskih sredstava za finansiranje značajnijih investicionih projekata, kako za izgradnju novih, tako i za revitalizaciju postojećih objekata EPCG. Elektroprivreda Crne Gore bi dobila strateškog partnera, tj. novog manjinskog vlasnika sa učešćem od 22% u ukupnom kapitalu, dok bi država zadržala većinsko vlasništvo od 55%. Dokapitalizacijom će se obezbijediti oko 300 miliona € sredstava za investicije i što je veoma važno, nova znanja u primjeni novih tehnologija i menadžmentu.

d) Ministarstvo za ekonomski razvoj je krajem oktobra objavilo Poziv za izražavanje zainteresovanosti za izgradnju HE na Morači čija je vrijednost 430,1 miliona € Pozivom je predviđeno da svoju zainteresovanost potencijalni investitori treba da prijave Ministarstvu do 01. decembra 2008. godine. Ugovor o savjetodavnim uslugama između MER-a i IFC-a je usaglašen i očekuje se da će biti potpisan do kraja novembra. Pretkvalifikacija je planirana za početak 2009. godine, dok je tenderski proces planiran da bude u periodu maj - septembar 2009. godine.

e) Elektroprivreda Crne Gore AD Nikšić - FC Proizvodnja je 20. maj 2008. godine objavila Javni poziv na otvoreni postupak javne nabavke za izbor najpovoljnijeg ponuđača za izradu Idejnog projekta i Studije opravdanosti izgradnje Termoelektrane »Pljevlja II«. Planirani rok za izradu projektne dokumentacije je 7 mjeseci. Na Javni poziv dostavljene su 4 ponude. Najpovoljniju ponudu dostavio je ponuđač CEE, d.o.o. Inženiring za energetiko in ekologijo Ljubljana, sa podizvođačima: Esotech, Premogovnik i Erico – Velenje. Vrijednost najpovoljnije ponude je 350.000,00 €. Sada je u toku postupak rješavanja žalbe jednog od neizabranih ponuđača od strane Komisije za kontrolu javnih nabavki. Nakon toga biće zaključen ugovor sa najpovoljnijim ponuđačem.

U toku su i aktivnosti na realizaciji aktivnosti u okviru „mehanizma čistog razvioja“ (CDM – Clean Development Mechanism). Pripremljene su 4 fizibiliti studije za potencijalne CDM pilot projekte, i to za male hidroelektrane Krupac i Slano, TE na biomasu u Beranama, postrojenje za proizvodnju energije iz gasa sa deponije u PG.

Uzimajući u obzir globalnu finansijsku krizu, i potencijalne negativne posledice koje se mogu odraziti i na crnogorsku ekonomiju, možemo konstatovati da će realizacija pomenutih projekata znatno doprinijeti ekonomskom razvoju i socijalnom blagostanju Crne Gore. Neki od pozitivnih efekata su:

� Priliv investicija će otvoriti nova radna mjesta, omogućiti razvoj novih profila profesionalnih kadrova i dati jak razvojni podsticaj ukupnoj ekonomiji uslijed nadolazeće ekonomske krize.

� Efekti povećane proizvodnje omogućiće značajne uštede na nivou države i nove budžetske prilive koji se, posredno ili neposredno, vraćaju do nivoa pojedinačnog domaćinstva.

� Gradnja hidroenergetskih izvora je svojevrsno obezbjeđenje potrošača u Crnoj Gori od nepredvidljivih kretanja na tržištu energije.

� Čitav niz pozitivnih efekata na mikroklimu, mogućnost novih privrednih aktivnosti (riječni i jezerski turizam, gajenje akva kultura, itd), poboljšanja kvaliteta života i obezbjeđenje vitalnog zahtjeva – vode.

� Otvaraju se mogućnosti za razvoj drugih privrednih grana u Crnoj Gori, poput građevinarstva, mašinske industrije i sl.

Fiskalni efekti Akcionog plana za implementaciju Strategije razvoja energetike CG za period 2008.-2012. godine

Aktivnosti i budžetska sredstva u ukupnoj vrednosti 22.678.000 € za realizaciju Akcionog plana za implementaciju Strategije razvoja energetike CG za period 2008. - 2012. godine su sljedeće: (i) Povećanje energetske efikasnosti i korišćenja obnovljivih izvora energije na strani potrošača (2.615.000 €), (ii) Povećanje efikasnosti postojećih proizvodnih objekata i objekata za isporuku energije (700.000 €), (iii) Priprema plana za ublažavanje posledica klimatskih promjena (200.000 €), (iv) Razvoj institucionalnog okvira i učešće javnosti u razvoju konkurentnog i tržišno orjentisanog sektora energetike (7.960.000 €), (v) Izgradnja i eksploatacija obnovljivih izvora energije (6.450.000 €), (vi) Povećanje proizvodnje čistije energije iz fosilnih goriva (1.560.000 €), (vii) Sačinjavanje osnove za dugoročan razvoj energetike Crne Gore (1.343.000 €), (viii) Sačinjavanje mehanizma za efikasno praćenje i kontrolu implementacije Akcionog Plana (1.850.000 €).


70

4.1.4.2 Transport

Transportni sistem u Crnoj Gori razvija se na način koji doprinosi ekonomskom razvoju, funkcionalnoj i modernoj saobra-ćajnoj privredi, koja će biti sposobna da se suoči sa konkurencijom u regionu. Prema podacima MONSTAT-a, učešće saobraćaja u BDP-u Crne Gore za 2006. godinu iznosilo je 10.7% i 13.3% u 2007. godini.

Vlada Crne Gore je 3. jula 2008. godine usvojila Strategiju razvoja saobraćaja Crne Gore. Dokument po prvi put, na kvalitativno nov način određuje dugoročni razvoj saobraćaja i posebno saobraćajne infrastrukture. Strategija daje smjernice kako da se iskoriste potencijali geostrateškog položaja Crne Gore za tranzitni saobraćaj i usklade strane direktne investicije sa javnim interesom, cijeneći ekonomsku opravdanost i uticaj na životnu sredinu.

Osnovni ciljevi strateškog razvoja saobraćajnog sistema Crne Gore su: (i) poboljšanje sigurnosti i bezbjednosti, u cilju očuvanja ljudskih života, materijalnih vrijednosti i očuvanja državnih sredstava; (ii) integracija u Evropsku Uniju, kroz povezivanje na TEN-T i poboljšanje konkurentnosti domaće transportne privrede; (iii) povećanje kvaliteta saobraćajnih usluga; (iv) stimulacija ekonomskog rasta kroz efikasniji i jeftiniji transport; (v) minimiziranje negativnog uticaja razvoja transporta i saobraćajne infrastrukture na životnu sredinu i društvo ukupno.

Putna infrastruktura i drumski saobraćaj

Postojeće stanje. U proteklom periodu u značajnoj mjeri je popravljeno stanje putne mreže u Crnoj Gori, realizacijom velikog broja projekata po programima i planovima sačinjenim u Ministarstvu saobraćaja i Direkciji za saobraćaj. Rehabilitovan je i modernizovan čitav niz saobraćajnica, čime su stvoreni uslovi za brži i bezbjedniji protok ljudi i robe, a i opšti utisak o stanju saobraćajne infrastrukture znatno je popravljen. U cilju većeg stepena bezbjednosti i sigurnosti na putevima u prethodnom periodu otklonjeno je 47 kritičnih tačaka (identifikovanih mjesta na kojima je zabilježen najveći broj saobraćajnih nesreća).

Sredstva utrošena za unaprijeđenje stanja putne mreže od 2002. godine do danas obezbijeđena su iz više izvora, kroz

kreditne aranžmane EIB, EBRD, donacijama EAR-a, Njemačke razvojne Banke KfW, izdvajanjima iz Budžeta Crne Gore.

U periodu od 2006. - 2008. godine iz ovih izvora, u izdvojeno je: u 2006. godini 10.435.506,36 €, u 2007. godini 56.556.586,32 €, i u 2008. godini 63.741.916, 55 €.

Na porast investicija države u putnu infrastrukturu, poslednjih par godina imala je uspješna primjena Zakona o putevima (2004. godine). Programskim Budžetom utvrđen je model finansiranja državnih puteva, na način da se sredstva obezbjeđuju iz naknada od maloprodajne cijene, akciza na tečno gorivo i naknada za korišćenje državnih puteva. Poslovi redovnog održavanja državnih puteva se finansiraju iz namjenskih sredstava tekućeg budžeta. Za 2008. godinu izdvojena su sredstva u iznosu od 9 miliona €. Sa privrednim društvom »Crnagoraput« AD Podgorica sklopljen je petogodišnji ugovor, po kojem su za svaku godinu predviđena sredstva u iznosu od 9 miliona €.

Formiranjem Direkcije za saobraćaj CG (2006. godine), koja se stara o održavanju, rekonstrukciji i izgradnji putne infrastrukture, obezbijeđene su kadrovske pretpostavke za efikasnije upravljanje putevima, pa je u proteklom periodu ovaj organ uspješno sproveo preko 100 tenderskih procedura, vezano za izvođačke radove i izradu projektne dokumentacije.

Glavni problemi odnosno slabosti Crne Gore u sektoru putne infrastrukture i drumskog saobraćaja su sljedeći:

- Nepovoljan reljef i nedovršenost velikog dijela putne infrastrukture;- Akumulirani problemi u održavanju i postojanje kritičnih tačaka; - Nedostatak baze podataka vezanih za putnu infrastrukturu i još uvijek neefikasan model gazdovanja putevima i putnim

pojasom; - Izuzetno izražena sezonska cikličnost u frekvenciji saobraćaja, tj. povećana frekvenciju saobraćaja u turističkoj sezoni;- Izuzetno komplikovano zimsko održavanje s obzirom na relativno visoku mrežu puteva i veliki broj prevoja i uspona u

planinskim predjelima;- Definisanje i implementacija zakonskog okvira, koji će uticati na demotivisanje prevoznika da preopterećuju vozila;- Tehničko-tehnološka zastarjelost privrednih društava u drumskom saobraćaju;- Kadrovska i organizaciona nepripremljenost privrednih društava u drumskom saobraćaju za tržišno poslovanje.

Buduće aktivnosti. Sve aktivnosti preduzete do sada, stvaranje zakonskog, institucionalnog i finansijskog okvira, bile su neophodne kako bi se nastavilo sa ostvarivanjem zacrtanih ciljeva. Donošenje i usvajanje novih strateških


71

i planskih dokumenata, Srednjoročnog programa razvoja i održavanja za period od 2008- 2011. godine i Strategije razvoja i održavanja državnih puteva za period od 10 godina, nastavak su intezivnih aktivnosti koje će sprovoditi na rehabilitaciji i modernizaciji putne mreže u Crnoj Gori. Nakon što su se stvorili neophodni uslovi, može se preći na narednu fazu čija će realizacija trajno i kvalitetno promijeniti saobraćajnu sliku Crne Gore i stvoriti uslove za bezbjedniji i efikasniji promet.

Glavna usmjerenja i mjere ekonomske politike Crne Gore u oblasti putne infrastrukture i drumskog saobraćaja su sljedeći:

- Izgradnja obilaznica na lokacijama gdje postoje uska grla i rekonstrukcija infrastrukture; - Izrada katastra puteva i baze podataka koja bi optimizovala buduće upravljanje putnom infrastrukturom i objedinjavanje

projektne dokumentacije;- Formiranje projektnog tima za realizaciju najznačajnijih investicionih poslova na putnoj mreži;- Intenziviranje saradnje u vezi sa standardizacijom puteva po principima koji važe u EU;- Utvrđivanje stimulativne korisničke nadoknade, odnosno fer politike cijena korišćenja saobraćajne infrastrukture;- Podizanje nivoa kvaliteta usluga u drumskom saobraćaju i liberalizacija tranzitnog saobraćaja;- Harmonizacija nacionalnog zakonodavstva sa pravom EU u oblasti socijalnog i tehničkog zakonodavstva u drumskom

saobraćaju;- Primjena načela nediskriminacije kod pružanja usluga međunarodnog prevoza u odnosu na domaće i strane

prevoznike; - Pooštravanje kontrole obezbjeđenja tereta u transportu, čije ispadanje oštećuje infrastrukturu i zagađuje okolinu;- Jačanje administartivnih kapaciteta u drumskom saobraćaju.

Realizacija „uskih grla” na magistralnim putevima u Crnoj Gori odvija se najvećim dijelom u skladu sa dinamičkim planom realizacije, koji je usvojen zajedno sa Programom eliminisanja uskih grla (2007 - 2009.), s tim da postoje određena manja odstupanja u odnosu na one projekte za čiju su realizaciju u prvoj fazi bile nadležne opštine. Programom će se smanjiti gužve i rasteretili glavni putni pravci u Crnoj Gori. Ukupni troškovi realizacije ovog Programa iznosiće 178.160.000,00 €. U fazi izrade je i Program poboljšanja protoka saobraćaja na najfrekventnijim raskrsnicama. Uporedo sa aktivnostima na poboljšanju postojeće putne mreže, intezivno se radi i na njenom razvoju i povećanju kapaciteta, izgradnjom novih puteva magistralnog i regionalnog karaktera, brzih saobraćajnica i autoputeva u Crnoj Gori. To podstiče i prognoza rasta saobraćaja, koja predviđa da će u periodu 2007 – 2012. godine frekvencija godišnje rasti po stopi od 6.6% (maksimalno 8.10%; minimalno 5.10%), a u periodu 2012 – 2017. godine mogući porast na godišnjem nivou je 6.20% (maksimalni 7.60%; minimalni 4.80%).

Tokom 2008. i 2009. godine u skladu sa novim zakonskim okvirom, nastaviće se sa jačanjem administrativnih kapaciteta u sektoru drumskog sobraćaja i puteva. Planirano je nastavljanje procesa usklađivanja nacionalnog zakonodavstva u oblasti socijalnog i tehničkog zakonodavstva u drumskom saobraćaju. Krajem 2008. godine biće donesen Pravilnik o dimenzijama, ukupnim masama i osovinskom opterećenju vozila i o osnovnim uslovima koje moraju da ispunjavaju uređaji i oprema na vozilima u saobraćaju na putevima, kojim će se izvršiti usklađivanje s Direktivom 1996/53/EC. Donošenjem Zakona o prevozu u drumskom saobraćaju, omogućeno je da Crna Gora u punom obimu učestvuje u međunarodnoj razmjeni, za razliku od prethodnog perioda u kojem je imala svega 0,5% kvote razmijenjenih dozvola sa drugim državama. Takođe je planirano da Skupština CG početkom 2009. godine usvoji Zakon o ugovorima o prevozu u drumskom saobraćaju.

U okviru IPA fonda 07 (1,2 miliona €) dio sredstava u 2009. godini biće usmjeren na jačanje kapaciteta institucija odgovornih sa upravljanje putnim saobraćajem i nastavak procesa harmonizacije legislative sa acquis-om, kao i jačanje tehničkih kapaciteta PIU jedinice u Direkciji za saobraćaj, kako bi ispunili zadatke prioritizacije projekata, izrade studija izvodljivosti, projektne dokumentacije i nadzora nad izvođenjem.

Željeznički saobraćaj

Postojeće stanje. Tokom 2007. i 2008. godine strukturne reforme željezničkog sektora u institucionalnom smislu, obelježene su primjenom reformskih zakona (Zakon o željeznici, 2004. godine i Zakon o bezbijednosti u želejzničkom saobraćaju, 2007. godine), kao i implementacijom Strategije restrukturiranja Željeznice Crne Gore.

Značaj novog pravnog okvira odnosi se na primjenu I i II željezničkog paketa direktiva EU i pripremom za uvođenje principa liberalizovanog transportnog tržišta. Kao preduslov novog načina funkcionisanja, potrebno je završiti kompleksan proces potpunog razdvajanja upravljača Infrastrukture od Prevoza i obezbijediti njihovo samostalno funkcionisanje kao i gašenje matičnog društva. Predviđeno je da se navedene aktivnosti u skladu sa dezintegracionim modelom, završe u prvom kvartalu 2009. godine. To će omogućiti održivi poslovno sposoban željeznički saobraćaj, koji bi privredu, koja se na njega oslanja, učinio konkurentnijom na tržištu, uz povećanje obima prevoza putnika i robe, transportnih prihoda, kao i smanjenje finansijske zavisnost željezničkog preduzeća od države.


72

Rezultati poslovanja Željeznice s kraja 2006. godine i 2007. godine pokazuju porast naturalnih pokazatelja poslovanja te je u 2007. godine putnički prevoz iznosio 1.188.203 prevezenih putnika (rast od 12%), a robni prevoz 1.760.333 tona (rast od 8%).

Glavni problemi odnosno slabosti Crne Gore u sektoru željezničkog saobraćaja su sljedeći:

- Nedovršena infrastruktura, akumulirani problemi u održavanju i neophodnost većih remonta, postojanje slabih tačaka na pruzi, kao i ograničene mogućnosti modernizacije s obzirom na nepovoljan reljef;

- Neriješeni vlasnički odnosi neprilagođeni Zakonu o željeznici, praksi zemalja u okruženju i direktivama Evropske Unije;- Nesavremena oprema za održavanje infrastrukture;- Tehničko-tehnološka, fizička i komercijalna prestarjelost voznog parka;- Neorganizovan tržišni nastup sa Željeznicom Srbije i Lukom Bar;- Kvantitativno i kvalitativno neadekvatna kadrovska struktura zaposlenih u AD Željeznice Crne Gore;- Nedovoljno iskazan međunarodni značaj pruga Crne Gore.

Buduće aktivnosti. Posle gašenja matičnog društva, novoformirana akcionarska društva u 2009. godini nastaviće restrukturiranje po posebnim programima. U toku je priprema tenderske dokumentacije za privlačenje strateških partnera koji bi na osnovu Joint Venture sa Željezničkom Infrastrukturom zaključio sa Državom višegodišnji Ugovor o tekućem i investicionom održavanju. Pripremiće se i dokumenta za privatizacionu transakciju, putem nalaženja strateškog partnera za Upravljača infrastrukture i/ili prodajom državnog paketa akcija za Željeznički Prevoz. Nakon prestanka rada Matičnog društva Željeznice AD Crne Gore, planira se osnivanje Direkcije za željeznice CG.

Do momenta gašenja matičnog društva, Ministarstvo saobraćaja i Direkcija za saobraćaj izradiće Izjavu o mreži, a nakon toga i Metodologiju za naplatu naknada za korišćenje željezničke infrastrukture u skladu sa odredbama Zakona o željeznici. Sistem naplate naknada za korišćenje željezničke infrastrukture mora da bude takav da ne ugrožava razvoj teretnog saobraćaj, dok bi se jedan dio troškova za organizovanje putničkog saobraćaja subvencioniosao iz Budžeta. Prema Elaboratu o potrebi subvencioniranja putničkog saobraćaja, za plansku 2008. godinu bilo je potrebno obezbijediti subvencije u iznosu od 6.450.000 €.

Novi Zakon o bezbjednosti u željezničkom saobraćaju (2008. godine), detaljno razrađuje procedure bezbijednosti i identifikuje organe nadležne za postupanje u incidentnim i akcidentnim situacijama, obavezuje ih na punu kooperaciju, pa je realno očekivati da će se u nastupajućem periodu već osjetiti pozitivni efekti implementacije Zakona. Zakonom je takođe predviđeno da se u III kvartalu 2009. godine osnuju slijedeći organi: Isljedni organ zadužen za istragu željezničkih nesreća i incidenata, Organ nadležan za bezbjednost i Notifikovani organ.

Održavanje željezničke infrastrukture i regulisanje saobraćaja u Crnoj Gori finansira se iz Budžeta, pa su na taj način definisane obaveze države. U periodu od 2006 - 2008. godine izdvojena su sljedeća sredstva: u 2006. godini 8.228.119,01 €, u 2007. godini 8.295.231,16 €, u 2008. godini 8.9 miliona €. Za 2009. godinu planirano je da se iz državnog Budžeta izdvoji oko 9,7 miliona €.

Glavna usmjerenja i mjere ekonomske politike Crne Gore u oblasti željezničkog saobraćaja su sljedeći:

- Uvođenje evropskih sigurnosnih i bezbjedonosnih standarda;- Uklanjanje kritičnih tačaka na kojima je prevoz usporen i dostizanje projektovanih tehničkih standarda mreže;- Restrukturiranje i segmentacija Željeznice na dva nova akcionarska društva-Infrastruktura i Prevoz;- Promovisanje međunarodnog značaja pruge;- Jačanje institucionalnih kapaciteta, osnivanjem organa za izdavanje licenci, regulatornog tijela, organa nadležnog za

bezbjednost, notifikovanog organa i isljednog organa;- Jačanje administrativnih kapaciteta, kako u Ministarstvu saobraćaja, pomorstva i telekomunikacija, tako i u Direkciji za

željeznicu;

Razvojni projekti željezničkog saobraćaja Crne Gore u budućem periodu su sljedeći:

- Iz sredstava EBRD za, “Projekat hitne rehabilitacije infrastrukture Željeznica CG'', opredijeljeno je 15 miliona €. Njegova realizacija počela je u 2007. godini, i u tu svrhu je odobrena prva tranša u iznosu od 6 miliona €, čija realizacija je otpočela krajem 2007. godine i biće nastavljena u 2008. godini. Za 2008. godinu je planirano povlačenje sredstava u iznosu od 5 miliona €, namijenjenih za sanaciju tunela (3,5 miliona €) i rješavanje tehničkih viškova zaposlenih u Željeznici CG A.D. (1,45 miliona €), dok su za 2009. godinu predviđena sredstva u iznosu od 4 miliona €.

- Kredit EIB-a od 34 miliona € biće odobren u nekoliko tranši. Potpisana je prva tranša za 2008. godinu (7 miliona €). Planirana dinamika finansiranja u okviru pomenutog kredita je povlačenje sredstava u iznosu od po 7 miliona € u 2008., 2009., 2010., 2011. godini i 6 miliona € u 2012. godini. Najveći dio treba da se potroši na infrastrukturu, a nakon toga, manji dio na vozna sredstva i socijalni program.


73

- Nastavljeni su radovi na remontu i elektrifikaciji pruge Nikšić – Podgorica. EIB će kreditno podržati projekat sa dodatnih 15 miliona €, za izvođenje radova koji nisu bili prvobitno predviđeni. Njeno puštanje u eksploataciju planirano je za jun 2009. godine.

- Marta 2008. godine potpisan je Memorandum o zajedničkim aktivnostima na izradi projektno-studijske dokumentacije za povezivanje Bosne i Hercegovine i Crne Gore željezničkom prugom Čapljina-Nikšić.

U okviru IPA fonda 07 (1,2 miliona €) dio sredstava u 2009. godini biće obezbijeđen za jačanje i osnivanje institucija odgovornih sa upravljanje željezničkom saobraćajem i nastavak procesa harmonizacije legislative sa acquis-om. Jačanje tehničkih kapaciteta PIU jedinice u Željeznici, kao i za izradu tehničke dokumentacije za modernizaciju željezničke infrastrukture i saobraćaja u iznosu od 1 miliona €. Za IPA-u 2009 pripremljen je project fiche za Projekat rekonstrukcije željezničke pruge Bar-Vrbnica, u iznosu od 5 miliona €. Očekuje se da Evropska Komisija projekat odobri u prvoj polovini 2009. godine.

Vazdušni saobraćaj

Postojeće stanje. Aerodromi Crne Gore u kontinuitetu realizuje projekte unaprijedjivanja infrastrukturnih kapaciteta i osavremenjivanja kvaliteta servisa, u skladu sa starteškim planovima razvoja avio saobraćaja. Vrijednost investicionih aktivnosti projektovanih u toku 2007. godine, a čija je realizacija će se sprovesti do kraja 2008. godine, iznosi oko 10 miliona €. Aerodromi su opremljeni savremenom opremom, bilo da je riječ o opsluživanju aviona, putnika i robe, bilo da se radi o ispunjavanju standarda vezanih za bezbjednost i sigurnost na aerodromima. Usljed brzorastućeg trenda kojim Crna Gora postaje turistička destinacija, potrebno je kontinuirano raditi na proširivanju kapaciteta na oba aerodroma, Podgorica i Tivat. Aerodromsko preduzeće iz sopstvenih sredstava finansira razvojne projekte.

Nakon potpisivanja ECAA Sporazuma (Zajednički Evropski vazdušni prostor), aktivnosti Uprave za civilno vazduhoplovstvo, u najvećoj mjeri, odvijaju se na implementaciji prve faze sporazuma u cilju postepene integracije u unutrašnje tržište EU. Do kraja II tranzicionog perioda Protokola VII ECAA Sporazuma, u podzakonskim aktima, planira se potpuna integracija EU direktiva u ovoj oblasti. U Zakon o vazdušnom saobraćaju koji je donijet 2008. godine. transponovani su propisi uskladjeni sa evropskom regulativom iz oblasti sigurnosti, bezbjednosti, upravljanja vazdušnim saobraćajem. Početkom ove godine Uprava je otpočela sa izdavanjem dokumenata u skladu sa ICAO i JAR propisima. U prethodnom periodu sproveden je postupak obezbjeđenja državnih oznaka za vazduhoplove i aerodrome. Crna Gora aktivno učestvuje u definisanju funkcionalnih blokova vazdušnog prostora.

Vlada Crne Gore je usvojila Strategiju restrukturiranja »Montenegro Airlines«-a d.o.o., novembra 2007. godine. U skladu sa dinamičkim planom realizuju se sljedeće aktivnosti: (i) procjena vrijednosti imovine privrednog društva; (ii) restrukturiranje društva iz d.o.o u AD; (iii) tehničko-tehnološko, organizaciono, finansijsko, svojinsko i upravljačko restrukturiranje; (iv) emisija i prodaja novih akcija radi dokapitalizacije u iznosu od 30% procijenjene vrijednosti kompanije; (v) prodaja na berzi do 5% akcija. Realizacijom predviđenih mjera, omogućiće se uspješnije poslovanje, što će rezultirati povećanjem vrijednosti akcija i finansijskih efekata privatizacije. Kompanija je osposobila adekvatnu strukturu i broj letačkog i tehničkog osoblja, koji mogu obezbijediti punu komercijalnu eksploataciju novih aviona.

