Download pdf - Pantun Adat Minangkabau

Transcript

T ID A K DIPERJUALBELIKAN

Proyek Bahan Pustaka Lokal Konten Berbasis Etnis Nusantara Perpustakaan Nasional, 2011

Pantun Adat Minangkabau

N.M. Rangkoto

PAN TUN A DA T M INANGKABAU

T ID A K D IPERJUALBELIKANProyek Bahan Pustaka Lokal Konten Berbasis Etnis Nusantara

Perpustakaan Nasional, 2011

Pantun Adat Minangkabau

Dikumpulkan oleh

N.M. RANGKOTO

Perpustakaan Nasional Balai PustakaR e p u b l i k I n d o n e s i a

D ite rb i tk a n oleh P ro y ek P e n e rb i ta n B uku Sastra

Indones ia dan D aerah

H a k peng aran g dilindungi u n d a n g -u n d a n g

KATA PENGANTAR

Bahagialah kita, bangsa Indonesia, bahwa hampir di setiap daerah di seluruh tanah air hingga kini masih tersimpan karya-karya sastra lama, yang pada hakikatnya adalah cagar budaya nasional kita. Kesemuanya itu merupakan tuangan pengalaman jiwa bangsa yang dapat dijadikan sumber penelitian bagi pembinaan dan pengembangan kebudayaan dan ilmu di segala bidang.

Karya sastra lama akan dapat memberikan khazanah ilmu penge- tahuan yang beraneka macam ragamnya. Penggalian karya sastra lama yang tersebar di daerah-daerah ini, akan menghasilkan ciri-ciri khas kebudayaan daerah, yang meliputi pula pandangan hidup serta landasan falsafah yang mulia dan tinggi nilainya. Modal semacam itu, yang ter­simpan dalam karya-karya sastra daerah, akhirnya akan dapat juga menunjang kekayaan sastra Indonesia pada umumnya.

Pemeliharaan, pembinaan, dan penggalian sastra daerah jelas akan besar sekali bantuannya dalam usaha kita untuk membina kebudayaan nasional pada umumnya, dan pengarahan pendidikan pada khususnya.

Saling pengertian antardaerah, yang sangat besar artinya bagi pemeliharaan kerukunan hidup antarsuku dan agama, akan dapat ter- cipta pula, bila sastra-sastra daerah yang termuat dalam karya-karya sastra lama itu, diterjemahkan atau diungkapkan dalam bahasa In­donesia. Dalam taraf pembangunan bangsa dewasa ini manusia-manusia Indonesia sungguh memerlukan sekali warisan rohaniah yang terkan- dung dalam sastra-sastra daerah itu. Kita yakin bahwa segala sesuatunya yang dapat tergali dari dalamnya tidak hanya akan berguna bagi daerah yang bersangkutan saja, melainkan juga akan dapat bermanfaat bagi seluruh bangsa Indonesia, bahkan lebih dari itu, ia akan dapat menjelma menjadi sumbangan yang khas sifatnya bagi pengembangan sastra dunia.

Sejalan dan seirama dengan pertimbangan tersebut di atas, kami sa- jikan pada kesempatan ini suatu karya sastra daerah Minangkabau, dengan harapan semoga dapat menjadi pengisi dan pelengkap dalam usaha menciptakan minat baca dan apresiasi masvarakat kita terhadap karya sastra, yang masih dirasa sangat terbatas.

Jakarta, 1982

Proyek Penerbitan Buku Sastra Indonesia dan Daerah

DAFTAR ISI

Kata pengantar 11Pendahuluan. Pantun Minangkabau 13

1. Parmuloan Sambah 21

I21. Undang-undang Nan Duo

2. Niniak Nan Baduo 22 Baleh 403. Luhak dan Rantau 23 22. Mamak 414. Sandi Adat 24 23. Kamanakan 415. Limbago Nan Tigo 25 24. Mamahamkan Kato 426. Cupak Nan Duo 26 25. Urang Banyak 437. Kato Nan Ampek 26 26. Dubalang 448. Duo Baleh Nan Bakato 27 27. Parampuan 449. Budi 28 28. Orang Tuo 45

10. Pambagian Cupak 29 29. Sipat 4611. Aka 29 30. Luhak Nan Tigo 4712. Cadiak pandai 30 31. Lareh Nan Duo 4713. Timbang Raso 32 32. Rang Sumando 4814. Tigo Parkaro Galak 32 33. Panghulu di Lahia Sajo 4915. Cilako Mudo 33 34. Paham 5016. Pusako Panghulu 34 35. Tungku Nan Tigo 5117. Kayu Gadang di Tangah 36. Tahu 52

Padang 35 37. Cilako Tuo 5218. Adat 36 38. M artabat Kato 5319. Undang-Undang 37 39. Adat Banagara 5420. Undang-undangNanSalapan38 40. Salam Panyudahi 54

1. Sambah Parmuloan 56

II16. Miliak Tantangan Tanah 72

2. Asa Rajo 57 17. Ulayat Panghulu 733. Asa Banamo Minangkabau 59 18. Nagari 744. Ranji 60 19. Taratak Dusun dan Koto 755. Langgam Nan Tujuah 61 20. Panghasilan panghulu 756. Kalarasan Bodi Caniago 62 21. Pusako Ampek Parkaro 767. Adityawarman 63 22. Sando 778. Pagaruyuang 64 23. Sabab Sando 779. Rajo Nan Tigo Selo 65 24. Patuik Dipakai 78

10. Rajo 66 25. Ikatan Adat 7911. Nan Ampek Jinih 67 26. Limbago Adat 79

PNRI Balai Pustaka

12. Panghulu 6713. Mandirikan Panghulu 6914. Pakaian Panghulu 7115. Gadang Nan Ampek 72

1. Sakapua Siriah 842. Siriah di Carano 853. Kawan Siriah 864. Suku 885. Karih Panghulu 896. Manti 907. Martabat panghulu 918. Tampek Tagak 929. Panghasilan Rajo 93

10. Maisi Adat Panghulu 9411. Dalam Rantau 9512. Harato Pusako 9613. Adat Sumando 9714. Baralek 9815. Martabat Manusia 9916. Hukum Panghulu Partiapan

Suku 10017. Mancari Hukum 10118. Rang Minang 10219. Kabilangan 10420. Urang Kayo 105

1. Pambukaan 1272. Panjajahan Ulando 1283. Hutang Panghulu 1294. Hiduik di Dunia 1305. Manampuah Hiduik 1316. Hukum Pardamaian 1327. Nan Tasirek 1338. Patuik 1349. Tangguang Mangapalang 136

10. Tikam Tuo 13611. Rumah Gadang 13712. Rangkiang 13913. Manumbuak Padi 140

27. Limbago Nan Sapuluah 8028. Pakaian Nagari 8129. Bujang 8230. Panutuik 82

III

21. Pantangan Manti 10522. Kalabiahan Manusia 10723. Nan Paliang 10824. Urang Nan Disagani 10925. Limbago Mufakat 11026. Langgam Mufakat 11127. Rapek11228. ManimbangBunak Jo Baiak 11329. Pangka 11430. Pituo Adat 11531. Dunia 11632. Tando Urang Nan Baraka 11733. Timbangan Aka 11934. Kapalo Aka 12035. Hilang Aka 12036. Adat dan Takluak ka Laki

Bini 12137. Sungai Tarab Nagari Tuo 12238. Hukum Adat 12339. Tinjauan Hiduik 12440. Mintak Diri 125

IV

16. Samba 14217. Sanjuangan untuak si Pang-

kalan 14318. Babini 14319. Mancari Nan ka Bini 14420. Mambari Gala Marapulai 14521. Marapulai Jo Anak Daro 14722. Basandiang Duo 14823. Alimu Urang Basuami 14824. Laki Bini 15025. Pambayan 15126. Adab Taratik 15227. Taratik Makan 153

PNRI & Balai Pustaka

14. Nasi 14015. Aia 141

1 . Pandahuluan 1582. Marantau 1593. Babagai Paham 1604. Martabat Adat 1615. Adat Kok Tidak Tapaliharo 1626. Sipat Kabancian 1637. Sipat Kasayangan 1658. Saiyo 1679. Papatah Adat 168

10. Takana Kampuang 16911. Mangdna Diri 17012. Rukun Islam 17113. Manyambahkan Siriah 172

1. Awa Kato 1952. Apo Nan Cupak 1953. Jokok 1964. Tigo Limbago 1975. Basidono 1996. TanyoJawab Tantang Siriah 1997. Suko Mamuji Diri 2038. Hampo 2039. Dayo Setan 204

10. Baa 20511. Mampabasokan Minum Ma

kan 19912. Pambagian Cadiak 20813. Panyalasaian Sangketo 21014. Tagak Panghulu 21115. Indak Sah 211

28. Basamo Gadang 15429. Salah Katengak 15530. Panutuik 156

V

14. Pitaruah Mandeh 17315. Undang Pusako 17416. Tapaliharo 17517. Elok Buruaknyo Nagari 17618. Ingek Sabalun Kanai 17719. Ibarat Aia 17820. Juaro Elok Nan ka tangah 18021. Siriah Talatak di Carano 18222. Sipat-sipat Nan Baruak 18323. Nan Bak Ayam 18524. Kalau Nan Tahu 18625. Mangaji Asa 18726. Pantun Ibarat 18727. Sumbayang 194

VI

16. Deta 21217. Baju Gadang 21418. Aturan Latak 21519. Karih 21620. Baa Nan Elok 21721. Kalau Alun 21822. Luhak Agam 21923. Ibarat Bajaian 22024. Rumah Nan Gadang 22125. Buah Budi 22226. Marato 22327. Cinto Nagari 22428. Kato-Kato 22529. Tampuak Nan ka Layua 22630. Mintak Diri 227

PNRI & Balai Pustaka

PNRI

KATA PEN G A N TA R

Bentuk pan tu n sebagai salah satu jenis puisi dikenal di seluruh Nusantara. Sudah sepantasnya tiap daerah m engum pulkan jen is puisi ini un tuk m engetahui keragaman dan kesamaan budaya bangsa kita. Dalam sastra Minangkabau belum ada kum pulan pan tun ini. Dalam sastra Indonesia sudah kita tem ukan sebuah kum pulan pan tun , berjudul, Pantun Melayu d iterb itkan oleh Balai Pustaka, cetakan VI, 1952. Beruntunglah kita sekarang ini kita m enem ukan sebuah kum pulan pan tu n berjudul, "Pantun Adat Minangkabau".

P an tun m erupakan salah satu bentuk puisi yang populer dalam m asyarakat Minangkabau di samping peta tah-petit ihnya. Pantun ini biasanya disampaikan secara lisan, tersebar di kalangan masyarakat. Pan tun adat m erupakan salah satu jenis pantun , di samping pan tu n perc in taan , p a n tu n bersedih hati, pan tun nasib, pan tun dagang, pan tun jenaka , pan tu n nasehat dan sebagai- nya. Dalam "P endahu luan" kami je laskan secara um um tentang pan tun Minangkabau ini, jenisnya, sumbernya dan ragam bentuk- nya un tuk sekadar m engetahui pan tun Minangkabau secara ke- seluruhan.

N.M. Rangkoto , berkat ke tekunannya , berhasil m engum pul­kan satu jenis pan tun yaitu pan tun adat Minangkabau ini satu persatu, menuliskannya, dan kem udian m engum pulkannya da- lam sebuah kum pulan pantun. Pantun yang berhasil dikumpul- kannya ini berjum lah 195 judul. Isinya bermacam ragam, segala hal yang berhubungan dengan etika, sifat-sifat orang, sejarah, lembaga adat, pe rum pam aan adat, upacara adat, sistim pemerin- tahan dan sebagainya. Semuanya erat hubungannya dengan adat-istiadat Minangkabau.

Begitu banyaknya ragam pan tun adat ini, sukar digolongkan dalam beberapa golongan. Meskipun demikian, kami bagi juga dalam enam bagian un tu k m enyederhanakan penom orannya . Untuk m em udahkan pembaca mencari pan tun yang dikehendaki, kami can tum kan semua ju d u l pan tun itu dalam "D afta r Isi".

11

M udah-m udahan usaha ini ada m an faa tn y a dalam rangka pem binaan dan pengem bangan bahasa dan sastra daerah.

Jakarta , Februari 1982 Penyunting

12

PNRI & Balai Pustaka

PENDAHULUAN: PANTUN M INANGKABAU

Salah satu jen is puisi Minangkabau yang banyak kita jum pai dan sering kita dengar ialah pantun. Pantun sebagaimana kita ketahui ialah ben tuk puisi yang terdiri dari 4 baris, bersajak a b a d . Pan tun yang lebih 4 baris disebut talibun, ju m lah baris- nya selalu genap dan persa jakannya sama dengan pan tun , yaitu a b c a b c ; a b c d a b c d .

B entuk puisi ini sangat digemari oleh orang Minangkabau, baik oleh orang m uda m au p u n oleh orang tua. Dengan demikian pan tu n dapat dianggap sebagai puisi rakyat atau puisi tradisional. Tepat juga apa yang dikatakan oleh Hussein (Hussein, 1979:50 -6 2 ) , bahw a p a n tu n m endapa t tem pat yang istimewa, karena p a n tu n bukan saja digunakan dalam pergaulan anak-anak muda, te tap i juga digunakan dalam upacara adat seperti dalam p idato m engubah adat, memilih penghulu, upacara perkawinan, m em per- silakan m akan , m akan sirih, melepas m ayat, m elepaskan keluarga m enunaikan fardu haji dan sebagainya. Pendek kata pada setiap peristiwa pan tu n itu d ipergunakan oleh orang Minangkabau.

Pantun orang m uda biasanya berupa pan tun dagang atau p an tu n nasib (berupa dendang karena kesepian, kesengsaraan yang dialami di rantau), pan tun jenaka , pan tu n berkenalan, p a n tu n berkasih-kasihan dan sebagainya. Sedang pan tun orang tua berupa p a n tu n adat, pan tu n nasehat dan pan tun agama.

Sekarang timbul per tanyaan bagi orang yang ingin sekedar m engetahui ragam pan tun Minangkabau yang dikatakan cukup terkenal itu, di m ana dapat kita temui. Pertanyaan ini memang sukar dijawab, karena sepengatahuan penulis belum ada satu kum pulan pan tun Minangkabau pun yang telah terbit. Ada ter- dengar berita satu dua orang yang telah berusaha mengum pul- kan p a n tu n Minangkabau ini, tapi rupanya belum ada penerb it yang sanggup m enerb itkannya. Akan te tap i apabila kita ingin meneliti pan tu n Minangkabau itu kita tidak akan begitu bersusah payah, karena pan tu n Minangkabau itu tersebar di kalangan rakyat, baik dalam cerita-cerita kaba, dalam persem bahan, dalam

13

PNRI Balai Pustaka

pidato-p idato adat, dalam nyanyian-nyanyian , saluang dan se- bagainya.

Baiklah kita coba m enje laskannya satu persatu sekadar m em berikan gambaran sum ber-sum ber tem pat m enem ukan p an tu n itu. Dalam Kaba (cerita prosa liris, sejenis h ikayat) me- m ang banyak kita ju m p a i pan tu n ini, kadang-kadang ham pir setiap halam an kaba itu k ita ju m p a i , baik sebagai selingan cerita atau sebagai alat u n tu k m em perindah ja lan cerita. Ini pulalah yang m erupakan salah satu ciri kesusastraan lama.

Sebuah cerita kaba biasanya dimulai dengan beberapa bait pan tu n sebagai pengantar , misalnya:

A ntah sapek antah m antilau R am o-ram o di dalam gantang Antah dapek antak moh tido Kaba lah lamo tak baulang

Tambilang di rum pun lansek Di baliak batang kayu patai Dibilang sado nan dapek Nan tingga un tuak rang pandai

Tatkalo ja rek ka dikambang Ja tuah badarai bungo lado Tatkalo surek ka dikambang Cucua badarai aia m ato

Pilin-bapilin ro tan sago Kaik-bakaik aka baha Sajak di langik tabarito Tibo di bumi jad i kaba

Palupuah tadia nan dibantangkan Puti ba tanun suto perak Sungguahpun kaba nan didendangkan Suri tu ladan un tuak rang banyak

(Endah, 1.1., halaman 3)

Begitu pula pada akhir cerita, biasanya ditu tup dengan pantun , misalnya:

14

6\PNRI Balai Pustaka

Balayia kapa dari Sumarang Banyak m am bao suto-suto Balabuah tan tang painan Baitu kaba kato urang Duto urang ham bo indak sato Bohong urang ham bo tak sinan

(Ini con toh sebuah 'ta libun ')

Kalau ado sumua di ladang Buliah ju o m anom pang m andi Kalau ado um ua panjang Nan lain pulo diulang lai

Di dalam kaba Si Umbuik Mudo (Pajakum buh, t . t .) saja dapat kita ju m p a i lebih dari 150 bait pan tun . Di an taranya dapat kita golongkan sebagai berikut:

Pan tun Nasehat:

Baburu ka padang data Dapeklah ruso balang kaki Baguru kapalang aja Bak bungo kam bang tak jad i

(Pajakum buh, t.t. ha lam an 12)

Dari sinuruih ka sitingkai Dari Simabua nan ka kanan Tupai m a lom pek m alam paui Kok diurak usah diungkai Kok m am b u h u a ja n mangasan Pandai-pandai bamain budi

(P a jakum buh, t.t., ha lam an 37)

Pan tun berkasih-kasihan:

Ayam kuriak rampaian taduang Ikua bajelo dalam padi

(Endah, (b), 1.1., ha lam an 58)

15

PNRI Balai Pustaka

Ambiak tam pruang bari m akan Dalam daerah tu ju ah kam pung Tuan surang tam paik hati Nan lain ham bo haram kan

Ikan banam o gambo lian M udiak manggonggong anak damak Tuan sapantun gambar bulan Indah di m ato urang banyak

D uduak m an y u rek di kurisi Sapantun janang dalam m edan Lakek tak m u d ah pu tu ih lai Baitu kasiah pado Tuan

(P a jakum buh, t .t . , ha lam an 37)

Pan tun perceraian:

Kapa si Ali ka Bangkalih Kapa si Tungga tak kibawan Tuan ka pai mangaji Hkmbo tingga tak bakawan

Tagamang aia di ja jaran Tarandam urek padi m udo Tagamang ham bo ditinggakan H am bo lah Tuan aja m anjo

(Pajakum buh , t .t . , ha lam an 52 — 53)

P an tun beriba hati:

Am paleh daun baloyang Dituriah m angko dijamua Si Galang ameh ambo loyang Di m ano ka buliah cam pua baua

Putu ih badantang tali rabab Ditim po tanah badarai Adiak jan m ananyo sabab

16

PNRI Balai Pustaka

U ntuang nan m am bao sansai(Pajakum buh , t .t . , ha lam an 50 - 51)

Silasiah di baruah tam pek T um buah sarum pun jo ampaleh Baa bakasiah ka nan bansaik Guno jo apo ka dibaleh

Apo dirandang di kuali Bareh su barang tigo sayak Apo dipandang pado kami A meh kurang guno pun tidak

Selain itu kita ju m pa i pula pan tu n jenaka. P an tun ini di- pergunakan un tu k bersenda gurau dalam keadaan bersuka ria. Dalam sebuah naskah yang ber judu l, "Cerita-cerita M inangkabau," dalam cerita ke 9 yang berjudul, "N yany i Caro Agam" k ita ju m p a i jenis pan tu n jen ak a ini. Perhatikanlah ku tipan di bawah ini.