Glavni problemi odnosno slabosti Crne Gore u sektoru vazdušnog saobraćaja su sljedeći:

- Postojanje ograničenja u proširenju kapaciteta aerodroma i prihvatu većih vazduhoplova u interkontinentalnom saobraćaju;

- Jako izražena cikličnost u potražnji kapaciteta u civilnom vazduhoplovstvu (turistička cikličnost);- Aerodromi Crne Gore još uvijek posluju kao Javno preduzeće i kroz razdvajanje infrastrukture od komercijalnih operacija,

restrukturiranje i privatizaciju potrebno je poboljšati efikasnost poslovanja.

Buduće aktivnosti. U skladu sa Zakonom o vazdušnom saobraćaju, u 2009. godini je predviđeno osnivanje Agencije za vazdušni saobraćaj, koja će preuzeti poslove, sredstva i zaposlene od Uprave za civilno vazduhoplovstvo. U drugom kvartalu 2009. godine usvojiće se Zakon o obligacionim odnosima i osnovama svojinsko-pravnih odnosa u vazdušnom saobraćaju Crne Gore, koji će biti usklađen sa EU legislativom.

Glavna usmjerenja i mjere ekonomske politike Crne Gore u oblasti vazdušnog saobraćaja su sljedeći:

- Restrukturiranje JP “Aerodromi Crne Gore” i “Montenegro airlines”;- Integracija subjekata civilnog vazduhoplovstva u relevantne međunarodne organizacije i asocijacije;- Sprovođenje zahtijevanih sigurnosnih i bezbjednosnih standarda iz oblasti civilnog vazduhoplovstva;- Razvoj kapaciteta i kvalitetna usluga u prihvatanju putnika kroz koncept “Otvorenog neba” i kroz implementaciju

multilateralnog i horizontalnog sporazuma;


74

- Razdvajanje funkcija vlasnika infrastrukture, vazduhoplovne vlasti, regulatora saobraćaja i kontrole;- Jačanje institucionalnih i administrativnih kapaciteta.

Planirano je da se izradi dokument na osnovu koga će se sprovesti restrukturiranje i privatizacija djelova sistema JP Aerodromi Crne Gore. Osnovni principi su da će infrastruktura i zemljište ostati u državnom vlasništvu, i da će se putem otvorenog međunarodnog tendera ponuditi na koncesiju privatnom sektoru koji će biti operator.

Urađena je i studija razvoja generalne avijacije za aerodrom Podgorica i Tivat, koja će se implementirati u narednom kratkoročnom periodu. Na aerodromu Podgorica, na srednji rok, intenziviraće se i kargo saobraćaj. JP “Aerodromi Crne Gore“ su sklopili Ugovor o konsultantskim uslugama sa TAM timom koji je izradio Studiju o tehničkoj izvodljivosti aerodroma i heliodroma u sjevernoj regiji Crne Gore, kojom je prvenstveno obuhvaćen aerodrom u Beranama. Nakon toga biće definisane dalje aktivnosti u cilju eventualne izgradnje i rekonstrukcije ovih objekata, kao i način upravljanja istim po osnovu javno-privatnog partnerstva.

U okviru IPA fonda 2007, dio sredstva od 1.2 miliona €, a u 2009. godini biće usmjeren na unapređenje kapaciteta institucija odgovornih sa upravljanje avio saobraćajem i formiranje Nacinalnog trening centra za obuku pilota, kontrolora, inspektora, kao i nastavak procesa harmonizacije legislative sa acquis-om.

Pomorski saobraćaj

Postojeće stanje. Pravni okvir sa kojim se uređuje oblast pomorstva u Crnoj Gori se u posljednje dvije godine intezivno mijenja. Krajem 2007. godine usvojeni su Zakon o moru (Sl. list CG br, 17/07 i 6/08) i Zakon o jahtama, (Sl. list RCG, br. 46/07), a u avgustu 2008. godini stupio je na snagu Zakon o lukama (Sl. list CG, br. 51/08). Zakon o lukama uređuje pravni status i podjelu luka, način upravljanja, naknade, koncesije, inspekcijski nadzor kao i druga pitanja od značaja za luke u Crnoj Gori. Zakonom je pridviđena primjena tzv. Landloard modela luka u Crnoj Gori. AD Luka Bar će koristiti luku i pružati usluge na osnovu koncesije, a regulatornu, upravnu i razvojnu funkciju u ime Države će obavljati novi državni organ – Lučka uprava, koja će se formirati u skladu sa ovim zakonom. U januaru 2008. godine počela je primjena Zakona o jahtama. Na osnovu ovlašćenja iz ovog zakona donešeni su Pravilnik o obrascima i načinu vođenja Registra jahti Crne Gore i knjige evidencije iznajmljivanja jahti i Pravilnik o obrascima za upis jahti i boravak jahti u vodama Crne Gore (Sl. list CG, br. 27/08).

Proces donošenja zakona prate i intezivne aktivnosti na jačanju adminstrativnih kapaciteta u Upravi pomorske sigurnosti (posebno u sektorima Uprave koji se bave traganjem i spašavanjem, tehničkom inspekcijom i ekološkom zaštitom) i Lučkim kapetanijama (sa naglaskom na unaprijeđenje primjene ISPS koda i državne lučke kontrole).

U Crnoj Gori egzistira Obalska straža, na principu koordinacije i objedinjavanja resursa i aktivnosti nadležnih državnih organa, medju kojima je i Ministarstvo saobraćaja, pomorstva i telekomunikacija. Koordinator Obalske straže je Ministarstvo unutrašnjih poslova i javne uprave.

Glavni problemi odnosno slabosti Crne Gore u sektoru pomorskog saobraćaja su sljedeći:

- Nedovoljan stepen koordinacije državnih funkcija vezanih za sigurnost, bezbjednost, ekološku zaštitu;- Nedostatak kapaciteta za razvoj nautičkog turizma;- Nedovoljno korišćenje postojeće infrastrukture u Luci Bar i njena nedovršenost;- Nepovezanost Luke Bar sa transhipment centrima u okruženju linijskim brodarstvom što predstavlja ograničenje njenog

razvoja;- Nedostatak fiskalnih, administrativnih i komercijalnih mjera kojima bi se značajnije stimulisalo učešće privatnog kapitala

u brodarstvu;- Nepostojanje lokalnog pomorskog saobraćaja.

Buduće aktivnosti. U smislu prevazilaženja gore navedenih problema odnosno slabosti, glavna usmjerenja i mjere ekonomske politike Crne Gore u sektoru pomorskog saobraćaja su sljedeći:

- Restrukturiranje Luke Bar;- Jačanje institucionalnih kapaciteta, osnivanjem Lučke uprave;- Ratifikacija relevantnih međunarodnih konvencija iz oblasti pomorstva;- Usvajanje i primjena standarda iz oblasti lučke kontrole i inspekcije sigurnosti i bezbjednosti plovidbe;- Nabavka nove opreme u okviru Uprave pomorske sigurnosti.

U prvoj polovini 2009. godine planirano je usvajanje Zakona o sprečavanju zagađenja mora s plovila, a u drugoj polovini 2009. godini Zakona o sigurnosti i bezbjednosti pomorske plovidbe, koje prati i ratifikacija IMO-ovih konvencija. Pripremljen


75

je i novi Pravilnik o zvanjima i ovlašćenjima o osposobljenosti članova posade pomorskih brodova trgovačke mornarice Crne Gore i uslovima za njihovo sticanje.

U skladu sa Programom restrukturiranja Luke Bar, koji je Vlada usvojila 10. aprila 2008. godine, realizovaće se aktivnosti reorganizacije i segmentacije poslovnog sistema, rješavanje viška radnika; uvođenje novog pravnog i finansijskog okvira; ugovaranje prava i obaveza i realizacija privatizacionih transakcija. Nakon toga stvorile bi se uslovi da se otpočne realizacija transakcija za tri terminala i izdvojene kompanije po utvrđenom modelu privatizacije.

Proces restrukturiranja se odvijao uz izvjesne teškoće, a realizaciju programa je dodatno usložnjavala okolnost nepostojanja

kapaciteta da se složeni procesi strukturalnih promjena vode istovremeno sa tekućim operativnim poslovima luke. Stoga je menadžment Luke utvrdio akcioni i termin plan i otpočeo sa njegovim sprovođenjem, na način da je počela realizacija mjera na reorganizaciji i segmentaciji tzv. vanlučkih djelatnosti.

Važna aktivnost u programu restrukturiranja je i smanjivanje broja zaposlenih kroz odgovarajuće socijalne programe za zbrinjavanje tehnoloških viškova. Sredstva za isplatu otpremnina za radnike će se obezbjeđivati iz poslovanja kompanije, prihoda dobijenih privatizacijom i dokapitalizacijom. U Ministarstvu saobraćaja pomorstva i telekomunikacija u toku su aktivnosti na formiranju novog državnog organa – Lučke uprave. Planirano je da se shodno utvrđenoj dinamici primjene iz Zakona o lukama, Lučka uprava formira do kraja 2009. godine. Tehničku pomoć za formiranje i početak rada ove institucije pružiće EAR i EBRD.

U cilju revitalizacije crnogorske trgovačke flote, opredijeljena su sredstva u iznosu od 12 miliona $, od prodaje bivše poslovne zgrade Jugooceanije u iznosu od 6,5 miliona €, (od čega su utrošena sredstva u iznosu od 1.360.500 € za rješavanje socijalnog programa radnika) i sporazumnog prekida investicionog projekta Kotor Shipping Co (3.859.115 USD). Nakon prodaje poslovne zgrade Jugooceanije u 2007. godini, Ministarstvo je nastavilo aktivnosti vezano za prodaju nekretnina Jugooceanije, nakon čega će se ići u stečaj i likvidaciju. Na ovaj način Vlada je planirala da započne aktivnosti revitalizacije trgovačke flote i upotrebi ih za kupovinu trgovačkog broda.

Tabela 4.1.4.2.1: Fiskalni efekti implementacije ekonomske politike u sektoru transporta u periodu 2008 - 2011. godine:

Neto budžetski

uticaj

2008.

€

2009.

€

2010.

€

2011.

€

Direktni uticaj na

budžetske troškove

Održavanje i rekonstrukcija državnih

puteva14.700.000 14.700.000 14.700.000 14.700.000

Rješavanje uskih grla na saobraćajnoj

mreži11.400.000 23.400.000 46.800.000 -

Projekat hitne rehabilitacije željezničke

infrastrukture12.000.000 11.600.000 7.000.000 7.000.000

Održavanje željezničke infrastrukture 8.300.000 9.700.000 11.600.000 14.000.000

Osnivanje i funkcionisanje Lučke Uprave 380.000 925.000 1.325.000 1.500.000

Direktni uticaj na

budžetske prihode

Uprava pomorske sigurnosti * 1.100.000 1.100.000 1.200.000 1.200.000

Uprava za civilno vazduhoplovstvo ** 1.234.000 1.234.000 1.400.000 1.550.000

Direkcija za saobraćaj *** 14.000.000 13.000.000 14.500.000 16.000.000

IPA fond 800.000 5.000.000 7.500.000 10.000.000

* Uprava pomorske sigurnosti je projektovala budžetske prihode na nivou od 1.1 miliona € za 2008. godinu, po osnovu naknada za bezbijednost plovidbe, naknada po osnovu pružanja usluga tehničkog pregleda, i naknada po osnovu upisa, obnove i brisanja iz registra jahti.

** Uprava za civilno vazduhoplovstvo je za 2008. godinu po osnovu rutnih naknada (preleta) planirala budžetski prihod na nivou 1.234.000 €.

*** Direkcija za saobraćaj za 2008. godinu planirala je budžetske prihode od 14 miliona € po osnovu naknada od maloprodajne cijene i akciza na tečna goriva, i naknada za postavljanje reklamnih tabli.


76

4.1.4.3 Elektronske komunikacije i poštanski saobraćaj

Postojeće stanje. 29. jula 2008. godine je usvojen Zakon o elektronskim komunikacijama (Sl. List CG, br.50/08 od 19.08.2008.godine), koji je stupio na snagu 27. avgusta 2008. godine. Time je dobijen novi okvir za regulaciju ove oblasti, a koji je sam po sebi usaglašen sa preporukama EU. Ovim zakonom razdvojena je regulatorna i nadzorna funkcija, tako da je novoformirana Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost, od postojeće Agencije za telekominikacije i poštansku djelatnost i tehničkog sektora Agencije za radio difuziju, dobila regulatorno-nadzornu, a Ministarstvo saobraćaja, pomorstva i telekomunikacija upravno-inspekcijsku funkciju. Prihvaćena su i prva podzakonska akta koja se donose na osnovu novog Zakona: Pravilnik o R&TTE ( Direktiva 1999/5/EC) i Pravilnik o EMC (Direktiva 2004/108/EC) koji se rade na osnovu tkz. Novog Pristupa.

U toku 2007. godine došlo je do značajnog povećanja broja operatera u svim segmentima elektronskih komunikacija. Naime, glavne aktivnosti Agencije za telekomunikacije i poštansku djelatnost su bile usmjerene ka liberalizaciji tržišta i uvođenju konkurencije. Tako su bili raspisani tenderi i na osnovu realizovanih procedura sledeći operateri su dobili licence po segmentima:

- Mobilna telefonija (3G – IMT-2000/UMTS standard) : ProMonte, T-Mobile i MTEL;- Pružanje fiksnog bežičnog pristupa u radio-frekventnim opsezima 3,4-3,6 GHz odnosno 3,6-3,8 GHz (WiMAX) : MTEL,

Broadband Montenegro, T-Mobile i ProMonte;- Pružanje javnog servisa prenosa govora preko mreža baziranih na Internet protokolu (VoIP): PTT inzinjering, Dimal Telcom,

Alliance Telecom, VoIP telekom, Montekom, Vox Mundi, Hemera Technologies, Posta Crne Gore I IT Montenegro.

Na ime jednokratnih naknada operatori su uplatili oko 24,5 miliona €, a planirane investicije istih u narednom periodu su trebale da iznose oko 123 miliona € uz otvaranje novih 450 radnih mjesta. U 2008. godini nije bilo novih tendera po bilo kom osnovu.

U segmentu mobilne telefonije, na kraju septembra 2008. godine, broj korisnika je iznosio 1.314.094 što odgovara penetraciji od 211,9%. Broj korisnika je veći za 29,46% u odnosu na isti period prošle godine. Broj pre-paid pretplatnika je 1.050.098, a broj post-paid pretplatnika je 263.996. Operatori su imali sledeći udio u tržištu: ProMonte je imao 541.554 korisnika i učesće od 41,21%, T-Mobile je imao 412.716 korisnika odnosno 31,41%, a MTel 359.824 korisnika i udio od 27,38%. Nakon otvaranja 3G servisa u 2007. godini, mobilni operatori su nastavili sa pokrivanjem teritorije CG ovim servisom i sada imamo različitu pokrivenost zavisno od operatora, ali koja obuhvata preko 15-tak gradova u CG sa postotkom većim od 75% do planiranih 97% pokrivenosti što obuhvata i ruralna područja.

U segmentu fiksne telefonije, pored dominantnog operatora Crnogorskog Telekoma odnosno T-Com-a, počeo je sa radom MTEL, krajem 2007. godine. Po najnovijim podacima za 2008.godinu od septembra, T-Com ima 160.371 POTS priključaka, 6.715 ISDN-BRI priključaka, 175 ISDN-PRI priključaka, 3.128 ruralnih priključaka. Na kraju 2007. godine MTEL je imao oko 1.700 priključaka. Uvodjenjem konkurencije na ovom segmentu, na tržištu su uvedeni razni paketi usluga koji omogućavaju korisniku veći izbor i pojeftinjenja servisa.

U segmentu Internet servisa, pojavio se veliki rast korisnika ADSL korisnika kod T-Com-a u iznosu od 22.452 korisnika, od čega 17.955 fizičkih lica i 4.497 pravnih lica, kao i mogućnost “flat” usluge odnosno usluge bez ograničenja protoka podataka. U dijelu bežičnog pristupa internetu je takodje bilo rasta novih korisnika, tako da kod MNNews operatora imamo 1720 korisnika, a MTEL ima 4532 korisnika, što predstavlja dodatni impuls u internet penetraciji i specijalno u broadband penetraciji na nivou Crne Gore.

Posebno naglašavamo podatke iz Agencije za radio difuziju o korisnicima operatora nezavisno od platforme prenosa radio i TV signala (kabl, MMDS, IPTV,DTH). Broj korisnika je sledeći: 12.420 korisnika koristi kablovske operatore, 13.400 MMDS platformu, 23.183 korisnika DTH i 11.187 korisnika IPTV platforme, što ukupno daje broj od 60.090 korisnika do juna 2008. godine. Korisnicima se pruža više vrsta paketa usluga, ali još nijesu započeli pružanje Internet usluga.

Savjet Agencije za radio-difuziju, u aprilu 2008. godine je usvojio strategiju prelaska sa analognih na digitalne radio-difuzne sisteme u Crnoj Gori. Po novom zakonu, tehnički sektor ove Agencije biće preveden u tehnički sektor restruktuirane Agencije za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost.

U dijelu poštanskih usluga, Agencija je izdala posebnu licencu Pošti Crne Gore za obavljanje univerzalne poštanske usluge i licencu za obavljanje pojedinih poštanskih usluga iz domena univerzalne poštanske usluge društvu “Kingscliffe Distribution Montenegro”. Takođe su izdata dva rješenja za obavljanje komercijalnih poštanskih usluga kompanijama “City Express” i “Karal Commerce”. Ovi operatori rade pod franšizom DHL, UPS i TNT.


77

Glavni problemi odnosno slabosti Crne Gore na području elektronskih komunikacija, a koji mogu imati negativne posledice za kvalitetan razvoj konkurencije na tržištu elektronskih komunikacija, su sledeći:

- Agencija za telekomunikacije nije iskoristila privilegovan položaj nezavisnog regulatora u toku važenja starog Zakona o telekomunikacijama, za uvođenje stvarne konkurencije.

- U izvještajima Evropske komisije, eksperti često iznose ocjene da će biti smanjena samostalnost Agencije, uvođenjem novog Zakona - što je u suprotnosti sa stavovima Evropske komisije i Evropskog parlamenta. Pozicija novog zakona je upravo takva, da Agencija uživa potpunu nezavisnost u kontekstu tržišne regulacije, ali ne i u politički osjetljivim područjima kao što su upravljanje spektrom ili bezbjednošću elektronskih komunikacija (oko čega postoje dileme i u samim tijelima Evropske Unije, tokom usvajanja izmjena regulatornog okvira iz 2002. godine).

- Sadašnje upravljanje spektrom nije efikasno i konzistentno i ne može se postići kroz postojeći model, “širokopojasni pristup za sve” internet pristup.

- Poseban će problem biti pristup optimizaciji sveobuhvatne koristi od digitalne dividende kroz uvođenje novih bežičnih pristupa i televizije visoke definicije, istovremeno osiguravajući zaštitu od intereferencije.

- Drugi problemi su vezani za legalnu sigurnost i efektivno i pošteno uređenje uskih grla koji ograničavaju tržišnu utakmicu, kao što je dijeljenje prostora u zgradama što sada nije slučaj. Novi zakonski okvir omogućava da se dozvoli Ministarstvu i Agenciji, da podzakonskim aktima urede ulaze u zgrade, kablovske cijevi, šahtovi i ulične ormare. Ovo bi bio ključni okidač za investicije u nove mreže i povećanje konkurencije.

- Agencija nije uspjela da ostvari zaštitu potrošača u prethodnom zakonskom okviru , a novi okvir bi trebao da to promijeni. Potrošači moraju imati izbor, a oni ga do sada nijesu imali. Trenutno je nemoguće zadržati broj pri promjeni lokacije ili promjene paketa usluga ili promijeniti operatora u razumnom roku. Mora se uložiti dodatni napor da se omogući prenosivost broja u roku od 3 dana koliki iznosi evropski cilj.

- I na kraju Agencija mora imati mogućnost da ima alate za prisiljavanje operatora na funkcionalno odvajanje jer se pokazuje da su postojeća sredstva koja je Agencija imala podbacila i da nijesu uspjela ostvariti efektivnu konkurenciju na tržištu. Implementacija funkcionalnog odvajanja mora omogućiti isti pristup mreži svima pod jednakim uslovima uključujući i operatore sa značajnom tržišnom snagom i nove tržišne sudionike.

Uprkos brzom napretku Crne Gore u razvoju informatičkog društva, činjenica je da zemlja još uvek znatno zaostaje za prosječnim vrijednostima u zemljama EU i ne realizuje planirane stope smanjivanja zaostajanja.

Tako je po uporednim analizama Cullen Internationala o razvoju SEE regiona u oblasti elektronskih komunikacija, vidljiva pozicija Crne Gore kao vodeće u oblasti Prihodi po glavi po sektoru (20081028-Cullen-SEE-Observatory-VBO), ali sa 2% učešća tržišta u okviru regiona (kao i MK, KS). Nasuprot tome, Crna Gora je prva u regionu po penetraciji mobilnih korisnika koja ima najveći prirast od 67%. Po pitanju širokopojasne penetracije, vidljiv je i dalje nizak iznos od 2,59%, što ne daje veliku nadu za brz prelazak na usluge eVlade.

Odstupanja i nerealizovane mjere predviđene u 2007 EFP:

- Osim novog trećeg operatera M:TEL-a u mobilnoj telefoniji, koji je doprinio razvoju konkurencije sa postojećim operaterima, nije došlo do uvođenja značajne konkurencije u fiksnoj telefoniji i internet servisima.

- Internet penetracija je i dalje niska u odnosu na zemlje EU, kao i na zemlje SEE, a posebno su niske vrijednosti kod širokopojasnog pristupa, dok su javni operateri dobili nove licence za bežični pristup internetu i to koristeci WiMAX tehnologiju, pa se očekivao veći prodor na tržistu ovog servisa internet tržišta.

- Operateri koji koriste CDS platformu za prenos TV signala i dalje nisu prisutni na tržištu internet servisa, osim Crnogorskog Telekoma koji koristi IP TV platformu i pruža ADSL servis zajedno sa televizijskim signalom.

- Djelimično uvodjenje konkurencije u poštanskom saobraćaju.

Razlozi za odstupanje/nerealizovanje planova i predviđene aktivnosti za ispunjenje planiranog:

- Osnovni razlog za uklanjanje navedenih devijacija je usvajanje Zakon o elektronskim komunikacijama, tek krajem avgusta 2008.godine poslije dužeg roka usaglašavanja, a planirano je bilo krajem 2007 godine, tako da tek sada kroz novi regulacioni okvir je moguće vršiti aktivnosti usmjerene na donošenju novih podzakonskih akata usmjenih ka razvoju konkurencije, zaštitu potrošača,omogućavanje pristupa svim i pod jednakim uslovima i dr.

- Nedostatak administrativnog kapaciteta u nadležnom Ministarstvu SPT.- Nepostojanje posebne Strategije za širokopojasni pristup i Akcionog plana koji bi pokretao i pratio ove aktivnosti .- Nepostojanje Strategije za poštansku djelatnost u cilju restruktuiranja Pošte Crne Gore.


78

Trenutno aktuelne mjere i politike u oblasti telekomunikacija:- Formiranje Sektora za telekomunikacije, radio-spektra i poštu pri nadležnom Ministarstvu i popunjavanje

administrativnih kapaciteta;- Realizacija Strategije za poštansku djelatnost do kraja novembra 2008. godine;- Reorganizacija postojećih Agencija prema Zakonu o elektronskim komunikacijama, kao i ubrzane aktivnosti na

pripremanju i donošenju novih pozakonskih akata;- Uključivanje u zajedničke aktivnosti sa Sekreterijatom za Evropske integracije;- Koordinacija aktivnosti sa nadležnim ministarstvima i ostalim organizacijama u cilju promovisanja konkurencije,

poboljšanju usluga i smanjenju cijena usluga javnih operatera, a u konačnom cilju deregulacije i liberalizacije poštanskog tržišta, kao i uvodjenje EU standarda i povećanje ulaganja u razvoj ovog dijela tržista usluga.

Buduće aktivnosti. Poslije usvajanja novog Zakona o elektronskim komunikacijama u toku su aktivnosti na polju organizaciono-kadrovskih promjena i koje treba da budu okončane do kraja decembra 2008. godine , izborom Savjeta Agencije za elektronske komunikacije i poštansku delatnost.

Nakon ovih aktivnosti Agencija je dužna da na zahtjev Ministarstva pripremi stručne osnove za podzakonska akta za koja je Ministarstvo nadležno, a Ministarstvo da podnese na usvajanje nove Pravilnike, koji će biti usaglašeni sa direktivama EU. Rok predviđen za donošenje pratećih podazkonskih akata je od 6 do 12 mjeseci od donošenja Zakona.

Posebna pažnja u 2009. godini biće posvećena izradi Strategije širokopojasnog pristupa i Akcionom planu na implementaciji strategije, a sve u cilju razvoja informatičkog društva i progresa cjelokupnog društva u Crnoj Gori. Uočena je niska penetracija korišćenja internet usluga i obezbjedjivanja računarske opreme, tako da i pored određenih pozitivnih pomaka u broju korisnika ADSL servisa i snižavanju cijene istih usluga, nije postignuto smanjenje zaostalosti za prosječnim vrijednostima u zemljama EU, koja trenutno iznosi 20%.

Krajem oktobra je završena Strategija razvoja poštanske djelatnosti koja će biti urađena ali nije još usvojena što se očekuje do kraja decembra 2008. godine. Strategijom se daju smjernice za uvodjenje novih usluga i definisanje statusa pošte i perspektive njenog razvoja, kao i uvođenje EU standarda u pogledu pružanja poštanskih usluga i veća ulaganja u razvoj poštanskog saobraćaja za koje poštanska mreža ima komparativne prednosti.

Tabela 4.1.4.3.1: Budžet Agencije za elektronske komunikacije je planiran kako slijedi:

Regulacija i nadzor tržišta 2,722,600.00 52.54%

Frekvencije 1,883,000.00 36.34%

Numeracija i adrese 400,000.00 7.72%

Jednokratne naknade i pošta 176,500.00 3.41%


79

4.2. FINANSIJSKI SEKTOR

4.2.1 BANKARSKI SEKTOR

Dostignuti nivo razvoja bankarskog sektora

Stabilan i siguran bankarski sistem je preduslov ekonomskog razvoja jedne zemlje. Crnogorski bankarski sistem koji u relativno kratkom roku ostvario značajne rezultate u kvantitativnom i kvalitativnom smislu. Za nepunih osam godina bilansna suma banaka povećana je za 15 puta, kreditni portfolio za 34 puta, depozitni potencijal za 16 puta. Vrijednost bilansne sume bankarskog sektora u 2007. godini premašila je vrijednost bruto domaćeg proizvoda za 23%. Stabilan i zdrav bankarski sistem predstavlja i najbolju garanciju za priliv domaćeg i stranog kapitala, o čemu svedoči i vlasnička struktura banaka u kojoj privatna svojina dominira sa 98%, od čega se 78% odnosi na strano vlasništvo, a 20% na vlasništvo domicilnih privatnih pravnih i fizičkih lica.

Atraktivnost crnogorskog bankarskog sektora ogleda se i u njegovoj diverzifikovanosti, jer na relativno malom području posluje 11 banaka sa razgranatom mrežom od 191 organizacione jedinice i 2.219 zaposlenih. Aktivnosti banaka i dalje su dominantno usmjerene na prikupljanju depozita i odobravanju kredita, dok su poslovi investicionog bankarstva još uvijek u začetku, što se pokazalo kao prednost u uslovima turbulentnih kretanja na tržištu kapitala. Osim toga, kontinuirani proces implementacije najsavremenijih regulatornih rješenja baziranih na međunarodnim standardima, Bazelu I i II, EU direktivama i Osnovnim principima bankarske supervizije, kontinuirani proces edukacije supervizora i pragmatičnost u procesu odlučivanja u cilju kanalisanja kretanja na bankarskom tržištu u željenom pravcu, obezbijedili su pouzdan sigurnosni mehanizam od nepredvidljivih kretanja na globanom finansijskom tržištu.

Ekspanzivan razvoj bankarskog sektora u 2007. godini u Crnoj Gori rezultirao je enormnim stopama rasta bilansne sume banaka (108%) i kreditnog portfolija (165%), a isti nije bio podržan adekvatnim stopama rasta depozita (94%) i kapitala (59%). Iako su ove visoke stope rasta bile u funkciji ekonomskog razvoja, iste su predstavljale latentnu opasnost sa aspekta makroekonomske stabilnosti. Naime, nagli rast kreditnih aktivnosti može se negativno odraziti na povećanje agregatne tražnje i inflatornog pritiska na jednoj strani, kao i na rizični profil banaka putem uvećanja nekvalitetne aktive na drugoj strani. Savjet Centralne banke Crne Gore je u četvrtom kvartalu 2007. godine donio set podzakonske regulative sa ciljem ograničenja ekspanzivnog kreditnog rasta, i to: Odluku o klasifikaciji aktive, rezervacijama i rezervama za kreditne gubitke, Odluku o dopuni Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom i poslovanju sa licima povezanim sa bankom, Odluku o izmjeni i dopuni Odluke o minimalnim standardima kapitala banke i Odluku o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore. Primjenom navedenih odluka u 2008. godini projektovana je stopa rasta kreditnog portfolia na agregatnom nivou od oko 35%. Iako je mjera ograničenja kreditne ekspanije naišla na neodobravanje u bankarskim krugovima, nakon par mjeseci pokazala se itekako opravdanom u uslovima nadolazećih turbulentnih kretanja na međunarodnom finansijskom tržištu.

Iako globalna finansijska kriza nema direktnog uticaja na crnogorsko bankarsko tržiste, jer banke nisu imale plasmane u loše finansijske instrumente koji su kreirani na bazi „subprime“ hipotekarnog američkog tržišta, Vlada Crne Gore i Centralna banka Crne Gore su blagovremeno preventivno djelovale donošenjem Zakona o mjerama za zaštitu bankarskog sistema koji je po hitnom postupku usvojen. Zakonom država garantuje depozite fizičkim i pravnim licima u punom iznosu, izdaje garancije nelikvidnim bankama za međubankarske pozajmice, izvršava prijevremenu otplatu duga prema bankama, kreditira nelikvidne banke iz svojih depozita ili pozajmica na finansijskom tržištu, u slučaju nesolventnosti banke vrši njenu dokapitalizaciju pod određenim uslovima.

Centralna banka Crne Gore, u cilju poboljšanja likvidnosti banke, može odobriti istoj korišćenje sredstava izdvojene obavezne rezerve na dnevnoj osnovi na period od jednog dana do sedam radnih dana, kao i odobriti kratkoročnu pozajmicu do 30 dana, do 50% iznosa svog kapitala, a to je regulisano Odlukom o korišćenju obavezne rezerve banaka kod CBCG na period duži od jednog dana i Odlukom o odobravanju kratkoročnih pozajmica bankama.

Performanse bankarskog sektora na dan 30. septembar 2008. godine

U trećem kvartalu 2008. godine u bankarskom sistemu Crne Gore ključne bilansne pozicije – aktiva, ukupni krediti, kapital i depoziti ostvaruju umjerene stope rasta, a nastavlja se i trend smanjenja koncentracije kao posledica intenzivne međubankarske konkurencije.

- Mjere koje je Centralna banka Crne Gore preduzela u cilju suzbijanja kreditne ekspanzije imale su pozitivan efekat što potvrđuju i podaci o ostvarenom rastu kreditnog portfolija banaka na agregatnom nivou od 27,01%, odnosno neto kredita


80

od 26,34% na 30. septembar 2008. godine. Uz pretpostavku da finansijska disciplina svih učesnika na bankarskom tržištu neće biti dovedena u pitanje, očekuje se rast neto kredita na agregatnom nivou po stopi od oko 35 % ili u iznosu od oko 760 miliona € (procjenom nije obuhvaćena nova banka koja je počela sa radom u decembru 2007. godine).

- Ukupna bilansna suma banaka na 30. septembar 2008. godine iznosi 3.509,7 miliona € i ostvaruje rast po stopi od 38,69% u odnosu na uporedni jednogodišnji period, odnosno 17,94% u tekućoj godini. Samo jedna banka u sistemu nije ostvarila rast bilansne sume u jednogodišnjem periodu.

- Ukupan kapital banaka na 30. septembar 2008. godine iznosi 283 miliona € i ostvaruje rast po stopi od 34,25% u jednogodišnjem periodu, a u ovoj godini ostvaruje rast od 19,45%. U strukturi ukupnog kapitala dominantno učešće ima ino kapital sa 77,56%, slijede domaći privatni kapital sa 20,19% i država sa 2,25%. U jednogodišnjem uporednom periodu smanjeno je učešće u ukupnom kapitalu države za 0,28 procentnih poena i domaćih privatnih lica za 2,61 procentna poena, dok je učešće ino kapitala povećano za 2,89 procentna poena. Na kraju trećeg kvartala 2008. godine, dvije banke su u većinskom domaćem privatnom vlasništvu, dok su ostalih devet banaka sa većinskim (pet banke) ili 100% ino kapitalom (četiri banke). Banke sa većinskim ino kapitalom kontrolišu 83% bankarskog tržišta u Crnoj Gori. Koeficijent solventnosti na agregatnom nivou iznosi 15,64%.

- Ukupno odobreni krediti banaka u posmatranom periodu iznose 2.852,3 miliona €, što predstavlja rast po stopi od 57,53% u odnosu na uporedni jednogodišnji period, odnosno 27,01 % u odnosu na kraj 2007. godine. U strukturi kreditnog portfolija dugoročni krediti (preko jedne godine) čine 71,70% ukupno odobrenih kredita u sistemu.Najznačajniji korisnici kredita su privredna društva u privatnom vlasništvu (58,45%) i fizička lica (35,58%). Sa aspekta klasifikacije odobrenih kredita po sektorima, najviše kredita u bankarskom sistemu je odobreno sektoru stanovništva u iznosu od 1.042 miliona € (36,53%). Najveći neto davaoc sredstava u iznosu od 133 miliona € je sektor finansija. Trgovinska djelatnost je, takođe, veliki korisnik kredita sa iznosom od 718 miliona € (25%), ali se javlja kao neto primaoc sredstava u iznosu od 221 miliona €. Osim sektora finansija, značajan neto davaoc sredstava je sektor stanovništva.

- Ukupni depoziti banaka na 30. septembar 2008. godine iznose 2.325,9 miliona € i ostvaruju rast po stopi od 27,82% u odnosu na uporedni jednogodišnji period, odnosno 11,24% u odnosu na kraj 2007. godine. Najznačajniji deponenti banaka su fizička lica sa učešćem od 47,90 % i privredna društva u većinskom privatnom vlasništvu sa 30,13%. Od ukupnih depozita u sistemu 37,07 % se odnosi na depozite po viđenju. Najveća koncentracija depozita je izražena kod sektora stanovništva, trgovine, finansija i transporta (73,17% ukupnih depozita). Depoziti četiri velike banke čine 80% ukupnih depozita.

- Na nivou sistema nivo kredita prevazilazi nivo depozita za 526,3 miliona €.

- U odnosu na kraj prethodne godine nije došlo do promjene redosljeda tržišnih pozicija u grupi velikih i srednjih banaka, iako su evidentne blage promjene relativnog učešća pojedinih banaka. U ukupnom poslovanju dominiraju četiri velike banke koje obuhvataju 78% ukupne aktive bankarskog sektora.

Tabela 4.2.1.1. Rast stopa aktive, ukupnih kredita i depozita u bankarskom sistemu Crne Gore u periodu 2002 – 30.09.2008. godine

AGREGAT Iznos (u mil. eur) rast (in % )

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 s.2008 02/01. 03/02. 04/03. 05/04. 06/05. 07/06. 09.08/07

Aktiva 235 340 350 444 696 1,431 2,975 3,509 45 3 27 57 106 108 18

Uk. krediti 83 125 201 281 376 847 2,246 2,852 51 61 40 34 125 165 27

Depoziti 145 206 211 273 488 1,076 2,091 2,326 42 2 29 79 120 94 11

- Banke su uredno servisirale tekuće obaveze i održavale likvidnost iznad propisanog minimuma u posmatranom periodu. Tokom trećeg kvartala 2008. godine sve banke iskazuju suficit sredstava, koji na agregatnom nivou iznosi 420 miliona €.

- Posječno ponderisane kamatne stope na ukupne kredite u sistemu iznosile su 8,58% nominalna i 9,31% efektivna. Prosječno ponderisane kamatne stope na kredite odobrene pravnim licima iznosile su 7,92% nominalna i 8,46% efektivna. Prosječno ponderisane kamatne stopa na kredite odobrene fizičkim licima iznosile su 9,72% nominalna i 10,78% efektivna.

- Prema podacima na 30. septembar 2008. godine prosječna ponderisana pasivna kamatna stopa na depozite banaka iznosila je 3,96%, a depozite pravnih lica 3,93%, odnosno 4,01% na depozite fizičkih lica. Najveća prosječna ponderisana pasivna kamatna stopa realizovana je na depozite oročene na period do 5 godina i iznosi 7,02%.

- Spred kamatnih stopa u jednogodišnjem periodu ima opadajući trend i iznosi 3,84% na 30. septembar 2008.godine. Spred kamatnih stopa na nivou pojedinačnih banaka se kreće u rasponu od 2,47% do 10,73%.


81

- U trećem kvartalu 2008. godine banke u Crnoj Gori raspolažu sa razgranatom mrežom od 191 organizacione jedinice i 255 instaliranih bankomata. Ukupan broj zaposlenih u bankarskom sektoru u jednogodišnjem periodu se povećao za 307 i dostigao cifru od 2.219 zaposlenih.

- Mikrokreditiranje je postalo značajan segment u finansiranju fizičkih lica. U Crnoj Gori posluje pet mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) čija ukupna bilansna suma iznosi 69,9 miliona €. Rast bilansne sume ovih institucija na godišnjoj osnovi iznosi 43,93%. Ukupno odobreni krediti iznose 68,9 miliona € i ostvaruju godišnji rast po stopi od 52,40%, a čine 98,59% ukupne aktive MFI. Najveći iznos kredita odobren je za finansiranje poljoprivredne djelatnosti (72,31%). U strukturi pasive MFI dominiraju obaveze u iznosu od 51,1 miliona € ili 73,10%, od kojih se 49,7 miliona € ili 97% odnosi na kreditne linije. Na 30. septembar 2008. godine ukupni kapital MFI iznosi 18,8 miliona €, što čini 26,89% ukupne pasive. Od iznosa ukupnog kapitala 60,32% se odnosi na donirani kapital i donacije za operacije, a 39,68% na neraspoređenu dobit iz prethodnih godina. Ukupan broj zaposlenih u pet MFI na 30. septembar 2008.godine iznosi 152.

Razvoj regulatornog okvira

U 2008. godini uspostavljena je nova regulatorna osnova bankarskog sistema, odnosno usvojeni su novi Zakon o bankama i ključna podzakonska akta kojima se reguliše bankarsko poslovanje, i to:

- Odluka o adekvatnosti kapitala banaka,- Odluka o minimalnim standardima za upravljanje tržišnim rizicima u banci,- Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama,- Odluka o minimalnim standardima poslovanja banke sa licima povezanim sa bankom, - Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom kamatne stope koji ne proizilazi iz trgovačkih aktivnosti

banke,- Odluka o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom u bankama,- Odluka o metodologiji za mjerenje rizika zemlje u bankama,- Odluka o sadržaju i načinu vodjenja registra banaka, filijala stranih banaka, mikrokreditnih finansijskih institucija,

kreditnih unija i predstavništava stranih banaka,- Odluka o internoj reviziji u bankama,- Odluka o osnovama sistema interne kontrole u bankama,- Odluka o dokumentaciji koja se prilaže uz zahtjeve za izdavanje odobrenja iz Zakona o bankama,- Odluka o izvještajima koji se dostavljaju Centralnoj banci, i- Odluka o kontnom okviru za banke.

Donošenje navedenih odluka u oblasti regulacije bankarskog poslovanja predstavlja kontinuitet uskladjivanja domaće regulative u ovoj oblasti sa regulativom EU i neposrednu implementaciju međunarodno priznatih standarda bankarskog poslovanja u crnogorski bankarski sistem. Odredbe Zakona o bankama predstavljale su osnovu za opredjeljivanje karaktera i pravne prirode propisanih pravila bankarskog poslovanja koja se uspostavljaju usvojenim podzakonskim aktima. Odluke koje je Centralna banka usvojila determinišu pravila poslovanja banaka u smislu primjene medjunarodno standardizovane metodologije procjene rizika i na tom principu utvrdjivanja potrebnog kapitala banaka u cilju minimiziranja rizika i postizanja potpune stabilnosti i sigurnosti bankarskog sistema. Metodologije su zasnovane na Osnovnim principima efikasne supervizije banaka , Bazel-u II, kao i preporuka Međunarodnog monetarnog fonda i Svjetske banke koje su date kroz izvještaj FSAP misije od 18. decembra 2007. godine.

Dešavanja na međunarodnom finansijskom tržištu, koja su rezultirala globalnom finansijskom krizom, pokazala su da međunarodni standardi nijesu dovoljna garancija da se kriza neće pojaviti, a što je bio jedan od opredjeljujućih faktora uticaja na konzervativniji pristup Centralne banke u oblasti prudencione nadležnosti. U skladu sa diskrecionim pravima koja nacionalnim regulatorima daju evropske direktive i nacionalno zakonodavstvo, Centralna banka je propisala strožije standarde nego što su minimalni dati Bazelom II, u dijelu visine koeficijenta solventnosti (10% umjesto 8%), a time i iznosa potrebnog kapitala za pokriće kreditnog, tržišnih, operativnog i ostalih rizika, strožiji tretman kolaterala za obezbjeđenje izloženosti, kraće vremenske intervale za kategorizaciju dužnika koji kasne u izmirenju svojih obaveza (60 dana umjesto 90 dana), strožije kriterijume za upravljanje kreditnim rizikom i rizikom likvidnosti, kao najznačajnijim rizicima u crnogorskom bankarskom sistemu, itd.

Banke su dužne da usaglase poslovanja sa donesenim propisima u roku od godinu dana od dana stupanja na snagu Zakona o bankama, a najkasnije do 19. marta 2009. godine. Kada je u pitanju usaglašavanje banaka sa zakonskim odredbama o korporativnom upravljanju, taj rok je istekao 19. septembra 2008. godine i Centralna banka je u fazi izdavanja odobrenja za članove odbora direktora u bankama.


82

Perspektive razvoja bankarskog sektora

Crnogorski bankarski sektor je izdržao prvi nalet posledica krize na međunarodnom finansijskom tržištu, što dovoljno govori o njegovoj stabilnosti, likvidnosti i zdravim osnovama na kojima je baziran. Crnogorski bankarski sistem nije bio direktno izložen uticaju globalne finansijske krize. Međutim, sistem nije mogao ostati imun na indirektne efekte globalne krize, koji se ogledaju u: naglom odlivu depozitnog potencijala banaka, zaustavljanju opadajućeg trenda aktivnih kamatnih stopa, pooštravanju uslova za odobravanje kredita ili čak njihovom potpunom obustavljanju, otežanom pristupu sredstvima na ino tržištu, zaoštravanju međubankarske konkurencije u cilju pridobijanja novih deponenata ponudom većih pasivnih kamatnih stopa.

Poljuljano globalno povjerenje u investiciono bankarstvo uticaće na njegovu dalju stagnaciju na našem području. Međutim, atraktivnost prirodnog potencijala Crne Gore i najavljene strane direktne investicije u minimalnom iznosu od 300 miliona € i izgradnja putne infrastrukture pozitivno će se odraziti na bankarski sektor ubrizgavanjem „svježe krvi u njegov krvotok“, što će imati multiplikativni efekat na sveukupni razvoj Crne Gore. Najave matičnih banaka da će podržati svoje banke u Crnoj Gori i obezbijediti im potreban kapital predstavljaju dodatnu sigurnost da će se situacija ubrzo stabilizovati, a povučena sredstva vratiti u bankarske tokove. Iako su sada otežane mogućnosti za ukrupnjavanje bankarskog sektora ili promjenu postojeće vlasničke strukture, ne treba isključiti ni te mogućnosti iz razloga bržeg ulaska krupnih investitora na crnogorsko tržište.

Planirane aktivnosti u predstojećem periodu

Aktivnosti Centralne banke u narednom periodu biće usmjerene u dva pravca, i to u pravcu jačanja kapaciteta Centralne banke, posebno u dijelu donošenja novog Zakona o CBCG i njenog povezivanja sa ECB, kao i unapređenja i jačanja supervizorske funkcije u pravcu implementacije novog regulatornog okvira.

Posmatrano na kratak rok, već u novembru 2008. godine, biće usvojeni i drugi propisi kojima će se u potpunosti zaokružiti podzakonski regulatorni okvir za poslovanje banaka. U tom cilju biće usvojene sledeće odluke:

1. Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizicima u mikrokreditnim finansijskim institucijama,2. Odluka o metodama za izradu konsolidovanih finansijskih izvještaja bankarske grupe,3. Odluka o minimalnim standardima za upravljanje operativnim rizikom u bankama,4. Odluka o minimalnim standardima za ulaganja banaka u nepokretnosti i osnovna sredstva i5. Odluka o bankarskom ombudsmanu.

Centralna banka će u okviru sprovodjenja svoje regulatorne i supervizorske funkcije intenzivno nastaviti sa unapređenjem regulatornog okvira baziranog na naprednijim pristupima obračuna potrebnog kapitala za sve vrste rizika kojima su banke izložene u svom poslovanju, definisanim Bazelom II i CRD, kao i onog segmenta regulacije koji nije obavezujućeg karaktera, ali je u funkciji praktične primjene usvojenih odluka. U tom smislu, pored Smjernica za ocjenu ispunjenosti uslova kandidata za članstvo u odboru direktora banke koje su već usvojene, biće pripremljene i dobre prakse za upravljanje rizicima u bankama te jedan broj tehničkih uputstava.

4.2.2 NEBANKARSKI SEKTOR

4.2.2.1 Osiguranje

I Dostignuti nivo razvoja tržišta osiguranja

Tržište osiguranja u Crnoj Gori u toku prvih šest mjeseci 2008. godine karakterišu:

� osnivanje i početak rada Agencije za nadzor osiguranja kao nezavisnog regulatornog tijela,� aktivnosti na zaokruživanju zakonske regulative u oblasti osiguranja, � osnivanje novih društava za osiguranje i prilagođavanje poslovanja postojećih društava novoj zakonskoj regulativi.

Tokom 2007. godine poslove osiguranja je na tržištu obavljalo šest društava za osiguranje i jedno društvo za reosiguranje, dok je na kraju prve polovine 2008. godine dozvolu za obavljanje poslova osiguranja i reosiguranja imalo jedanaest društava, od kojih je jedno registrovano za reosiguranje, tri društva za poslove životnih osiguranja, pet društava za poslove neživotnih osiguranja i dva društva za poslove i životnih i neživotnih osiguranja.

Kao važna karakteristika tržišta osiguranja izdvaja se sve veće interesovanje jakih evropskih kompanija za proširenjem svojih poslovnih aktivnosti u Crnoj Gori. Vlasnička struktura crnogorske industrije osiguranja zasnovana je na većinskom


83

udjelu stranog kapitala. Od ukupnog akcionarskog kapitala, koji je na dan 30. jun 2008. godine iznosio 28 miliona €, strani kapital je iznosio 16,64 miliona € (sa učešćem od 59,42%), dok je domaći kapital iznosio 11,36 miliona € (sa učešćem od 40,58%). U sektoru osiguranja u Crnoj Gori preovlađuje privatno vlasništvo, dok država posjeduje 41,14% akcija u jednom osiguravajućem društvu i to u Lovćen osiguranju.

Statistički pokazatelji za sektor osiguranja u Crnoj Gori za 2007. godinu i prvih šest mjeseci 2008. godine ukazuju na rast uloge i značaja sektora osiguranja u sektoru finansijskih usluga. To se može zaključiti na osnovu pokazatelja gustine osiguranja, koji je u 2007. godini iznosio 82,29 €, što je uvećanje za 17,14 € u odnosu na 2006. godinu kada je iznosilo 65,15 €, ali je i dalje daleko od prosjeka zemalja članica Evropske unije, gdje je iznosila 2.174 €23.

Učešće bruto premije u bruto društvenom proizvodu Crne Gore bilježi blagi rast sa 1,68% koliko je iznosilo u 2002. godini na 2% u 2007. godini. Ukupna bruto premija ostvarena na tržištu osiguranja pokazuje konstantan trend rasta zadnjih godina. U 2007. godini ona je iznosila 51,02 miliona €, što je za 28,8% više u odnosu na 2006. godinu. U prvoj polovini 2008. godine ukupna bruto premija iznosila je 29,43 miliona €, pa se do kraja iste može očekivati značajan rast u odnosu na 2007. godinu. Ovaj rast bruto premije se očekuje zbog ukidanja bonusa od 30% kod autoodgovornosti u grupi obaveznih osiguranja.

Tabela 4.2.2.1.1: Ostvarena bruto premija po vrstama osiguranja u periodu 2003 – 30.06.2008, u hiljadama €:

Vrsta osiguranja 2003 2004 2005 2006 2007 Šest mjeseci 2008

Obavezna osiguranja 12.336 13.347 15.946 20.749 24.080 12.684

Imovinska osiguranja 8.797 6.929 9.424 10.993 13.361 9.441

Osiguranja nezgode 4.523 5.397 5.831 6.829 7.663 3.829

Osiguranje života 92 444 821 1.830 5.903 3.475

Ukupno: 25.748 26.117 32.023 40.401 51.017 29.429

Konkurencija osiguravajućih društava na tržištu u 2007. i 2008. godini značajno raste, pa se stoga mijenja procenat tržišnog učešća društava u sektoru. Kao i prethodnih godina, dominantno mjesto na tržištu osiguranja ima Lovćen osiguranje. Međutim, u odnosu na 2006. godinu kada je Lovćen osiguranje ostvarilo bruto premiju u visini od 73,7% ukupne premije, u 2007. godini došlo je do pada njegovog tržišnog učešća na 66,5%, dok je na kraju prvih šest mjeseci 2008. godine njegov tržišni udio iznosio 62,7%. Nakon njega, na kraju prve polovine 2008. godine najveće učešće uzima Montenegro osiguranje sa 18,7%.

Gledano po grupama osiguranja, tržište osiguranja u 2007. godini karakteriše nizak nivo životnih osiguranja i veoma visok nivo neživotnih osiguranja, među kojima najveći dio pripada obaveznim osiguranjima. U odnosu na 2007. godinu kada su životna osiguranja učestvovala sa 11,58%, u prvoj polovini 2008. godine je došlo do neznatnog povećanja na 11,84%, dok su neživotna osiguranja učestvovala sa 88,16%.

II Zakonska regulativa i jačanje institucionalnih kapaciteta

Tržište osiguranja u 2007. godini i tokom prve polovine 2008. godine obilježila je primjena i usklađivanje cjelokupnog poslovanja društava za osiguranje, društava za reosiguranje, društava za zastupanje i društava za posredovanje u osiguranju, kao i zastupnika i posrednika u osiguranju sa odredbama Zakona o osiguranju i Zakona o obaveznom osiguranju u saobraćaju.

U toku 2007. godine jedno društvo za osiguranje je usaglasilo svoju organizaciju, poslovanje i akta poslovne politike sa Zakonom o osiguranju i to Montenegro osiguranje. Tri društva (Swiss osiguranje, Magnat osiguranje i Zepter osiguranje) su u završnoj fazi usaglašavanja sa Zakonom, dok će Lovćen osiguranje i Grawe osiguranje, koji obavljaju poslove i životnih i neživotnih osiguranja, usaglasiti svoju organizaciju, poslovanje i akta do kraja 2010. godine kada ističe period definisan članom 202 Zakona. Prema novom Zakonu o osiguranju dozvolu za rad su dobila još četiri društva, i to: Atlas Life A.D., Delta Life A.D., Delta osiguranje A.D. i Uniqa neživotno osiguranje A.D.