A ntah m odang antah tapai Bapuluik-puluik kuahno A ntah lamang antah tapai Jangguik lah kuyuik dek kuahno

Anak rang di kam puang baruah Nak lalu ka aia angek M andanga durian ja tu ah M alonjak-lonjak lamang angek

Rajo Birahim ka palegam Rajo Gadom ai ka ka Makah Bagilo-gilo goreng ayam Kanai h ikamaik p itih sirah

(Naskah Museum Pusat Jakarta, Ml. 488)

Pan tun adat banyak kita ju m p a i dalam persem bahan dan dalam p idato adat. Di bawah ini kami ku tipkan beberapa bait p an tu n yang diucapkan dalam persembahan.

(Pajakum buh, t.t., ha lam an 53)

17

PNRI Balai Pustaka

Rasian pam enan lalok K acim puang pam enan m andi Tiado tabilang lah tahatok Sambah jo simpuah panja lani

Pinggan jo ro n g m angkuaknyo jo rong Nan sabuah baisi nasi Sambali sayo kalau tadorong Jangan dibao masuak hati

Rami galanggang urang sini Naiak ju a ro urang pandai Sungguahpun sayo tagak badiri B ukanto sayo urang pandai

Dari carapuak baragak E lokkoh tanun diganjuakan Tuan duduak sayo pun tagak E lokkoh p a n tu n disambiakan

(Naskah Museum Pusat Jakarta, M1.39)

Dalam sebuah buku kum pulan p a n tu n Melayu berjudul, Pantun Melayu, kita ju m p a i 46 bait pan tun adat. Semua pan tu n adat itu tidak lain adalah pan tun adat Minangkabau. Perhatikan- lah con toh di bawah ini:

Dibelah-belah pertiga Siraut pem belah ro tan Luhak dibaginya tiga Adat dibaginya delapan

Berek-berek tu run ke semak Dari semak tu a m ke padi Dari niniak tu run ke mam ak Dari m aniak tu run ke kami

(Pantun Melayu, 1920:16)

Ada lagi pan tu n yang dipergunakan un tuk ber tanya jawab. Jenis pan tu n ini disebut pan tu n berkait. Pan tun ini biasanya

4

18

PNRI Balai Pustaka

dipergunakan u n tu k b e r tanya jaw ab atau u n tu k m en yebu tkan hal-hal yang berhubungan satu dengan yang lain. Cara m em bua t p a n tu n ini demikian: baris 2 dan 4 pada bait I diulang m enyebu t- kannya pada baris 1 dan 3 bait II, demikian seterusnya. Perhati- kanlah con to h di bawah ini:

M andaki ka gunuang-gunuang M anurun ka lurah sapek Kok ingin Tuan di buruang Buruang urang kok indak dapek

M anurun ka lurah sapek M udiakkan banda babelok Buruang urang kok tidak dapek Dicari gatah nan elok

M udiakkan banda babelok Piladang di tapi ladang Dicari gatah nan elok Tabang rang ka kayu gadang

Piladang di tapi ladang Tatuk iak gatah ampaleh Kok tabang ka kayu gadang Dicari badia nan dareh

P an tun berkait te rsebut di atas ju g a dapat kita ju m p a i dalam cerita Si Umbuik Mudo, ya itu percakapan antara Ibu si U m buik Mudo dengan Ibu Puti Galang Banyak.

Perlu kami tam bahkan bahw a selain co n to h -co n to h te rsebu t di atas pan tu n ini juga sering d iucapkan ke tika orang bersaluang. Saluang tidak lain dari semacam alat tiup, in s trum en musik klasik M inangkabau yang biasa digunakan sebagai pengiring dendang. N yanyian atau dendang itu digubah dalam ben tu k pantun . Sudah barang ten tu pendendang itu m ahir be rpan tun . Salah satu ciri khas saluang ialah nyanyian atau dendang dengan perasaan sedih. Dengan demikian kita akan m enem ukan pula p a n tu n -p an tu n

(Naskah Museum Pusat Jakarta , Ml. 488)

19

PNRI Balai Pustaka

berh iba hati, p a n tu n nasib dan sebagainya.D em ikianlah sekedar tin jauan singkat mengenai pan tun

M inangkabau. M udah-m udahan tulisan ini m endorong peneliti sastra M inangkabau (yang ju m la h n y a ten tu tidak banyak) un tuk m eneliti secara m endalam atau m em ulai m enyusun sebuah buku berisi ku m p u lan p a n tu n M inangkabau sebagai warisan budaya nenek m oy an g kita.

D af ta r Pustaka

Endah , Sjamsudin St. R ad jo , Kaba Puti Nilam Tjajo, Bukittinggi: C.V. P ustaka Indonesia, ce takan III, tanpa tahun.

Hussain, Khalid M., "P an tun , Teka-teki, dan Peribahasa," Dewan Bahasa, j i lid 23, bil. 12, D esem ber 1979: halam an 50 — 62.

P a jakum buh , Iljas, Hikayat Si Umbuik Mudo dengan Puti Galang Banyak, Bukittinggi: Pustaka Indonesia, ce takan X, tanpa tahun.

Perpatih , Dj. M. St. (penyadur), Kaba Siti Djamilah dengan Tuan- ku Lareh Simawang, Bukittinggi: C.V. Bajanus, cetakan XII,

tanpa tahun.

Naskah M useum Pusat Jakarta , Ml. 39, "Surat Pidato Arak Gadang atau Halek Gadang."

Naskah Museum Pusat Jakarta , Ml. 488, "N yany i Caro Agam."

Pantun Melayu, Weltevreden, Papyrus, Balai Pustaka,1920.

20

I

1. PARM ULOAN SAMBAH

Kasah am bun kasah biludu ba tan ti bajaik tapi baturap jo banang sirah alah taham pai di sandaran Mintak am pun ham bo ka panghulu nan salirik duduak di tapi nan saedaran adok ka tangah mak jo sambahlah dimuliakan

Anak itiak ateh dalimo anak alang dalam baluka Kaciak nan tidak tapuji namo gadang nan tidak tapuji gala

Palupuah batang m alapari pucuak m an im po aka jum ba i dibawok nak rang ka Batipuah Sungguah pun ham bo tagak badiri bukanlah ham bo tahu pandai u ju d n y o duduak nan basim puah

Naiak gunuang banyaklah kabuik lalu ka rimbo Indojati kayu gadang banyak babuah bacam pua jo kayu kam at Takuik ganta ham bo m anyabu ik panghulu banyak nan sati rang gadang banyak nan batuah tuanku banyak nan kiram at

Tungkek galah Amat Diraj o sitaba dibaliak pakan

Kalau salah toba tlah ham b o kok bana samo amalkan

Bukan tam bilang m angulam pai tam bilang panggali pakuburan Bukan m am bilang tando pandai m am bilang u n tu a k d ipasam bahkan

H am bo nang ko jo lo n g m aram bah antah sapek antah banio ladiang nan usah diantakkan H am bo nangko jo lo n g m anyam bah antah dapek antah m oh tido salah nan usah digalakkan

Atai-atai si bungo atai lah kam bang m alah bungo sitawa Lamo hiduik banyak dirasai indak m anusia nan tak gawa

Sadang bingkudu lai bapawa kok kunun cubadak m udo Sadang panghulu lai nan gawa kok kunun anak m u d o -m u d o

2. NINIAK NAN BADUO

Nak ilia ka Indogirisinggah sabanta ka ladang panjangDi m ano adat m ulo badiriiyo di Pariangan Padangpanjang

Pisang si kalek-kalek hu tan pisang tu m b a tu nan bagatah Koto Piliang inyo bukan Bodi Caniago inyo antah

Patahlah m aniak di Salido patah ta-am peh ateh karang

4

22

PNRI Balai Pustaka

dipiliah anak rang Kurinci Babantah niniak nan baduo m am anggakkan lareh surang-surang di dalam hati nan samo suci

Adat dek D atuak Katum anggungannan bagarih nan bapaeknan baukua nan bakabuangPagang naraco jo katiancereng barih buliah diliekcupak panuah gantang babubuang

Babelok ja lan ka parak lalu ka kam puang K ubang Putiah nak singgah ka Pakan Akat Elok adat dek Tigo Luhak haluan D atuak Parapatiah urang barajo ka m upakat

Nan babarih nan bapaek nan bacupak nan bagantang Tuahnyo kato samupakaek cilako dek kato nan basilang

3. LUHAK DAN RANTAU

M anem bak sambia ka hulu kanailah pan tau dek m anjalo Luhak dibari bapanghulu rantau dibari barajo-rajo

M ancam pak tibo dahulu dicatak batang cubadak ta lang ta im pok patah-patah Kok luhak dibari bapanghulu tagaknyo indak tasondak jo k o k tabalin tang inyo patah

Kanailah pan tau dalam kaco dirandang daun ampaleh dipatah dalam parahu Kok ran tau dibari barajo-rajo malenggang indak tapepeh bia tab u ju a inyo lalu

Rang Bugih bakarek kuku dikarek jo pisau rauik parauik batang tu o n y o Adat nagari ado basuku dalam suku babuah paruik buah paruik ado tu onyo

Kabau gadang lari m anduo tiok dipanah tiok kanai K am puang dibari ba rang tuo rum ah dibari batungganai

Muaro tan tang kam puang tingga parahu nak rang Balai Akat barangkek m udiak ka hu lunyo U lando babenteng baja M inangkabau baben teng adat samo salamat di dalam nyo

4. SAND I ADAT

Rang Makah baok taraju urang Barat m am baok talua talua dim akan dalam puaso R um ah gadang basandi batu dahulu adat basandi alua alua jo pa tu ik ka ganti rajo

Rajo alam nan badaulat baka to pu tu ih tak dapek dianjak

24

PNRI & Balai Pustaka

D atang Islam sam porno adat kini lah nya to basandi syarak

M usuah nan indak dicari-cari basuo pan tang mailak Syarak lah nya to babuhua m ati kalau adat b abuhua sentak

Lah masak padi rang Singkarak m asaknyo batangkai-tangkai satangkai ja rang ado nan m udo Kabek sabalik buhua sentak jaranglah urang nan maungkai t ibo nan p u nyo rarak sajo

Latiak-latiak tabang ka pinang singgah m anyasok bungo rayo Satitiak aia dalam pinang sinan bam ain ikan rayo

5. LIMBAGO NAN TIGO

Tasasak pun tiang ka hulu di baw ah kiliran taji Asa m ulo rundiang dahulu tigo limbago nan tajali

Babondong-bondong tabang barabah tabang m anyisik langik tinggi m an u ju ranah ka Subarang Partam o sambah m anyam bah kaduo baso jo basi katigo siriah jo pinang

Sambah m anyam bah ado adatnyo tali-batali undang-undang Bapakai babaiak baso m uluik m anih kato bakarang

Adat nan barnam o lazim syarak nan barnam o kawi Tiok tahun sapanjang musim buek nan usah dilampaui

6. CUPAK NAN DUO

Tum buah di cupak dililiah-i tibo di undang dikarasai Kalau takilan dalam hati lah pa tu ik kini k i to usai

Adat biaso dipakai limbago biaso dituang Nan elok baiak ditalangkai nan buruak samo kito buang

Tagah dek alam nan ba tam puak adat rantau nan barajo M udo tinam an dek bapupuak nan gadang dilambuak sajo

Diatua cupak nan duo dikaji kato nan ampek Dalam tam bo alah basuo paham di sinan kito pardapek

P artam o cupak usali kaduo cupak bua tan Kalau dahulu disasali m an jad i tuah kam udian

7. KATO NAN AMPEK

Babilang kato nan ampek par tam o kato pusako Sanang hati santoso tam pek di sinan dapek raso m ardeko

26

PNRI & Balai Pustaka

Kaduo limbago kato m upakat sakato urang nan basamo Elok sapaham sahakikat santoso kito balamo-lamo

Katigo baparm ulaan kato dahulu nan baiak elok ditapati Misa ta aluak ka panghulu kabek arek buhuanyo mati

Kaampek kato kam udian patuik bana kito mancari Taruah naraco jo katian paniliak langgam nan tadiri

8. DUO BALEH NAN BAKATO

Kato rajo kato duanggo kato titah nan balim pahkan Dari duo ganok ka tigo usah sakali disudahkan

Kato panghulu kato manyalasai kato adat kato hakikat Talamun patuik kito kisai alua jo patuik nak saikat

Hulubalang kato m andareh pagawai kato basipat Antaro masin dangan padeh di sinan warih m akonyo salamat

Kato bapak kato pangaja kato kulipah dari mamak Mujua tak dapek kito kaja malang tak dapek kito tulak

Kato guru kato pituah dunsanak kato paringatan

27

Kuncilah batin jan taruah budi nan usah kalihatan

Kato paraui puan kato m anuru ik kato paam biak hati suami Labiahkan rusuah sarato takuik ja rek sarupo jo ja ram i

Kanak-kanak kato manggaduah sabab m anuru ik -kan kahandak hati Kabuiklah tarang hu jan lah taduah nan hilang patu ik k ito ganti

Kato adat pa liam nyo aman m alangkok rukun dangan syarat Kalau pandai pagang padom an santoso hiduik dunia akirat

Sipat mualim saagamo adat panghulu nan saandiko Kalau lah kuek nan basamo niat jo naja ka sampai ju o

9. BUDI

Jokok nan kuriak iyolah kundi kalau nan m erah iyolah sago Jokok nan baiak iyolah budi kalau nan indah iyolah baso

Babelok baliku-liku nan babelok ka Batanghari Di elok sajo rang tak katuju budi nan baiak nan dicari

Pulau Pandan jauah di tangah di baliak pulau si Angso Duo H ancua badan di kanduang tanah budi nan baiak takana ju o

28

wm ? PNRI ■— Bal ai Pustaka

Anak Mangguang m anjam ua padi talatak di lawak-lawak Barat tangguang Timua tak jadi indak babudi di ma ka tagak

Kalau tak pandai manabang duri tapacak inyo ka dalam mato Kalau tak pandai bam ain budi ameh abih badan binaso

10. PAMBAGIAN CUPAK

M ancampak tibo ka hulu kanailah anak-anak udang Apo nan cupak di panghulu iyo bam ain undang-undang

Cubadak di tangah padang buahnyo ambiak ka gulai Apo nan cupak di dubalang baruliah titah dari pagawai

Buahnyo ambiak ka gulai gulai dim akan dalam puaso Apo nan cupak di pagawai baruliah titah dari rajo

Urang Silungkang m am bawok kapeh urang Tilatang mam bawok aia Nan mancancang nan m am am peh nan bautang nan mambayia

11. A K A

Manangih mangungu-ngungu dek karano pisang sakuduang Taro ketek tanggungan ibu lah gadang carikan untuang

29

D ipatah-patah bilah mati digatia-gatia sularonyo Dipinang-pinang malah hati dipanciang-panciang aka budinyo

Urang Kam pa m anubo kampa matilah ikan sa lubuaknyo Jokok pandai m ancancang aka matilah lalu ka pucuaknyo

Ka balai ba jan jang aka ka naiak jalan ka pin tu Kok pandai bamain aka nan gaib dapek dalam itu

Tuan Katik M antiko Alam ka sawah m anabua baniah Makin dikali kian dalam tam bah dikaruah ba tu k u ak janiah

12. CADIAK PANDAI

Mulia panghulu dek kanianakan nan m anyan juang maninggikannyo Cadiak nan usah dilagakkan m ungkin lah binguang kasudahannyo

Kalau bakato pikia dahulu ingek-ingek sabalun kanai M antang-m antang awak lah tahu ilimu padi nan ka dipakai

Jauah bajalan banyak diliek lamo hiduik banyak dirasai Kalau kito di dalam rapek bangih jo berang usah dipakai

Lamo hiduik banyak dirasai babagai macam tanggungan badan

30

PNRI ■— Bal ai Pustaka

Bangih jo berang usah dipakai nak dapek kito pa iyokan

Kato basonsong jad i ban tah kato kudian kato bacari ba tapati ka to nan dahulu Pitua alim nan sudah-sudah lain dimuluik asiang di hati hukum m u n a p ia k k a to guru

Kurang ditukuak senteng dibilai panjang dikarek laweh dikapiang di ham paran m angedangkannyo Awak tasabuik urang pandai ditu ru ikkan gajah saheto gadiang ka lurah badan d iam buakkannyo

Aia jan iah sayaknyo landai ja lan rayo titian batu Barundiang cadiak dangan pandai paham nan duo jad i satu

Lalok bakalang jo pusako ajaran guru tak buliah lapeh Sungguah pun batang lai m ardeso ingek-i pucuak ka taam peh

Kalau duduak jo cupak gantang kok tagak batungkek barih Adat pusako kok m andatang aia satitiak jan manirih

Bajalan di dalam patuik baka to sopan mujilih Jokok malu samo satuntuik tum buah di cupak kito lilih

Barundiang m am baw ok adab kalau duduak marawik ranjau

Supayo dapek paham nan sadap dari lurahlah kalau m aninjau

13. TIMBANG RASO

Barakik-rakik ka hulu baranang-ranang ka tapian basakik-sakik dahulu basanang-sanang kam udian

Kaluak paku kacang balim biang tam puruang lenggang-lenggangkan baw ok m anurun ka Saruaso Anak dipangku kam anakan dibimbiang urang kam puang samo patenggangkan tenggang jo adat dan pusako

M antim un bungkuak dalam padi cuko di dalam pabarasan Sungguah baram uak dalam hati di muko usah kalihatan

14. TIGO PARKARO GALAK

Rang Lambah ka Bukiktenggi mambali batiak dari Jawo kironyo kain salah banang tabali indak dipareso Galak tabahak hati tenggi sarato pakiak jo langkiangnyo raso ka kuyak laweh arang galak setan itu namonyo

Pai ka ladang mam bawok tabak tanah dipangkua tanam i ubi ubi ditanam duo-duo Samo gadang lawan jo galak

32

galak dek tando suko hati galak pagalutan itu n am onyo

Salak Sitinjak Tapanuli buahnyo ranun masak-masak dibawok nak rang ka Bukiktenggi Galak tasanyun indak jad i antaro nam pak dangan indak itulah galak nabi-nabi

15. C IL A K O M U D O

Anak balam tabang ka munggu tabang m arandah nan bak alang inggok di baw ah kayu tenggi rantiang banyak bajipang-jipang mati ta im pok buah masak Siang malam bahati r indu pagi patang bam ato ram bang

alun diimbau lah babunyi alun dikubiak nyo lah datang alun dijujai inyo lah galak

Urang Gaduik pai m anjalo dapeklah anak ikan ruan Lah ribuik sapanuah koto kurenah m udo kacenoan

Barau-barau ateh baringin datang sabondong buruang gagak taka ju ik m am bubuang tabang inggok di batang kayu randah M udo langkisau talingo angin labuah sampik kudo panyipak arang kareh lari m anyim pang ikua tagak kapalo randah

16. PUSAKO PANGHULU

Ka Kurai ja lan ka Baliak m anam puah ja lan baliku ka rum ah rajc di Ruhum baukia bamego-mego Ibarat pulai bapangkek naiak manusia bapangkek turun maninggakan adat jo pusako

Baimpun m anti jo dubalang dalam ustano Ujuang Gadiang

m ananti titah dari raj o Harimau mati maninggakan balang gajah mati maninggakan gadiang manusia m ati maninggakan adat jo pusako

Biriak-biriak tabang ka sasak dari sasak ka halaman Dari niniak turun ka mamak dari mamak ka kam anakan

Ramo-ramo sikumbang ja ti Katik Endah pulang bakudo Patah tum buah hilang baganti pusako panghulu baitu juo

Tinggi satingkok ateh anjuang surambi ka tam pek duduak-duduak Elok karakok dek bajunjuang sako ayam dek bainduak

M ulonyo banda diilaikan nak buliah ka ja lan aia Basa andiko didirikan ka payuang panji ateh dunia

Lah buliah aia mailia paganang sawah di gunuang

34

PNRI & Balai Pustaka

Ka payuang panji ateh dunia hujan jo paneh bakeh balinduang

Asa batang mancalago asa bijo tum buah juoSungguahpun lah barpulang angku datuak nan tuo angku datuak nan m udo kan siliahnyo

17. KAYU GADANG DI TANGAH PADANG

Di Jirek tum buah pagaran di baliak batang limpato Sarek panghulu dek pakaian rindiah karano dek pusako

Tam pum ang di ateh bidai panggang lauak ateh balango Batiuik topan jo badai malenggang dipantangkannyo

Lalok bakalang jo pusako pitua gum ja n nyo lapeh Sungguah pun batang lah santoso ingek-i pucuak kok taam peh

Duduaknyo jo cupak gantang bajalan batungkek barih Adat pusako kok m andatang aia satitiak ja n nyo tirih

Kok tagak m aninjau jarah bajalan m anjapuik labo Panghulu basipat m urah bungka ganok m anahan cubo

Karambia sabatang tenggi babuah sarangkai duo Hukum adia adat badiri pangka saiyo jo sakato

Sariat palu mamalu adat dunia babaleh-balehan Mamacik tam puak dangan hulu sipat dubalang ja n dipakaikan

Ka lam bah pai m am bidiak kanailah anak undam -undam an Tuah tum buah sumarak naiak batuah kam puang jo halaman

Kok dapek anak undam -undam an pam enan patang jo pagi Batuah kam puang jo halaman bum i sanang padi m anjadi

Taratak korong di lambah sicerek tum buah tapi ngarai Samo m am intak kapado Allah tubuah sehat badan salasai

Indaruang di tangah padang d itu tuah ja tu ah ka dahan Balinduang di kayu gadang tahinda paneh jo hujan

Indaruang di tangah padang d itu tuah ja tu ah sadahan Iduik ka tam pek manum pang salamat barang palangkahan

18. A D A T

N yatonyo adat ampek parkaro partam o adat sabana adat D ijadikan Tuhan m ukaluaknyo m amakai tando m anurut sipat

Kaduo adat istiadat paraturan niniak nan baduo

36

K atum anggungan dan Parapatiah U ndang-undang m an u ru t adat cupak jo gantang hara to pusako tak buliah kurang tak buliah labiah

A dapun adat nan katigo iyolah adat nan d iadatkan K ata tapan panghulu jo cadiak pandainyo dapek ba rubah m anuru t saman

Ditiliak pulo nan kaam pek iyolah adat nan taradat adat nan tu m b u ah dek maniru Pambagian adat kalau lah dapek tem bak lah nya to baalam at urang barada t urang tahu

19. U N D A N G -U N D A N G

U ndang-undang nan ampek parkaro tam asuak adat istiadat Para turan niniak nan baduo supayo iduik m aknyo salamat

Partam o undang-undang nagari pakaian sagalo urang tuo M anyusun adat banam o kawi kaam anan kam puang jo rum ah tanggo

Rang Bugih bakarek kuku dikarek dangan sirawik akan parawik batang nan tuo tu o n y o elok ka lantai E lok nagari dek basuku tiok suku babuan paruik salamat kam puang dek ba-nan tuo sarato rum ah batungganai

PNRI Balai Pustaka

Kaduo undang-undang dalam nagari salah cancang m am bari pam peh salah bunuah m am bari diat salah makan m am u n tah k an Sasek suruik talangkah kumbali m ahukum barang nan jaleh salah ka Tuhan m in tak tobat tiok kasalahan bapa tu tan

Salah tariak m angum balikan m in tak m aaf samo manusia Cabuah dibuang gawa mau bahkan p iutang ditarim o u tang babaia

Bagaib bakalamullah kalau balabiah dikatangahkan Surang baragiah sakutu dibalah

jau ah baham batan dakek batarikan

Nan katigo undang-undang luhak rantau barajo luhak bapanghulu Ka lawik rajo nan punyo hak di darek panghulu m am acik hulu

K aam pek undang-undang nan duo puluah ta aluak kapado rupo kasalahan Anam cemo anam ta tuduah d itam bah undang-undang nan salapan

20. U N D A N G -UNDANG NAN SALAPAN

A dapun undang-undang nan salapan nam o kasalahan supayo jaleh Sadang p an y a tokan kasalahan iyolah undang-undang nan duo baleh

Kalau batam u di nan salapan basuo pulo di nan duo baleh

38

PNRI & Balai Pustaka

Baru m aru p o kasalahan m anuru ik adat nan babakeh

Dikaji undang-undang nan salapan par tam o banam o maliang curi Maliang budi barang curian talalah takaja ta tando tabeti

Kaduo banam o tikam bunuah manikam luko atau mati Kalau mati h u k u m n y o bunuah darah taserak bangkai lah lah

Katigo banam o sumbang salah sumbang karajo indak sopan Malangga adat karajo salah tacancang tarageh tarabuik rampasan

K aam pek banam o samun saka m anyam un urang jo kakarasan H arato d iambiak basabuang jiwa karobannyo mati atau pun pingsan

Kalimo banam o sia baka m anyia tanam an sirah dek api Sagalo barang anguih tabaka nya to karajo salah tabeti

Kaanam banam o rabuik ram peh dahulu m arabuik pado urang Barang tapacik ambiak jo kareh lalu d iram pok hati tak gamang

K atu juah banam o upeh racun upeh racun pado m akanan Atau diusahokan supayo tam inun sampai m anyakik m am atikan karoban

Kasalapan banam o dago dagi

dago iyolah m am bari malu Dagi iyolah bakareh hati apo m u p ak a t ba indak tahu

21. UND A N G -U N D A N G NAN DUO BALEH

Dikaji undang nan duo baleh iyo tabagi kapado duo P anyatokan kasalahan supayo ja leh anam ta tu d u ah anam tacemo

Anam m am baw ok kapado tuduah talalah takaja ta tam bang taciak H indakan diri babuek cabuah di tapi tabiang tak elok tagak

Tacancang tarageh ta tan d o tabeti m andapek luko tabeti tando Tarimbek patah tapukua mati takabek kungkuang, taun jun tali ka pangkanyo

Anam m am baw ok kapado Cemo anggang lalu antah ja tuahSi runciang tanduak iduiknyo seso di ma kahilangan inyo tagaduah

Bajajak bak bakiak baturiah bak sipasin T ando-tando dalam salidiak dingin karano m asuak angin

Bajalan bagageh-gageh bajua bam urah-m urah Nyatolah urang dek tacameh manga dilawan batingkarah

Kacindorongan m ato rang banyak barubah sajo tibo-tibo

40

PNRI & Balai Pustaka

Urang kailangan batuka lagak di sinan tum buah diri tacem o

Dibawok pikek dibawok langau kaba basam buang samo kaba Sungguah tam asuak kaba bagalau u judnyo samo di nan pangka

22. MAMAK

Kalau ka pakan bali cubadak masaklah gulai pakai bum bu lado jo garam tak buliah tingga Kalau kam anakan saperentah mamak mamak nan saparentah panghulu panghulu saparentah bana

Jokok barundiang sambah m anyam bah sambali m anyam bah m anuruik adat basandi alua dangan patuik Mamak kayo kam anakan murali si mamak kayo di adat kam anakan murah mangikuik

Kok jadi pai ka Lasi balilah mansi agak sababan dianyam sumpik isi jo padi Maniak m anunjuak maajai jo k o k malam mandanga-dangakan kalau siang maliek-lieki

23. KAMANAKAN

Kamanakan di bawah lutuik batali darah kam anakan kanduang Kamanakan sabuah paruik batali aka di bawah payuang

41

K am anakan alua jo patuik iyolah k am anakan nan sapayuang

K am anakan m an ju n ju an g titah mangikuik suruah dari m am ak m ahan tikan tagah ka nan buruak K am anakan s ipatnyo m urah m urah m an u ru ik paren tah m am ak saabih gauang suko m angaruak

24. M AM AHAM KAN KATO

Anggang tabang bam angku to rajo bajalan badaula t Sulik p aham nyo ka to-kato t iok suatu baalam at

Kok panjang m akanan karek kok singkek pa tu ik diuleh Kalau tak langkok rukun jo sarat sagalo kara jo ilang laleh

M anuruik sapanjang alua m anam puah sapanjang ja lan Agaklah langkah kok ta lanjua kudian m angko jad i sasalan

Kato bana tam pek picayo tali taguah bakeh bagantuang Kalau dapek kato saiyo m anyarah sajo pado untuang

Saukua m angko m anjad i sasuai mangko takanak Kalau m anaruah aka budi urang lain jad i dunsanak

Dipakai sapanjang adat dituang-tuang ka limbago

42

PNRI & Balai Pustaka

Kalau bapaham samo padek lawik gadang buliah didugo

H ukum adia m anahan bandiang bungka ganok m anahan uji Mangko adia hukum barundiang adat jo syarak samo dikaji

Ka bum i indak tacacah ka langik tak m ungkin sampai Kalau karam di raw ang bancah tanah tapi indak tacapai

25. U R A N G BANYAK

Banyaklah udang sum barang udang udang dibawok rang K ayutanam Banyaklah urang sum barang urang adapun urang tabagi anam

Kalau ditiliak gadang udang ado sagadang ampu kaki Nan p a r tam o barnam o "urang"Tahu elok buruak jo labo rugi

K etek disabuik udang-udang udang bariang aluih m arabuang K aduo banam o "urang-urang" indak baangok saroman pa tuang

Udang nan masiak kalau dirandang b au n n y o harum litak takana Katigo "nan tam pan- tam pan urang" rupo nan balun tarang bana

Bueklah samba cangkuak udangaia nasi ka ganti kuahNan kaam pek "angkuah-angkuah urang"bak um b u a-u m b u a di tangah sawah"

Kalau basuo jo pangek udang m ungkinlah m akan baabih nasi Kalimo baru sabana urang itu aulia sagalo nabi

Karupuak: udang samacam lai digoreng lalu d ipatah-patah Kaanam banam o "urang tenggi" jad i kulipah di bumi Allah

26. DUBALANG

Cubadak di tangah padang b uahnyo ambiak ka gulai Apo nan cupak di dubalang baruliah t itah dari pagawai

Buruang balam tabang m arandah m ati d item bak biopari Dubalang itu basipat gagah parik paga dalam nagari

Bakulik alang hari Satu hari nan sadang barem bang patang Dubalang baraka bailimu sarato barani gadang tulang

Bakicau m urai sanjo-sanjo alamat buruak kato rang tuo M artabat dubalang ingek jo jago sarato yakin jo sigapnyo

27. PARAM PUAN

Alim pandito dalam nagari suluah nan tarang jad i palito Sipat param puan pulo dikaji parhiasan alam dan rum ahtanggo

4

44

PNRI Balai Pustaka

Rang Lasi pai baburu dapeklah ruso balang kaki Padusi kalau tak bamalu ibarat kapa tak bakam udi

Dek ribuik ru nduak lah padi di cupak D atuak Tumangguang Param puan kok indak baaka budi duduak tagak kum ari tangguang

Tabang barabah duo kali lapan digaro anak puti-pu ti E lok rum ah dek param puan pa tuah satia ka suami

Dek ulah tajam pisau sirauik ba tuang nan tuo dikarek-karek Param puan sipatnyo lunak lambuik ganggamnyo taguah jan j in y o arek

Rang Kurai rang Bukiktinggj luhak banam o Luhak Agam Param puan nan pandai m anjago diri kunci nan arek biliak nan dalam

28. U R A N G TUO

M inangkabau ku tiko daulunyo takalo maso saisuak di Pagaruyuang rajo ba takh ta Urang tuo am pek parkaro partam o tuo m anukuak kuek m am bari p i tu n ju ak pangaja

Sajak di niniak nan baduo K atum anggungan jo Parapatiah lareh nan duo paren tah bana Tuo busuak tuo m anyeso

di ma duduak urang manyisiah di ma tagak urang m ah inda

A dapun Pariangan Padangpanjang itu nan tam p u ak tangkai alam inyo badiri sandirinyo Tuo ku tu ak kabancian urang awak nyinyia m uluik kok ta jam pantang ba tupang sagalo kato

P ay o k u m b u ah am pek pagaran Batu L ab iB a tu nan Limo Batu Balang jo Batu Ham pa A dapun tuo nan d ituokan tuo pilihan itu n am onyo m udo di um ua indak ka manga

29. SIPAT.

M angkuto alam iyolah rajo panghulu sarupo jo kayu gadang Suluah bendang alim ulamo paga nagari hu lubalang

Param puan hiasan dunia urang banyak daun nan r indang A dapun rajo basipat adia nan paka iannyo undang-undang

N yato lah rajo sadaulat badiri rajo alam sakato Pakaian panghulu banam o adat "bana" itulah jad i s ipatnyo

Elok kam puang dek urang tuo elok rum ah dek param puan Syarak pakaian dek ulamo adapun sipatnyo iyo "bud im an"

46

PNRI & Balai Pustaka

Pakaian rang banyak banam o cupak cupak lah nya to duo parkaro Sipat param puan lam buik jo lunak kalau dubalang gagah tanam o

30. LUHAK NAN TIGO

Babiduak ado n angkodohnyo bajalan ado ba-nan tuo Dalam tam bo tasabuik pulo luhak nan tigo lareh nan duo

Mamak m an u n ju ak jo m aaja kamanakan. m anuru ik paren tah m am ak kalau panghulu saparentah bana Partam o Luhak Tanah Data aia jan iah ikannyo jinak taka to pulo bum inyo tawa

Badiri rajo sakato alam hukum adia paren tah bana itulah rajo sadaulat Kaduo banam o Luhak Agam aia jan iah ikannyo lia taka to pulo bum inyo angek

Harimau cam po di Batipuah Camin Taruih di Singkarak tam asuak kabasaran K oto Piliang Katigo L uhak Limo Puluah aia jan iah ikannyo j inak takato pulo bum inyo sanang

31. LAREH NAN DUO

K ato panghulu manyalasaikan kato rang banyak kato bagalau

Lareh nan duo pulo dangakan m anuru ik tam bo Minangkabau

Pakaian rajo banam o undang pakaian panghulu banam o adat Partam o Lareh K oto Piliang nan barajo ka daulat

Tuah panghulu saandiko tuah rajo sadaulat K aduo Bodi Caniago nan barajo ka m u p ak a t

Kato param puan ka to m arandah pandai m am baw okan hati ju n ju n g an Lareh nan Panjang urang di tangah tam puak tangkai di Pariangan

Pisang sikalek kalek u tan pisang t im batu nan bagatah Koto Piliang inyo bukan Bodi Caniago inyo antah

32. RANG SUMANDO ANAM PA RK A RO

Ram o-ram o di tangah padang ditangkok anak rajo-rajo Adapun rang sum ando kacang miang nan lah salasai d ikusuikkannyo

B abondong-bondong tabang bangau b u lunyo putiah paruahnyo panjang Kalau sum ando langau hijau u leknyo tingga langau pun tabang

Sutan Aman m anjua cindua c indua sagu ruponyo sirah banyaklah urang nan mam bali Nan banam o sum ando ku tu dapua

48

PNRI & Balai Pustaka

salalu di dapua bapayah-payah m anyanangkan bini bagoyang kaki

M abuaklah ikan dalam lubuak dapek ditangkok jo basahan dibawok pulang basuko hati Jokok sumando lapiak buruak iyolah urang kalangkahan pagi patang diparentah bini

Rang Payokum buah ka Batusangka singgah sabanta di Barulak Konon sumando bapak paja awak babini balanjo indak

Rang Baso pai m anembak kanailah balam di ujuang tanjuang sadang mangakeh mancari m akan Arati sumando niniak mamak sakik sanang tam pek balinduang lahia batin tak bakarupatan

33. PANGHULU DI LAHIA SAJO

Pisau nan tajam bak sambilu balun marauik alah luko Panghulu nan anam usah ditiru panghulu mam bari malu sajo

Balam di sangka tabang m am bubuang tabang m am bubuang ka langik hijau Arati panghulu nan di tanjuang sapantun sipongang dalam ngalau

Tukang ameh m am buek galang parm ato nan ilang-ilang tim bua Kalau panghulu ayam gadang pandai bakotat tak batalua

49

Rami balainyo L ubuak Aluang rami di anak K ayu Tanam Nan d ika tokan panghulu batang batuang kareh di lua kosong di dalam

Di banda tah ankan tangguak dapeklah udang jo tali-tali Jokok panghulu ka tuak -ka tuak digua ju o m angko babunyi

Kudo bendi lari m anduo di tan tang kelok ja tu a h balangga K onon panghulu tupai tuo tam pan lai lom pek lah tingga

Di tangah sawah tagak marawa pipik digaro bakuliliang Panghulu h ino pisak sarawa aka busuak parangai ariang

34. PAH AM

Didulang sadulang lai pandulang ameh bakarek Disambuang uraian kaji iyolah paham nan ampek

Bareh padi raayat kam bang rum ah gadang rangkiang tinggi cahayo alam di bumi Minang Partam o ukatu bungo kam bang jo k o k bakato jo aka budi liek cahayo sadang tarang

Cahayo di langik bab in tang banyak sarato fajar lunak taampai langkok babulan jo m atohari Kaduo ukatu angin lunak

50

PNRI & Balai Pustaka

sadang ku tik o aman damai paham m andapek aka budi

A dapun labuah jo tapian m usajik galanggang sarato pakan kalangkapan nagari nan tasurek Katigo uka tu paran ta raan antaro ukatu duo balawan di sinan paham m angko dapek

Luhak Agam aianyo karuah ikannyo lia tak kapalang di dalam tam bo urang sabuikkan K aam pek paham bilo ka tum buah di m ano tu m b u ah sinan disiang indak bau k u a bajangkokan

35. TUNGKU N A N TIGO

Diam itu hulu bicaro tanang itu saribu aka Kalau nak tahu tungku nan tigo kuek baguru rajin baraja

Paham nan usah kamalingan budim an m ati dek ka tonyo Tungku nan tigo sajarangan par tam o cadiak candokio

Hari sahari dipatigo maisi paren tah , napasu, usaho Kaduo ." tahu" dang n am onyo tahu nan ampek parakaro

Kalau adat nan ka dipakai ka tahui barih ba labehnyo Katigo banam o "pandai" cukuik ilimu di dalam dado

Paham arih banyak balawan paham mati m an gunyah bangkai Tungku nan tigo sajarangan iyolah cadiak, tahu , pandai

36. TAHU

Sipuluik abuih jo aia ditanak ka tan bakapiyek Nak salamat iduik ateh dunia eloklah tahu di nan ampek

K orong k am puang bapaga cupak kalau undang adolah ampek Arati partam o "tahu di awak" iduik salalu piciak j angek

Nagari bapaga undang luhak bapanghulu ran tau barajo K aduo m ukasuik " tahu diurang" lain ikan asiang u m p an n y o

Di Sungai Tarab p am u n cak alam payuang panji di Saruaso Katigo "tahu saluak baluak alam" hitam putiah tinggi randahnyo