U Crnoj Gori posluje devet društava za zastupanje u osiguranju, od kojih su tri društva uskladila svoje poslovanje sa novim zakonom, dok je novoosnovanih šest dobilo dozvolu za obavljanje poslova zastupanja u osiguranju. Od tri društva za posredovanje u osiguranju, dva su uskladila svoje poslovanje, a jedno novoosnovano je dobilo dozvolu za obavljanje poslova posredovanja. Pored toga, ovlašćenje za obavljanje poslova zastupanja u osiguranju dobila su 184 fizička lica, a 5 lica je dobilo ovlašćenje za obavljanje poslova posredovanja u osiguranju.

Zakonski okvir zaokružen donošenjem Zakona o osiguranju u decembru 2006. godine, Zakona o obaveznom osiguranju u saobraćaju u julu 2007. godine i Zakona o stečaju i likvidaciji društava za osiguranje u decembru 2007. godine, nadopunjen je usvajanjem dva podzakonska akta i to:

23 - Podatak za 2006. godinu; Izvor: www.freen.org.yu i www.cea.eu


84

� Pravilnika o bližim uslovima za izdavanje dozvola za obavljanje poslova osiguranja, posredovanja, zastupanja i pružanja drugih usluga u osiguranju i načinu dokazivanja ispunjenosti tih uslova („Sl. list RCG“ br. 08/07 od 9.02.2007.), i

� Uputstva o načinu utvrđivanja visine margine solventnosti („Službeni list RCG“, br. 24/07 od 04.05.2007.).

Planovi u dijelu zakonske regulative u cilju stvaranja tržišta atraktivnog za dalja strana i domaća ulaganja odnose se na implementaciju postojećih zakonskih rješenja i njihovu razradu kroz izradu podzakonskih akata u dijelu daljeg usklađivanja sa zakonodavstvom Evropske unije. Do kraja 2008. godine će se usvojiti 12 podzakonskih akata kojima će se bliže razraditi postupak kontrole poslovanja, izvještavanja i načina obračunavanja osnovnih pokazatelja razvijenosti tržišta osiguranja24.

U 2008. godini, predstavnici Agencije za nadzor osiguranja su imali posjete odgovarajućim regulatornim tijelima Slovenije, Bosne i Hercegovine i Austrije sa ciljem uspostvaljanja institucionalne saradnje i razmjene najbolje međunarodne prakse. Projektnom saradnjom sa USAID-om, a u vezi jačanja kapaciteta finansijskog sektora u Crnoj Gori, obezbijeđeno je jednomjesečno prisustvo američkog eksperta za oblast osiguranja koji je pružio obuku zaposlenim u Agenciji na teme „Finansijska analiza osiguravajućih društava“ i „Neposredna kontrola osiguravajućih društva“. U narednom periodu planirana je saradnja sa raznim donatorima koja imaju za cilj organizaciono i stručno osposobljavanje Agencije, kao i usklađivanje domaćeg zakonodavstva sa zakonodavstvom Evropske unije. Takođe, cilj Agencije u narednoj godini je i sticanje punopravnog članstva u IAIS („International Assotiation of Insurance Supervisors“).

Postojeći trendovi na tržištu osiguranja u Crnoj Gori sugerišu da će se rast ovog sektora i dalje intenzivirati. Rast obima poslovanja i usluga i povećana konkurencija rezultiraće boljim i konkurentnijim proizvodima za građane i privredu. Budući razvoj ovog sektora ide ka daljoj liberalizaciji tržišta, a sve u skladu sa relevantnim evropskim zakonodavstvom i zahtjevima Svjetske trgovinske organizacije.

III Uticaj globalne finansijske krize na tržište osiguranja u Crnoj Gori

Globalna finansijska kriza, osim poremećaja na bankarskom, izazvala je probleme i na tržištu osiguranja, pa čak propadanje nekih velikih svjetskih osiguravajućih kuća. Uticaj koji će tržište osiguranja u Crnoj Gori trpjeti od finansijske krize najviše je određen sljedećim faktorima:

� nivoom integrisanosti Crne Gore u savremeno finansijsko globalno okruženje;� strukturom portfelja osiguranja Crne Gore i� strukturom aktive osiguravajućih društava u Crnoj Gori.

Imajući u vidu da domaća osiguravajuća društva nisu ostvarivala premije po osnovu osiguranja plasmana u finansijske instrumente čiji je kolaps izazvao krizu, niti po osnovu ulaganja u problematične finansijske derivate, može se konstatovati da se tržište osiguranja u Crnoj Gori ne nalazi pod direktnim uticajem globalne finansijske krize, već su mogući uticaji indirektnog karaktera. S obzirom da nivo integrisanosti Crne Gore u savremeno finansijsko okruženje nije visok, troškovi odnosno štete uzrokovane krizom proporcionalno će biti niže kod nas nego kod visoko razvijenih tržišnih ekonomija. Stoga, u trenutnoj situaciji konzervativne forme poslovanja osiguravajućih društava predstavljaju prednost za Crnu Goru.

Struktura portfelja osiguranja Crne Gore polovinom 2008. godine ukazuje na podatak da se visok procenat (43%) bruto premije ostvaruje po osnovu obaveznih osiguranja, dok se 31% premije odnosi na imovinska osiguranja, 13% na osiguranje nezgode a svega 11,81% na životna osiguranja. Obavezna osiguranja predstavljaju najznačajniji strukturni elemenat portfelja osiguranja Crne Gore i u narednom periodu se očekuje dalji rast ovih premijskih prihoda, pogotovo ukoliko se ima u vidu obavezan karakter predmetne vrste osiguranja kao i nedavno ukidanje bonusa i povećanje premije osiguranja od autoodgovornosti. Eventualni uticaj krize na premijske prihode kod imovinskih osiguranja predstavljaće sumarni efekat dva suprotstavljena trenda - sa jedne strane, korekcije vrijednosti na tržištu nekretnina uzrokovaće nižu osnovicu za obračun premija dok, sa druge strane, za vrijeme finansijske krize u kojoj su svi subjekti izloženi povećanim rizicima moguće je da se poveća potražnja za osiguranjem imovine, zbog potrebe za dodatnom sigurnošću. Kada je riječ o osiguranju nezgode i životnom osiguranju, za očekivati je nastavak pozitivnih trendova, naročito u uslovima pojačane konkurentnosti usljed osnivanja novih osiguravajućih društava životnog osiguranja koje nude nove atraktivne proizvode. Međutim, kao korektivni

24 - Pravilnik o statističkim izvještajima društava za osiguranje; Pravilnik o bližim kriterijumima i načinu obračunavanja prenosnih premija; Pravilnik o bližim kriterijumima i načinu obračunavanja rezervi za izravnanje rizika; Pravilnik o bližim kriterijumima i načinu obračunavanja rezervisanih šteta; Pravilnik o bližim kri-terijumima i načinu obračunavanja matematičke rezerve i rezerve za učešće u dobiti; Pravilnik o načinu utvrđivanja i praćenju likvidnosti društava za osiguranje; Pravilnik o ograničenjima pojedinih oblika deponovanja i ulaganja tehničkih rezervi i o najvišim iznosima pojedinih deponovanja i ulaganja garantne rezerve društava za osiguranje; Pravilnik o sadržini i načinu polaganja stručnog ispita za obavljanje poslova posredovanja, odnosno zastupanja u osiguranju i načinu dokazivanja ispunjenosti drugih uslova za dobijanje ovlašćenja za obavljanje tih poslova; Pravilnik o sadržini i načinu vođenja registra podataka o društvima za osiguranje i drugih subjekata koji podliježu kontroli Agencije za nadzor osiguranja; Pravilnik o sadržini izvještaja, obavještenja i drugih podataka koje društvo za osiguranje dostavlja Agenciji za nadzor osiguranja i o načinu i rokovima njihovog dostavljanja; Pravilnik o sadržini mišljenja ovlašćenog aktuara; i Pravilnik o uslovima za sticanje zvanja ovlašćenog aktuara.


85

faktor svih pozitivnih očekivanja na tržištu moramo uzeti još nedovoljno razvijenu svijest i potrebu za osiguranjem kao finansijskim proizvodom, naročito kod malih i srednjih preduzeća, kao i očekivano povećanje nelikvidnosti na ovom dijelu tržišta u 2009. godini.

Aktivna strana bilansa osiguravajućih društava u Crnoj Gori, tj. ulaganja sredstava osiguranja, mogu se smatrati sigurnom, najviše zbog strogih pravila o ulaganju sredstava koja će biti određena budućim Pravilnikom o ograničenjima pojedinih oblika deponovanja i ulaganja sredstava tehničkih rezervi i o najvišim iznosima pojedinih deponovanja i ulaganja sredstava garantne rezerve društva za osiguranje, a koji je pripremljen i čije se usvajanje očekuje početkom naredne godine. Prema podacima o strukturi aktive društava za osiguranje u Crnoj Gori na dan 30. jun 2008. godine 33,75% ukupne aktive osiguravajućih kompanija se odnosi na gotovinu i depozite, 13,32% aktive predstavljaju hartije od vrijednosti, 24,54% ukupne aktive se odnosi na nekretnine i opremu dok se 15,17% aktive odnosi na potraživanja po osnovu premija osiguranja. Ukoliko pođemo od pretpostavke da će se održati elementarna finansijska stabilnost bankarskog sektora, likvidne, konzervativne i niskoprinosne forme ulaganja osiguravajućih društava se mogu smatrati sigurnom aktivom. Ipak, treba imati u vidu da će se pad cijena finansijskih instrumenata i cijena nekretnina negativno odraziti na bilanse osiguravajućih društava, i da osiguravači smanjenje vrijednosti aktive mogu nadoknaditi povećanjem portfelja osiguranja, smanjenjem troškova osiguranja, dokapitalizacijom ili eventualnom korekcijom naviše po okončanju krize. Dio aktive osiguravajućih društava koji se odnosi na potraživanja po osnovu premija osiguranja predstavlja stavku koja je visoko zavisna od opšte sistemske likvidnosti. Takođe, rizici po osiguravajuća društva mogu se naći i na strani pasive, gdje se evidentiraju sadašnje i buduće obaveze na pozicijama rezervi za štete.

Može se izvesti zaključak da će globalna i regionalna kriza dovesti do usporavanja ekonomskog rasta, što će se dalje efektuirati kroz smanjenu agregatnu tražnju usljed opšteg nepovjerenja i recesionih očekivanja, tako da će osiguravači u Crnoj Gori osjetiti njene posljedice kroz visinu premijskih prihoda, povećanje troškova reosiguranja i, sa tim u vezi, moguće smanjenje profitabilnosti industrije osiguranja. Bez obzira na očekivano usporavanje rasta premija osiguranja u nastupajućem periodu koje je uzrokovano recesionim očekivanjima kao i na smanjivanje vrijednosti aktive osiguravajućih društava, a imajući u vidu strukturu portfelja osiguranja Crne Gore može se ustvrditi da, dugoročno posmatrano, postoji snažan razvojni potencijal tržišta osiguranja Crne Gore. Agencija će kroz redovne kontrole nad poslovanjem osiguravajućih društava posebnu pažnju obratiti na uticaj rizika tržišta kapitala, kreditnog rizika i rizika likvidnosti na bilanse crnogorskih osiguravača.

Aktivnosti Agencije za nadzor osiguranja usmjerene su u pravcu poboljšanja opštih performansi tržišta osiguranja uspostavljanjem adekvatnog institucionalnog okvira u sferi osiguranja, u saradnji sa lokalnim osiguravajućim društvima i ostalim institucijama iz finansijskog sektora.

4.2.2.2 Tržište kapitala

Dostignuti nivo razvoja tržišta kapitala

Reforma u oblasti tržišta kapitala je jedno od najvećih reformskih dostignuća u Crnoj Gori.

Tokom 2007. godine ostvareni su rekordni prometi na berzama (preko 727 miliona €), veoma veliki priliv novog kapitala u kompanije preko tržišta kapitala (preko 200 miliona €), kao i najveća vrijednost tržišne kapitalizacije (5,7 milijardi €). U drugoj polovini 2007. godine svi važni pokazatelji tržišta kapitala imaju opadajući trend.

Taj trend je u 2008. godini nastavljen i ubrzan pod uticajem međunarodne krize finansijskog tržišta.

Ukupan promet ostvaren na crnogorskim berzama u periodu I – IX 2008. godine iznosio je 137.327.965 € odnosno 77.5% manje nego u prvih devet mjeseci 2007. godine.

Ukupan broj transakcija ostvaren na crnogorskim berzama za devet mjeseci 2008. godine iznosio je 42.624.

GODINA BROJ TRANSAKCIJA PROMET2005 111.053 198.442.863,00 €2006 114.073 377.019.476,00 €2007 224.637 727.013.165,00 €

2008(I-IX) 42.624 137.327.965,00 €

mINISTARSTVO FINANSIJA cRNE gORE EKONOmSKI I FISKALNI PROgRAm zA cRNu gORu 2008 - 2011. gODINE

86

Tokom 2008. godine, trgovinom akcijama kompanija ostvaren je prome od oko 100 miliona € ili 73,49% ukupnog prometa, trgovinom akcijama investicionih fondova ostvareno je oko 25 miliona € ili 18,53% ukupnog prometa, dok je promet obveznicama iznosio oko 11 miliona € ili 7.98% ukupnog prometa.

Tržišna kapitalizacija je u devetom mjesecu 2008. dostigla vrijednost od 3,23 milijardi €, što predstavlja pad od 27,85%

u odnosi na vrijednost kapitalizacije u decembru 2007. godine.

Tokom prvih 9 mjeseci nastavio se trend značajnog ulaganja novog kapitala u kompanije, i iznosi preko 86 miliona €.

Tabela 4.2.2.2.1: Tokom 2008. godine sva tržišta u regionu su zabilježila značajan pad glavnih berzanskih indeksa:

BerzaPromjena indeksa Septembar 07/08

Zagreb -41%Skopje -52%Banja Luka -56%Podgorica -61%Beograd -64%Sarajevo -65%

Sve u svemu, pokazatelji kapitalizacija/BDP i promet/BDP jasno pokazuju da je tržište kapitala u Crnoj Gori i dalje razvijenije nego u ostalim zemljama regiona.

Tabela 4.2.2.2.2: Razvoj tržišta kapitala u Crnoj Gori i zemljama regiona u 2008. godini

Zemlja Kapitalizacija/GDP Zemlja Promet/GDP

Crna Gora 102% Hrvatska 8%Hrvatska 83% Crna Gora 5%BIH 55% Srbija 2%Srbija 40% Makedonija 2%Makedonija 35% BIH 1%


87

Regulativa Crne Gore na području tržišta kapitala je uskladjena sa regulativom EU: - Zakon o hartijama od vrijednosti je u potpunosti usklađen sa Uputstvima Evropskog parlamenta i Savjeta 2003/71/EZ,

2004/109/EZ i odredbama koje iz njih proizilaze.- Zakon o investicionim fondovima propisuje samo osnivanje i funkcionisanje društava za upravljanje i zatvorenih

investicionih fondova. Ovi fondovi nijesu regulisani zakonodavstvom Evropske Unije.- Zakon o preuzimanju akcionarskih društava usklađen je sa odredama Direktive Evropskog Parlamenta i Savjeta

2004/25/EZ. Zakonom su implementirani osnovni principi Direktive o ponudama za preuzimanje.- Zakon o dobrovoljnim penzionim fondovima uređuje samo dobrovoljne penzione fondove koji nijesu regulisani

zakonodavstvom EU.U 2008. godini razvoj tržišta kapitala u Crnoj Gori su pratili stalni procesi edukacije učesnika.

Budući trendovi razvoja tržišta kapitala te regulatornog i nadzornog okvira

Kriza međunarodnog finansijskog tržišta je pokazala da sadašnji sistemi i modeli regulative, niti regulatorna tijela, nijesu mogli izvršiti prevenciju niti su imali instrumente da pomognu investitorima. Zato su se vlade morale uključiti da preuzmu garantovanje za depozite u bankama, garancije za platni promet i međubankarske kredite, čak i nacionalizaciju glavnih banaka i osiguravajućih kuća.

Regulativa se u principu donosi tek kada se nešto već desi, i ona kasni za „životom“. Očigledna je potreba traženja nove regulatorne paradigme i strukture pružanja finansijskih usluga.

Cilj politika i regulatornih aktivnosti u Crnoj Gori je podstaći dalji razvoj tržišta kapitala i učiniti ga atraktivnim investitorima iz zemlje i inostranstva radi formiranja novog kapitala i povećanja ličnog bogatstva.

Zadaci kojima se postiže cilj:- Zaokružiti pravni okvir i održavati ga na način koji stvara povjerenje u stabilnost sistema i integritet tržišta,- Izvršiti deregulaciju, odnosno umanjiti ograničenja koja sprečavaju razvoj tržišta a koja nisu neophodna radi zaštite

investitora,- Unaprijediti proces donošenja administrativnih odluka kako bi se obezbijedila brza i fleksibilna usluga za učesnike na

tržištu.

� Aktivnosti:

Zaokruživanje regulatornog okvira i deregulacija

Zaokruživanje regulatornog okvira odnosi se na implementaciju novih propisa, kao i izmjenu i dopunu propisa, a deregulacija na eliminisanje ograničenja koja sprečavaju razvoj tržišta a koja nisu neophodna radi zaštite investitora, u sledećim zakonima:

- Zakon o preuzimanju akcionarskih društava,- Zakon o investicionim fondovima, definisanje rada otvorenih investicionih fondova,- Zakon o izvršnom postupku, - Implementacija MIFID direktive.

� Edukacija

Komisija za hartije od vrijednosti će organizovati:

- Specijalističku obuku za analitičare i pružaoce finansijskih usluga, i to posebno u sledećim oblastima:• vrednovanje investicija u pojedine hartije ili određeni portfelja hartija,• razrada novih tehnika prikupljanja kapitala i IPO,• razvoj derivatnih hartija;- Obuku za vođenje korporacija – korporativno upravljanje; - Specijalističku obuku namijenjenu za:• Buduće članove penzionih fondova,• Zaposlene u državnoj upravi i sudovima,• Novinare i analitičare koji prate oblast penzione reforme.

� Jačanje tržišne infrastrukture i smanjivanje troškova poslovanja na tržištu kapitala- Razvijanje kastodi funkcije i priznavanje inostranih kastodija

Jačanje tržišne infrastrukture je neophodno zbog očekivanog povećanja broja transakcija. Custody funkciju ne obavlja ni jedna banka u Crnoj Gori, a s ciljem povećanja povjerenja domaćih i stranih investitora.


88

- Smanjenje troškova poslovanja

Smanjenje provizija i troškova poslovanja postaje preduslov međunarodne konkurentnosti crnogorskog tržišta kapitala. Povećanjem efikasnosti rada i većim stepenom informatizacije stvaraju se uslovi za smanjenje nadoknada svih učesnika na tržištu kapitala. Potrebno je nastaviti započeto snižavanje administrativnih naknada i podsticati neto transfering.

� Razvijanje prakse redovnog objavljvanja podataka i izvještaja o poslovanju

Program implementacije međunarodnih finansijskih i računovodstvenih standarda i objavljivanja podataka:- Neophodno je poštovanje pravila o objavljivanju interesa koji zahtijeva da ključni učesnici i vlasnici, direktori, članovi

upravnih odbora i drugi insajderi redovno objavljuju informacije o njihovom vlasništvu;- Isto tako potrebno je ugraditi i princip poštovanja obaveze da se ne smije iznositi pogrešna i netačna informacija.

� Aktivnosti drugih institucija na tržištu kapitala

U cilju unapređenja razvoja tržišta kapitala potrebno je povećanje efikasnosti rada i drugih institucija na tržištu kapitala:• Centralna Depozitarna Agencija – će preduzeti sljedeće aktivnosti:- potpuna automatizacija sistema registra, kliringa i saldiranja u CDA,- eliminisanje “depo računa”,- skraćivanje vremena potrebnog za saldiranje berzanskih transakcija,- organizovanje i implementacija garantnog fonda što će uticati na povećanje pouzdanosti u izvršenje obaveza i sigurnosti

učesnika na tržištu,- smanjivanje cijena usluga CDA.

� Berze

Berze u svijetu sve više postaju elektronske mreže za trgovanje što značajno doprinosi smanjenju troškova transakcija i direktnom on-line trgovanju investitora. Vrijednost mreže je eksponencijalno zavisna od broja njenih korisnika. Neophodno je da se berze u Crnoj Gori prilagođavaju mrežnom uvezivanju sa drugim berzama radi zajedničkog listiranja i trgovanja, što će voditi produženju vremena trgovanja Potrebne aktivnosti će biti:

- povezivanje sa drugim berzama radi dualnog listiranja ili direktnog trgovanja,- razvoj ili nabavka softvera i interaktivnih sajtova za praćenje trgovanja,- saradnja sa emitentima na pripremanju i objavljivanju periodičnih izvještaja o poslovanju kao i značajnih informacija o

kompanijama sa A i B liste,

� Unapređenje informatičke uvezanosti učesnika na tržištu kapitala

Cilj je prije svega uvezivanje postojećih učesnika na tržištu kapitala, kao i uključivnje u ostale informacione mreže u Crnoj Gori posebno informacije koje se odnose na kompanije i fondove.

Budžetski izdaci

Nema direktnih izdataka iz budžeta Crne Gore.

Svi troškovi se pokrivaju iz naknada Komisije i sredstava samih učesnika na tržištu. Predviđena sredstva Komisije su oko 700.000 € godišnje.

Usklađivanje sa evropskim pravom

Cjelokupna regulativa i poslovanje na tržištu kapitala zasniva se na implementaciji standarda i direktiva EU, koje je bilo moguće primijeniti u ovoj fazi. Nastaviće se dalja primjena evropskih standarda u ovoj oblasti.

Komisija za hartije od vrijednosti je nezavisno nacionalno regulatorno i nadzorno tijelo odgovorno za donošenje i sprovođenje propisa koji se odnose na emisiju i trgovinu hartijama od vrijednosti, kao i za davanje dozvola za rad učesnicima na tržištu hartija od vrijednosti i kontrolu tog rada.

Prema Zakonu o hartijama od vrijednosti, poslove registrovanja dematerijalizovanih hartija od vrijednosti, poslove kliringa i saldiranja sklopljenih transakcija s tim hartijama i druge poslove u vezi sa dematerijalizovanim hartijama od vrijednosti obavlja Centralna Depozitarna Agencija (CDA).


89

U Crnoj Gori dozvolu za rad kao tržišta hartija od vrijednosti dobile su od Komisije dvije berze, i to Montenegroberza a.d. i Nova berza hartija od vrijednosti Crne Gore (Nex Montenegro berza) a.d.

4.2.2.3 Lizing

Na tržištu lizinga u Crnoj Gori nije promijenjeno stanje po pitanju tržišnih učesnika i zakonske regulative u odnosu na prošlu godinu. Navedeno podrazumijeva da se i dalje fizičkim i pravnim licima u Crnoj Gori nude se finansijski i operativni lizing, uz značajno veću zastupljenost finansijskog lizinga. Usluge i finansijskog i operativnog lizinga pružaju Hypo Alpe Adria leasing, S- leasing, NLB leasing i Porsche leasing dok se ostali davaoci lizinga bave finansijskim lizingom. Treba napomenuti da se tri lizing kuće bave i lizingom nekretnina - Hypo Alpe Adria Leasing, NLB leasing i Opportunity banka, dok se preostale lizing kuće bave pružanjem usluga lizinga nad pokretnom imovinom.

Struktura vlasništva davaoca lizinga u Crnoj Gori je ostaje takva da su sve lizing kompanije direktno ili indirektno u stranom vlasništvu, osim Prve banke Crne Gore koja je u dominatnom domaćem vlasništvu.

Zakonodavni okvir za pružanje usluga lizinga u Crnoj Gori se bazira na Zakonu o finansijskom lizingu, koji je donesen decembra 2005. godine, kojim se uređuju opšti okviri obavljanja posla finansijskog lizinga, dopuštajući ugovornim stranama da svoje odnose regulišu saglasnošću volja. Istovremeno, shodno Zakonu lizing kuće nisu predmet supervizije i kontrole određenog regulatornog organa, odnosno pružaoci lizinga nemaju obavezu pribavljanja posebnih dozvola za obavljanje lizng poslova. Svakako, lizing kuće imaju tretman kao i sva ostala prvredna društva u Crnoj Gori i u tom smislu i obavezu postupanja u skladu sa relevantnom zakonskom regulativom.

Struktura plasmana - izvještaj za III kvartal 2008. godine

Vrijednost i broj lizing poslova prema vrsti lizinga

Posljednji podaci o broju i vrijednosti ugovora shodno vrsti, tj. operativnom ili finansijskom lizingu i dalje pokazuju trend da je finansijski lizing dosta zastupljeniji u Crnoj Gori. U nastavku se daje grafički pregled broja i vrijednosti zaključenih ugovora po vrsti liziga.

Grafik 4.2.2.3.1: Broj i vrijednost zaključenih ugovora po vrsti lizinga

Vrsta lizinga

0

200

400

600

800

1000

1200

I Q2006

II Q2006

III Q2006

IV Q2006

I Q2007

II Q2007

III Q2007

IV Q2007

I Q2008

II Q2008

III Q2008

Bro

j ugo

vora

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

Mili

oni

Vrije

dnos

t ugo

vora

Operativni lizing Finansijski lizing Vrijednost ugovora

Evidentno je da parametri na tržitu lizinga u posljenje tri godine nastavljaju trend dvocifrenog rasta. Tako je broj zaključenih ugovora o lizingu na kraju trećeg kvartala 2008. godine iznosio 2.693 što odgovora godišnjem rastu od 70%. S druge strane ukupna vrijednost ugovora o lizingu u analiziranom periodu iznosila je 138,5 miliona €, što predstavlja godišnji rast od 72 i iznosi 4,2% projektovanog BDP-a za 2008. godinu.


90

Predmet lizinga

Crnogorskim zakonom o finansijskom lizingu, kao predmet ugovora o finansijskom lizingu, označene su pokretne nepotrošne stvari i nepokretnosti. Grafik 2 i Tabela 1 daje pregled broja ugovora i vrijednosti o finansijskom lizingu prema predmetu lizinga.