Adat jo syarak jad i p adom an buek di alam M inangkabau Ka am pek tahu pado Tuhan sarato saluak ba luak agamo

37. CILAKO TUO

Kok alek ado bajuaro nan m a n d u d u a k k a n sagalo jam u Cilako tuo tigo parkaro partam o nyinyia tak m anan tu

52

PNRI & Balai Pustaka

Jokok pai ka paralatan duduak tagak ado jangkonyo baso jo basi usahlah lupo Kaduo damuik badak jan tan tak tahu duri nan ka m aluko nam un lenggangnyo baitu juo

Dim abuak rindu siang malam salalu dilam un uweh-uweh cilako mudo urang katokan Katigo riang-riang asam awak tuo arang kok laweh suko dipuji disanjuangkan

38. MARTABAT KATO

Bulek kato dipangkanyo pacah kato diujuangnyo Sulik paham nyo kato-kato adapun m aratabatnyo tigo parkaro

Kok labiah mulia dari hino takabua tibo kam udian Partam o kato takato-kato indak sangajo m angatokan

Kok labiah raj in dari sagan mako datanglah kabajikan Kaduo kato nan dikatokan iyolah sangajo m angatokan

Kok labiah kanyang dari kalaparan hilang pulo malah pikiran taruah naraco jo katian p itua guru handak amalkan Adapun kato pagaulan partam o kato m ancari kawan

53

kaduo kato mancari lawan katigo ka to tak balawan

39. ADAT BAN A G A RA

A dat ran tau nan barajo adat luhak nan bapanghulu Republik Indonesia nagara kito nagara kasa tuan nya to lah tan tu

M anolah inyo cupak nan duo cupak usali jo cupak bua tan Tanggal 17 Agustus ampek pu luah limo Indonesia m erdeka lah d iproklam irkan

Pariangan nagari asaLareh nan Duo pulo baginyoNagara k ito ba "Pancasila"sarato U ndang-undang dasar "A m pek L im o"

M anolah lareh nan duo bagi K oto Piliang Bodi Caniago Sadang m am bangun nagara kini aman dan m ak m u r tu ju an nya to

Elok nagari dek panghulu suluah bendangnyo alim ulama K arano kito alah barsatu tagak banagara paliharo nagara

40. SALAM PANYUDAHI

Urang Padang m aanik banang dikum pa-kum pa dilipek dilipek lalu dipatigo Kurang pandai m aran tang panjang elok d ikum pa m ak nyo singkek singkek sakadar ka paguno

54

PNRI & Balai Pustaka

Bulu gunjo ambiak ka saga kalam patah dawat taserak Jokok basuo sum bang jo jangga barilah m aaf b any ak-bany ak

Parak siang ayam bakukuak m urai bakicau anyo lai K urang garam to longlah tukuak kalau salah to long tun juak i

Kok ado sumua di ladang dapek ju o m anum pang m andi aia disauak basiram kan Kok ado um ua samo panjang dilain maso disambuang lai di siko dahulu d i tam atkan

55

PNRI Balai Pustaka

II

1. SAMBAH PA RM U LA A N

Kapa Lalito dari hulu pan jangnyo tigo pu luah dapo nangkodoh duduak di haluan balayia sarek jo m ua tan A m punlah h am b o di panghulu p itunggua sarato jo ju a ro sagalo nan hadia di karapa tan m ak jo sambahlah dimuliakan

Badia si Japun dari hulu p anem bak ondam dalam tabek A m punlah ham b o dek panghulu sambah ta tabua di nan rapek

Jokok balayia pakai padom an bajalan elok ba tu ju an supayo hati indaknyo ragu ragu m am b ao k pado takuik Salam dihilia d im udiakkan sambah di kiri d ikanankan ganti pambasoi halek ja m u pandapa ti alua dangan patuik

Bagai awa pam ulai kato sipatan rundiang pandahu luan Salam taun juak dari ham bo iyo ka ganti bajawek tangan

Dari Japun ka Indogiri singgah ka kam puang rang Batipuah Sungguah pun ham bo tagak badiri u ju ik n y o duduak nan basim puah

56

PNRI & Balai Pustaka

Pucuak sitapo aka ju m b a i batang lim pato d ipatahkan Bukanlah h am b o cadiak pandai pusako kato d isam bahkan

Hari Rabaa pai ka balai m am bali pisang buah palo u n tu ak dirandang di kuali Tam bo lah lamo tabangkalai kini diulang-ulang pulo jan sampai lupo dalam hati

Limo K oto jo Saruaso galah nan usah disandakan la takkan sajo ka ru m p u n dama Kalau ka to kurang m ardeso ham bo nan usah digalakkan to longlah asak bakeh nan bana

2. ASA RAJO

Sajak topan Nabi Nuah hulu baransua baliak m anusia kam bang babanso-banso bajinih-jinih barisi dunia ka sadonyo

Batigo anak rajo dari Hindu partam o Sari M aharajo Depang kaduo Sari M aharajo Alih katigo Sari M aharajo Dirajo

A dapun Sari M aharajo Depang taruih balayia ka banua Cino M anjadi rajo di tanah Japang sagalo pangiriang aman santoso

Sari M aharajo Alih nan kaduo balayia pulo ka nagari Barat

Salamat baliau sarato pangiriangnyo di nagari Rum pulo b a tam pat

K ononlah D atuak Sari M aharajo Dirajo balayia nan samo jo b ininyo langkok jo Cati Bilang Pandai Sampan tapasah ka pulau Paco di M inangkabau m anjad i rajo di sinan asa rajo bamulai

Baliaulah rajo nan usali"daula t nan d ipar tuan" panggilan urangM ulonyo adat ka badiritapa tan Pariangan Padang Panjang

Lah sampik Pariangan nagari asa p indah mancari ka tam pek diam tiok rom bongan ado kapalo Nan tuo Luhak Tanah Data kaduo banam o Luhak Agam katigo Luhak Lim o Puluah K oto

Batam bah laweh M inangkabau saedaran Marapi jo Singgalang salilik Batang Bangkaweh sampai ka luhak bapilin tigo om bak badabua di tapi lawik Pasisia banam o "ran tau" laweh daerah bukan kapalang Sikilangjo Aia Bangih sampai Durian D itakuak Rajo lalu Sipisau-pisau hanyuik

Masuak Kurinci jo K uantan sampai ka ranah Batanghari K am pa Kiri jo K am pa Kanan daerah rantau samo sakali

58

3. ASA BANAMO MINANGKABAU

Ka M ojopahik sampai barito rancak nagari di Pulau Ameh Gadang m ukasuik di dalam dado supayo daerah batam bah laweh

D ititahkan m anti jo dubalang barangkek ka Bukik Batu Patah Datuak Suri D irajo tak nam uah parang kalau baparang nagari punah

M upakatlah Datuak suri Dirajo Katumanggungan jo Parapatiah Musuah dilawan jo bicaro atah jo bareh mak nyo basisiah

Barundiang utusan baliak batim ba dapek putusan maadu kabau Kok manang kabau dari Jawa tunduaklah urang Minangkabau

M ojopahik kabaunyo gadang tanduak panjang runciang kaduo nyo Kabau ketek kabau rang Minang arek m anyusu jo induaknyo

Sapakan kabau tak manyusu dikabekkan cawang di m uncuangnyo Lah tibo maso kabau diadu kabau nan gadang disundik-sundiknyo

Kabau nan gadang disangko induak cawang nan runciang mancucuak-cucuak Paruik tabosai jangek lah tabuak lari kalua mati bakaluak

Di M inangkabau kam puang tasabuik maadu kabau gadang jo ketek

59

Paruik taserak di Sipuruik jangek disimpan di Sijangek

Tanduak d ibaok ka Pagaruyuang paruik panjang ka K oto Panjang Rang M ojopahik duduak tam anuang awak lah kalah babaliak pulang

Itulah asa nam o Minangkabau m anuru ik kaba tu ru n tam urun Kalau tam asuak kaba bagaiau bangih nan usah ka panyusun

4. RANJI

Minangkabau nagari lamoadatnyo k ukuah badiriTasabuik anak D atuak Sari M aharajo Dirajosurang param puan surang laki-laki

Nan padusi Puti Indo Julita Laki-laki bagala Datuak Suri Dirajo P u tipun kawin jo Sang Sapurba Sutan Paduko Basa gala anaknyo

Laki kaduo sasudah Sang Sapurba bagala niniak Indo Jati B atam bah anak Puti Julita baduo ja n ta n ampek padusi

Nan laki-laki banam o Sutan Balun duo jo adiaknyo M ambang Sutan Abih bulan baganti tahun anak batigo lah gadang-gadang

Sutan Paduko Basa anak nan tuo bagala Datuak Katumanggungan K oto Piliang nam o larehnyo di Pagaruyuang pusek pam aren tahan

60

PNRI & Balai Pustaka

Sutan Balun anak nan kaduo iyolah Datuak Parpatiah nan Sabatang Bodi Caniago nam o larehnyo kato m u p ak a t diamba gadang

M am bang Sutan anak nan katigo D atuak Sari M aharajo nan Sikalap Dunia Lareh dipacik dek nan baduo nan ketek tak sato baban tah lahia

Anak padusi nan ampek pulo si bongsu banam o gadih Jamilan K am anakan dek D atuak Suri Dirajo adiak Parpatiah jo K atum anggungan

5. LANGGAM NAN TUJUAH

Langgam nan tu juah dikaji pulo dalam kalarasan K oto Piliang Basa Ampek Balai m ulo par tam o tadiri dari ampek urang

Panitahan di Sungai Tarab Pam uncak Alam K oto Piliang Baliau jad i ka tua tatap Datuak Bandaro Putiah gala nan tarang

Indom o di Saruaso payuang panji K oto Piliang Baliau m auru ih sagalo parkaro m anjad i hakim di dalam sidang

Tuan Kadi di Padang Gantiang suluah bendang K oto Piliang sagalo agamo ajak barundiang indak sabuah nan m anupang

Datuak Batuah Sungai Jam bu nan kaduo Pasak Kungkuang K oto Piliang

Parkaro adat nan d iuruihnyo m anguekkan hukum adat nan goyang

Tuan Gadang di B a tipuah nan katigo Harimau Campo K oto Piliang Urang nan gagah bagak tanam o sapantun panglimo di angkatan parang

K aam pek Simawang jo Bukik Kanduang Pardam aian K oto Piliang Di sinan tam pek urang bakam puang sangketo damai salisiah hilang

Kalimo D atuak Garang Singkarak Sani angbaka Camin Taruih K o to Piliang Ba-alam laweh bapadang leba p an y a tukan hakim nan salisiah undang

Kaanam D atuak Rajo E ndah Sulit Ayia Tanjuang Balik Cumati K oto Piliang H ukum tak ja lan nan tasulik sampik paralu m am palapang

K a tu juah Silungkang Padang Sibusuak Gajah Tongga K oto Piliang Kalau biang barani m anabuak hu jan paneh tak jad i halang

Sakian m acam nyo langgam nan tu juah dalam kalarasan K oto Piliang D atuak Katum anggungan bakuaso panuah cupak takluak gantang babubuang

6. K A LA R A SA N BODI CANIAGO

Salasai kalarasan K oto Piliang Bodi Caniago pulo ditarangkan Haluan Datuak Parpatiaeh nan Sabatang urang barajo ka pa rm upaka tan

62

PNRI & Balai Pustaka

Ka m ano condong m ak nyo rabah ka m ano tapek m ak nyo pai Sapantun o tonom di daerah buliah m auru ih diri sandiri

Tanjuang nan tigo Lubuak nan tigo u m pam o daerah o tonom i Dalam kalarasan Bodi Caniago D atuak Parpatiah nan m angapaloi

M anonyo Tanjuang nan tigo Tanjuang Sungayang, Tanjuang Barulak D itam bah pulo jo Tanjuang Alam barek sapikua ringan sakacak

Lubuak nan tigo pulo disabuik Lubuak Sikarah, Lubuak Sipunai Lubuak Simawang nan panu tu ik cancang nan tigo sagaragai

7. ADITYAW ARM AN

Di maso niniak nan baduo K atum anggungan jo Parapatiah Leh h iduik D atuak Suri Dirajo m am ak sarato karik kabiah

Lalulah anggang dari lawik ka G unuang Marapi sandirinyo handak mancari barang m akanan Datanglah wakia Mojopahik A dityaw arm an garan nam onyo ingin m am aren tah m anak luakkan

D item bak D atuak nan batigo badia sadatak tigo dan tum nyo b inatang di r imbo bakuliaran M upakat Katumanggungan tigo saudaro

A dityaw arm an diambiak ka sumando suami adiak gadih Jamilan

Babantah niniak nan baduo Katum anggungan sajo m angatujukan manarimo urang sumando Parpatiah indaknyo suko sumando handak diraj okan tum buah kalarasan Bodi Caniago

Ateh m upakat sagalo Lareh tajadilah damai Padang Sikuban dalam antaro Luhak nan Tigo Kini m anjadi duo lareh sungguahpun duo tatap aman Koto Piliang jo Bodi Caniago

Talua anggang barisi kudo kudo nan bukan sumbarangan iyolah kudo samburani Tibolah pulo suatu maso m anjadi rajo Adityaw arm an di Pagaruyuang tagak sandiri

8. PAGARUYUANG

Minangkabau duo kalarasan Bodi Caniago Koto Piliang Di mano kawin Adityawarm an iyolah di Pariangan Padang Panjang

Um anat Datuak Suri Dirajo lareh nan duo usah babantah Sasudah A dityaw arm an m anjadi rajo baliau nan kareh m am arentah

Sungguahpun kalarasan m anjadi duo malu nan tidak baragiah-agiah

64

M upakatlah Lareh nan duo tam p ek n y o rajo supayo dialiah

Paran taraan Tuan Gadih Jamilan sampailah p indah ka Bukik Patah M am buek k o to pulo di sanan di Bukik Patah sabalah bawah

Jamilan buntiang sampailah bulan baliau m alahiakan anak nan suluang D iparen tahkan rajo m amaga tapian m ahindakan bahayo jo pagaruyuang

Itulah asa nam o nagari tasabuik curito di dalam tam bo N am o Pagaruyuang m ulo ta jad i tam pek b a tah ta sagalo rajo

9. RAJO NAN TIGO SELO

Jokok adat basandi syarak syarak basandi k itabullah Masuaklah Islam ka Tigo Luhak k ad udukan ra jo jad i barubah

Rajo Alam di Pagaruyuang disabuik "Daulat nan dipartuan" Payung panji bakeh balinduang pusek ja lo p u m p u n an ikan

Nan kaduo banam o Rajo Adat b a tam p a t di balai Caniago Baliau m angatua adat istiadat p u n y o ustano pulo di Buo

Katigo banam o Rajo Ibadaturusan agamo baliau uruihDi kam puang Tangah baliau ba tam pat

Apo pusaKo uari guiu

punyo ustano di Sampua K uduih Itulah Rajo nan Tigo Selo dalam kalarasan K oto Piliang Sasudah Islam jad i agamo a d a t jo sy a rak jad i sapasang

10. RAJO

Lubuak nan Tigo Tanjuang nan Tigo banam o "Pardam aian Bodi Camingo" Dikaji pulo parkaro rajo adapun rajo tabagi duo

L ubuak nan Tigo kalau baukua tam pek rapeknyo di Tanjuang Bungo Partam o barnam o "alua" rajo badiri sandirinyo

T anjuang nan Tigo rapek sa tuntuik di Limo Kaum Duo Baleh K oto Kalau alua indak dituruik salah ka rajo "m ati" ka tonyo

Bilo panghulu ka naiak nobat adat diisi ka nagariK aduo "R ajo Alam" diangkek rakyat rajo nan adia bijak bastari

Rajo adia rajo disambah rajo niayo rajo disanggah Tandonyo rajo baanak buah bijak m ahukum pandai m am aren tah

Gadang dilam buak tu m b u ah ditanam sipatnyo rajo nan kaduo Badiri rajo sakato alam badiri panghulu nagari saiyo

66

11. NAN AMPEK JIMIH

Di maso kurun nan katigo baleh m asuaklah Islam ka pu lau Paco d ibaok urang Arab sambia m anggaleh ka tanah Aceh m ulo partam o

M inangkabau rak y a tn y o kam bang suko balayia baniago Sajak dari Pasisia nan Panjang sampai ka u juang Pulau Paco

Sasudah Islam m asuak ka Minang taban tuak lah Rajo nan Tigo Selo Nan ampek jin ih di K oto Piliang baitu pulo di Bodi Caniago

Adat m am akai adat nan kawi syarak m angato syarak nan lazim Nan ampek jin ih : Panghulu, Manti katigo Dubalang kaam pek Mualim

12. PANGHULU

Basakik urang jad i panghulu nan m urah hanyo babicaro Jokok tak pandai mangganggam hulu pa tah puntiang karih bam ato

Jauah cinto m ancin to dakek ja lang m anjalang Panghulu itu ampek m acam nyo elok diuraikan supayo tarang

Tagak basuku paliharokan suku tagak bakam puang paliharo kam puang Nan par tam o banam o "panghulu" hu jan paneh bakeh balinduang

Bapucuak bulek baurek tunggang langgam nan tu juah alah tasusun Panghulu di Lareh K oto Piliang bajan jang naiak batanggo turun

Cilako basilang tuah sakato kato m upaka t d iam ba gadang Panghulu di Bodi Caniago duduak sahamparan tagak sapam atang

Usah takaja jo talalah rancak jo tanang m ak nyo lalu Macam kaduo banam o "pangalah" maracik anak buah tak piliah bulu

Panghulu pangalah bapaham caia indak basisiah atah jo bareh Ibarat mangalah di batang ayia gadang ketek ikannyo kam eh

Adat caia limbago run tuah kalau rajo tak jo alemu Macam katigo banam o "pangaluah" cupak jo gantang sagalo tak tantu

Sio-sio u tang kok tum buah dek binguang takabua tibo Alah tacabua sabalun ja tuah udang tak tahu d ibungkuaknyo

Malu nan tak dapek diagiah suku nan tak dapek diasak Macam kaam pek banam o "pangaliah" ja lan nan luruih suko m aanjak

Kok sakik arangkan surang padiah tak samo m any iuakkan Buruak baiak indak ditim bang budi kurang tak tahu sopan

68

PNRI & Balai Pustaka

13. MANDIRIKAN PANGHULU

Batamu cadiak jo johari di sinan kato dapek padom an M andirikan panghulu pulo dikaji tu juah ragamnyo dalam uraian

Suku asa nan mulo tum buah Koto Piliang Bodi Caniago Partam o sacaro "patah tum buah" bilo nan kanduang m anggantikannyo

Jokok pangganti balun lai gadang sako lah nyato tabangkalai "P a rtu o " samantaro ditanam urang kudian disaruangkan baju tasampai

Kalau pangganti indak ado samantaro suluah sadang ka padam Lalu dilipek m alah pusako isuak m am bangkik batang tarandam

Tam bilang tanti batanti satanti ambiak panaruko Kaduo sacaro "hilang baganti" nan pangganti gala tak sarupo

Nan kanduang indak ka pangganti batali darah pun indak pulo Gala nan baru buliah dicari kalau pusako duo tigo

Panghulu itu ado pusakonyo Luhak jo Lareh handak katahui A dapun caro nan katigo iyolah m ati "batungkek budi"