Grafik 4.2.2.3.2: Uporedni pregled broja i vrijednosti zaključenih ugovora prema predmetu lizinga

Predmet lizinga - broj ugovora

0

50

100

150

200

250

300

I Q 2006 II Q 2006 III Q 2006 IV Q 2006 I Q 2007 II Q 2007 III Q 2007 IV Q 2007 I Q 2008 II Q 2008 III Q 2008

Bro

j ugo

vora

Putnički automobili Privredna vozila (kamioni, autobusi i dostavna vozila)Građevinske mašine i oprema BrodoviNekretnine

Tabela 4.2.2.3.1: Vrijednost ugovora prema predmetu izinga:

Vrijednost ugovora na dan

Predmet lizinga 30.9.2007 % 30.09.2008. %

Stopa rasta

30. 09.2008/

30. 09. 2007

Putnički automobili 23.326.441,06 28,98 36.888.375,17 26,63 58,14

Privredna vozila 11.207.507,22 13,93 22.196.314,12 16,03 98,05

Građevinske mašine I oprema 11.805.032,61 14,67 23.121.566,08 16,69 95,86

Brodovi 1.223.778,63 1,52 3.033.406,16 2,19 147,87

Nekretnine 32.920.880,57 40,90 53.067.798,99 38,31 61,20

Ostalo 202.528,50 0,15

Ukupno 80.483.621,05 100 138.509.989,02 70,77 72,10

Analizirani podaci za crnogorsko tržište lizinga pokazuju da su putnički automobili i nekretnine najzastupljeniji predmeti lizinga, prvi po broju ugovora, a drugi po vrijednosti zaključenih ugovora.

* * *Korisnici lizinga su i dalje dominatno pravna lica, što pokazuje da je lizing značajan izvor finansiranja crnogorske privrede.

Ako uzmemo u obzir činjenicu da je lizing veoma pogodan oblik finansiranja novoosnovanih malih i srednjih preduzeća i preduzetnika, kao i da je Crna Gora ekonomija, čiji se privredni rast temelji upravo na SME25 sektoru, onda je jasno da će lizing i u narednom periodu biti veoma popularan izvor obezbjeđivanja sredstava za obavljanje biznisa. Istovremeno, zakonski okvir za tržište lizinga je uspostavljen tako da pruža slobodu poslovanja pružaocima lizing usluga, u smislu da odsustva uvođenja mjera za obavezno rezervisanje sredstava, odnosno mjera ograničenja rasta plasmana. Tako da u takvoj situaciji su lizing kuće u mogućnosti da nude jeftinije usluge, budu efikasniji ili prošire asortiman ponude. U tom smislu, možemo zaključiti da u Crnoj Gori postoji pogodno biznis okruženje za dalji rast i razvoj ovog tržišta. Takođe, prethodno navedeno ukazuje da lizing sektor u posljednje dvije godine ostvaruje zapažen udio u crnogorskom finansijskom sistemu.

Uzimajući u obzir kretanja na globalnom finansijskom tržištu svakako treba uvažiti mogućnost potencijalnog uticaja ovih dešavanja na kretanja na tržištu lizinga u Crnoj Gori. Generalno, tržišni akteri ocjenjuju da u ovom trenutku nemaju problema sa trenutnim plasmanima, što implicira da posjeduju „zdravu“ struktura plasmana. Međutim, u narednom periodu očekuju se problemi sa obezbeđivanjem izvora finansiranja. Pitanje je da li će pružaoci lizing usluga biti u mogućnosti da obezbjede kvalitetne i jeftine izvore finansiranja, što bi se moglo odraziti na nivo prženih usluga, odnosno smanjenu mogućnost zadovoljenja tražnje na tržištu.

25 - Small and medium enterprises -mala i srednja preduzeća


91

4.3 TRZIŠTE RADA

Zaposlenost i tržište rada - Stanje i trendovi

Ekonomski rast, koji se nastavio i u 2008. godini, pozitivno se odrazio na tržište rada u Crnoj Gori, a u odnosu na stanje dato u EFP za 2007 godinu u nekim segmentima, stanje je povoljnije.

Prema MONSTAT-ovoj ,,Anketi o radnoj snazi’’ (ARS) za drugi kvartal 2008. godine, bilo je zaposleno 219.700 lica, od čega 56,7% muškaraca i 43,3% žena. U apsolutnom iznosu to je za 1.031 lica više u odnosu na dati podatak u EFP za 2007. godinu. Pri tome treba imati u vidu da su podaci za 2007. godini dati za mjesec jul, kada je sezonska zaposlenost, zbog turističke sezone, u punom jeku. Da je došlo do povećanja zaposlenosti u ovoj u odnosu na prethodnu godinu, ukazuju i zvanični podaci MONSTAT-a, prema kojima je broj zaposlenih (registrovanih) na 30. septembar 2008. godine bio 167.722 lica, ili za 6,0% više u odnosu na isti period 2007. godine.26 Ekonomsko fiskalni program za 2007. godinu predvidio je rast zaposlenosti u 2008. godini za 3,7%. Struktura zaposlenih nije bitnije izmijenjena u odnosu na 2007. godinu i dalje je najveći broj zaposlenih u sektoru usluga, u privatnom sektoru i na neodređeno vrijeme.

Stopa registrovane nezaposlenosti na kraju trećeg kvartala 2008. godini bila je 10,67%, dok je u istom periodu prošle godine bila 11,73% Imajući u vidu dugogodišnji trend smanjena nezaposlenosti, realno je očekivati da će se projektovane stope nezaposlenosti iz EFP do kraja 2010. godine smanjiti na ispod 10%. Projektovana dinamika smanjivanja stope nezaposlenosti u periodu 2007. - 2010. je za 2008. godinu donekle smanjena zbog mogućeg uticaja globalne ekonomske krize na tržište rada u Crnoj Gori

Stopa anketne nezaposlenosti (ARS-drugi kvartal 2008. godine) bila je 18% dok je u zadnjem kvartalu 2007. godine bila 19,3%. Dakle, i stopa registrovane i anketne nezaposlenosti pokazuju trend smanjenja nezaposlenosti.27 Važno je napomenuti da su realizacijom CARDS Projekta „Reforma tržišta rada i razvoj radne snage“, u okviru komponente koja se odnosila na unapređenje statistike tržišta rada i zapošljavanja, stvorene stručne i metodološke predpostavke za dobijanje pouzdanijih podataka o kretanjima na tržištu rada.

Ostaje problem regionalne razlike u nivoima stope nezaposlenosti (veća nezaposlenost na sjeveru Crne Gore u odnosu na južni region). U cilju smanjenja ove disproporcije Vlada je, početkom septembra ove godine pokrenula realizaciju projekta „Posao za vas“, kojim se pod povoljnijim uslovima kreditira preduzetništvo, početak i povećanje konkurentnosti biznisa i smanjenja nezaposlenosti na sjeveru Crne Gore.

U 2008. godini je u odnosu na 2007. godinu nastavljen trend smanjena učešća mladih u strukturi nezaposlenih (sa 16,6% na 15,33%), dok je učešće žena u ukupnoj nezaposlenosti ostalo na približno istim nivou (45,9% : 45,56%). I dalje su poslodavci skloniji da zapošljavaju mlađe osobe, zbog boljeg poznavanja informatičkih vještina i znanja stranih jezika, a razvoj turizma, ugostiteljstva i trgovine i dalje daje veće šanse za zapošljavanje ženskoj radnoj snazi.

Učešće dugoročno nezaposlenih lica se u 2008. godini (na dan 30. septembar) takođe smanjilo sa 62,4% na 57,0%. Ostaje i dalje naglašen izazov vezan za neusklađenost između ponude i tražnje po pojedinim zanimanjima.

Zbog prisutnih deficita u ponudi domaće radne snage za određenim zanimanjima u Crnoj Gori je relativno veliko učešće radnog angažovanja nerezidentne radne snage (54.301 za 10 mjeseci 2008. godine) posebno u oblasti turizma i građevinarstva.

U 2008. godini nastavljen je kontinuitet u realizaciji mjera aktivne politike zapošljavanja. Tako je u 414 programima obuke uključeno 4.234 nezaposlenih lica, u programe javnih radova 1.224 lica, kreditno je stimulisano zapošljavanje 719 lica i sufinansirano zapošljavanje 840 pripravnika, odnosno, ovim programima ukupno je obuhvaćeno 28,3% nezaposlenih lica što je iznad planiranog u 2008. godini. Posebna pažnja posvećuje se uključivanju teže zapošljivih kategorija u navedene programe.

26 - Razlika u podacima registrovane i nezaposlenosti prema Anketi o radnoj snazi (ARS) može se objasniti time što se metodologija ARS, usklađena sa standardima EU, primjenjuje počev od zadnjeg kvartala 2007. godine, te da je neophodan period primagođavanja istoj, naročito u pogledu načina tretiranja tzv. ,,graničnih’’ sliučajeva statusa zaposlenosti, odnosno nezaposlenosti;27 - Razlika u stopama registriovane nezaposlenosti i stope nezaposlenosti prema ARS objašnjena je u prethodnoj fusnoti.


92

Ciljevi i buduće regulatorne mjere ekonomske politike na tržištu rada

Protekli period 2007. - 2008. godine, karakterisale su značajne reforme socijalne politike Crne Gore. Tome je znatno doprinjela tendencija Crne Gore integrisanja u Evropsku Uniju i njene tokove, ali i par godina ranije novonastali status samostalne države. Težnja da pokaže rezultate bliske onima u Evropskoj Uniji i da razvije i pripremi svoje kapacitete kako bi što spremnije odgovorili na administrativne i druge zahtjeve Evropske Unije, u Crnoj Gori je završeno ili je još uvijek u toku nekoliko krupnih i veliki broj malih projekata pomoći EU na tom putu.

Početkom septembra 2008. godine završen je CARDS Projekat „Reforma tržišta rada i razvoj radne snage“, finansiran od strane EU. Projekat je ocijenjen kao veoma uspješan, kako od strane finansijera tako i korisnika Projekta. Pored konkretnih i vidljivih rezultata, brojnih strateških i legislativnih dokumenata, preporuka, istraživanja, Projekat je doprinio izgradnji kapaciteta institucija tržišta rada i zapošljavanja u Crnoj Gori.

U proteklom periodu, tačnije krajem jula 2008. godine, usvojeni su:

1. Ažurirana Nacionalna strategija zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa za 2007. - 2011. godinu, čiji je glavni cilj podizanje nivoa i kvaliteta zapošljavanja u Crnoj Gori. Prilikom izrade strategije korišćen je otvoreni metod koordinacije, i u potpunosti je usaglašena sa smjernicama zapošljavanja iz 2005. godine, sa obnovljenom „Lisabonskom strategijom“.

Tri osnovna prioriteta Strategije su:a) povećanje zaposlenosti i smanjenje nezaposlenosti,b) povećanje produktivnosti i kvaliteta rada ic) jačanje socijalne kohezije. Nacionalnim akcionim planom zapošljavanja za 2008. - 2009. godinu, konkretizuju se realizacija navedenih prioriteta,

odnosno, Nacionalne strategije zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa u Crnoj Gori.

1. Skupština Crne Gore donijela je novi Zakon o zapošljavanju i radu stranaca (Sl. List 22/08) koji će početi da se primjenjuje od 1. januara 2009. godine. Zakon je usklađen sa relevantnim propisima zakonodavstva Evropske Unije. Do primjene novog Zakona o zapošljavanju i radu stranaca važiće Vladina Uredba o angažovanju nerezidentnih fizičkih lica, koja je donijeta na inicijativu poslodavaca, a sa ciljem da im se obezbjedi potrebna radna snaga na otvorenom tržištu rada.

2. Zakonom o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju lica sa invaliditetom, objavljenim u Službenom listu br. 49/08 od 15. avgusta 2008. godine, uređuje je postupak profesionalne rehabilitacije radi bržeg zapošljavanja tih lica, utvrđuje kvotni sistem obaveznog zapošljavanja, uređuje postupak osnivanja i rada posebnih organizacija za osposobljavanje i zapošljavanje lica sa težim invaliditetom, koji se ne mogu zaposliti pod opštim uslovima, predviđa posebne olakšice za zapošljavanje lica sa invaliditetom, utvrđuje postupak osnivanja i nadležnosti Fonda za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje lica sa invaliditetom.

Od januara do maja 2008. godine organizovano je nekoliko sastanaka radnih grupa za izradu Projekt fiša IPA 2008 „Reforma tržišta rada i razvoj radne snage II“, u saradnji sa ekspertima ETF-a i predstavnicima relevantnih organizacija i institucija, socijalnih partnera, NVO sektora i dr. Zajedno je razvijen predlog projekta, kojim su prepoznata tri prioriteta budućeg djelovanja: dalji razvoj administrativnih kapaciteta institucija tržišta rada i zapošljavanja, razvoj lokalnih partnerstava za sprovođenje aktivnih mjera zapošljavanja i stručno obrazovanje i savjetovanje. Predlog Projekta je dostavljen predstavnicima Evropske Komisije na razmatranje.

Radno pravni odnosi

U okviru reforme radnog zakonodavstva Skupština Crne Gore je u decembru 2007. godine usvojila Zakon o socijalnom savjetu (Sl. List br. 16/07) i Zakon o mirnom rješavanju radnih sporova (Sl. List br. 16/07).

Donošenjem Zakona o socijalnom savjetu obezbijedilo se stvaranja efikasnog i značajnog socijalnog dijaloga, povećanja

kapaciteta socijalnih partnera, podizanje svijesti o socijalnom dijalogu u društvu i praćenje međunarodnih konferencija na temu socijalnog dijaloga u cilju sticanja iskustva EU.

U skladu sa članom 13 tog zakona konstituisan je novi Socijalni savjeta koji čine: 11 predstavnika Vlade, 11 predstavnika ovlašćenih organizacija sindikata Crne Gore i 11 predstavnika ovlašćenog udruženja poslodavaca u Crnoj Gori.

Polazna osnova za utvrdjivanje rješenja u Zakonu o mirnom rješavanju radnih sporova, predstavljaju rješenja iz prakse

zemalja koje imaju dugogodišnje iskustvo u alternativnom rješavanju radnih sporova. To znači da je uvodjenje mirnog rješavanja radnih sporova, značajan korak u reformi radnog zakonodavstva i njegovoj harmonizaciji sa propisima EU, konvencijama i preporukama MOR-a.


93

Novim Zakon o radu, usvojenim krajem jula 2008. godine (Sl. List br. 49/08), u smislu fleksibilnijih odnosa izmedju zaposlenih i poslodavaca, a da se ne ugrozi zaštita zaposlenih propisuje se: primjena direktiva Evropske unije; preciziranje odredaba zakona kojima se obezbjedjuje dosljedna primjena ratifikovanih konvencija i preporuka MOR-a; unapređenje socijalnog dijaloga kroz unapređenje kolektivnog pregovaranja; informisanje i obavještavanje zaposlenih o svim bitnim pitanjima od značaja za njihov materijalni i socijalni status; uspostavljanje ravnoteže u obezbjeđivanju prava i interesa zaposlenih s jedne strane i poslodavaca s druge strane; pojednostavljivanje procedure prilikom kolektivnog otpuštanja zaposlenih za čijim je radom prestala potreba; pojednostavljivanje procedure za utvrđivanje odgovornosti zaposlenih za povredu radne discipline; pravo zaposlenih na odbranu u slučaju otkaza ugovora o radu i dr. Dosljedno je primjenjen princip fleksigurnosti u koncipiranju Zakona.

Programom postprijemne saradnje između Crne Gore i Savjeta Evrope kao i Akcionim planom za saradnju Crne Gore sa Savjetom Evrope, predviđeno je da Parlament Crne Gore u periodu 2008. - 2010. godine ratifikuje Evropsku socijalnu povelju (revidiranu).

Upravljanje tržištem rada

U narednom periodu Ministarstvo zdravlja, rada i socijalnog staranja će nastaviti da implementira aktivnosti iz usvojene Nacionalne strategije zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa za 2007. - 2011. godinu, i Nacionalnog akcionog plana zapošljavanja za 2008 - 2009. godinu.

Predviđeno je da se do kraja godine koncipira novi Zakon o zapošljavanju, kao i da se započne sa istraživanjem o zaposlenosti u zoni „sive ekonomije“ u saradnji sa ekspertima Međunarodne organizacije rada će doprinijeti stvaranju realnije slike o zapošljavanju i tržištu rada u Crnoj Gori i koncipiranju aktivnosti usmjerenih na suzbijanje rada „na crno“ u Crnoj Gori.

U 2009. godini Ministarstvo zdravlja, rada i socijalnog staranja je planiralo da usvoji Strategiju razvoja volonterizma u Crnoj Gori, koja će pomoći razvoj volonterističkog duha u Crnoj Gori, povećanju zapošljivosti, a time i stope zaposlenosti, inkluziji socijalno ranjivih kategorija. Na osnovu Strategije razvoja volonterizma u Crnoj Gori, predviđeno je da se u 2010. godini usvoji Zakon o volonterizmu, kojim će se preciznije regulisati takav vid radnog angažovanja u Crnoj Gori.

Od 1. januara 2009. godine stupa na snagu novi Zakon o zapošljavanju i radu stranaca, na osnovu koga treba da se izrade i usvoje tri podzakonska akta, kojima će se preciznije propisati procedure i sistemski uskladiti zapošljavanje stranaca u Crnoj Gori.

U toku su bilateralni pregovori sa Vladom Italije koja je spremna da pruži Crnoj Gori pomoći na polju socijalne inkluzije i zapošljavanja. Ponuđena pomoć će biti usmjerena na razvoj pojedinih komponenata socijalne ekonomije/kooperativa u Crnoj Gori.

REFORMA SISTEMA SOCIJALNOG OSIGURANJA

ZDRAVSTVENA ZAŠTITA

Realni rast BDP-a, podržava prava na zdravstvenu zaštitu u okviru kojeg se kreću i prilagođavaju zdravstveni programi i kapaciteti. Planirano je da javna potrošnja namijenjena zdravstvenoj zaštiti povećava apsolutni iznos sredstava za ove namjene uz relativno opadanje njenog ušešća u BDP-u.

Ucešce izdataka za zdravstvo u ukupnom BDP u 2004. godini je iznosilo 6,2%, dok je za 2005. godini iznosilo 6,6%. Troškovi za zdravstvo po jednom korisniku u 2006. godini iznosili su 187,52 € (u 2005. godini - 182,90 € a u 2004. godini - 162,60 €), dok je za zdravstvenu zaštitu i ostala prava iz zdravstvenog osiguranja po jednom korisniku (broj osiguranih lica Fonda na dan 31. decembar 2006.godine) u 2006.godini izdvojeno 174,89 € (u 2005. godini - 173,19 € a u 2004. godini - 152,47 €).

Opšti indikatori zdravstvenog stanja u Crnoj Gori u 2007. godini, po podacima Instituta za javno zdravlje (Statistički godišnjak 2008) bili su:

� Stopa živorođenih ............................ 2,71 (na 1000)� Opšta stopa smrtnosti ........................ 9,5 (na 1000)� Očekivano trajanje života za žene .....................76,4� Očekivano trajanje života za muškarce.............. 71,4� Stopa smrtnosti žena na porođaju ......................... 0 � Stopa mrtvorodjenih ......... 0,3 (na 100 živorođenih)


94

� Stopa smrtnosti odojčadi .................. 7,4 (na 1000)� Stopa smrtnosti ispod 5 godina ....... 12,1 (na 1000).

Zbog promjena u kretanju vitalnih pokazatelja (živorođenih, umrlih, prirodnog priraštaja, umrle odojčadi) stanovništvo Crne Gore karakterišu negativne demografske posljedice koje upućuju na to da se preduzmu odgovarajuće mjere u populacionoj politici, u cilju promjena prirodnih i mehaničkih komponenti kretanja stanovništva.

Po kategorizaciji MKB-10 najčešći uzročnici smrti stanovnika u Crnoj Gori, bili su:

� Bolesti sistema krvotoka,� Tumori,� Simptomi, znaci i patološki klinički i laboratorijski nalazi,� Povrede, trovanja i posledice djelovanja spoljnih faktora i � Bolesti sistema za disanje.

Projekat izabranog doktora se već sprovodi u primarnoj zdravstvenoj zaštiti Crne Gore. Očekuje se da će izabrani ljekari biti spremni da pruže zdravstvenu pomoć 80% pacijenata koji im se obrate, a ustanove primarne zdravstvene zaštite treba da obezbijede usluge iz domena aktivnosti “izabranog doktora”. Implementacijom ovog Projekta, već je značajno poboljšan pristup zdravstvenim uslugama i postignut standard da se kod svakog izabranog doktora može registrovati najviše 2000 pacijenata.

Olakšan pristup i pružanje zdravstvenih usluga omogućeno je i preko velikog broja privatnih zdravstvenih ustanova, kojih po Centralnom registru privrednog suda ima 453. U narednom periodu planira se njihovo umrežavanje i povezivanje sa Republičkim fondom za zdravstveno osiguranje.

U okviru “Projekta unapređenja sistema zdravstva Crne Gore” (2004 - 2008.), u najvećoj mjeri realizovane su aktivnosti predviđene reformom primarnog nivoa zdravstvene zaštite: implementacija modela organizacije sistema primarne zdravstvene zaštite u svim domovima zdravlja u Crnoj Gori, reforma stomatološke službe, integrisani informacioni sistem primarne zdravstvene zaštite, implementiran je novi model plaćanja primarne zdravstvene zaštite, građevinski radovi u DZ Podgorica, nabavljena medicinska, nemedicinska oprema i namještaj za DZ Podgorica.

Reformom primarne zdravstvene zaštite i primjenom principa „izabranog doktora” pristup zdravstvenim uslugama se značajno poboljšao. Nastavak reforme sistema zdravstva Crne Gore slijedi. U toku su intenzivne konsultacije sa predstavnicima Svjetske banke oko finansijske podrške započete reforme.

U toku je nastavak „Projekta unapređenja sistema zdravstva Crne Gore” (2009 – 2011.). Usvojena je Nacionalna strategija

o upravljanju medicinskim otpadom. Pilot projekat će biti instaliran u KC Podgorica do kraja ove godine. U toku 2009. godine upravljanje medicinskim otpadom će biti implementirano u svim zdravstvenim ustanovama. Takođe je urađena i nalazi se u Vladinoj proceduri Strategije za prevenciju i kontrolu hroničnih nezaraznih bolesti u Crnoj Gori u okviru koje će se obraditi bolesti od većeg socio-medicinskog značaja, a planirane su aktivnosti na unapređenju znanja o hroničnim nezaraznim bolestima, faktorima rizika za njihov nastanak i njihova desiminacija.

Za 2009. godinu planiran je Projekat “Energetske efikasnosti u javnim ustanovama“ koji će se finansirati iz kredita Svjetske banke. U planu je donošenje niza zakona i podzakonskih akata, između kojih je i priprema i donošenje Zakona o zaštiti prava pacijenata, Zakona o asistiranim reproduktivnim tehnologijama, Zakon o uslovima i postupku za prekid trudnoće, Zakon o uzimanju biološkog materijala, Zakon o genetskoj privatnosti, Predlog zakona o izmjenama i dopunama Zakona o zdravstvenom osiguranju, Predlog zakona o izmjenama i dopunama Zakona o zdravstvenoj zaštiti. Takođe je u planu i izrada Srednjoročnog plana za razvoj ljudskih resursa.

Crna Gora je predsjedavajuća zemlja Zdravstvene mreže jugoistočne Evrope od 1. jula do 21. decembra 2008. godine (u skladu sa dokumentom „Skoplje Pledge”). U okviru Mreže Crna Gora će voditi Projekat zaštite životne sredine i zdravlja, u vezi sa čim je predviđena izrada Akcioni plan za zaštitu životne sredine i zdravlja djece.


95

REFORMA PENZIONOG SISTEMA

Dugoročni cilj reforme penzionog sistema je zamjena postojećeg sistema generacijske solidarnosti sistemom individualne kapitalizovane štednje. Usvajanjem Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju u septembru 2003. godine i njegovom primjenom od 1. januara 2004. godine izvršena je reforma sistema tekućeg finansiranja, odnosno I stuba penzijskog sistema i stvorene neophodne pretpostavke za uspostavljanje normativnog okvira za II i III stub. Penzijska reforma započeta reformom sistema tekućeg finansiranja nastavljena je u pravcu primjene trostubnog modela penzijskog sistema, tj. uvodjenja III stuba penzijskog osiguranja. Uz konsultacije sa Svjetskom bankom, Vlada se opredijelila da uvodjenje III stuba, odnosno dobrovoljnih penzionih fondova prethodi uvodjenju obavezne individualne kapitalizovane štednje odnosno II stuba. Postojeće i predvidjene aktivnosti na reformi penzionog sistema su sledeće:

SOCIJALNA ZAŠTITA

Strategija za suzbijanje siromaštva i socijalne isključenosti 2007-2011 god.

U svijetlu evropskih integracija, Vlada Crne Gore ostaje odlučna da nastavi sa sprovođenjem programa i aktivnosti koje doprinose unaprijeđenju kvaliteta života njenih građana, sa posebnim akcentom na najugroženije kategorije stanovništva. Prateći međunarodna kretanja na planu socijalne politike, Ministarstvo zdravlja, rada i socijalnog staranja je pripremilo inoviranu verziju Strategije pod nazivom “Strategija za suzbijanje siromaštva i socijalne isključenosti (SSSSI)” .

SSSSI je usmjerena na uključivanje marginalizovanih grupa stanovništva u sve oblasti društvenog života. Pojam “inkluzija” povezuje materijalne i socio-psihološke aspekte životnog standarda. SSSSI predlaže mjere za usmjeravanje socijalne politike na vulnerabilne grupe, kako siromaštvo ne bi dovelo do marginalizacije i ograničene socijalne participacije ovih grupa.

Iz tog razloga, ova Strategija se bazira na četiri ključne oblasti, a to su: zdravstvo, obrazovanje, socijalna zaštita i zapošljavanje, od kojih zavisi unapređenje socijalnog i ekonomskog položaja ranjivih grupa stanovništva. SSSSI obuhvata 161 projekat iz navedenih prioritetnih oblasti.

Strategija razvoja socijalne i dječje zaštite 2008-2012 god.

Osnovni cilj Strategije razvoja socijalne i dječje zaštite je razvoj mreže efikasnih usluga, izgradnja institucija i garantovanje osnovnih prava koja obezbjeđuju zaštitu porodice, pojedinaca i grupa u najmanje restriktivnom okruženju uz aktiviranje njihovih potencijala, a koji mogu da spriječe, otklone ili ublaže osnovne rizike kojima su izloženi, na principima decentralizacije i participativnog odlučivanja, u kome svi socijalni akteri imaju jednake odgovornosti i mogućnosti za pružanje i finansiranje usluga i servisa socijalne i dječje zaštite, čineći ih jednako dostupnim svim korisnicima i djelotvornim u pružanju podrške ranjivim grupama.

Strategija za integraciju osoba sa invaliditetom 2008-2016 god.

Osnovni cilj Strategije za integraciju osoba sa invaliditetom je unapređenje položaja osoba sa invaliditetom u Crnoj Gori i njihovo uključivanje u sve oblasti društva na ravnopravnoj osnovi u skladu sa socijalnim modelom pristupa invalidnosti. Zaštitu i unaprijeđenje prava osoba sa invaliditetom moguće je postići razvojem programa koji doprinose efikasnijem sistemu: zdravstvene zaštite, socijalne zaštite, penzijskog i invalidskog osiguranja, obrazovanja, profesionalnog osposobljavanja i zapošljavanja, kulture, sporta i rekreacije i obezbjeđenjem pristupačnosti sredine.

Za ostvarivanje ove strategije predviđena je izrada akcionih planova za period od po dvije godine kojim će biti precizirane aktivnosti i njihovi nosioci.

Strategija razvoja socijalne zaštite starih lica 2008-2012 god.

Osnovni cilj Strategije razvoja socijalne zaštite starih lica okrenut je poboljšanju njihovog socijalnog statusa, jačanju društvene kohezije, podsticanju i njegovanju nezavisnosti i sposobnosti starih lica da pomognu sami sebi i predupređivanju pojava njihove marginalizacije. Realizacijom Strategije i definisanjem principa, ciljeva i zadataka razvoja i reforme socijalne zaštite starih lica žele se postići, pored ostalih, sljedeći opšti efekti: aktivna pozicija i uloga starog lica; afirmacija uloge i odgovornosti porodice; razvoj efikasnijeg i ekonomičnijeg sistema socijalne zaštite starih lica; uvodjenje sistema licenciranja i akreditacije u pružanju usluga socijalne zaštite starim licima; postizanje pluralizma pružalaca usluga, prije svega, kroz veće aktiviranje organa lokalne samouprave; formiranje novih i, u skladu sa ciljevima i zadacima reforme, transformaciju postojećih ustanova socijalne zaštite.


96

Ministarstvo zdravlja rada i socijalnog staranja je sklopilo više sporazuma o saradnji koji podrazumijevaju realizaciju projekata u cilju unapređenja zaštite pojedinih kategorija građana:

� Memorandum o razumijevanju sa Kancelarijom UNDP-a u okviru realizacije regionalnog projekta “Unapređenje institucionalnih kapaciteta i mogućnosti praćenja, na centralnom i lokalnom nivou, smanjenja socijalne ugroženosti Romske populacije na zapadnom Balkanu”.

� Memorandum o razumijevanju za izgradnju objekta za palijativnu njegu, ukupne neto površine 3.786 m2 u krugu kompleksa Doma starih „Grabovac“ Risan, u cilju poboljšanja pružanja uslova smještaja i palijativne njege starih, teško bolesnih i invalidnih lica u Crnoj Gori sa Fondacijom Grabovac – Holandija i njemačkom organizacijom HELP - Hilfe zur Selbsthilfe e.V.

4.4. ADMINISTRATIVNE REFORME

Javna uprava

Promjene koje su izvršene i koje se planiraju u globalnoj organizaciji državne uprave u Crnoj Gori imaju za cilj jačanje institucija i administrativnih kapaciteta. U oblasti državne uprave u 2008. godini, nastavljeno je sa intenzivnim aktivnostima na sprovođenju novih propisa kojima se reguliše oblast državne uprave, sa posebnim akcentom na jačanju postojećih i osnivanju novih institucija, kao i tijela za praćenje procesa reformi na operativnom nivou i nivou politika. U tu svrhu osnovane su nove institucije, promijenjen je i precizno definisan djelokrugih nekih već postojećih organa državne uprave, dok je u više organa sistematizacija i organizacija prilagođena donošenju i implementaciji novih propisa usklađenih sa pravom EU. Istovremeno, rad institucija i tijela osnovanih sa zadatkom da prate sprovođenje reformi je poboljšan, naročito u pogledu operativne koordinacije svih aktivnosti u okviru reformskog procesa.

U Crnoj Gori, reforma javne uprave je u posljednjoj strateškoj fazi u kojoj je potrebno obezbijediti efikasnu primjenu propisa, kako bi se ostvarila servisna uloga državne uprave i jačanje povjerenja građana.

U oblasti razvoja i unaprijeđenja normativnog okvira, Zakon o državnoj upravi, kao sistemski zakon kojim se reguliše oblast državne uprave, je usklađen sa Ustavom Crne Gore u roku definisanom Ustavnim zakonom za sprovođenje Ustava Crne Gore (Sl. list CG br. 22/08). Novi Zakon o državnim službenicima i namještenicima (Sl. list CG br. 50/08), koji je stupio na snagu 27. avgusta 2008. godine, ima za cilj dalji razvoj sistema državnih službenika i stvaranje uslova za privlačenje mladih i kreativnih ljudi u državnu upravu.

Strategijom upravne reforme Crne Gore 2002-2009. godine utvrđene su osnove, politike, glavni ciljevi i mjere u reformskom procesu u oblastima koje obuhvataju: državnu upravu, lokalnu samoupravu i javne službe i funkcionalni elemenat upravnog sistema-zaštita prava pojedinaca u odnosu prema upravi. Strategijom su definisane aktivnosti koje treba da obezbijede stvaranje efikasne, kompetentne i jeftine javne uprave.

U okviru jačanja kapaciteta javne uprave, posebno će se voditi računa o administrativnim kapacitetima za proces evropskih integracija. Planira se da u 2009. u odnosu na 2008. godinu broj zaposlenih, neposredno angažovanih u procesu evropske integracije, poraste 10%, a 6% 2010. godine u u odnosu na 2009. godinu.

Aktivnosti predviđene u 2009. godini su:- temeljno praćenje efikasnosti i efektivnosti primjene pozitivnih normi sa ciljem da se uočeni nedostaci i nedosljednosti

odgovarajuće koriguju,- nastavljanje sa uspostavljanjem dinamične makro i mikro organizacije, tako da bude u stanju da brzo prihvati aktuelne

i buduće zahtjeve i izazove u vršenju poslova,- vođenje efikasne kadrovske politike na planu jačanja administrativnih kapaciteta, uz punu afirmaciju principa podijeljene

odgovornosti,- poboljšavanje tehničkih uslova i nastavljanje sa uvođenjem informacione tehnologije u procese rada, kao i dalje uvođenje

elektronskih baza podataka.

Uprava za kadrove

Vlada Crne Gore je 3. jula 2008. godine usvojila Strategiju obuke državnih službenika i namještenika u Crnoj Gori za period 2008. - 2012. godine. U ovom dokumentu dat je prikaz budućih aktivnosti na planu obuke državnih službenika i namještenika, koji se zasniva na potpuno novoj organizaciji djelovanja državnih službenika i namještenika i praksi


97

ustanovljenoj na pozitivnim propisima u Crnoj Gori kao i međunarodnim standardima. Uprava za kadrove je utvrdila Program stručnog usavršavanja državnih službenika i namještenika za 2008/2009. godinu. Sredstva za finansiranje ovog programa se obezbjeđuju iz državnog budžeta Crne Gore. Ove obuke se sprovode shodno Programu stručnog usavršavanja državnih službenika i namještenika za 2008/09. godinu, koji je Uprava za kadrove utvrdila početkom 2008. godine.

Shodno Zakonu o državnim službenicima i namještenicima, Uprava za kadrove je sprovela 208 javnih oglasa, 11 javnih konkursa i 17 internih oglasa. Uprava je dala pozitivno mišljenje na 9 Pravilnika o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji i 5 mišljenja na Pravilnike o izmjenama i dopunama Pravilnika o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji. Kao organ zadužen za vođenje Centralne kadrovske evidencije, Uprava za kadrove koordinira svim državnim organima, u cilju omogućavanja upravljanja kadrovima na elektronski podržan način.

Uprava za kadrove je potpisala Protokol o saradnji za osnivanje Regionalne škole za državnu upravu (ReSPA), u cilju unaprijeđenja regionalne saradnje u oblasti državne uprave kao i jačanja administrativnih kapaciteta kroz obuke u zemljama zapadnog Balkana. RESPA će, prema Međunarodnom sporazumu o uspostavljanju RESPA-e, u Crnoj Gori funkcionisati kao međunarodna organizacija.

Uprava je 24. novembra 2008. godine organizovala prvi Sajam zapošljavanja, koji je promovisao rad državnih organa.

Koordinacija procesa evropskih integracija

Sistem vertikalne i horizontalne koordinacije uspostavljen u okviru državne uprave pokazao je efektivnost i efikasnost, posebno u toku pripreme Nacionalnog programa za integraciju i praćenja implementacije SSP/PS. Okosnicu ovog sistema čine: Kolegijum za evropske integracije, kojim predsjedava Premijer, Komisija za evropske integracije, kojom predsjedava Potpredsjednik Vlade za evropske integracije i grupe za evropske integracije, kojima rukovode pomoćnici nadležnih ministarstava i koja su ključna operativna tijela. Sastav grupa za evropske integracije odgovara sastavu crnogorskog dijela privremenih pododbora za praćenje implementacije PS, kao zajedničkih tijela Vlade Crne Gore i Evropske komisije. U svim ministarstvima i organima državne uprave ustanovljene su i jedinice za evropske integracije.

Komisija za evropske integracije koordinira upravljanje IPA sredstvima i biće proširena članovima IPA komiteta. IPA komitet sačinjavaju predstavnici ključnih aktera u DIS-u: CAO (Ovlascenim sluzbenikom Vlade za akreditaciju), NAO (Nacionalni sluzbenik za ovjeravanje), PAO (Službenik za ovjeravanje programa), i Visokim programskim službenicima (Senior Programming Officer – SPO), koji su imenovani u okviru resornih ministarstava.

Sekretarijat za evropske integracije, kao organ državne uprave zadužen za koordinaciju ukupnog procesa evropskih integracija, ojačan je i reorganizovan u skladu sa potrebama procesa integracija sa EU. Prema novoj sistematizaciji, umjesto prethodna dva, SEI ima četiri sektora, sa novoosnovanim Odsjekom za koordinaciju prevođenja (Translation Coordination Unit).

U izvještajnom periodu osnovan je i počeo sa radom Nacionalni savjet za evropske integracije, kao strateško savjetodavno tijelo visokog stepena participativnosti predstavnika crnogorskog društva, koje treba da doprinese boljoj koordinaciji i nadgledanju primjene Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju i praćenju budućih pregovora o pristupanju Crne Gore Evropskoj uniji. Predsjednik Nacionalnog savjeta izabran je iz reda poslanika opozicionih političkih partija, a potpredsjednik iz reda poslanika parlamentarne većine. Nacionalni savjet ima 28 članova uključujući predstavnike Univerziteta, civilnog sektora i drugih institucija (Sl. list 49/08). Konstitutivna sjednica Nacionalnog savjeta održana je 18. septembra 2008. godine.

Slobodno kretanje robe

U oblasti slobodnog kretanja robe, nadležna ministarstva zadržala su zakonodavnu i nadzornu funkciju (tržišni nadzor), dok su za regulatornu funkciju i implementaciju oformljena posebna tijela i institucije.

StandardizacijaU prvoj polovini 2008. godine donijet je Zakon o standardizaciji (Sl. list CG br. 13/08), čija je osnova za izradu bio

Anex III Sporazuma TBT/WTO pod nazivom “Kodeks dobre prakse za izradu, usvajanje i primjenu standarda”. Za oblast standardizacije u Crnoj Gori je nadležno Ministarstvo za ekonomski razvoj, Odsjek za infrastrukturu kvaliteta, u okviru Sektora za unutrašnje tržište i konkurenciju, a za implementaciju je zadužen Institut za standardizaciju Crne Gore, koji je registrovan kod Privrednog suda u Podgorici kao samostalna, neprofitna organizacija. U izvještajnom periodu usvojeni su akti vezani za završetak formiranja Instituta za standardizaciju Crne Gore gdje se Ministarstvo za ekonomski razvoj uključuje kao osnivač u ime Vlade Crne Gore: Statut Instituta za standardizaciju Crne Gore, Program rada i plan donošenja crnogorskih standarda za 2008. godinu, Cjenovnik standarda i srodnih dokumenata i Ugovor o obezbjeđenju sredstava za rad Instituta za standardizaciju Crne Gore u 2008. godini.


98

Aktivnosti na uspostavljanju infrastrukture stručnih organa (tehničkih odbora, pododbora i radnih grupa) za vršenje djelatnosti u oblasti standardizacije su u toku. U skladu sa Planom i programom rada za 2008. godinu, Institut je usvojio 800 crnogorskih standarda usklađenih sa evropskim i međunarodnim standardima, prema proceduri i pravilima utvrđenim od strane međunarodnih i evropskih organizacija za standardizaciju. Institut za standardizaciju Crne Gore je 01. jula 2008. godine postao član CEN-a (Affiliate status).

AkreditacijaNajvažnija aktivnost Akreditacionog tijela u toku 2008. godine je potpuno konstituisanje tehničkih komiteta za laboratorije

i kontrolne organizacije i Komisije za akreditaciju na čelu sa tehničkim ekspertima. Upravni i Nadzorni odbor konstituisani su 16. avgusta 2007. godine, a nakon toga doneseni su Statut, Poslovnik o radu Upravnog odbora, Poslovnik o kvalitetu, Politika kvaliteta, Pravila akreditacije, Program rada Akreditacionog tijela za 2008. godinu, Odluka o visini troškova akreditacije i Odluka o sistematizaciji radnih mjesta. Najznačajniji organi Akreditacionog tijela Tehnički komitet za laboratorije, Tehnički komitet za kontrolne organizacije i Komisije za akreditaciju uspostavljeni su u januaru 2008. godine, dok je Komisija za žalbe osnovana u martu 2008. godine.

Procjena usklađenostiU ovoj oblasti usvojen je Zakon o tehničkim zahtjevima za proizvode i procjenu usklađenosti proizvoda sa propisanim

zahtjevima (Sl. list CG br. 14/08), u februaru 2008. godine. Ovaj Zakon je stvorio osnovu za transpoziciju direktiva starog i novog pristupa za imenovanje/autorizaciju organa za procjenu usklađenosti i za osnivanje Informativnog punkta za notifikaciju tehničkih regulativa u Ministarstvu za ekonomski razvoj. Zakon takođe propisuje da će se sva tehnička pravila koja se trenutno primjenjuju u Crnoj Gori primjenjivati i u naredne dvije godine.

MetrologijaZavod za metrologiju (National Metrology Institute) je osnovan u cilju razvijanja i održavanja nacionalnih etalona jedne ili

više veličina. U julu 2008. godine pripremljen je nacrt Zakona o metrologiji, koji je u Vladinoj proceduri. Takođe je pripremljen nacrt Pravilnika o metrološkim uslovima za prethodno upakovane proizvode i boce kao mjerne posude. U toku je priprema i sljedećih akata: Zakona o kontroli predmeta od dragocjenih metala; Tarifnika za dragocjene metale; Naredbe o vrstama i oblicima žigova i drugih znakova koji se upotrebljavaju pri ovjeravanju mjerila; Uredbe o zakonskim mjernim jedinicama; Tarifnika za mjerila; Pravilnika o načinu i uslovima ovjeravanja mjerila; Pravilnika o načinu na koji se vrši ispitivanje tipa mjerila.

Nadzor nad tržištemNadzor nad tržištem u Crnoj Gori vrše nadležna ministarstva i organi uprave preko inspektora ovlašćenih za nadzor

nad primjenom propisa u skladu sa nadležnostima propisanim posebnim zakonima. To su: Tžišna inspekcija kao odsjek u Ministarstvu za ekonomski razvoj, Sanitarna inspekcija i zdravstvena inspekcija kao odsjek u Ministarstvu zdravlja, rada i socijalnog staranja, Uprava za lijekove i medicinska sredstva kao organ uprave pod nadzorom Ministarstva zdravlja, rada i socijalnog staranja, Veterinarska inspekcija i poljoprivredna inspekcija, te Turistička i ekološka inspekcija kao organ uprave pod nadzorom Ministarstva turizma i zaštite životne sredine.

Slobodno kretanje radnika

Za oblast slobodnog kretanja radnika nadležno je Ministarstvo zdravlja, rada i socijalnog staranja. Pravni okvir u oblasti zapošljavanja u pogledu kretanja radnika čini Zakon o zapošljavanju i radu stranaca (Sl.list CG, br. 22/08) koji će početi sa primjenom od 1. januara 2009. godine. Zakonom je propisano da je stranac zaposlen, odnosno da radi u Crnoj Gori ako ima: radnu dozvolu, odobrenje za stalno nastanjenje odnosno privremeni boravak, zaključen ugovor o radu odnosno gradjansko-pravni ugovor i da je prijavljen rad stranaca. Ovo se odnosi i na zabranu novog zapošljavanja stranaca. Radi regulisanja zapošljavanja i svih oblika rada na tržištu rada Crne Gore predvidjene su tri vrste radnih dozvola: lična radna dozvola, dozvola za zapošljavanje i dozvola za rad. Radne dozvole izdaje Zavod za zapošljavanje u skladu sa Zakonom o opštem upravnom postupku.

Pravo osnivanja preduzeća i sloboda pružanja usluga

Prema crnogorskom zakonodavstvu, strana društva mogu u Crnoj Gori osnovati poslovnu jedinicu, predstavništvo, dio stranog društva i slično, koji nema status pravnog lica, već za sve obaveze dijela stranog društva odgovara strano društvo. Dio stranog društva se registruje u Centralnom registru Privrednog suda, uz podnošenje propisane dokumentacije. Vlada Crne Gore je 24. jula 2008. godine usvojila Uredbu o izmjenama Uredbe o određivanju organa državne uprave nadležnih za davanje objašnjenja i mišljenja u postupku sticanja prava svojine na nepokretnostima stranih lica koja obavljaju djelatnost na teritoriji Crne Gore. Izmjenama je precizrano da se Uredba odnosi samo na strane državljane i pravna lica sa sjedištem u inostanstvu, a nikako na pravna lica koja su registrovana u Centralnom registru Privrednog suda u Podgorici.


99

Zakonom o objavljivanju propisa i drugih akata (Sl. list CG, br. 05/08.) propisano je da se Službeni list Crne Gore izdaje u elektronskoj i štampanoj formi, kao i da je elektronsko izdanje Službenog lista Crne Gore besplatno, što je u skladu sa odgovarajućim direktivama EU.

Međusobno priznavanje kvalifikacijaDecembra 2007. godine Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o priznavanju i vrednovanju obrazovnih isprava (Sl. list

CG, broj 4/08), koji se temelji na Lisabonskoj konvenciji o priznavanju kvalifikacija u oblasti visokog obrazovanja u regionu Evrope. Priznavanje inostrane obrazovne isprave o stečenom visokom obrazovanju, radi zapošljavanja vrši Ministarstvo prosvjete i nauke preko Nacionalnog informacionog centra (ENIC centar), kao posebne organizacione jedinice.

Decembra 2008. godine Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o nacionalnim stručnim kvalifikacijama, kojim se reguliše pitanje sticanja i priznavanja nacionalnih stručnih kvalifikacija u Crnoj Gori. Zakon se temelji na preporukama daljeg osnaživanja koncepta cjeloživotnog učenja u Crnoj Gori i predstavlja osnov za adekvatnije povezivanje formalnog i neformalnog obrazovanja i informalnog učenja. Novousvojeni zakon treba da unaprijedi i ubrza postupak sticanja stručnih kvalifikacija potrebnih na tržištu rada, što će imati dugoročan uticaj na planiranje razvoja ljudskih resursa i poboljšanje kvalifikacione strukture stanovništva u Crnoj Gori.

Pored toga, Vlada Crne Gore je oktobra 2008. godine usvojila Strategiju uspostavljanja crnogorskog kvalifikacionog okvira (za period 2008-2010. godine), čiji integralni dio čini i Radni dokument »Razvoj crnogorskog kvalifikacionog okvira«. Ovim dokumentom definisane su potrebne mjere i aktivnosti koje je neophodno implementirati, kako bi Crna Gora uspostavila Nacionalni okvir kvalifikacija, koji će biti usklađen sa preporukama navedenim u dokumentu »Evropski kvalifikacioni okvir«. Uspostavljanje ovog okvira će doprinijeti daljem razvoju crnogorskog obrazovnog sistema, njegovoj harmonizaciji sa evropskim obrazovnim prostorom, te postizanju transparentnosti kvalifikacija i mobilnosti građana unutar EU.

Slobodno kretanje kapitala

Sprječavanje pranja novcaUprava za sprječavanje pranja novca, kao organ uprave nadležan za sprječavanje pranja novca, koja radi od 2004. godine,

organizovana je kao finansijska obavještajna služba administrativnog tipa. Uredbom o izmjenama i dopunama uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave (Sl. list Crne Gore, br. 26/08) i Zakonom o sprječavanju pranja novca i finansiranja terorizma, shodno nadležnostima, promijenjen je naziv organa u: Uprava za sprječavanje pranja novca i finansiranja terorizma. Uprava je novim obavezama, predviđenim Zakonom, prilagodila i unutrašnju organizaciju i sistematizaciju. Novim Pravilnikom o unutašnjoj organizaciji i sistematizaciji Uprave za sprječavanje pranja novca, usvojenim 7. februara 2008. godine, u ovoj Upravi sistematizovana su službenička i namještenička mjesta za 34 izvršioca. Pravilnikom su utvrđene organizacione jedinice u okviru kojih se obavljaju poslovi iz nadležnosti Uprave i to: Odjeljenje za analitiku, Odjeljenje za sumnjive transakcije, Odjeljenje za međunarodnu i unutrašnju saradnju, Odjeljenje za kontrolu obveznika, Odjeljenje za informacione tehnologije i prijem podataka, Referat za vođenje prvostepenog prekršajnog postupka i Služba za opšte poslove, finansije i odnose sa javnošću.

Intelektualna svojina

Zavod za intelektualnu svojinu osnovan je na osnovu Uredbe o izmjeni i dopuni Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave iz 2007. godine, a u skladu sa Uredbom o obezbjeđivanju primjene prava iz oblasti intelektualne svojine (Sl. list RCG, br. 61/07). Zvanično je počeo da radi 28. maja 2008. godine. Kontrolom sprovođenja prava intelektualne svojine na tržištu bave se i Tržišna inspekcija i Uprava carina, koja od marta 2008. godine primjenjuje Uredbu o izmjeni Uredbe o postupanju carinskog organa sa robom za koju postoji osnovana sumnja da se njome povrjeđuju prava intelektualne svojine (Sl. list CG, br. 16/08). U Privrednom sudu postoji posebno odjeljenje koje se bavi slučajevima povrede prava intelektualne svojine.

Fiskalni efekti politike zaštite intelektualne svojinePlanirani budžetski izdaci za funkcinisanje Zavoda za intelektualnu svojinu su 324.000 € u 2008. godini (plus 155.000 €

iz sredstava IPA 2008), 660.00 € u 2009. godini (plus WIPO/EPO sredstva), 726.000 € u 2010. godini, 798.000 € u 2011. godini i 878.000 € u 2012. godini.

Informaciono društvo i mediji

Vlada Crne Gore je 3. jula 2008. godine usvojila Nacrt zakona o izmjenama i dopunama Zakona o javnim radio-difuznim servisima Radio Crne Gore i Televizije Crne Gore s Programom javne rasprave. Nacrtom su, u skladu sa preporukama Savjeta Evrope, predviđene izmjene i dopune odredbi koje se tiču nadležnosti i statusa organa upravljanja javnih servisa i uspostavljanja efikasnijeg sistema njihovog finansiranja. U toku je izrada Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o radio-difuziji. Nastavljena je unutrašnja reorganizacija RTCG i smanjivanje broja zaposlenih.


100

Poljoprivreda i ruralni razvoj

Za poljoprivredu i ruralni razvoj nadležno je Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Mjere koje se odnose na tržište poljoprivrednih proizvoda sprovode se na bazi različitih propisa. Obuhvataju samo manji dio sadržaja zajedničkih tržišnih uređenja EU i prilagođeni su karakteristikama domaće poljoprivrede. Uspostavljanje Agencije za plaćanje u okviru MPŠV, koja je biti odgovorna za sprovođenje plaćanja mjera ruralnog razvoja iz EU fondova, planirano je tokom 2010. godine uz pomoć sredstava kreditne i donatorske pomoći (Svjetska Banka i EAR).

U 2008. godini Veterinarska uprava nastavila je reorganizaciju i jačanje radi funkcionalnijeg vršenja poslova iz svoje nadležnosti, kroz povećanje broja zaposlenih, njihovu dodatnu obuku, uspostavljanje informacionih sistema i dodatno opremanje. Nastavljeno je opremanje Specijalističke veterinarske laboratorije i stručno osposobljavanje osoblja. Sprovodi se uvođenje ISO standarda 17025 za akreditaciju laboratorijskh ispitivanja, povezivanje sa nacionalnim veterinarskim laboratorijama drugih zemalja, kao i učešće u uporednim međulaboratorijskim ispitivanjima.

Vlada je, u skladu sa Zakonom o državnoj upravi, donijela Uredbu o izmjenama i dopunama Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave kojom je osnovana Fitosanitarna uprava (Sl. list CG br. 43/08). U skladu sa Zakonom o zdravstvenoj zaštiti bilja, u toku je formiranje Fitosanitarne uprave, čime će se organizaciono urediti fitosanitarni sektor i inspekcijska kontrola, uz jasnu podjelu nadležnosti i ovlašćenja. Nastavlja se i intenzivira obuka fitosanitarnih inspektora, sistem brze komunikacije i razmjene podataka, a izvršiće se dodatna nabavka opreme za adekvatnu fitosanitarnu kontrolu. Takođe, nastavljeno je unapređivanje kapaciteta Centra za zaštitu bilja Biotehničkog instituta, u čijem je sastavu fitosanitarna laboratorija, iz nacionalnog budžeta i donatorskih sredstava. U skladu sa novim Zakonom o sredstvima za zaštitu bilja, koji je usvojen u julu 2008. godine (Sl. list CG 51/08.), predviđa se formiranje Odjeljenja za sredstva za zaštitu bilja i rezidue u okviru Fitosanitarne uprave.