Dek alun ado nan ka mamakai pusako dibarikan ka pasukuan

Ditiliak elok budi parangai pandang nan dakok alah d itukiakkan

Paham dicancang latiah tanah coreng barih pusako tuo Caro kaam pek "gadang m angulipah" hiduik bakarilahan itu nam o n y o

Bukik nan indak tadaki lai lurah nan indak ta tu run i D ip indahkan gala sabalun mati nan k a n d u a n g ja d i tak k a n d u a n g ja d i

Padi sarum pun d ipaduo atau m angguntiang siba baju "G adang m any im pang" caro kalimo dibagi duo pulo nan satu

Nan asa banam o gombak sabuah lai banam o bauak Urang baduo badunsanak u juang gala un tu ak nan bauak

"G adang m anyusuak" caro kaanam tabanglah gagak jo h i tam nyo Rang kam puang lain hinggok m ancakam m andirikan panghulu sandirinyo

Tabanglah bangau jo pu tiahnyo dibaok gala kam puang asa Panghulu didirikan cukuik syaratnyo gadang m anyusuak m aran tau gala

Handak tuah ba tabua urai handak kayo badikik-dikik Caro ka tu juah pulo tapakai "bungo dikarang" nam o tasabuik

Sungguahpun inyo bukan rang asa

70

PNRI & Balai Pustaka

tapi tapandang baam eh perak Urang basawah di bawah banda indak bakayu bapisang tagak

14. PAKAIAN PANGHULU

Bintang Timua hulu karihnyo bacalak salimpo alam dunia Pakaian panghulu "adat" nam onyo "syarak" pakaian alim ulama

Kayu saruangnyo m ahadun basa tu m b u ah di lereng kalan tungan Panghulu itu basipat bana lautan ilmu panga tahuan

Batangnyo sagadang banang daunnyo salaweh padang buahnyo sagadang cupak diambiak kini dim akan kapatang Panghulu cadiak adia m anim bang saba nan tidak ta tu m b u a k m am ang pandirian taguah tak baranjak ba alam laweh bapadang lapang

Kalau m andi di ayia jan iah jo k o k bajalan di ja lan rayo Panghulu kayo suko baragiah m ala takkan sasuatu di tam peknyo

Karih bapan tang diantakkan karih m ancam uak sandirinyo Takilek sajo bak roman ikan lah tan tu ja n ta n batinonyo

Kalau tak kanai di u juang karih kanai singanga mati ju o Jokok tak ja leh bak coreng barih tando jo beti kan dapek ju o

71

PNRI & Balai Pustaka

Alun bakilek lah bakalam bulan lah ganok tigo pu iuah Alun diliyek alah paham sarupo jim a t di dalam tubuah

15. GADANG NAN AMPEK

Didulang sadulang lai pandu lang ameh Manggani Disam buang uraian tadi "gadang nan ampek" pulo dikaji

Paham caia parangai gaduak n am onyo anak m udo tangguang Partam o "gadang m anyusuak" m anyusah urang dalam kam puang

Jokok baka to m ahasuang-hasuang d ibanam -banam jo bicaro K aduo "gadang sarato binguang" indak tahu di m ulia h ino

Cadiak handak m am akan sajo haram talak nam uah tam akan "G adang jo cadiak" nan katigo m am in tak nam uah baragiah sagan

Kalau kusuik m anyalasaikan jo k o k karuah dijan iahkannyo K aam pek "gadang sarato kaadilan" alamat nagari ka santoso

16. MILIAK TANTANGAN TANAH

Parkaro miliak pulo d itam bah asa m ulo tanah bapunyo A dapun miliak tan tangan tanah tabagi am pek p a rak a ro

72

PNRI & Balai Pustaka

Harok m anusia dek kabuliah cameh karano ka marugi Partam o karano cancang latiah d inam okan ju o tam bilang basi

Kok jauah datang diulangi kok dakek tan tu d ikandano Kaduo barang diwarisi dari m uyang tu ru n pusako

Harato kaum pihak padusi m am ak m aatua jo mambagi Cancang latiah jo nan diwarisi d inam okan pulo pusako tinggi

Miliak kaum pusako tinggi harato m anah tak dapek digaleh Katigo karano tanah dibali d inam okan ju o tam bilang ameh

Laki-laki tak ado harato manah kapalo warih m aatua pambagian Kaam pek wakaf atau pun hibah tanah tadapek karano pam barian

17. ULAYAT PANGHULU

Dari m ano asanyo hukum kato nan ampek cupak nan duo Salain miliek nan sakaum ulayat panghulu itu nam onyo

Rim bo nan tiado balanjuang padang nan tiado balanggundi Tanah paladangan bukik jo gunuang tam asuak sungai ba teh nagari

Tanah payo jo rawang bancah labuah nan golong tapian rami

PNRI Balai Pustaka

Korong kam puang danau dan lurah pandam pakuburan anak nagari

18. NAGARI

Rang Bugih bakarek kuku dikarek jo pisau rawuik parawuik batang tuonyo tuonyo elok ka lantai Adat nagari ado basuku dalam suku babuah paruik buah paruik ado tuonyo rum ah dibari batungganai

Nagari him punan suku suku him punan buah paruik buah paruik him punan anak cucu Hinggok mancakam tabang m anum pu limbago dituang m anuruik patuik adat m arantau m ancari suku

Kok dagang darek batapatan kok dagang lawik balabuhan Jauah nan jad i badangaran dakek nan jad i bahim bauan

Musajik jo balai-balai rum ah sikola langkok jo surau Sarato labuah jo tapian baganggam adat jo pusako Ayam itiak sawah tahampai pinang karam bia jaw i jo kabau ganok jo pandam pakuburan tando nagari itu namo nyo

Jokok tanah lah bakabuang kalau rimbo lah baanjiluang atau pun parik nan bakali

74

Batu ham pa jo puncak gunuang batu bintalak di sawah ladang itu nam onyo bateh nagari

19. TARATAK, DUSUN, DAN KOTO

Mulo partam o nagari asa iyolah Pariangan Padang Panjang Batam bah kam bang manusia dicancang latiah kayu ditabang

Kalau basuo tam pek nan rancak bak puncak bukik tiado bahayo Asa mulo badiri taratak ka tam pek kaum duo jo tigo

Taratak ketek batam bah juo banyaklah kaum nan m ahunyi Taratak barubah dusun nam onyo ampek limo rum ah tadiri

Samporono rabah batang nan tagak ado barum ah ampek jo limo Taratak batuo rum ah bam am ak dusun kok gadang banam o koto

Gadang dusun m anjadi koto dari koto jad i nagari Nan am pek jin ih pun ado pulo balukih batuangan basasap bajaram i

20. PANGHASILAN PANGHULU

Daulat nan dipartuan di Pagaruyuang rajo alam itu nam onyo Panghasilan panghulu pulo disambuang tabagi ampek parakaro

Apo pusako dari guru

i tulah nan banam o alimu Partam o adat bungo kayu hasia ram bo u layat panghulu

Tutup bubuang rum ah panghulu tahia ameh ameh parkaro K aduo adat takuak kayu m an an tu k an ba teh di dalam rim bo

Sawah ladang ta ruko baruadat diisi limbago dituangKatigo adat tanam batupanghulu m an an tu k an bateh pam atang

Pagang gadai ju a bali tanah saizin panghulu supayo tarang K aam pek adat bungo tanah saparsapuluah panghasilan tam bang

21. PUSAKO AMPEK P A R K A R O

Patah tu m b u ah hilang baganti warih d ito long pusako dijawek Macam pusako kalau dikaji pusako tabagi kapado ampek

A dat ka naiak ka satu rum ah m intak lah ijin pado pamiliak Partam o banam o pusako darah bapaknyo kuriak anaknyo rintiak

Adat manjago huru haro rum ah balembai tapian babaso Kaduo banam o pusako bangso anak harim au kan balang juo

Adat pusako adat nan asa biriak-biriak tabang ka sasak dari sasak tabang ka laman

76

PNRI & Balai Pustaka

Katigo pusako galadari n iniak tu run ka m am akdari m am ak ka kam anakan

Adat kam puang ado tu onyo pam ban tu panghulu dalam nagari K aam pek banam o pusako hara to hara to paninggalan dari si mati

22. SANDO

Harato miliak bapindah tangan dek gadai, sando, ju a jo bali;Pusako tinggi kalau digadaikan "sando" n am onyo m anuru ik sajarah

Sah sando baasak-asak sah p iu tang batunggu-tunggu Pam bagian sando pulo dikacak tigo m acam n y o handaklah tahu

Jokok tagadai tanah pusako sabalun ditabuih urang kuaso Partam o "sandoro" sando biaso lamo m asonyo duo tahun katigo

Tak buliah tasando iyolah rimbo karano panghulu pagang kakuasaan Kaduo banam o "sando kudo" lamo m aso n y o tiad o parjanjian

R um ah adat di dalam kam puang tak buliah sando tan tang itu Katigo banam o "sando aguang" maso saisuak harago tak tantu

23. SABAB SANDO

Sando baakui, ju a salamat

PNRI Balai P

buliah ditabuih jan jilah tiboNan m anyababkan sando m anuruik adattum buah di utang ampek parkaro

Syarat sah sando m amakai sasi sapakat warih nan m anyandokan Sabab partam o pulo dikaji rumah nan gadang kalau katirisan

Jokoknyo sando handak dilakukan mamak kapalo warih punyo parentah Sabab kaduo kito sabuikkan maik tabujua di tangah rum ah

Kalau ka anak harato tasando sando kudo sasuko hati Dibilang pulo sabab katigo gadih lah gadang indak balaki

Adat baso basi pulo tasabuik iyolah galu-galu nan saganggam Sabab kaam pek bagai panutuik kalau mambangkik batang tarandam

24. PATUIK DIPAKAI

Pisang gadang dim akan m urai tum buah di padang batu tigo Adat baparang patuik dipakai asa ijan bam ain sanjato

Pisang gadang dimakan murai tum buah di padang batu tigo Urang baparang kalau pandai buruak jo baiak tantu tajago

Pisang gadang dimakan murai tum buah di padang batu tigo

78

Baparang kalau tak pandai dipam ainkan urang sarupo rago

25. IKATAN ADAT

Ladang babintalak kok rimbo barajoki Adat babuhua sintak syarak babuhua mati

Babarih babalabeh baukua jo bajangko Bapikia m anuruik barih balabeh barih diukua balabeh dijangko

Barih baukua jo papatah iyolah barih nan baanggo Balabeh baukua jo patitih iyolah balabeh nan batanggo

26. LIMBAGO ADAT

Adat dipakai baru kain disandang usang Limbago adat nan balaku tigo m acam nyo kalau dikambang

Pandai m andayuang m analungkuik puawang biduak di Muaro Partam o alua jo patuik m alatakkan sasuatu di tam peknyo

Karih banamo si Samparono bingkisan rajo dari jauah Kaduo anggo jo tanggo iyolah limbago nan sapuluah

Manyirah rupo buah sago kalau nan kundi iyolah kuriak

79

Katigo raso jo pareso kam anusiaan babudi baiak

Singgalang gunuang bakabuik bakabuik hari ka sanjo Baundang kapado alua jo pa tu ik bahukum kapado raso pareso

Buah palo babungo mudo bungo nan tu m buah di pucuaknyo Raso nan tu m b u ah dalam dado pareso tim bua di kapalo

27. LIMBAGO NAN SAPULUAH

Tasabuik nagari P ayokum buah Koto nan A m pek K oto nan Gadang Luhaknyo Limo Puluah Koto A dapun limbago nan sapuluah duo "cupak" ampek "undang" d itam bah pulo jo ampek "ka to"

Dalam papatah ado basuo kalau dahulu disasai m anjadi tuah kamudian Manolah inyo cupak nan duo partam o cupak usali kaduo cupak buatan

Di Koto Laweh A m pek Angkek Tumangguang Putiah niniak usali nan basasap bajarami nan tacelak tam pak jauah Manolah undang nan ampek undang luhak undang nagari undang-undang dalam nagari dan undang-undang nan duo puluah

80

PNRI & Balai Pustaka

Sapu tangan basuduik ampek tiok suduik babungo-bungo bungo ta latak dalam lipatan M anolah kato nan ampek Kato pusako kato balimbago kato dahulu kato kam udian

28. PAKAIAN NAGARI

N angkodoh ingek di kam udi padom an usah d ilupokan Adapun pakaian di nagari limo syara tnyo rang ka tokan

Dalam limbago nan sapuluah anggo tanggo adat salingkuang Partam o ado balabuahm ahubuangkan kam puang dangan kam puang

H andak hino bakarupa tan handak mulia tapati jan ji Kaduo ado batapian tapian sumua tam pek m andi

H andak tuah ba tabua urai supayo tahu urang di kam puang Katigo ado babalai m ato aia tu m puan batuang

H andak kayo badikik-dikik handak tapuji bam urah-m urah Kaam pek ado bam usajik tam pek ibadat m anyam bah Aliah

Kok naiak iyo dari jan jang kok tu run iyo dari tanggo Kalimo ado bagalanggang tam pek batam u basuko-suko

29. BUJANG

Banyaklah ladang parkaro ladang ladang nan lereng tanam i tabu Banyaklah bujang parkaro bujang bujang nan ampek usah ditiru

Tanami batuang di nan tunggang di gurun baparak lado K ononlah bujang alang-alang kalau barangin rancak geaknyo

Baranang itiak di nan rawang batabek ikan di nan gauang Kononlah bujang mangapalang di ma tagak kum ari tangguang

Kabau bahim pun tangah padang nan bancah jad ikan sawah Jokoknyo biyang kuciang jalang laku saroman jo m antirah

Di lam bah kabau bakubang di munggu pandam pakuburan Adapun bujang manarawang pangana salalu tak di badan

30. PANUTUIK

Anak rang di Padang Panjang nak lalu ka Pandai Sikek m anuju ka Koto Tuo Kurang pandai m arantang panjang elok dikum pa mak nyo singkek singkek sakadar ka paguno

Masaklah padi batangkai-tangkai dalam satangkai ado nan lareh

82

PNRI & Balai Pustaka

Kok senteng m in tak dibilai kalau singkek m in tak diuleh

Silang lah nya to p angka cakak parang tasabab dek sangketo Batuka m in tak dianjak barubah m in tak disapo

A nggang jo kekek bari m akan tabang ka pan ta i k ad u o n y o Panjang jo singkek paulehkan supayo tacapai nan dicito

Kok ado sumua di ladang buliah k ito m an u m p an g m andi A m pun jo m aaf m in ta pangarang di siko gurindam disudahi

PNRI Balai Pustaka

1. SAKAPUA SIRIAH

M ulonyo ham bo ka m aram bah baringin ja tu a h ta t im po hanyu ik kasiak badarai-darai batang lim pato dilampaikan M ulonyo ham bo ka m anyam bah lah ijin dari nan tuo-tuo bukanlah h am b o cadiak pandai limbago kato disam bahkan

Anak rang K oto Malampahm anurun lalu ka Kinalihandak m anja lang K oto TuoSungguah pun ham bo tagak m anyam bahm am in tak ampun ka nagarisarato ka urang tuo-tuo

Buah siriah intan jo podi ditanam indak kun juang tu m buah karakok m anja la ateh batu basaluak batang bungo lado Diangkek sambah d ianjuang budi disusun ja r i nan sapuluah d itakuakan kapalo nan satu d ihun jam kan lutuik nan duo

Naiak ka anjuang tulih perak kabasaran padang nan bacabuik langkok jo gandang pararakan Manggigia badan dibao tagak raso kalu lidah m anyabuik bana tak buliah diilakkan

M anuju lauik baharullah masuak kualo Indogiri

84

PNRI & Balai Pustaka

manamui datuak Syahbanda tagamang puti dek manampak tasirok darah di dado Jokok tasabuik di nan salah m anaruah malu badan diri kalau tasabuik di nan bana sananglah hati niniak mamak sarato nan hadia kasadonyo

2. SIRIAH DI CARANO

Dirandang-randang mamasak dikirai-kirai ka banda tatangguak ikan gulamo Dibilang-bilang diatok dicurai-curai dipapa disam bahkan malah carano

Ramo-ramo tabang malayang malayang ka K oto Tangah banyaknyo ampek puluah ampek Indah carano bukan kapalang talatak di tangah-tangah di lingkuang urang nan rapek

Basaluak batim bo deta buatan anak Koto Gadang ameh bapaluik dari Sianok haragonyo tinggi m am bubuang Carano banamo carano basa jonggaknyo bak tiuang ka tabang indah nan bagai alang ka inggok baukia bapucuak rabuang

Cumadu intan karih pusako paluik perak kilek bak camin buatan Sariak Sungai Pua B atatah bamego-mego

85

baaleh jo kasib rum in carano nan datang dari Banja

Turun tam u ru n anak puti cucuran Hawa dangan Adam asa nan dari sarugo Pirdauih antah satimbang jo b idodari Siriahnyo udang tam pak hari siriah t im balan kuku balam gagangnyo bapantang putiah b uahnyo intan dangan podi

Sultan Iskandar Zu lkam ain i ba tanduak ameh sandirinyo ka tu ru n an niniak sunduik basunduik Daun siriah ka kusuak m andi usah ka ratak retai tido usahkan layua kian hiduik

3. KAWAN SIRIAH

Puti banam o Puti Duanggo babaju andun tu m andun m ara tu ih camin di kakinyo intan jo podi bakilek-kilek Lorong kapado dang p inangnyo pinang ba tan tak nan b a tu n tu n bak dasun dibalah duo nan bak bawang dibalah ampek

Baju bajaik jo kulindan ratak di tangah ba ja rum ek turak turang biludu gandun suok kida siba ba tan ti P inang ba tangnyo nan linggayuran satahun tupai m am anjek ja tu a h ka bawah jad i ambun banam o si A m bun Suri

86

PNRI & Balai Pustaka

D atang ku lindan dari Cino bua tan ja m b a k ja m b u urang di R uhun bapa tam ukan lah sudah mangko dipakai Lorong kapado dang sadahnyo sadahnyo langkitang gadang babasuah jo pati santan bakipeh jo ambai-ambai

Bak b intang disungkuik malam bak bulan cayo tak abih nam un parm ato tak barubah kilek tacelak tam pak jauah Sadah nan putiah bak banak balam dipalik jo jari manih bakisa k a ja r i tangah usah ka usak kian panuah

Kain Kaliang namo kainnyo dalamak Makah namo dalamak ba jam bua suto bapiliah sajangka pucuak rabuangnyo tasungkuik di jam b a makan Lorong kapado dang gambianyo buatan puti Sarilamak sapipia ja tu a h ka siriah m am bayang sampai ka m uko lam aknyo tingga di rakuangan

Saluak basaluak aka Cino kalam untiang dirameh-rameh kaik bakaik langgam bungo kiriman puti Saribulan Lorong kapado tim bakaunyo santo aluih si dami Aceh saheto panjang ja luanyo harun satahun pajalanan

4. S U K U

Marantau Parpatiah nan Sabatang balayia sampai ka nagari Cino Asanyo ' 'suku '' di tanah Minang K o to , Piliang, Bodi Caniago

Kambang manusia bapacah suku adapun suku duo u m puaknyo Koto Piliang um puak nan satu um puak kaduo Bodi Caniago

U m puak partam o K oto Piliang Sikumbang, Jam bak, Tanjuang, Malayu K utianyia , Guci, Dalimo, Pisang Payobada, Salo, Galumpang, B anuham pu