Pored učlanjivanja u OIV i OIE početkom 2007. godine, u drugoj polovini 2007. godine Crna Gora je stekla članstvo u FAO i u IOC (Međunarodna organizacija za maslinovo ulje). Vlada je donijela Uredbu o postupku notifikacije u oblasti sanitarnih i fitosanitarnih mjera (Sl. list CG 13/08), prema kojoj je Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede nadležni organ i informacioni punkt (enquiry point) za sprovođenje SPS mjera.

Vlada Crne Gore je utvrdila Predlog zakona o poljoprivredi i ruralnom razvoju, kojim se uređuju razvoj poljoprivrede i ruralnih područja, ciljevi i mjere agrarne politike, podsticaji u poljoprivredi i uslovi za njihovo ostvarivanje, prava i obaveze korisnika podsticaja, dopunske djelatnosti u poljoprivredi, organizovanje u poljoprivredi, kao i druga pitanja od značaja za razvoj poljoprivrede i ruralnih područja.

Za sprovođenje ovog zakona neće biti potrebna dodatna sredstva u 2008. godini, dok je u 2009. godini potrebno obezbijediti sredstva u iznosu od 15.900.000 €, a u 2010. u iznosu od 18.500.000, 00 €.

Statistika

Vlada Crne Gore je na sjednici od 10. aprila 2008. godine usvojila novi Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji Zavoda za statistiku (MONSTAT), po kojem su sistematizovana službenička i namještenička mjesta za 203 izvršioca, što predstavlja povećanje za 82 izvršioca u odnosu na prethodni akt o sistematizaciji. Po novom Pravilniku izmijenjena je i organizaciona šema Zavoda, tako da sada Zavod ima pet sektora i to: Sektor za makro-ekonomske statistike, nacionalne račune i cijene; Sektor biznis statistike; Sektor socijalne statistike i demografije; Sektor statistike poljoprivrede i životne sredine i Sektor za statističku koordinaciju informaciono komunikacionu tehnologiju. Januara 2008. godine, Vlada je usvojila Godišnji plan statističkih istraživanja za 2008. godinu (Sl. list CG 20/08). Priprema izmjena i dopuna Zakona o statistici i Pravilnik o evidenciji korisnika satističkih podataka su u toku.

Regionalna politika i koordinacija strukturnih instrumenata

Za regionalni razvoj zadužen je Sekretarijat za razvoj, kao organ državne uprave, za koji je nadležan potpredsjednik Vlade za ekonomsku politiku. Koordinacije strukturnih instrumenata je u djelokrugu Sekretarijata za evropske integracije, nad kojim nadležnost ima potpredsjednik Vlade za evropske integracije. U okviru SEI formirana su dva sektora - za koordinaciju donatorske podrške i za programe prekogranične saradnje.

Decentralizovani implementacioni sistem (DIS) za upravljanje IPA sredstvima. Vlada je u februaru 2008. godine usvojila Informaciju o uvođenju decentralizovanog implementacionog sistema sa indikativnim planskim okvirom i nosiocima aktivnosti. Pri izradi informacije uzeta je u obzir analiza o potrebama za uvođenje DIS-a koja je urađena od strane eksperata SIGMA, a takođe je korišćena ekspertska pomoć u okviru Twinning projekta „Jačanje institucionalnih kapaciteta za proces evropskih integracija“.


101

U okviru realizacije aktivnosti na uvođenju DIS-a, u Ministarstvu finansija je sistematizacijom formiran referat koji će raditi poslove Jedinice za ugovaranje i plaćanje (Central Financing and Contracting Unit CFCU) i pod direktnom je nadležnošću ministra finansija. Pored pomenutih programa, od septembra je nastavljeno uvođenje DIS-a uz podršku CARDS projekta, od 0,5 miliona €. Ministarstvo finansija je pripremilo izmjene Pravilnika o unutrašnjoj organizaciji i sitematizaciji kojim je predviđeno i formiranje Odjeljenja za reviziju IPA sredstava (revizorski organ) kao funkcionalno nezavisne organizacione jedinice Ministarstva finansija, koje će biti zaduženo za revizije kod subjekata zaduženih i uključenih u sprovođenje programa IPA, sa ciljem da se verifikuje odnosno potvrdi efikasno funkcionisanje sistema upravljanja i kontrole i pouzdanost računovodstvenih informacija koji se dostavljaju Evropskoj komisiji vezano za korišćenje sredstva pretpristupne pomoći.

Pravosudni sistem

U skladu sa Strategijom reforme pravosuđa (2007-2012.), koja je usvojena u junu 2007. godine, usvojen je i Akcioni plan za sprovođenje Strategije reforme pravosuđa (2007-2012.). Njime se preciziraju konkretne mjere za ostvarenje ciljeva definisanih Strategijom, nadležna tijela, precizni rokovi i budžet. Shodno Odluci Vlade (Sl. list CG, br. 28/08), osnovana je i Komisija za implementaciju Akcionog plana za sprovođenje Strategije reforme pravosuđa (2007-2012.). Konstitutivni sastanak Komisije je održan 3. juna 2008. godine, kada je osnovan i stručni tim kao podrška radu Komisije. Komisija je takođe usvojila svoj Poslovnik.

U skladu sa Ustavom i Zakonom o Sudskom savjetu, osnovan je i počeo sa radom Sudski savjet, a usvojen je i Poslovnik Sudskog savjeta.

Ljudska prava i zaštita manjina

Skupština Crne Gore 12.02.2008. godine je usvojila Odluku o osnivanju Fonda za manjine (Sl. list 13/08). Fond je institucija koja se osniva radi podrške aktivnostima značajnim za očuvanje i razvoj nacionalnih, odnosno etničkih posebnosti manjina i njihovih pripadnika u oblasti nacionalnog, etničkog, kulturnog, jezičkog i vjerskog identiteta.

Pravda, sloboda i bezbjednost

Uredbom o izmjenama i dopunama Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave (Sl. list CG br. 26/08) Ministarstvo unutrašnjih poslova je nadležno za: integrisano upravljanje granicom, organizaciju i finansiranje izgradnje, rekonstrukciju, modernizaciju i održavanje graničnih prelaza; izradu strategije srednjoročnog programa i godišnjih planova upravljanja graničnim prelazima; izvođenje radova na izgradnji, rekonstrukciji, redovnom i investicionom održavanju graničnih prelaza; priprema finansijske dokumentacije, praćenje utroška finansijskih sredstava i davanje u zakup objekata ili djelova objekata na graničnim prelazima. U skladu sa tim Vlada Crne Gore je utvrdila Pravilnik o izmjenama i dopunama Pravilnika o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji MUPJU u julu 2008. godine, kojim je obrazovana posebna organizaciona jedinica za integrisano upravljanje granicom - Služba za integrisano upravljanje granicom.

VizeNadležni organi su prije usvajanja Zakona o strancima i potpisivanja Sporazuma EU - CG o viznim olakšicama (stupio na

snagu 01. januara 2008.) počeli sa implementacijom strategije integrisanog upravljanja granicama i AMV .

Nadležni organi (MUPJU, UP i MIP) su već početkom 2008. godine počeli da primjenjuju ,,bijelu listu“ Šengena, ukidajući vizni režim za državljane niza zemalja Azije i Latinske Amerike, kojima je dozvoljen ulazak u zonu Šengena bez viza.

Bezbjednost dokumenataMinistarstvo unutrašnjih poslova i javne uprave otpočelo je 5. maja 2008. godine sa prijemom zahtjeva i izdavanjem

novih pasoša, ličnih karata i vozačkih dozvola. U knjižici pasoša implementirani su sva tri nivoa sigurnostnih elemenata, a u stranici za podatke pasoša smješten je beskontaktni čip. Izdavanje novih diplomatskih i službenih pasoša počelo se tokom juna 2008. godine. Lična karta je u obliku kartice, u skladu sa standardima ISO/IEC 7810 za dimenzije i fizičke karakteristike i ISO/IEC 10373. Obrazac vozačke dozvole je takođe u obliku kartice, u skladu sa relevantnim standardima.

Borba protiv organizovanog kriminala i terorizmaU Upravi policije - Sektoru kriminalističke policije, nekadašnje Odjeljenje sa suzbijanje i sprečavanje organizovanog

kriminala, u skladu sa novim Pravilnikom o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta, reorganizovano u Odsjek za borbu protiv organizovanog kriminala i korupcije. Odsjek je podijeljen u tri grupe: Grupa za borbu protiv ekonomskog kriminala, Grupa za borbu protiv opšteg – klasičnog i Grupa za borbu protiv korupcije. Kapaciteti na otkrivanju najsloženih oblika


102

kriminala, a posebno organizovanog, unapređuju i završavanjem Forenzičkog centra u Danilovgradu, a posebno DNK-a labaratorije i koji je u programu Vlade za 2008. godine ušao u kategoriju kapitalnih investicija.

Obrazovanje i istraživanje

Vlada Crne Gore je 17. jula usvojila Strategiju naučno-istraživačke djelatnosti Crne Gore (2008-2016.), čiji je osnovni zadatak da kroz jasno postavljene smjernice i ciljeve, značajno poveća izdvajanja za nauku i podstakne njen razvoj i poveća doprinos ukupnom razvoju društva, uz najveću moguću primjenu novih i kreiranje sopstvenih znanja i tehnologija. Neki od ciljeva Strategije naučno-istraživačke djelatnosti Crne Gore su: isticanje važnosti nauke istraživanja daljeg društveno ekonomskog razvoja i transformacija modernog društva zasnovanog na znanju, pružanje Vladi Crne Gore stručni okvir preporuke i podrške konkretnim aktivnostima preduzetim u cilju poboljšanja i stvaranja uslova za bavljenje naukom i naučno-istraživačkim radom, podsticanje izdvajanja finansijskih sredstava za ulaganje u nauku i naučnu infrastrukturu u skladu sa preporukama Lisabonske strategije, isticanje nezamjenjive uloge i odlučujućeg značaja kadrovskih potencijala za razvoj nauke i tehnologije, kao i skretanje pažnje privrednim subjektima na činjenicu da njihov tržišni uspjeh zavisi prije svega od sticanja i upotrebe novih i boljih rezultata i razvoja novih tehnologija čiji su proizvodi tržišno atraktivni.

Vlada Crne Gore je 27. marta 2008. godine usvojila Strategiju inkluzivnog obrazovanja u Crnoj Gori (2008-2012.), čiji je osnovni cilj obezbjeđivanje kvalitetnog i dostupnog obrazovanja djece i omladine s posebnim obrazovnim potrebama u skladu s njihovim interesovanjima, mogućnostima i potrebama. Najznačajniji ciljevi ove Strategije su: usklađivanje normativnih akata sa domaćim i međunarodnim dokumentima, sistemska podrška za profesionalni razvoj kadra, ostvarivanje horizontalne i vertikalne prohodnosti između obrazovno-vaspitnih ustanova kroz povezivanje redovnih i posebnih nastavnih planova i programa, uspostavljanje i razvijanje mreže stručne podrške i baze podataka za djecu i omladinu s posebnim obrazovnim potrebama na lokalnom, regionalnom i centralnom nivou, sistemsko uspostavljanje mehanizama neophodnih za obezbjeđivanje i osiguranje kvaliteta i praćenja rada u vaspitno-obrazovnom sistemu, jačanje pozitivnih stavova u odnosu na filozofiju inkluzivnog obrazovanja, kroz najširu medijsku kampanju koja uključuje sve medije i aktere javnog života.

Vlada Crne Gore je marta 2008. godine usvojila Strategiju Građanskog vaspitanja i Građanskog obrazovanja u osnovnim i srednjim školama u Crnoj Gori (2007-2010. godina), kojom se obezbjeđuje sveobuhvatan strateški pristup u održavanju kvaliteta građanskog vaspitanja i građanskog obrazovanja. Ovaj dokument usmjerava se na pet ključnih oblasti koje će obezbijediti sveobuhvatan i planiran pristup u rješavanju izazova sa kojima se suočava građansko društvo: 1) statusi predmeta Građansko vaspitanje i Građansko obrazovanje i status obrazovanja za demokratsko građanstvo; 2) nastava, nastavni programi i metode; 3) obuka nastavnika/ca; 4) praćenje, osiguranje i unapređivanje kvaliteta; 5) korišćenje dodatnih resursa. Osnovni cilj dokumenta jeste da omogući učenicima u Crnoj Gori da se upoznaju sa principima i načinom funkcionisanja demokratskog građanstva, kao i da ova znanja stiču u ambijentu koji je jednako podsticajan i za praktikovanje demokratskih vrijednosti.

U cilju dalje podrške razvoju informacionog društva u Crnoj Gori Vlada Crne Gore je decembra 2008. godine usvojila Strategiju uvođenja didaktičkog softvera u obrazovni sistem Crne Gore. Uvođenje ICT-a u obrazovni sistem, pored obezbjeđivanja značajnih resursa, prije svega znajačajne količine kompjuterske opreme, nastavnog kadra obučenog za primjenu ICT, uspostavljanja mrežne infrastrukture, zahtijeva i razvoj i upotrebu e-nastave, odnosno efikasno uvođenje didaktičkog softvera. Ovaj strateški dokument razrađuje osnovne ciljeve i principe koji će omogućiti uspostavljanje institucionalne i organizacione infrastrukture i procedure za uvođenje e-nastave, koje će omogućiti razvoj i upotrebu didaktičkog softvera u nastavnom procesu u osnovnim i srednjim školama u Crnoj Gori.

Životna sredina

Vlada Crne Gore je 16. oktobra 2008. godine donijela Uredbu o izmjenama i dopunama Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave (“Sl. list RCG”, broj 38/03 i “Sl. list RCG” 22/08) čime je osnovana Agencija za zaštitu životne sredine. U Agenciji je trenutno zaposleno 7 ljudi, a do 2011. godine bi trebalo, po predloženom modelu konsultantske kuće Eptisa koji je usvojen od strane Agencije, da zapošljava 80 ljudi. Napominjemo, da Vlada još uvijek nije usvojila sistematizaciju Agencije te stoga će predlozeni broj ljudi tek biti razmatran od strane Vlade.

Planirani budžetski izdaci u 2008. godini iznose 271.190 €, dok su planirani budžetski izdaci za 2009.godinu 1.200.000 €, za 2010. godinu planirani izdaci koji su utvrđeni po fiskalnoj procjeni iznose 2.871.626 €, a za 2011. godinu 30% od planiranog iznosa za 2010. godinu.

Donacije planirane za potrebe Agencije do 2009. godine su budžetski planirane preko Ministarstva turizma i zaštite životne sredine. Kako će 2009. godina biti prva godina rada Agencije o mogućim donacijama za potrebe Agencije će se pregovarati nakon početka rada.


103

Zaštita potrošača i zdravlja

Za politiku zaštite potrošača nadležno je Ministarstvo za ekonomski razvoj (MER). U okviru sektora za unutrašnju trgovinu i konkurenciju MER, formiran je Odsjek za zaštitu potrošača. Vlada Crne Gore je 17. jula usvojila Uredbu o kriterijumima za vršenje pojedinih poslova utvrđenim Nacionalnim programom zaštite potrošača i o bližim kriterijumima, načinu i postupku pružanja finansijske pomoći organizacijama potrošača.

Spoljni odnosi, bezbjednost i odbrana

U martu 2008. osnovana je Direkcija za zaštitu tajnih podataka.

4.5. PRETPRISTUPNI FONDOVI - USPOSTAVLJANJE DECENTRALIZOVANOG SISTEMA IMPLEMENTACIJE

Nakon potpisivanja Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, kojim je Crna Gora preuzela obavezu da postojeći zakonski okvir uskladi sa pravnom tekovinom EU, Crna Gora je otpočela izradu Nacionalnog programa za integraciju 2008-2012 (NPI), čija je svrha da se na odgovarajući način definiše plan aktivnosti koje je neophodno sprovesti tokom integracionih procesa. NPI, dokument koji je Vlada Crne Gore usvojila u junu 2008. godine, sadrži prioritete i glavne aktivnosti koje je potrebno preduzeti ka ostvarenju ciljeva integracija, a odnosi se na period od 2008. do 2012. godine.

Uspješnost procesa evropskih integracija podrazumijeva kvalitetno korišćenje sredstava dodijeljenih od strane Evropske zajednice (EZ) Crnoj Gori. Crnoj Gori je, kao zemlji potencijalnom kandidatu za članstvo u EU, posredstvom Instrumenta za pretpristupnu pomoć (IPA) dodijeljeno 97,3 miliona € za period od 2007. do 2009. godine, od čega se na prvu komponentu odnosi 84,2 miliona €, dok se na drugu komponentu odnosi 13,1 miliona €. Do sada je u okviru programa IPA 2007 usvojeno trinaest projekata, čija ukupna vrijednost iznosi 42,2 miliona €, od čega se 23.87 milona € odnosi na sredstva iz IPA, dok će 18.33 miliona € biti finansirano iz nacionalnih izvora kofinansiranja. U okviru programa IPA 2008, usvojeno je petnaest projekata ukupne vrijednosti 26.8 miliona €, sa učešćem nacionalnih izvora finansiranja, u iznosu od 12.5 miliona €. U toku je izrada projekata za IPA 2009.

Uspostavljanje DIS u Crnoj Gori, srednjoročnog prioriteta prema NPI, otpočelo je usvajanjem Informacije o uspostavljanju DIS u Crnoj Gori, koju je Vlada Crne Gore usvojila u februaru 2008. godine. Shodno stavovima sadržanim u Infomaciji, koji se oslanjaju na odredbe IPA implementacione uredbe, Odlukom Vlade Crne Gore imenovane su sljedeće DIS funkcije:

� Nacionalni IPA koordinator (NIPAC), čiji je nosilac potpredsjednik Vlade za evropske integracije dr Gordana Đurović;� Predstavnik Vlade zadužen za akreditaciju (CAO), čiji je nosilac ministar finansija dr Igor Lukšić;� Nacionalni službenik za ovjeravanje (NAO), čiji je nosilac pomoćnik ministra finansija zadužen za trezor, Dušan Perović; i� Službenik zadužen za odobravanje projekata (PAO), čiji je nosilac koordinator Odjeljenja za finansiranje i ugovaranje,

Nataša Kovačević

Pomenute funkcije zadužene su za koordinaciju gotovo svih koraka u DIS. Naime, NIPAC kao sveukupni koordinator pomoći u okviru IPA programa, zadužen je da djeluje kao tijelo koje obezbjeđuje partnerstvo između Evropske komisije (EK) i Crne Gore, starajući se pri tom da koordinacija programa obezbijeđenih kroz IPA, izrada godišnjih programa za I IPA komponentu (pomoć u tranziciji i izgradnju institucija), kao i da učešće države i njenih institucija u programima prekogranične saradnje budu sprovedeni na najbolji mogući način. CAO, na osnovu prethodne provjere ispunjenosti svih predviđenih uslova, imenuje NAO, koji upravlja Nacionalnim fondom (NF). CAO je zadužen za akreditovanje (imenovanje) NAO i povlačenje njegove akreditacije, o čemu blagovremeno obavještava EK. Dakle, CAO predstavlja glavnog nosioca procesa uspostavljanja DIS, u smislu obezbjeđenja uslova za sticanje akreditacije kojom će biti potvrđena sposobnost domaćih institucija da samostalno obavljaju poslove upravljanja pretpristupnim fondovima.

Finansijski aspekt korišćenja sredstava dodijeljenih kroz pretpristupne fondove Crnoj Gori je u nadležnosti NAO, koji vodi računa da sve transakcije budu sprovedene zakonito i u skladu sa procedurama. Naime, odgovornost NAO ogleda se i u njegovoj obavezi da na godišnjem nivou sačini Izjavu o jemstvu i u njoj potvrdi ispravnost obavljenih transakcija, funkcionisanje ukupnog sistema upravljanja i kontrole, kao i da pruži informacije o eventualnim izmjenama u sistemima kontole, upravljanja i računovodstvene evidencije. NAO je koordinator NF koji je u Crnoj Gori formiran u okviru Sektora za trezor Ministarsva finansija i trenutno broji troje zaposlenih. NF je zadužen za organizaciju bankarskih računa, podnošenje zahtjeva za isplatu sredstava EK, davanje odobrenja za prenos sredstava sa EK na Operativne strukture ili na krajnje korisnike i podnošenje finansijskih izvještaja EK.


104

Za kvalitetno upravljanje i sprovođenje projekata finansiranih iz pretpristupne pomoći zadužena je operativna struktura na čijem čelu se nalazi PAO. Inače, operativnu strukturu čine jedinica za implementaciju i jedinice za programiranje. Prema NPI, predviđeno je da se u Crnoj Gori formira jedinstvena jedinica za implementaciju prve četiri IPA komponente u okviru Ministarstva finansija. Međutim, u nadležnosti postojeće implementacione jedinice, koja je formirana kao Odjeljenje za finansiranje i ugovaranje u okviru Ministarstva finansija, je samo prva komponenta, dok se potpisivanjem Sporazuma o saradnji sa Sekretarijatom za evropske integracije (SEI) očekuje definisanje nadležnosti u okviru II IPA komponente. Odjeljenje za finansiranje i ugovaranje trenutno zapošljava šest službenika, čime je ispunjen uslov predviđen u NPI i Akcionom planu sadržanom u Informaciji za uspostavljanje DIS. Jedinice za programiranje, kojima upravljaju Viši programski službenici, formirane u svim resornim ministarstvima u Crnoj Gori.

Osim navedenih struktura u toku je uspostavljanje Revizorskog tijela (Audit Authority-AA), koje je zaduženo za provjeru ispravnosti i djelotvornosti sistema upravljanja i kontrole. AA je obavezan da godišnje sastavlja i ispunjava plan revizije IPA sredstava, koji dostavlja EK. U skladu sa dogovorom postignutim između Delegacije EK u Crnoj Gori, potpredsjednice Vlade za evropske integracije i predsjednikom senata Državne revizorske institucijue, AA bi trebao da bude formiran u okviru Državne revizorske institucije. Državna revizorska intitucija je, prema Ustavu Crne Gore, samostalno i vrhovno tijelo državne revizije zaduženo za kontrolu zakonitosti i uspješnosti upravljanja državnom imovinom i obavezama, budžetom i svim finansijskim poslovima subjekata koji se finansiraju iz javnih izvora finansiranja. Odluka o pozicioniranju AA u okviru Državne revizorske institucije donesena je na osnovu analize kapaciteta državnih intitucija. Naime, prema prvobitnoj odluci AA je trebao da bude smješten kao zasebni sektor u okviru Ministarstva finansija. Međutim, analizom je utvrđeno da Državna revizorska institucija raspolaže značajno brojnijim kardovima koji su obučeni da obavljaju ove poslove, dok bi u Ministarstvu finansija ovaj problem morao biti riješen preraspodjelom postojećih kadrova, što bi dovelo do još većeg nedostatka zaposlenih u ovoj instituciji.

Pored osnivanja AA, kao tijela koje će vršiti reviziju korišćenja pretpristupne pomoći, za potrebe akreditacije u resornim ministarstvima neophodno je osnovati i jedinice interne revizije. Naime, usvajanjem Strategije javne unutrašnje finansijske kontrole (PIFC) i Pravilnika o sistematizaciji i unutrašnjoj organizaciji, u Ministarstvu finansija je formirana Centralna harmonizaciona jedinica, koja je zadužena za koordinaciju, obuke i usklađivanje revizorske metodologije u okviru jedinica interne revizije. Značaj jedinice interne revizije u Ministarstvu finansija, sa aspekta pretpristupnih fondova, ogleda se u činjenici da NAO i PAO mogu od te jedinice zatražiti da sprovede reviziju poslovanja NF i CFCU, respektivno, što služi kao potvrda da se poslovanje sprovodi u skladu sa utvrđenim pravilima i procedurama poslovanja.

Sa aspekta korišćenja pretpristupnih fondova, neophodno je izvršiti izmjene zakona o budžetu, kojim bi se IPA sredstva integrisala u nacionalni budžet i na taj način omogućilo kvalitetnije praćenje korišćenja ovih sredstava. IPA sredstva nisu uključena u budžet za 2009. godinu, ali se očekuje da budu uključena u budžet za 2010. godinu.

NPI predviđa učestale treninge zaposlenih u DIS strukturama, koje će od 2008. godine biti podržane sa 1.170.000 € strane pomoći, obezbijeđene kroz projekte Prvi koraci u uspostavljanju DIS u Crnoj Gori, u iznosu od 500.000 €, i Podrška implementaciji prekograničnih programa u okviru IPA Komponente II u Crnoj Gori, u iznosu od 620.000 €, finansiranih iz programa CARDS 2006. Osim strane pomoći, obezbijeđena su određena sredstva iz nacionalnog budžeta kojim će biti podržane aktivnosti zaposlenih u uspostavljenim strukturama. Za 2008. godinu predviđeno je izdvajanje 85.915 € za Odjeljenje za finansiranje i ugovaranje, odnosno 36.913 € za NF. Iznos ovih sredstvava će se iz godine u godinu povećavati shodno povećanju broja zaposlenih i aktivnosti koje će ove strukture obavljati. Pregled finansijskih sredstava kojim će biti podržan ovaj proces dat je u tabeli koja slijedi:

Tabela 4.5.1: Finansijski zahtjevi za uspostavljanje DIS:

2008. 2009. 2010. 2011. 2012.