Ditambah Pagacancang, Damo jo Tobo Mandailiang, Bendang, Kampai, Patapang Bijo, Panai sarato Sakijo tamasuak ju o ka Koto Piliang

U m puak kaduo Bodi Caniago Sungai Napa sarato Singkuang Lubuak Batang, Panyalai, Mandaliko Simagek sarato jo Sipanjang

Banyak nan lain di Bodi Caniago namo suku kalau dibilang Di Koto Piliang baitu pulo karano manusia batam bah kam bang

Dek lamo maso nan dijalang um puak nan duo tapacah pulo Jam bak, Malayu, Caniago, Piliang sungguah babagi basatu juo

B adunsanak tibonyo urang sasuku tiok suku ado panghulu

88

M arantau dakek mancari indu m arantau jau ah mancari suku

5. KARIH PANGHULU

Karih bahulu si Bintang Timua bacalak salimpo alam Padang panghulu lah tam usahua jauah jo dakek inyo lah paham

Basinganga sabalun paneh kileknyo m angalimantang Bagi panghulu sagalo kameh apo urusan pantang m anupang

Karih bapantang diantakkan karih mancam uak sandirinyo Sapandai-pandai urang m ailakkan aibaliak pulau kanai juo

Alun bakilek lah bakalam bulan lah ganok tigo puluah Alun diliek alah paham rupo lah jim ek dalam tubuah

Saruangnyo kayu m ahadun basa tum buah di lereng kalantuangan Banyak baliuang sumbiang batuka kayu nan indak tarabahkan

Batangnyo sagadang banang daunnyo salaweh padang Buahnyo sagadang gantang diambiak kini dimakan kapatang

Batangnyo sagadang banangcadiak tak suko manjuaiRunciang tak namuah m ancucuak urangsumbiang nan usah maluasi

Kok lalu d i ja la n rayo kalau mandi di aia janiah M ahukum adia " b a n a " k a tonyo baiak jo buruak nan basisiah

Kok barabuak iyo bajantiak kalau rasan dilengganginyo Panghulu condong ka nan baiak m ala takkan sasuatu di tam peknyo

D aunnyo salaweh padang padang nan laweh tak takiro Alam leba padangnyo lapang tanang panghulu jo karajo

Diambiak kini dim akan kapatang tiok salah ado h u kum nyo Bia salah ketek jo gadang h u kum nyo alah tasadio

Kok indak kanai dek ujuangnyo kanai singanga ka mati juo Kok tak ta tangkok tangan kasalahannyo tando beti ka dapek juo

6. M A N T I

Panghulu iyolah m angkuto nagari ulama m anjadi suluah bendang Manti iyolah parm ato nagari parik paga nyato Dubalang

Kawajiban manti mangikek kato dakwa jo jaw ab dipajodohkan Mampasauakan beti jo tando ameh jo perak dipatam pinkan

Ditambah pulo kawajiban manti m am bao parkaro kapado hakim

90

PNRI & Balai Pustaka

Ditiliak pulo sagalo sasi sarupo jaksa panun tu ik hukum

Tando alamat kalakuannyo adolah pulo ampek m acam nyo Babinaso sangketo, m an y u d ah k an sangketo m alam bekkan sangketo, baruliah sangketo

Tando k a ja d i binaso sangketo maninggakan hukum jo adatnyo Atau kalua pado adatnyo bagadang kato , m aniayo nan basangketo

Tando alamat kan m anyudahkan sangketo m aan tokkan masalah karano ragunyo

Lamah usaho lam buik ha tinyo diam maninggakan tam ak jo lobo

7. M ARTABAT PANGHULU

M artabat panghulu sambilan m acam nyo par tam o m angatahui salah jo bana Tiok masalah disalidikinyo nan salah "salah" nan bana "bana"

Kaduo ba alemu di dalam dado tahu di adat jo limbago Ka pai tam pek ba tanyo ka pulang bakeh babarito

Martabat nan katigo iyolah "kayo" kayo di hara to kayo di adat Ado singguluang dari k aum nyo ado pusako ado ulayat

M artabat panghulu nan kaam peknyo basipat "m urah" dalam sagalo Murah daripado pihak hara to m urah daripado bakato -kato

Kalimo "jago sangaiklah ingek jo k o k baparak suko m amaga M am pagunokan m ato un tuak maliek m am pagunokan talingo un tuak pandanga

M artabat kaanam iyolah "saba" urang nan saba kasihan Allah Di dalam "saba" t im bua "nan bana" kalau lah bana tando tak salah

Alun bakilek lah bakalam m artaba t k a tu ju ah "arih" nam o n y o Takilek ikan dalam kolam lah tantu ja n ta n ba tinonyo

Nan kasalapan m artaba t "budi" urang jauhari jo bijaksano Jokok nan baiak iyolah budi kalau nan indah iyolah baso

Nan kasambilan m artaba t "pa rh im p u n an " pusek ja lo pum p u n an ikan M artabat panghulu nan sambilan handaklah basuo dalam amalan

8. TAMPEK TAGAK

Barmulo sajak dunia takam bang Adam jo Hawa niniak manusia M amak tagaknyo di p in tu hu tang kam anakan tagaknyo di p in tu bayia

Dalam sarugo nan tu juah pangkat di sinan adonyo bidodari Panghulu tagak di p in tu adat jadi m angku to di nagari

Zulkarnain nam onyo sultan baka to -ka to lidahnyo pasiah

92

PNRI & Balai Pustaka

Rang tuo tagak di p in tu panyalasaian kusuik manyalasai karuah m am pajan iah

G unuang Singgalang jo Marapi sumarak Minang pulau Paco D ubalang tagak di p in tu mati m am aliharo nagari sarato isinyo

Tasabuik Rajo nan Tigo Selo di M inangkabau duduak m am aren tah Manti tagak di p in tu sangketo m an u n tu ik anak buah kalau basalah

H ukum adat b abuhua sentak hukum agamo b abuhua m ati Malin nan tagak di p in tu syarak suluah bendang dalam nagari

9. PA N G H A SILA N RAJO

Rajo Alam Daulat yang D ipartuan nan basum ayam di Pagaruyuang A dapun rajo ado panghasilan ameh m a n a h jo cupak bubuang

Panghasilan rajo kalau dibilang iyolah am pek parakaro Masuak ka rantau dicukai barang "h ak daciang" itu nam onyo

K aduo banam o "pangaluaran" m am bayia cukai kapado rajo Sagalo barang parniagaan dari rantau d ikaluakanyo

"U bua-ubua" nam o nan katigo samacam cukai hasia lauitan

Dibayia cukai kapado rajo um pam o m aam biak garam jo ikan

K aam pek banam o "gantuang kam udi" samacam cukai pa labuahan Kapa parahu nan lah bagantuang kam udi kapado rajo cukai bayiakan

Tamasuak kapado panghasilan rajo upe ti nan datang dari rantau D atuak M angkudun m anarim okannyo m anuru ik m am in tak ka ran tau-ran tau

10. MAISI ADAT KA PANG H U LU

Kalau karih ado bahulu jo k o k padang ado bam ato Kalau disabuik panghasilan panghulu adolah ampek pulo m acam nyo

Kapa lalito dari hulu m anam puah om bak nan babuiah m anu ju arah ka Muaro sarek m uatan di dalam nyo P artam o "adat bungo kayu" adat m ancancang jo m alatiah atau m aam biak hasia r im bonyo maisi adat m anuang limbago

Sirawik bari bahulu diasah batu parm ato bakilek di ja r i tangan batu nan banyak kasiatnyo K aduo "adat takuak kayu" m am b u ek ladang dalam rimbo d itakuakkan kayu parbatasan maisi adat m anuang limbago

94

PNRI & Balai Pustaka

Badeta kain bam utuharago satimbang jo nagaribaukia tulih jo tanganrang K o to Gadang nan m a m b u ek n y oKatigo "adat tanam ba tu"ijin m anaruko di tanah m atidi lantak batu pasupadanmaisi adat m anuang limbago

Batiuik angin baharullah badaram -daram gunung barapi t ibolah topan bacam pua guruah kapa lah ilang padom annyo K aam pek "adat bungo tanah" ijin m anam bang tanah m ati kalua satu dalam sapuluah paisi adat panuang limbago

11. DALAM RAN TA U

K ununlah gadih M inangkabau gadih ba tanun ateh rum ah baka to basopan santun A dapun adat dalam rantau salah sarum pun nan baungkah salah sapucuak nan dibantun.

Gadih Minang lah tam usahua baba ju kuruang babatiak pasalin tilakuang nan indak tingga Balarang tando basaua atau pun tahia ameh ba tam pin tuh u ak parang dakwa m andakw a

Kuaso rantau "pitunggua" nam onyo ladang banyak banam o "lindang" adat pusako baitu ju o

Bajanjang-janjang paka iannyo basupadan bakalang batang sahino samalu apo karajo

Baju dijaik pu ti-pu ti turang-turang b iludu gandun guntiang m anih j a iknyo rancak Ka bukik samo m andaki ka lurah samo m anurun aia jan iah ikannyo jinak

Kok pinang m asak bagoyang di batangnyotabu balingka di u reknyohinggok m ancangkam tabang m anum pum anuruik adat jo limbagoKok pinang tingga di tandannyosiriah nan tingga di gagangnyonilai hilang harago lalupulang ma alun ka nan p u n y o n y o

Babiduak indak bakayuah balayia 'indak bapadom an alamat tak sampai ka tu juan Kok ta injak-injak di labuahtaelo-elo di tapiannan punyo ran tau punyo tanggungan

12. HARATO PUSAKO

Dikaji pulo harato pusako pusako tinggi pusako randah Pusako tinggi miliak basamo ka suku lain tak buliah p indah

Pusako tinggi tak buliah pu tu ih dari m am ak tu ru n ka kam anakan Kalau ado kaum nan putuih si warihnyo nan paliang badaka tan

96

Kaum nan dakek nan sajari itulah kaum nan ka buliah Kok indak ado nan sajari ka nan sa tam pok baru diagiah

Kok indak satam pok jo sajangka baru nan saheto atau sadapo Pusako tinggi tak buliah dijua kalau gadai ado syaratnyo

Pusako tinggi tam bilang basi miliak kaum itu nam onyo Walau pun kaum kam bang di nagari nam un pusako tinggi baitu ju o

Tasabuik pulo pusako randah d inam okan ju o tam bilang ameh H andak dijua atau dihibah atau digadai tak ado salah

Balaki bini kalau bapisah m am bagi hara to kalau nak tarang Suarang diagiah sakutu dibalah nan tapa tan tingga nan dibao pulang

Basawah ladang ju o baitu kok hu tan tanah handak dibagi Bacakuak barih ba takuak kayu badulang aia sarato nasi

K arano gadai p indah harato atau dek ju a atau pun sando Agiah jo hibah baitu pulo tangga hak miliak baganti nan punyo

13. ADAT SUMANDO

Batagak gadang alek baradat sipangka jua ro jo pitunggua

PNRI Balai Pustaka

A dapun sum ando m anuru ik adat nan bak abu di ateh tunggua

Marawa tatagak sabalik m edan m edan bapaneh medan pasam bahan Kok m akan tak buliah m ahabihkan m ancancang tak buliah m am u tu ih k an

R um ah gadang agiah batirai balangik-langik batabia pulo R um ah nan lai batungganai kam puang nan lai ba rang tuo

Gaba-gaba ketek batali-tali nan gadang ka ganti pin tu Walau pun elok m ukasuik hati jo m u p ak a t ju o m angkonyo lalu

B unyi-bunyian bak. ka luluih bunyi ta lem pong tingkah batingkah bunyi aguang salo m anyalo Tali ta ran tang indak pu tu ih .Sangkutan tagantuang indak sakah n am onyo urang sumando m any u m an d o

14. BARALEK

Si Gum arang nam onyo kudo tapaw ik di tangah padang Alek adat duo m acam nyo alek ketek jo alek gadang

Nak carai antakan surek nak kawin tando batimbalan A dapun banam o alek ketek alek nan ketek dipasangkuikkan

98

PNRI & Balai Pustaka

Alek ketek pasangkuikkan barundiang m am ak jo ibu bapo Dilapeh urang dek sipangkalan ka hilia ka m ud iak mam anggia nam onyo

A dapun alek gadang bapagantuangkan bagantuang ka Malin jo Panghulu M anti dubalang nan m am pasam okan mamacik. alek ku tiko itu

Alek gadang nan "b a sa n d a ra n " nan tuo-tuo di dalam kam puang M aadokan sagalo kakurangan maisi nan luak m an im b u n nan cakuang

Alek gadang nan "ba tam bangan" pandai maagak jo manenggang Alek tak jad i bakakurangan gantang tak luak cupak tak cakuang

Alek gadang nan "bacamin'" baurang pandai dalam nagari Tinggi randah lahia jo batin hereng jo gendeng dikatahui

Alek gadang nan "bajanang" pa tu ik jo m ungkin d ika tahuinyo Kuaso janang m an d u d u ak k an urang alek nan duduak di tam peknyo

15. M A R TA B A T MANUSIA

M artabat dubalang adolah limo barani taw aka ingek jo jago Kasiah kapado sanak sudaro m urah lakunyo barang karajo

99

PNRI & Balai Pustaka

M artabat rang tuo salapan parkarobaraka baalem u m urah jo kayom anjago barang ka ra jonyoBasipat saba sapanjang masotara ju nan batua dipegangnyohati anak kam anakan pandai m am aliharo

M artabat rang alim ampek m acam nyo saba tawakal ka Tuhan nan Aso tahu kapado kaadaan dirinyo Manih m uluik baka to -ka to suci lahia sarato ba tinnyo itu rang alim m usahua alimnyo

A dapun m ar tab a t laki-laki t idua siang malam bajago kalau m am acik taguah-taguah samo barek jo k o k m anim bang Bajalan paliharokan kaki maliek paliharokan m ato baka to pa liharokan lidah kalau m aukua samo panjang

Adapun m artaba t param puan m am akaikan sipat pamalu paham tak nam uah kacudiran Bajanji m ungkia inyo pantangkan duduak tagaknyo jo alemu siang malam tatap baiman

16. HUKUM PANGHULU PART1APAN SUKU

Salah cancang m am bari pam peh salah makan m am utahkan Salah bunuah m am bari baleh salah tariak m angum balikan

100

PNRI & Balai Pustaka

Cabuah dibuang uzur bapakaikan sasek suruik gawa m aubahkan Kok m anyalang m am ulangkan dapek sajo kalau dibarikan

Ka tanah lakang balalukan utang dibayia p iu tang ditarim okan Babatulan babayaran bahukum bapa tu tan p iutang ditagiah m anariak m angum balikan

Nan m ancancang ju o nan m am bari pam peh bau tang iyo babayaran Nan m am b u n u ah ju o m am bari baleh bap iu tang iyo ba tarim okan

Nan gawa ju o nan manyasa nan m ahilangkan ju o nan ka mangganti Itulah hukum nan asa partiapan suku dalam nagari

17. M ANCARI HUKUM

Patah tum b u ah hilang baganti pusako tu run ka nan m udo M anuruik biaso dalam nagari mancari hukum tigo parkaro

Adat pusako kok nyo tibo aia satitiak ka tirih tido Mancari hukum nan partam o iyo dicari jo bicaro

Rajo Alam rajo kuaso urang jauhari lagi kiram at Mancari huk u m nan kaduo iyo dicari m anuru ik adat

PNRI Balai Pustaka

Biludu gandun nam o kainnyo baguntiang bajaik indak Mancari huk u m nan katigo iyo dibandiang dangan syarak

Harato kaum dipusakoi anak kam anakan pagang um anat Nan m ahukum di nagari iyolah pangadilan adat

18. RA N G MINANG

A dapun urang M inangkabau di masarakaik d u duaknyo samo indak balabiah jo bakurang bangso nan indak batinggi barandah Suko manggaleh jo m aran tau ingin nak m aju sagalo karajo m anun tu ik pangatahuan sagalo bidang dalam ba lom ba pantang mangalah

Rang Minang hiduik dalam pusako ado bakorong jo bakam puang Ado barum ah jo batanggo batungganai rum ah ba tuo kam puang

Langkok b ap a y u a n g jo basuku banagari tak dapek dianjak Tiok suku ado panghulu tiok kam puang baniniak mam ak

Banyak pamili basangkuik pauik bam am ak baanak kam anakan Sanak sudaro karik jo barik babako baki baipa bisan

B asum ando basaluak baluak basapiah balahan ba jum bai alai

102

PNRI & Balai Pustaka

Kok kurang tukuak m anukuak kok senteng bilai mambilai

Kalau ta randam samo basah jo k o k taham pai samo kariang Samo m andapek tibo di tuah

jo k o k cilako samo ditangguang

Hanyo ganggam nan lah baun tuak paadokan balain-lain Jokok hara to buliah d itukuak pusako dijua iyo tak m ungkin

Lapuak-lapuak dikajangi usang-usang dibaharui Aib kaum dalam nagari rum ah tanggo kok tak badiri

Adapun nan tuah di dalam kam puang rum ah tanggo langkok tadiri Bahutan tanah basawah ladang bapinang karam bia bakabau jaw i

Tak kuniang karano kunyik tak putiah karano kapua tak gadih dek kain basalang tak kayo dek ameh pam bao Nan elok samo dipacik nan guriah samo dilipua nan buruak samo dibuang abihlah rundiang dek baiyo

Ka suok ja lan ka surau ka kida ja lan ka pakan iyu bali balanak bali ikan panjang bali dahulu Rang Minang kalau m arantau kam puang nan indak balupokan

PNRI Balai Pustaka

ibu cari dunsanak cari induak samang cari dahulu

19. K A B ILANGAN

Binaso tuo m aninggakan sopan binaso rang m udo maninggakan m ardeko Disabuik pulo "urang nan kabilangan" adolah limo pi ia m ar tab a tn y o

Binaso kam puang maninggakan kasapakatan binaso m anti maninggakan kiro-kiro Aso, sagalo urang nan d ituokan par tuo , panghulu atau pun rajo

Binaso rajo maninggakan kaadilan binaso hakim maninggakan naraco K aduo sagalo urang nan bapangatahuan elok jo buruak dipasisiahkannyo

Binaso pagawai manyanggah pam aren tahan binaso dubalang karano panakuik Katigo urang nan m angandalikan sagalo karajo nan patu ik-patu ik

Binaso Islam maninggakan sambayang sam bayang itu tiang agamo K aam pek nan manjago parik rantang m angatahui m usuah dari ma ka tibo

Urang kabilangan ado caceknyo ya itu sagalo nan ka m am binasokan Kalirno urang nan kayo suko m anolong nan bakakurangan

104

PNRI & Balai Pustaka

20. U R A N G KAYO

Niniak m uyang kito dahulu kalo m am buek ta ra tak di dalam rim bo Banyaklah kayo parkaro kayo adapun urang kayo limo m ar tab a tn y o

Dibangun po n d o k lah duo tigo r im bo m anjad i sabuah ta ra tak M artabat par tam o di urang kayo sakali-kali usahlah tam ak

Induak ta ra tak dusun nam onyo basawah baladang rum ah lah rami M artabat kad u o di urang kayo m an u n tu ik malu sanak famili

Dusun barubah m an jad i ko to tiok suku ado panghu lunyo m ar taba t katigo di urang kayo m am aliharo nagari usah binaso

P am ban tu panghulu m anti n am onyo pagawai dubalang sarato malin M artabat kaam pek di urang kayo pam urah kapado urang musikin

Sasudah ko to nagari pulo panghulu kapalo nan m am aren tahnyo M artabat kalimo di urang kayo m anjauahkan bala m anulak bahayo

21. PA N TA N G A N MANTI

Manti samuik m anti nan lamban sagalo kawajiban balalai-lalai Asa tasabuik baurusan nam uah ta la tak jad i bangkalai

PNRI Balai Pustaka

Suko m am u tu ih ka to urang awa didanga akia indak Walau nan bana disabuik urang nam un di inyo ta tap indak

D uduak an ta ro kawan jo lawan m am ijakkan ba tuang sabalah N am uah bapihak pado lawan di sinan ka to pu tu ih sudah

Ado nan tahu m andanga sajo suko m ae tong buah baju M angaluakan pandapek tak nam uah pulo baka to -ka to m anaruah ragu

Ado kalonyo rajin di pangka p u tu ih parkaro tak pai lai Di urang p u tu ih awak lah tingga tahia ameh tahia ameh tak urang bari

Atau sarupo porkoro l bam bu suko m anarim o uang suok Urang parkaro saroman diadu kaduo balah pihak diagiah arok

Manti panuru ik pulo pantangan nam uah m aikua ka to urang Dalam sidang tak masuak etongan binguang di awak cadiak di urang

Tasabuik pulo m anti "ra jo" suko m am aren tah babana surang Apo k a to n y o diikuik sajo salah jo bana indak ditimbang

Itu salapan macam pantangan jauha i bana kok jad i manti Kalau dipakai pantang nan salapan dianjak layua d ibubuik mati

106

PNRI & Balai Pustaka

22. KALABIAHAN MANUSIA

Apabilo dilabiahkan babuek baiak daripado babuek jahek Itulah manusia nan cadiak malatakkan sasuatu di ateh tampek

Apabilo dilabiahkan babuek jahek daripado babuek baiak Itulah manusia nan sasek tagolong kapado urang munapiak

Apabilo dilabiahkan basipat saba daripado basipat bodoh Itulah urang nan bana baagamo baradat tagaknyo kokoh

Apabilo dilabiahkan basipat bodoh daripado basipat saba Itulah urang nan ciroboh abih bicaro hilanglah aka

Apabilo dilabiahkan rajin daripado basipat sagan Itulah manusia nan yakin sagalo mukasuik disampaikan Tuhan

Apabilo dilabiahkan sagan daripado babuek rajin Itulah manusia hilang kabajikan wakatu abih dek bamain

Apabilo dilabiahkan jago daripado mangajarokan lalok Itulah urang ingek namonyo bapantang kanai sagalo adok

Apabilo dilabiahkan lalok daripado bajago-jago

107

Itulah urang nan tak elok aka hilang tumbuahlah seso

Apabilo dilabiahkan lapa daripado baparuik kanyang Itulah manusia nan mampagunokan aka tahu di sakik dengan sanang.

Apabilo dilabiahkan kanyang daripado manangguang lapa Itulah manusia tak pandai manimbang pikiran hilang dari nan bana

Apabilo dilabiahkan hino daripado maanggap mulia Itulah urang nan tahu di dirinyo sagalo karajo musti bapikia

Apabilo dilabiahkan mulia daripado maanggap hino Itulah urang nan pandia manusia tak tahu di asanyo

23. NAN PALIANG

Adapun kandaraan nan paliang tinggi iyolah banamo "aka"Kalabiahan manusia aka dibari abih aka baru tawakka

Adapun nagari nan paliang laweh iyolah banamo budi Manusia nan tahu bandiang jo kieh tenggang manenggang baso jo basi

Adapun pakaian nan paliang elok iyolah banamo "saba"

108

Diupek puji inyo tak talok di maro sangketo suko mahinda

Adapun palito nan paliang tarang iyolah banamo "alemu"Dunia akirat jalan tabantang urang baalemu urang tahu

Adapun martabat nan paliang mulia arif budiman cadiak candokio Itulah inyo martabat manusia manuruik adat jo limbago

24. URANG NAN DISAGANI

Kalau dibilang kato-kato kato rajo kato malimpahkan Urang sagan bukan dek kayo hanyo dek kuek malawan kajahatan

Kato panghulu ditiliak pulo iyolah kato manyalasaikan Nan jadi kasaganan urang juo nan kuek babalanjo untuak kabajikan

Samacam lai kato-katokato ulama kato hakikiKasaganan urang nan katigonan kuek mampaeloki parik paga nagari

Kato bahubuang kato pagawai Jokok dubalang mandareh katonyo Urang nan disagani sabuah lai usaho nagari kuek mangarajokannyo

Kalau rang banyak babaluak katonyo kato parampuan marandah diri

109

Urang nan disagani nan kalimo disalah bana inyo mangarati

Kato indak mati ka to n y okato iyo kato m anuru ikDisagani urang nan kaanam nyourang nan suko m anyalasaikan nan kusuik

Kato lahia kato dipajalani ka to batin kato d imakani Tamasuak kapado urang nan disagani urang nan pandai babaso basi

25. LIMBAGO MUFAKAT

Baiak dipakai jo m upakat jo rundingan bu ruak kok ka dibuang Di m ano dipapek cupak adat iyolah di balairuang panjang

Kok indak ado barado tak tam puo basarang randah Kok indak basabab bakarano tak limbago ka barubah

Di m ano tam bilang tahantak di sinan tinam an tum buah Di m ano dipapek cupak di sinan adat balabuah

Alah bakarih si Sam porono buatan rajo Majopahik Tuah basabab bakarano pandai batenggang di nan rahik

Kalau m ancancang balandasan jo k o k m alom pek basitum pu Mauleh sago mangasan m am buhua usah babuku

110

PNRI & Balai Pustaka

Apo namonyo limbago mupakat mato aia tumpuan batuang Taluak kato labuhan adat disabuik juo talago undang

26. LANGGAM MUPAKAT

Tasabuik parkaro janji kok janji iyo bapiagam Mupakat pulo dikaji mupakat iyo balanggam

Kok ikan iyo basiriang kalau buruang iyo bakapak Kok sawah iyo bapiriang kalau ladang iyo babintalak

Kawajiban Karapatan Adat Nagari tiok suatu dipakatokan Cupak buatan cupak usali nan ampek jinih anggota karapatan

Sumpah satia di dalam rapek maadok-i karajo basungguah-sungguah Kalau mangganggam arek-arek jokok mamacik taguah-taguah

Nan ampek jinih di dalam rapek mampakatokan cupak jo gantang Kalau siang iyo dipatungkek jokok malam iyo dipakalang

Nan ampek jinih barek tugehnyo ditiliak dari sagalo bidang Sabarih tak buliah lupo sanitiak tak buliah hilang

Rukun syarat tak buliah tingga kawajiban dalam barundiang

111

Duduak tidak akan bakisa tagak indak akan bapaliang

Malangkah di pangka karih bamain di ujuang padang basilek di kato-kato Jokok bajalan di nan luruih bahukum adia manimbang di nan bana kalau bakato

27. RAPEK

Kok bakato ba- nan pandaikok bajalan ba - nan tuokok balayia banangkodoKalau rapek di balai-balaitantulah ado pamimpinnyonan ka mangandalikan karajo nangko

Lingkaran manuruik adat pasuntiang kato limbago Kato dibao bamupakat rundiang dibao jo baiyo

Lamak lauak dikunyah-kunyah bakato sapatah dipikiri Ka ma condong mak nyo rabah ka ma tapek mak nyo pai

Bulek sagiliang picak satapiak lah bulek aia di pambuluah Bulek kato di mupakaik di sinan putusan dipacik taguah

Bakato indak sakali sudah bajalan indak sakali sampai bao bapikia sakiro-kiro Maso abih rapek tak sudah

112

banyak rundingan tabangkalai jan j ik an rapek nan ka tibo

28. MANIM BANG BURUAK JO BAIAK

Sadang duduak urang m am bidiak lapak-lapak sandaran badia m anem bak ondan di m uaro A ntaro buruak dangan baiak nan bak om bak parang jo pasia musin pabilo ka sudahnyo

Baham pa lapiak balayua daun m anjad i undang paralatan bapakai m angkonyo rancak U ndang-undang pokok nan tasusun b anam o cupak bua tan kato bua tan niniak m am ak

Langgam m upakat lah saukua kato bapadu nan lah tagok buruak jo baiak lah bacarai A dapun tim bangan nan batua m anuru ik taraju nan bagatok d iukua jo bungka nan piawai

B uruak jo baiak lah bacarai t im bangan m upaka t nan lah sudah lah bulek kato di nan basamo A dapun bungka nan piawai budi baiak nan batuah budi buruak nan cilako

Basatu manusia m anang bapacah m anusia kalah baitu ju o nan biaso M aambiak tuah bakeh nan manang

113

PNRI Balai Pustaka

m aam biak cilako bakeh nan kalah m anuru ik adat jo limbago

Budi ado bu ruak baiaknyo nan tuah iyo bam unpaa t nan cilako m aronyo gadang Dalam papatah ado basuo tuah manusia samupakat cilako manusia dek basilang

29. PANGKA

Ayam kuriak panjang kuk u ak n y o di tapi lasuang mangakeh-ngakeh Pangka cadiak kuek ba tanyo pangka binguang sangaik pamaleh

Ayam rimbo nan ketek kuru ih b a k o ta t-k o ta t di baliak rumah Pangka kayo himaik dan luruih pangka bansat baporah-porah

Ayam biriang batali rum in Ranggah sirah bacak di kaki Pangka maliang param pok pamain pangka pam urah suko m am bari

Ayam jalak bari bataji ikua takulai dek panjangnyo Pangka siak amuah mangaji pangka pandai rajin jo usaho

Ayam gombak pa ruahnyo putiah tali bakili di tambangan Pangka cakak suko basalisiah pandeka capek kaki jo ringan tangan

114

PNRI & Balai Pustaka

30. PITUA ADAT

Salatuih badia babunyi mancabua ikan di lauitan bakukuak ayam dalam koto Buek dipakai jan ji ditapati basipat saba handak pakaikan usah mangicuah maniayo

Kato umum kato binaso kurang pareso malu tum buah Gadang kato binaso nyao gadang karajo binaso tubuah

Kato takuik kato tak lalu sunatlah kato dipikiakan A dapun laki-laki iyo samalu kalau param puan iyo sarasan

Jawi malanguah dalam bajak kudo marengek dalam kakang Sabalun abih elok diagak usah manyasa di balakang

Jokok bakato ambiak bawah lamah di lua kuek di dalam Muluik m anih kucindan murah mukcr jan iah indak pandandam

Jokok bajalan mangudiannan ketek dikasihi nan tuo dimuliakansamo gadang lawan baiyoKok m akan usah m aabihkanmancancang sago m am utuihkanganggam nan usah dilapehkan sajo

Jokok anggan dinanti amuah jo k o k barek dinanti ringan jo k o k sampik dinanti lapang

115

Kalau mangganggam taguah-taguah kalau m anim bang bakaadilan kalau m aukua samo panjang

Kok bakato paliharokan lidah kok mahek paliharokan mato kok bajalan paliharokan kaki Hiduik nan usah m alupokan Allah lam ah lam buik bakato-kato budi baiak babaso basi

Kurang pareso malu kok tum buah diagak-agak m uluik bakato hati urang jan sampai luko Pagang padom an taguah-taguah bulek kato di pangkanyo pacah kato di ujuangnyo

31. DUNIA

Ragam dunia nyatolah banyak jo k o k dietong dibilangi Mato dunia lobo dan tam ak adapun talingonyo tam ak sakali

Hiduang dunia napasu kainginan angoknyo suko maupek-upek Lidah dunia panuah katakasiran tubuahnyo iyolah dangki kianaik

Paruik dunia ragu jo bim bang hatinyo aka tak samporono Ampadu dunia bangih jo berang

jan tuangnyo suko aniayo

Rasio dunia cimburu bakapanjangan parhiasannyo banyak harato tak hala

116

Balakang dunia panuah kabancian h ad apannyo durhako ka Allah Taala

Udu dunia m am adokan nan ado san ja tonyo suko mancacek-cacek Hulubalang dunia kijik sangketo kak inyo m ungkia ja n j i tak tapek

Suok dunia baberang-berang k idanyo marugi tak balabo R um ah dunia r ia jo riang pagawainyo p itanah sam ato-m ato

Cinto dunia balalai-lalai kandaraannyo duto tak amanah Pakaian dunia haram nan bapakai pa l i tonyo lupo kapado Allah

Bapak dunia bagilo-gilo ibunyo suko babanyak-banyak Sudaronyo jah ia sadonyo suaminyo bohong jo bongak

Anak dunia m abuak-m abuakkan cucunyo gilo suko ka najih M akanan dunia kikia bakapan jangan m in u m an n y o kanciang ibilih

Gam baran dunia bateh tiado cam pua baua laki-laki param puan Hiduik di dunia aka paguno buruak jo baiak handak bedokan

32. TANDO U R A N G NAN BARAKA

A dapun tando urang nan baraka ado sapuluah parakaro Nan sapuluah tando urang baraka limo di lahia limo di ba t innyo

6v)PNRI s X - Balai Pustaka

Mano nan limo masuak di lahia partam o badiam diri Sabalun baka to inyo bapikia apo akibat ka badan diri

Kaduo tam asuak di nan lahia m anahani berang jo bangih Urang pam berang kurang bapikia napasu dikandalikan setan ibilih

Tando katigo di lahia ju o urang nan suko m arandahkan diri Pandai bagaua jo sia sajo indak basipaik tinggi hati

Nan kaam pek pulo disabuik urang nan suko baram ah-ram ah Budi haluih tak barek muluik baka to salalu ambiak bawah

Nan kalimo tando urang baraka tam asuak kapado nan lahia ju o Baama saliah sarato taw akka baiak jo buruak dipasisiahkannyo

Tando nan limo alah dibilang tamasuak nan lahia tando baraka D itam bah limo supayo jan kurang limo dibatin manusia baraka

P artam o baka to -ka to dangan kabajikan bicaro dahulu kudian mangecek Itulah urang arih budim an b a tu tu a sopan baka to lambek

K aduo kuek m angara jokan ibadat kaw ajiban baagam o d ituna ikannyo M anyam bah Allah sangatlah taat basurang-surang atau basamo

118

4PNRI Balai Pustaka

Katigo takuik kapado Allah m angikuik sagalo p a ren tahnyo D ituruik suruah diantikan tagah dunia akirat tapaliharo

K aam pek urang nan suko m ahindakan doso tak nam uah bajalan di tapi tabiang Jalan d i tam puah ja lan agamo bapan tang bana ka m anyaleweng

Tando kalimo m anahan diri daripado b a b u e k ja h e k Tando nan sapuluah lah nyato kini handak paham kan sampainyo dapek

33. TIM BANGAN AKA

Banyak timbangan parkaro tim bangan tim bangan aka pulo dikaji Partam o m angati barek j a ringan dapek d ipaham kan aka jo budi

Timbangan aka nan kaduo mangati tinggi jo randah Aka nanm aklum musiah bandiangnyo pu tusan aka tak barubah

Katigo pulo tim bangan aka mangati labo jo rugi Tiok dalia m akanan aka masaalah pulang ka pangka kaji

T imbangan aka nan kaam pek mangati hino jo mulia Urang baraka indak ka sasek mamiliah hino dari mulia

A dapun nan kalimo tim bangan aka m angati sapasalin pakaian tubuah

PNRI

119

&Balai Pustaka

Ado pakaian m anusia baraka indak baraka bapakaian tak nam uah

Timbangan aka nan kaanam m angati karajo sahari-hari Labo jo rugi dipikiakan dalam baiak jo bu ruak patang jo pagi

34. KAPALO AKA

Kapa balayia banangkodo ju ru m u d i m am acik kam udinyo Aka dibari bakapalo kapalo aka tigo parkaro

Jokok biaso naiak kapa indak tagamang kalau balayia Macam partam o kapalo aka m am aafk an sagalo kasalahan manusia

Jokok biaso naiak kapa m abuak lauik jauah sakali Macam kaduo kapalo aka m arandahkan diri maninggikan budi

Sabalun kito naiak kapa labiah dahulu mambali tekek Macam katigo kapalo aka bicaro dahulu mangko mangecek

35. HILANG AKA

Sungai Tarab di Batusangka panitahan rajo dahulunyo Basabab mangko ka hilang aka adolah pulo tigo karano

120

PNRI & Balai Pustaka

Harato pusako tak buliah dijua nya to amanah sunduik basunduik Sabab pa r tam o nan m ahilangkan aka iyolah karano takuik

Aka banam o aka baha bapiuah bagaluang-galuang Sabab kaduo nan m ahilangkan aka iyolah karano binguang

Di M uaro balabuah kapa sarato tongkang jo parahu Sabab katigo nan m ahilangkan aka iyolah karano malu

36. ADAT NAN TAKLUAK KA LAKI BINI

D icatuak-catuak bilah mati d iceteh-ceteh tan tang m a tonyo Adat nan tak luak ka urang laki bini tabagi ateh tigo parkaro

Kok iyo pai ka rimbo dama cari ro tan pun cari Partam o bahara to pam bao dibao laki ka rum ah bini

Duo tigo lukah tahankan tali-tali banyak tabao Kaduo bahara to tapatan hara to bini itu nam onyo

Rami tapian dek rang mudo tapian batu di subarang Nan katigo pancarian ka duo-duo hara to sakutu atau surang

PNRI Balai Pustaka

Ditanak sipuluik bakapiek lah jad i ka tan tungku ih jo daun Kok carai hiduik bapon ih surek kok carai m ati taranggun-anggun

Urang gubalo di tangah padang banyak saingan di padang data m ak an n y o saso taranak kam bang Harato pam bao kumbali pulang hara to tapa tan tingga di asa hara to baduo dibalah pinang

37. SUNGAI TARAB N AGARI TUO

Takalo sumua ka dikali nagari m ulo ka dicacak Bungo Satangkai nam o nagari kini Sungai Tarab nam o diasak

Niniak Parpatiah nan Sabatang m anam oi Sungai tarab Darussalam Ado ba da tuak nan salapan urang itulah salapan batu di dalam

Di sungai Tarab datuak balimo iyolah Datuak Rajo Mangkuto D atuak Tamani, Datuak Majo Indo D atuak Rajo Panghulu, D atuak Tunaro

Di Tigo B atua datuak batigo D atuak Rajo Malano nan partam o D atuak Simarajo nan kaduo D atuak Rajo Panghulu nan katigo

Di ateh da tuak nan salapan urang iolah Tuanku Titah Pam uncak Alam K oto piliang bagala D atuak Bandaro Putiah

122

PNRI & Balai Pustaka

Di bawah T uanku Titah saurang kadi nan bapangkat imam adat D uduak samo randah tagak samo tinggi jo D atuak nan Salapan samo darajat

Sungguah pun kadi samo dara ja tnyo dangan D atuak nan Salapan Di b idang adat inyo nan samo di bidang syarak kuaso sandirian

Sungai Tarab ampek di kanan Gurun, Am palu, Sijangat Koto Badampiang Datuak di Gurun jad i tapatan tapatan rajo jau ah ampiang

Nan ampek di hilia pulo nam onyo Pasia, S itum buak, Sumaniak jo Salo Duo di kapalo: Pasia Laweh jo K oto Tuo Duo di ikua: K oto Panjang jo Suruaso

38. HUKUM ADAT

H ukum adat tigo tabagi ibarat t im bangan tigo talatak utang di kito m am akaikan Partam o tim bangannyo aka budi kaduo tim bangannyo ameh perak katigo tim bangannyo nyao badan