Budžet

MF – Operativna struktura za I, II, III I IV

komponentu85.915 245.172 514.684 514.684 514.684

MF – Nacionalni fond (sektor trezora) 36.913 122.667 171.669 171.669 171.669

SEI – Operativna struktura za koordinaciju

programiranja 147.168 183.919 183.919 183.919 183.919

Strana pomoć 1.170.000 50.000 1.200.000

Izvor: Nacionalni program za integraciju 2008-2012

Imajući u vidu da je uspostavljanje DIS u Crnoj Gori zvanično započelo u 2008. godini, nije moguće dati uporedne podatke u smislu odstupanja od planova koji su određeni prethodnim EFP. Ipak, napredak u ovom procesu može biti sagledan na


105

osnovu ocjene koju su dali savjetnici Generalnog direktorata za proširenje EK, koji su boravili u zvaničnoj posjeti Crnoj Gori, u periodu od 14. do 16. jula 2008. godine. U Izveštaju savjetnika Generalnog direktorata za proširenje navodi se da je Crna Gora preduzela značajne korake u procesu uspostavljanja DIS, imenujući ključne funkcije i tijela koja doprinose kreiranju generalne ideje IPA organizacione strukture. Međutim, treba naglasiti da pomenuta posjeta nije imala za cilj da pruži generalnu ocjenu o DIS procesu u Crnoj Gori, već da pruži savjete u pogledu organizovanja pojedinih tijela, definisanja zadataka i njihove podjele među nosiocima pojedinih funkcija odnosno pojedinim tijelima, sa posebnim osvrtom na postupak zapošljavanja i obuke zaposlenih, kome treba pristupiti sa posebnom pažnjom, kako bi se zahtjevi procesa uspostavljanja DIS kvalitetno sproveli.

U narednom periodu očekuje se inteziviranje aktivnosti vezanih za ovaj proces, naročito u pogledu preduzimanja koraka za predaju zahtjeva za DIS Generalnom direktoratu za proširenje. Predaja ovog zahtjeva prema Akcionom planu sadržanom u Informaciji za uspostavljanje DIS u Crnoj Gori treba da bude sprovedeno u drugom kvartalu 2009. godine, dok je dobijanje zvaničnog odgovora po osnovu ovog zahtjeva predviđeno za poslednji kvartal iste godine. Mogući prelazak na DIS, prema Akcionom planu, predviđen je za prvi kvartal 2010. godine.

Osim aktivnosti koje su direktno vezane za akreditaciju, takođe je predviđeno povećanje broja obuka zaposlenih u DIS strukturama koje će biti sprovedene uz pomoć konsultanata angažovanih projektom Prvi koraci u uspostavljanju DIS u Crnoj Gori, kao i uz pomoć Delegacije Evropske komisije u Crnoj Gori. Naime, konsultanti će na osnovu iskustava zemalja koje su uvele DIS i na osnovu domaćih zakonskih rješenja pružiti stručnu podršku u pogledu izrade zakonodavnog okvira kojim će se formalizovati pravila i radne procedure DIS tijela. Osim navedenog, predviđeno je da se tokom 2009. godine od Delegacije EK u Crnoj Gori preuzme određeni broj projekata kojim će upravljati Odjeljenje za finansiranje i ugovaranje, kako bi se zaposleni u DIS tijelima mogli na konkretnim zadacima obučiti za aktivnosti koje će samostalno obavljati nakon sticanja akreditacije za DIS.

ANEKS

„Krizni” scenario - Tabela 1a: Pregled makroekonomskih indikatora, struktura i doprinos rastu nominalnog i realnog rasta BDP –a u periodu 2008-2011. godine

ESA Code 2007 2007 2008 2009 2010 2011

Mil. (€) % promjena

1. Real GDP at market prices B1*g 2378,9 10,7 8,1 2,5 3,5 4,5

2. GDP at market prices B1*g 2,807,9 30,7 18,9 11,3 10,3 8,6

Komponente nominalnog BDP6

3. Privatna potrošnja P3 2157,6 29,9 23,8 3,8 11,7 12,0

4. Javna potrošnja P3 776,2 33,8 18,0 10,6 3,5 5,5

5. Bruto kapitalna formacija P51 683,6 45,5 20,0 -39,3 27,0 24,0

6. Promjena zaliha (% of BDP) P52+P53 3,7 3,9 2,2 1,6 1,4 3,7

7. Izvoz roba i usluga P6 1305,1 22,4 1,3 -7,3 9,2 10,5

8. Uvoz roba i usluga P7 2217,8 29,0 13,6 -20,3 12,4 15,8

8.a. Promjena zaliha 103,2 34,1 25,9 -38,5 -18,8 -4,6

Doprinos realnom rastu BDP-a7

9. Finalna domaća tražnja 2933,8 32,0 20,3 9,1 9,4 9,5

10. Change in inventories and net acquisition of

valuables P52+P53 103,2 1,13 0,74 0,19 0,15 0,13

11. Spoljnotrgovinski bilans B11 -912,7 -10,0 -6,8 -1,9 -2,1 -2,3


106

„Krizni” Scenario - Tabela 1b: Kretanje inflacije mjerene indeksima potrošačkih cijena, indeksa maloprodajnih cijena i deflatora

Procentualne promjene, godišnji prosjeci ESA Code 2007 2008 2009 2010 2011

1. GDP deflator 18,1 10,0 6,0 5,0 4,0

2. Deflator privatne potrošnje NA NA NA NA NA

3. HICP NA NA NA NA NA

4. Promjena CPI8 7,7 7,5 5,0 3,5 3,0

5. Deflator javne potrošnje NA NA NA NA NA

6. Investicioni deflator NA NA NA NA NA

7. Izvozni deflator (roba i usluge) NA NA NA NA NA

8. Uvozni deflator (roba i usluge ) NA NA NA NA NA

„Krizni” Scenario - Tabela 1c: Razvoj tržišta rada u Crnoj Gori 2007-2011.ESA

Code2007 2007 2008 2009 2010 2011

ESA

Code% promjena

1.Zaposlenost, broj osoba 156408 3,7 6,1 -3,0 1,9 3,1

2, Zaposlenost, broj radnih časova NA NA NA NA NA NA

3. Stopa nezaposlenosti 11,9 -19,2 -8,4 6,4 -6,9 -10,2

4. Produktivnost rada mjerena realnim BDP i

brojem zaposlenih9 16,4 94,4 23,6 -20,0 -52,5 -11,3

5. Radna produktivnost mjerena radnim

časovimaNA NA NA NA NA NA

6. Zarade (neto) D1 338,0 19,9 24 13 12 12

„Krizni” Scenario - Tabela 1d: Sektorski bilansi Crne Gore 2007-2011.

Procenat GDP-ja od čega : P 2007 2008 2009 2010 2011

1. Neto potraživanja- dugovanja vis a vis ostatka svijeta B,9 -29,4 -33,5 -20,9 -21,4 -23,6

- Bilans proizvoda usluga -32,1 -35,9 -21,6 -23,2 -26,3

- Bilans primarnih prihoda i transfera 2,7 1,4 0,6 1,9 2,7

Kapitalni račun -0,05 -0,04 -0,07 -0,05 -0,01

2. Neto potraživanja- dugovanja privatnog sektora B,9/ EDP B,9 NA NA NA NA NA

3. Neto potraživanja- dugovanja države

2.a. Finansijski račun (2+3) 25,7 30,1 18,7 19,4 21,5

4. Statistička greška i omaška 3,7 4,0 2,9 2,7 3,1

„Krizni” Scenario - Tabela 1e: BDP i sektorska distribucija investicija

ESA Code 2007 2008 2009 2010 2011

BDP i investicije

BDP tekuće cijene (eur) B1g 2808 3338,6 3629,1 3959,3 4323,5

Investicije (% of BDP) 18,7 17,4 8,5 9,6 11,1

Rast bruto dodate vrijednosti, procenat promjene u konstantnim cijenama

1. Poljoprivreda NA NA NA NA NA

2. Idustrija NA NA NA NA NA

3. Građevinarstvo NA NA NA NA NA

4. Usluge NA NA NA NA NA


107

„Krizni” Scenario - Tabela 1f: Razvoj eksternog sektora

Mil. € 2007 2008 2009 2010 2011

1. Saldo Tekućeg računa (% of GDP) -29,4 -33,5 -20,9 -21,4 -23,6

2. Izvoz dobara 659.73 580.55 499.28 539.22 571.57

3. Uvoz dobara 2,001.38 2,239.81 1,728.02 1,952.67 2,284.62

4. Trgovinski bilans -1,341.65 -1,659.26 -1,228.75 -1,413.45 -1,713.05

5. Izvoz usluga 674.06 741.46 726.63 799.30 907.20

6. Uvoz usluga 234 280,7 280,0 305,2 329,6

7. Bilans usluga 440 460,8 446,6 494,1 577,6

8. Neto kamatne stope iz inostranstva -32,5 -65,0 -70,9 -80,9 -80,9

9. Ostali neto faktorski dohoci iz inostranstva 49,5 75,0 57,8 62,0 72,0

10. Transferi 59,39 38,0 35,6 92,1 125,0

11. Transferi iz EU 48 57 29 74 100

12. Bilans tekućeg računa -825 -1.117,2 -759.6 -846.1 -1,019,3

13. Strane direktne investicije 524,88 580,00 310,00 380,00 480,00

14. Strane rezerve -150,80 -45,00 99,00 0,00 -59,00

15. Inopstrani dug NA NA NA NA NA

16. Javni spoljni dug

17. Denominirana vrijednost spoljnog duga NA NA NA NA NA

18. Od kojih za otplatu NA NA NA NA NA

19. Devizni kurs vis-à-vis EUR (kraj godine) NA NA NA NA NA

20. Devizni kurs vis-à-vis EUR (godišnji prosjek) NA NA NA NA NA

21. Neto strana štednja (BDP% 21-25) NA NA NA NA NA

22. Domaća privatna štednja NA NA NA NA NA

23. Domaće privatne investicije NA NA NA NA NA

24. Domaća javna štednja NA NA NA NA NA

25. Domaće javne investicije NA NA NA NA NA

„Centralni” Scenario - Tabela 1a: Pregled makroekonomskih indikatora, struktura

ESA Code 2007 2007 2008 2009 2010 2011

Mil (€) % promjena

1. Realni BDP u tržišnim cijenama B1*g 2378,9 10,7 8,1 5,0 5,0 4,5

2. BDP u tržišnim cijenama B1*g 2807,9 30,7 18,9 11,3 10,3 8,6

Komponente nominalnog BDP

3. Privatna potrošnja P32157,6

29,9 23,8 7,1 10,3 8,6

4. Javna potrošnja P3 776,2 33,8 18,0 10,6 5,0 3,9

5. Bruto kapitalna formacija P51 683,6 45,5 20,0 7,7 3,4 -4,8

6. Promjena zaliha (% of BDP) P52+P53 3,7 2,6 5,9 -24,0 -50,5 30,4

7. Izvoz roba i usluga P6 1305,1 23,0 1,3 -1,2 25,0 19,3

8. Uvoz roba i usluga P7 2217,8 30,5 13,6 -2,5 11,0 9,4

8.a. Promjena zaliha 103,2 34,1 25,9 -15,4 -45,5 41,7

Doprinos realnom rastu BDP-a

9. Finalna domaća tražnja 2933,8 32,0 20,3 11,8 10,6 8,8

10. Promjene u inventaru i neto preuzimanja

vrijednostiP52+P53 103,2 1,13 0,74 0,33 0,15 0,16

11. Spoljnotrgovinski bilans B11 -912,7 7,5 4,6 2,7 2,3 1,7


108

„Centralnii” Scenario - Tabela 1b: Kretanje inflacije mjerene indeksima potrošačkih cijena, indeksa maloprodajnih cijena i deflatora

Procentualne promjene, godišnji prosjeci ESA Code 2007 2008 2009 2010 2011

1. GDP deflator 18,1 10,0 6,0 5,0 4

2. Deflator privatne potrošnje NA NA NA NA NA

3. HICP NA NA NA NA NA

4. Promjena CPI10 7,7 7,5 5,0 3,5 3,0

5. Deflator javne potrošnje NA NA NA NA NA

6. Investicioni deflator NA NA NA NA NA

7 .Izvozni deflator (roba i usluge) NA NA NA NA NA

8. Uvozni deflator (roba i usluge ) NA NA NA NA NA

„Centralni” Scenario - Tabela 1c: Razvoj tržišta rada u Crnoj Gori 2007-2011.ESA

Code2007 2007 2008 2009 2010 2011

000 Procentualna promjena

1. Zaposlenost, broj osoba 156,408 3,7 6,1 3,2 3,5 3,0

2. Zaposlenost, broj radnih časova NA NA NA NA NA NA

3. Stopa nezaposlenosti 11,9 -19,2 -10,1 -8,4 -10,2 -3,4

4. Produktivnost rada mjerena realnim BDP i brojem

zaposlenih16,4 94,4 23,6 -41,3 -36,7 -12,7

5. Radna produktivnost mjerena radnim časovima NA NA NA NA NA NA

6. Zarade (neto) D1 338,0 19,9 24,0 13,0 12,0 12,0

„Centralni” Scenario - Tabela 1d: Sektorski bilansi Crne Gore 2007-2011.

Procenat GDP-ja od čega : P 2007 2008 2009 2010 2011

1. Neto potraživanja- dugovanja vis a vis ostatka svijeta B,9 -29,8 -33,5 -30,0 -24,7 -21,8

- Bilans proizvoda usluga -32,5 -35,9 -31,0 -26,7 -23,3

- Bilans primarnih prihoda I transfera 2,7 1,4 1,0 2,0 1,5

Kapitalni račun -0,05 -0,04 -0,04 -0,05 -0,01

2. Neto potraživanja- dugovanja privatnog sektora B,9/ EDP B,9 NA NA NA NA NA

3. Neto potraživanja- dugovanja države

2.a. Finansijski račun (2+3) 25,7 30,2 27,5 23,1 20,7

4. Statistička greška i omaška 3,7 4,0 3,4 2,4 1,9

„Centralni” scenario - Tabela 1e: BDP i sektorska distribucija investicijaESA Code 2007 2008 2009 2010 2011

BDP i investicije

BDP tekuće cijene (eur) B1g 2807,9 3338,6 3715,9 4098,6 4452,0

Investicije (% of BDP) 18,7 17,4 11,4 12,9 10,8

Rast bruto dodate vrijednosti, procenat promjene u konstantnim cijenama

1. Poljoprivreda NA NA NA NA NA

2. Industrija NA NA NA NA NA

3. Građevinarstvo NA NA NA NA NA

4. Usluge NA NA NA NA NA


109

„Centralni” Scenario - Tabela 1f: Razvoj eksternog sektora

Mil. € 2007 2008 2009 2010 2011

1. Saldo Tekućeg računa (% of GDP) -29,8 -33,5 -30,0 -24,7 -21,8

2. Izvoz dobara 631,0 580,6 566,0 678,1 725,6

3. Uvoz dobara 1983,9 2239,8 2177,1 2445,5 2690,1

4. Trgovinski bilans -1,353 -1,659 -1,611 -1,767 -1,964

5. Izvoz usluga 674,1 741,5 740,2 954,8 1222,2

6. Uvoz usluga 233,9 280,7 280,1 282,6 295,1

7. Bilans usluga 440,2 460,8 460,0 672,2 927,1

8. Neto kamatne stope iz inostranstva -32,5 -75,0 -70,9 -80,9 -80,9

9. Ostali neto faktorski dohoci iz inostranstva 49.5 85.0 57.8 72.0 72.0

10. Transferi 59,4 71,3 49,9 92,1 75,0

11. Transferi iz EU 47,5 57,0 39,9 73,7 60,0

12. Bilans tekućeg računa -836.3 -1,117.2 -1,114.2 -1,012.0 -971.3

13. Strane direktne investicije 524,9 580,00 425,0 530,0 480,0

14. Strane rezerve -150,8 -45,00 40,0 54,0 69,0

15. Inopstrani dug NA NA NA NA NA

16, Javni spoljni dug 500,6 474,1 634,1 704,1 788,3

17. Denominirana vrijednost spoljnog duga NA NA NA NA NA

18. Od kojih za otplatu NA NA NA NA NA

19. Devizni kurs vis-à-vis EUR (kraj godine) NA NA NA NA NA

20. Devizni kurs vis-à-vis EUR (godišnji prosjek) NA NA NA NA NA

21. Neto strana štednja (BDP% 21-25) NA NA NA NA NA

22. Domaća privatna štednja NA NA NA NA NA

23. Domaće privatne investicije NA NA NA NA NA

24. Domaća javna štednja NA NA NA NA NA

25. Domaće javne investicije NA NA NA NA NA

Tabela 2: Budžet CG

ESA kodGodina Godina Godina Godina Godina Godina

2006 2007 2008 2009 2010 2011

Level % BDP-a

Neto pozajmice (B9) po sektorima

Sektor javnih finansija S13 124.57 4.44 3.11 -0.77 -0.12 -0.21

2. Budžet Crne Gore S1311 32.79 1.17 0.88 -1.46 -0.67 -0.71

4. Lokalna samouprava S1313 71.43 2.54 2.23 0.69 0.55 0.49

5. Fondovi obavetnog socijalnog osiguranja S1314 20.35 0.72 / / / /

Sektor javnih finansija (S13)

6. Ukupni primici TR 1468.81 52.31 50.04 47.80 45.08 43.17

7. Ukupni izdaci TE 1344.25 47.87 46.93 48.56 45.20 43.38

8. Neto pozajmice EDP.B9 124.57 4.44 3.11 -0.76 -0.12 -0.21

9. Kamate EDP.D41 incl. FISIM 27.94 0.99 0.62 0.67 0.71 0.67

10. Primarni bilans 152.50 5.43 3.73 -0.09 0.59 0.46

Komponente primitaka

11. Ukupni porezi (11 = 11a+11b+11c) 709.86 25.28 25.70 26.01 24.63 23.34

11a. Porezi na proizvodnju i uvoz D2 556.21 19.81 20.10 19.68 18.66 17.53

11b. Porezi na dohodak i dobit D5 147.17 5.24 5.38 5.94 5.60 5.46

11c. Prihodi od kapitala D91 6.48 0.23 0.22 0.40 0.37 0.35

12. Socijalni doprinosi D61 306.79 10.93 8.91 9.76 9.50 9.41


110

13. Porezi na imovinu D4 40.21 1.43 1.44 1.25 1.25 1.25

14. Ostali prihodi (14 = 15-(11+12+13)) 411.96 14.67 13.99 10.78 9.70 9.17

15 = 6. Ukupni primici TR 1468.81 52.31 50.04 47.80 45.08 43.17

Pojedine komponente izdataka

16. Zajednička potrošnja P32 510.08 18.17 15.79 13.72 12.90 12.34

17. Ukupni socijalni transferi D62 + D63 298.78 10.64 9.84 0.00 0.00 0.00

17a. Socijalni transferi u naturi P31 = D63 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

17b. Ostali socijalni transferi D62 298.78 10.64 9.84 10.74 10.15 9.81

18 = 9. Kamate (incl. FISIM) EDP.D41 + FISIM 27.94 0.99 0.62 0.67 0.71 0.67

19. Subvencije D3 13.87 0.49 0.51 0.62 0.56 0.53

20. Bruto kapitalna formacija P51 187.26 6.67 9.20 10.22 9.81 9.63

21. Ostali izdaci (21 = 22-(16+17+18+19+20) 306.32 10.91 10.96 12.60 11.07 10.40

Ukupni izdaci TE 1344.25 47.87 46.93 48.56 45.20 43.38

p.m. Izdaci za zaposlene D1 321.50 11.45 10.46 9.32 8.75 8.30

Table 3: Osnovni državni rashodi po djelatnostima28

U procentima BDP-a COFOG KodGODINA

2009

1. Opšte javne službe 1 4.29

2. Odbrana 2 1.32

3. Javni red i bezbjednost 3 3.86

4. Ekonomski poslovi 4 5.80

5. Zaštita životne sredine 5 0.60

6. Poslovi stanovanja i zajednice 6 0.90

7. Zdravstvo* 7 4.32

8. Rekreacija, kultura i religija 8 1.27

9. Obrazovanje 9 4.33

10.Socijalna zaštita 10 12.41

11. Ukupni izdaci (stavka 7 = 26 u Tabeli 2) TE 39.08

Napomena – ovo je budžet po funkcionalnoj klasifikaciji, ne postoji tabela koja obuhvata lokalnu samoupravu.

Tabela 4: Državni dug

Procenat od BDPESA

code

Godina

2007

Godina

2008

Godina

2009

Godina

2010

Godina

2011

1. Ukupan dug 773,0 928,0 1.436,3 1.471,9 1.461,4

2. Promjena stope ukupnog duga +10,3% +20,1 % +54,8% +2,5% -0,7%

Doprinosi promjeni ukupnog duga

3. Primary balance

4. Troškovi kamata (incl. FISIM) 25,0 21,3 26,3 28,3 30,0

5. Usklađeni tok zaliha

Od čega:

- Razlika između plaćenog i obračunatog

- Neto akumulacija finansijskih sredstava

Od čega:

- Prihodi od privatizacije

- Procjena efekata i drugo

p.m. implicitna kamatna stopa na kredite

Druge važeće varijable

6. likvidna finansijska sredstva

7. Neto finansijaki krediti (7 = 1 - 6)

28 - Po budžetskom scenariju.


111

Tabela 5: Odstupanja u odnosu na prethodni program

Godina 2007 Godina 008 Godina 2009 Godina 2010 Godina 2011

1. BDP rast (% points)

Prethodna vrijednost 7.0 7.0 6.0 5.5

Poslednja vrijednost 10.7 8.1 5.0 5.0 4.5

Razlika 3.7 1.1 -1.0 -0.5

2. Neto zaduženje (% of GDP)

Prethodna vrijednost 0.69 2.98 2.73 2.45

Poslednja vrijednost 4.44 3.11 -0.76 -0.12 -0.21

Razlika 3.75 0.13 -3.49 -2.57

3. Ukupni državni dug (% of GDP)

Prethodna vrijednost 33,9 37,1 34,1 30,9

Poslednja vrijednost 33,9 30,7 41,5 38,4 35,1

Razlika -6,4 +7,4 +7,5

Pretpostavke spoljnjeg ekonomskog okruženja koje su podloga predviđenim izvorima 2008

VARIJABLE PROJEKCIJE ZA

(godišnji prosjek)

2007 2008 2009

Pronjene* Promjene*

Kamatna stopa (u % p.a.)

- Euro zona: kratkoročno (3-mjesečna inter-bankarska stopa) 4.3 4.3 -0.1 3.8 -0.5

- Euro zona: dugoročno (10-godišnje državne obveznice) 4.2 4.0 -0.5 4.0 -0.5

Devizni kurs (“-“: depresijacija u €)

USD / € (level) 1.37 1.55 +0.13 1.57 +0.15

GDP (u realnim vrijednostima, % promjene)

- Svijet, uključujući EU 5.2 4.4 -0.9 4.2 -1.2

- USA 2.2 0.9 -0.8 0.7 -1.9

- Japan 2.0 1.2 -0.7 1.1 -1.2

- EU-27 2.8 2.0 -0.4 1.8 -0.6

Svjetska trgovina (% promjena, robe)

EU izvozna tršišta, extra-EU (obimi) 8.3 7.2 0.0 6.7 -0.8

Svjetski uvoz , isključujući EU (obimi) 7.8 6.8 -0.3 6.4 -1.3

Cijena svjetskog uvoza (u USD) 7.0 11.7 +6.5 2.6 +0.9

Cijene roba

Cijena nafte (Brent, nivou u USD/barrel) 72.5 101.2 +22.4 100.0 +24

Cijena nafte (Brent, nivou u EUR/barrel) 52.9 65.3 +7.4 63.7 +10.2

Cijena ne-naftnih proizvoda (u USD, % promjene) 15.3 22.3 +18.0 -0.2 +1.9

Cijena ne-naftnih proizvoda (u EUR, % promjene) 6.0 8.1 +7.8 -1.5 +0.6


112

FUSNOTE IZ TABELA:

1. Stopa nezaposlenosti se bazira na proračunima Zavoda za Zapošljavanje Crne Gore2. Metodološke napomene: Podaci o spoljnoj trgovini u platnom bilansu Crne Gore za 2007. i 2008. godinu prikazani su po opštem sistemu trgovine. CBCG vrši prilagođavanje podataka dobijenih od Monstata za potrebe platnog bilansa u skladu sa metodologijom MMF-a (Balance of Payments Manual, Fifth edition, IMF, 1993).3. Kao odgovarajuća mjera inflacije koristi se ideks cijena na malo, obzirom da ima kvalitetniju vremensku seriju za potrebe prognoze od indeksa troškova života. Monstat od 2008. godine je uveo CPI indeks. Bazna godina za izračunavanje CPI je 2007. Naime u ovoj godini se formira baza sa proizvodima koji će biti grupisani prema COICOP-u, prema kojem je urađena i Anketa o potrošnji domaćinstava (HBS) koja je osnov za izračunavanje pondera u CPI. 4. Kao odgovarajuća mjera inflacije koristi se ideks cijena na malo, obzirom da ima kvalitetniju vremensku seriju za potrebe prognoze od indeksa troškova života. Monstat od 2008. godine je uveo CPI indeks. Bazna godina za izračunavanje CPI je 2007. Naime u ovoj godini se formira baza sa proizvodima koji će biti grupisani prema COICOP-u, prema kojem je urađena i Anketa o potrošnji domaćinstava (HBS) koja je osnov za izračunavanje pondera u CPI. 5. Izvor podataka: EU/Competition-State Aid-Scoreboard6-7. MONSTAT jos uvijek ne raspolaže statistikom koja se odnsosi na izvozne deflatore, deflatore javne potrosnje, deflatore privatne potrosnje, deflator uvoza, investicioni deflator na osnovu kojeg bi mogao da se izračunaju date vrijednosti u realnim vrijednostima,8. Crnogorska statistika je počela sa obračunom CPI indeksa u 2008, godini , ali zbog kratkoće serije CPI serije, u projekcijama je korišten ITZ , indeks na osnovu kojeg je izveden CPI indeks, 9. MONSTAT jos uvijek ne raspolaže stataistikom koja se odnosi na izvozne deflatore, deflatore javne potrosnje, deflatore privatne potrosnje, deflator uvoza, in-vesticioni deflator na osnovu kojeg bi mogao da se izračunaju date vrijednosti u realnim vrijednostima. Umjesto toga u tabeli su priložene vrijednosti nominalnih kompinenti GDP-ja.10. MONSTAT je započeo da objavljivanjem CPI indeksa, međutim imajući u vidu kratkoću serije ovog indeksa njegovo prognoziranje je nemoguće. U tom pravcu u datoj tabeli je data projekcija Indeksa tročkova života koji je korišten kao osnova za izradu CPI indeksa.