Nan d itim bang jo aka budi sasek suruik ta langkah kumbali M am intak tobat kapado Allah kalau tan y a to k ito basalah kapado manusia m am intak maaf kalau tanya to kito kilaf

Nan d itim bang ju o jo aka budi m angam bangkan lapiak maisikan aia

123

um pang manyisik lupo m anuruti Kok hilang kito mangganti luko m andam ak bali mambayia patah m anam po sumbiang m anitiki

Nan ditim bang jo ameh perak mangambangkan lapiak maisikan aia sarato dangan m anatiangkan carano Pinang babuah siriah bapucuak carano barisi ameh pambayia atau perak sakupang duo

Kalau dinilai ameh bakapiang labiah saameh ganti panabuih sabanyak-banyaknyo satahia sapaho Atau dangan m amotorig kambiang kok kabau sikua bareh saratuih itulah hukum sabarek-bareknyo

Nan ditim bang dangan nyao hukum annyo iyo dibuang atau dibayia dangan nyao Urang basalah dihukum tak suko dihukum mati dek urang kam puang m ati m ukasuiknyo dibuang sajo

39. TINJAUAN HIDUIK

Hiduik baraka mati bakiroHiduik diatur dangan aka aka diikek raso pareso

nan dirasokan raso diuji dek pareso Kasaimbangan raso jo pareso partim bangan aka itu nam onyo

124

Sagalo nan tam pak diliek d iparatikan dan dipikiakan Usaho pam ikiran nan dipardapek nya to m alahiakan buah pikiran

Mati bakiro m ati bapare tongan Hiduik baraka m am buek jaso jaso nan un tu ak dipusakokan

Hiduik baraka nan jad i tu ju an n y o kam auan un tu ak hiduik bajaso Mati bakiro nan jad i tu ju an n y o kagiatan un tu ak mati bapusako

Tinjauan h iduik kini lah nya to dari h iduik baraka mati bakiro Iyolah tu juan hiduik nan sabananyo Hiduik bajaso, mati bapusako

40. MINTAK DIRI

Tuan Katik M untiko Alam babako ka kam puang Baruah Makin dikali m akin dalam kian d itim bo kian panuah

Anak balam di tapi sawah mangirai bulu kadinginan Walau pan tu n alun lai sudah di siko dahulu d ihantikan

Kapa balayia dari Tiku sarek m uatan d ibaonyo layia nan tu ju ah lah takanak D itakuakan kapalo nan satu d ihun jam kan lutuik nan duo m am in tak m aaf banyak-banyak

125

Layia nan putiah lah takam bang kapa dilauik baharullah Kok ado talabiah jo takurang sarahkan sajo pado Allah

Kok ado sumua di ladang m anum pang m andi malah kito Kok ado urnua samo panjang di lain kali d isambuang pulo

126

PNRI Balai Pustaka

I. PAMBUKAAN

Abdul Rasyid di tanah Makah balayia ka tanah Ruhun naiak ka anjuang tulih perak Hambo kaciak leh mudo matah aka kurang pandapek balun manggigia badan dibaok tagak

Kabasaran padang nan bacabuik langkok jo gandang pararakan Raso kalu lidah manyabuik bana tak buliah diilakkan

M anuju lawik baharullah masuak kualo Indopuro Kalau tasabuik di nan salah batum puak malu ka hambo

Handak manjalang rajo basa dalam ustano baukia perak tiok pintu ado panjago Kalau tasabuik di nan bana basanang hati niniak mamak sarato urang tuo-tuo

Tatabua intan dari Pagai bacam pua-cam pua dangan podi takarang sajo dalam bulan Bukannyo hambo cadiak pandai sungguahpun hambo tagak badiri limbago kato disambahkan

Dirandang-randang mamasak dikirai-kirai ka banda tatangguak ikan gulamo

127

Dibilang-bilang diatok dicurai-curai dipapa diusai si tam bo lamo

2. PAN JA JA H A N ULANDO

Dahulu rabab nan batangkai kini lah kopi nan babungo Dahulu adat nan bapakai kini lah rodi nan paguno

Satu Solok duo Salayo tigo Padang ampek Kum pani Salah banang lai manggilo kok kunun kain salah ragi

Turak talang buluah parindu tanunan kain ragi lamo pakaian puti dari Pagai Tajajah kasiah tinggalah rindu baa nyo awak m angabeknyo buhua di urang nan m aungkai

Jangko adat balabeh bari lah patuik bamain undang Kabek arek buhua lah mati rum iklah badan dek batenggang

Labuah kok dianjak rang baladang cupak kok dililiah rang di ja lan Turak pacah buluah lah hilang salasai banang di kum palan

Adat balukih balimbago bungka ganok cupak buatan pantangan adat nan usali lah patuik undang dikarasai Kami mandanga kaba barito dandang lah panuah dek m uatan

128

PNRI & Balai Pustaka

elok balayia musim kini samantaro angin lai salasai

3. HUTANG PANGHULU

Ladiang kedong bari bahulu ambalau lakek di punconyo Apo nan hutang di panghulu iyolah ampek parakaro

Apolah hutang nan partamo karajo luruih m anuruik alua Alua adat alua pusako lakehkan suruik kok talanjua

Utang kaduo sapanjang adat manampuah jalan nan pasa Jalan dunia ja lan akhirat bakato luruih bajalan bana

Nan katigo m anjadi hutang iyolah mamaliharo harato pusako Kalau ketek dipagadang kok buruak dibaikinyo

Nan kaampek manjadi hutang anak kam anakan dipaliharo Lahia jo batin inyo dibimbiang salamat awa sampai akianyo

Nan labiah malu jo sopan dapek diganti kok nan hilang Bia takucak minun jo makan asa babaia sagalo hutang

M anuruik sapanjang adat Minang elok nagari dek panghulu Budi nan buruak kok tarapuang tacam pak puntiang dari hulu

129

R aneaknyo pakan dek sudaga elok tapian dek nan m udo Bawa pacah ambalau tingga puntiang kok patah di hu lunyo

4. HIDUIK DI DUNIA

Hiduik di dunia jo k o k dikaji di ateh bumi alam nangko Maunyi ko to jo nagari ampeklah corak jo ragam nyo

Partamo hiduik di bumikasiah ka pangkua jo tambilangSuko basawah jo batanimamaliharo taranak sampainyo kam bang

Kuek batahun jo badugo m udo tinam an dek basiang Namuah m ancangkua m anaruko usahlah tangguang mangapalang

Kaduo hiduik dilauik sampan pangayuah kagadangan Alat langkok pakakeh cukuik n am onyo tagak di pa tukangan

Tahu di ombak nan badabua ingek di badai nan ka tibo Badan sihat tiang nan batua bakapandaian pun ado pulo

Katigo hiduik di awang-awang tabang manyisik awan biru Kapak rimbun ikua pun panjang amuah m anjariang angin lalu

Kok patah kapak tacabuik bulu siang jo malam dek baganti

130

PNRI & Balai Pustaka

Pandai m anenggang nan caro itu h iduik baniago susah sakali

Ingek ukatu bakapak rimbun kapak kok patah sayok maranggeh Dalam baniago jo sopan santun itulah hiduik rang manggaleh

Kaam pek hiduik di langik iman taguah amalan taat Tahu di m ungkin dangan patuik dunia akirat nak salamat

Nan baiak cinto di hati Ka nan elok tunggang niatan Nafsu d ikungkuang aka budi pandang ka dunia baukuran

Itulah macam hiduik nan ampek di ateh dunia handak pakaikan Pacik p i taruah arek-arek am anat nan usah d ilupokan

5. MANAMPUAH HIDUIK

Mukasuik elok disampaikan bayang nan nya to bahakikat Dalam hiduik jo kah idupan batiang kapado limo syarat

Jariah jo payah nak badaso bak bajalan sampai ka bateh Partam o cukuik alemu di dado apo karajo indaklah cameh

Usah ditiru bungo culan bungo nan harun tak jad i buah Kaduo kuek m aam alkan alemu nan ado bapaidah

131

PNRI & Balai Pustaka

Bajalo suto bajalin kanduah makau perak bungkanyo Katigo sungguah jo yakin karajo tak ganggam-ganggam baro

Agak ka sudah tabangkalai b im bang jo ragu nan m anim po Sabab dek yakin tak dipakai indak salasai apo karajo

Kok takencong ja lan dari nan bana lindanglah ameh dek sangketo K aampek luruih jo saba indak suko m arabo-rabo

Padi nan habih dek panyakik kok tidak kuek manyiangi Maro nan datang manyalingkik saba jo luruih paimbangi

Pantang bangkalai ka tagamba nam un niat elok sampaikan Kalimo hidu ik m ardeka kok cancang iyo balandasan

lyo bana papatah adat nan takarang di dalam tam bo Kok kurang rukun jo syarat apo karajo tak paguno

6. HUKUM PA RD A M A IA N

Kok adat babuhua sentak sakato m angko dijalankan Luruih tak dapek ka mailak hukum nan bana d ituruikkan

Alah lah m u jua nan taraiah paham saukua nan tacapai

132

PNRI & Balai Pustaka

Karuah lah suko dipajaniah kusuik lah amuah disalasai

Tak ado karuah nan tak jan iah tak ado kusuik nan tak salasai Sapueh silang jo salisiah dapek bana tibolah damai

Dandam kasum at nak nyo abih paham jo hati nan batikai Kok miang nak tabang kikih nan karuah jan iah nan kusuik salasai

Kato salah rundiang nan m ungkia kaki capek langkah nan sumbang Dihanyuikkan ka aia hilia diluluihkan ka tanah lakang

Sangketo titiak bak hu jan samo hilangkan di dalam hati Muluik kok ado sorong lom patan jo m aaf kini dihabisi

Nak samo tam pak putiah hati tandonyo jan iah tak balunau Bajawek tangan malah kini baitu adat Minangkabau

7. NAN TASIREK

Bapupuik di gulang-gulang dapeklah bondo dek bapikek Tasabuik adat rang Minang pandai m am baco nan tasirek

Mancayo bukan dek licin kilek karano bam inyak aia Asiang lahia barubah batin paham nan bagai gatah caia

133

PNRI & Balai Pustaka

Tali ijuak pangabek atok pangabek atok rum bio Bia buruak asa leh elok un tuak sumarak kam puang jo k o to

Dek paham kapalang tangguang m abuak karano pandang salewai Lauik dalam pasia m angapuang hari hu jan karang tasangai

Bukan m anukuak di nan kurang nan panuah jad i malimbak Harok di kilek loyang datang lupo di ameh urai awak

Kilek camin lah ka m uko kilek baliyuang lah ka kaki Sungguah balum lahia jo kato lah tam pak samo dalam hati

Hari kalam hujan pun rinai d ikam bang payuang nan takatu ik Nak ulam pucuak manjulai tak datang patuik dijapuik

Sadang bakayuah rang leh nam uah kok kunun sampan bairik Alah ka tunggua buah ja tu a h gugua di tam puak tak bakaik

Rang Kurai bapikek balam lah dapek bari batali Kok pandai maelo paham baru banam o ran g jauhar i

8. PATUIK

Elok ditimbang buruak baiak patuik jo m ungkin tak barubah

134

PNRI & Balai Pustaka

Urang banyak kok salah caliak m arum ik ratak kok m am acah

Kok salah sangko urang di kam puang taserak buruak ka nagari Badan dam am guruah badantuang sakik tak m ungkin sambuah lai

Nan patuik samo sakanduang samo taraso tan tang itu T andonyo budi leh baanjuang m anjago hino jo malu

Kok balinduang cari nan taduah kalau bapadan nan saukua Ingek tag am an g jan sampai ja tu a h agak sabalun ka to ta lan jua

Lahia jo batin nak santoso nak jan tu m b u ah hino jo malu Habisi agak di m ulonyo musiah jo bandiang mak jan lalu

H indakan tuduhan sumbang jo salah cacek jo caci sabalun basuo Hilang rono takucak tuah sasa kudian tak ado guno

Kok m anih ja n salah lulua paik nan nam bek d im utahkan Bago ba tuka dek m aukua malang kok senjang dikanakkan

Ukuran patuik nak samo tarang sakik di urang sakik di kito Kalau limbago nan kito tuang tak inggok lai tuduah jo cemo

Mungkin karajo d im akan patuik

135

PNRI ■— Bal ai Pustaka

lansailah hu tang dek babayia Malah nan bana nan dituruik baru m anyarah ka takadia

9. TAN G G U A N G M A N G A PA LA N G

M anuruik papa tah Minang m am angan urang tuo-tuo Kalau lah tangguang mangapalang dunia di sinan binasonyo

Kok alang kapalang santun indak m aanta sampai-sampai Buek putusan bak m ahukum arnak jan tingga jo bangkalai

B atu tua bapasiah lidah bakato baandia-andai Kalau kaji alun basudah raso ka cangguang dek mam akai

Alemu eloklah tun tu ik paham asa usah diubah Kalau alim banam o cukuik cadiak nan balun tahan hu jah

Kok baalemu kapalang paham angan panjang itikad salah Budi m arangkak kok kurang dalam gunuang tinggi disangko lurah

Kapalang tangguang iyo m arusuah balun kokoh tam pek bagantuang Kok tacabua sabalun ja tuah iuluih tak m ungkin ka ta rapuang

10. TIKAM TUO

Tingkah sapadan jo lakunyo

136

4PNRI

itu rang m udo ilan barek kacak Apo kalabiahan tikam tuo pandai m angaji nan tak tam pak

Bukan ditikam jo m a tonyo tikam sarato jo aka budi Tikam tuo ado labiahnyo pandai m anyalam dalam bumi

R um ah tasungkuik di a toknyo tan tang dindiang kanakkan tabia Pandai d ipatuik tikam tuo tahu mangaji hino mulia

R otan banam o rotan sago tu m b u ah di banda tak barayia Pandai bakato tikam tuo tahu di awa dangan akia

Labuah taban tang dalam rimbo ja lan mandaki dari bawah Jauah m am andang tikam tuo mangana tinggi dangan randah

11. RUMAH GADANG

R um ah gadang sambilan ruang sapakiak budak m ahim bau Lantainyo loyang bakarang takarang ateh jariau

R um ah gadang salangki gadiang kayu pilihan tonggak macu Dipiliah mangko disariang banyaklah tukang nan maramu

Tiang tapi panagua halek tiang tam ban m anunggu sajo Badindiang samia tiang salek

PNRI & Balai Pustaka

tiang panjang simajo lelo Itulah macam tiang nan ampek tiang dapua suko di labo

Tanah kewi baparasapan ukia to n g g ak jad i ukuran Dama tirih bintang gamuran mangirap mato pam andangan

R um ah baanjuang ujuang jo pangka nan salanja kudo balari Tuturan alang ka babega babega p a ta n g jo pagi

Parannyo ula m anyum palai awek-awek kum bang bataduah Si ula pucuak dampa-dampai tonggak macu santuangnyo taguah

Pintu nan kaciak duo baleh banduanyo sambah m anyam bah Dindiang hari dilanja paneh pin tu gadang di tangah-tangah

Tareh limpato nan karusuak puyuah balari ragam palanca Batatah timah atok ijuak labah maraok atok saga Saga basusun adok mudiak samo papeknyo ujuang pangka

Gonjongnyo tanduak k a b a u ja n ta n antiang-antiang tiang buruang m anyem ba Tarawang mantari pancang-pancangan celekak padang basentak kaiua

Carano basah batu tapakannyo cibuak marisau jo long sudah

138

PNRI & Balai Pustaka

Janjangnyo perak baelo anak jan jang batu balariak Batu balariak bam ato-m ato sangkuap baukia tam puak manggih

Halaman cindai taham pa kasiak badarai tak mahatam Pudiang perak paga di lua pudiang ameh paga di dalam

12. RANGKIANG

Rangkiang sabanja tigo bakapuak gadang bakapuak ketek Kapuak gadang salo manyalo kapuak ketek salek manyalek

Di tapi Si Tinjau Lauik paninjau pancalang masuak Dagang tibo malam kok laruik tam u kok datang tak batulak

Di tangah Si Bayau-Bayau lum buang m akanan patang pagi Imbalan taranak jaw i jo kabau pokok usaho jo batani

Si Tangka Lapa nan di ujuang bakeh nan bansaik salang tenggang Panangka lapa dalam kam puang untuak ka serap di musim gantuang

Itulah rangkiang tigo sakawan talatak di laman rumah gadang Lambang nagari santoso aman anak kam anakan hiduiknyo sanang

139

13. MANUMBUAK PADI

Hari rancak paneh m aim bau d itu runkan padi dari rangkiang Rangkiang banam o Si Bayau-Bayau lum buang m akanan pagi patang

Takam bang lapiak pan jam uran lapiak pandan nan baru sudah A nyam an m andeh nan budim an sambia duduak di ateh rumah

Padi ta jam ua di halaman d ikakakan di ateh lapiak Kok datang ayam dihalaukan dijam ua padi sahari masiak

Digatok padi nyato lah masiak lalu diangkuik ka dakek lasuang Lasuangnyo batu balariak talatak di dakek lum buang

Alu lim pato dipabulek baralun-alun tingkah buny inyo Painyo duo tingga ciek nam un bilangan sakitu ju o

Limau manih sandaran alu kam uniang pautan kudo Bareh caruah tampi dahulu kulik lah jad i dadak sajo

Dadak tingga ayam mangakeh dipiliah atah ciek-ciek Padi nan alah jad i bareh lalu bakam eh dibaok naiak

14. N A S I

Pihak kapado rang batanak

140

PNRI Balai P

urang jau h a r i bijaksano Bareh diambiak sapatanak dibasuah sakali duo

Pariuak bareh alah ta jarang ta jarang di tungku tigo Samangkuak aia lah sadang sakarek kayu lah pado

Di ateh diabuih aia di bawah diabuih api Bareh ditanak tak sampai caia manggalagak dikadang nasi

Api nan hiduik d ipadam kan baunyai nasi sakutiko Lah masak nasi sanduak ka pinggan d i k a k a jo j a r u n Cino

Putiah ba jan tikan rom an nasinyo bak basusun basamo-samo B ujuanyo samo bu juanyo ha lin tangnyo samo halin tangnyo

Di tap inyo samuik baririang di tangahnyo awan ba jum po Alun dimakan lah m anganyang alun disuok alah maraso

15. A I A

Lorong kapado dang aianyo aia barasiah bukan kapalang Aia nan tabik dari m atonyo bam ato aia mangko taganang

Aia jan iah hijau m am bayang pam enan Cati rang Guligo Satitiak aia dalam pinang

141

di sinan b amain ikan rayo

Aia jan iah p incuran gadiang tapian anak puti-puti Pulang pai bairiang-iriang disauak aia dangan kendi

Rami tapian pagi patang rami dek gadih sarato rando Mailia aia ka banda bayang guno dipakai nan basamo

16. S A M B A

Pihak kapado dang sambanyo m arpa ti m andua namo salanyo Jo m inyak sapi panggorengkannyo diapik jo ro tan sago

Takato samba randang Minang dagiang sakati bakalio Kalio dimasak jad i randang alun dikinyam lah maraso

Gulainyo cukuik lauak pauak lah tasadio langkok-langkoknyo Nan saratuih pamasak masuak linang guminang malah kuahnyo

Satitiak ja tu a h n y o kuah ja tu a h ka nasi dalam pinggan Sapinggan nasi nan basah kanyang nan tidak rago makan

Alun dikinyam lah maraso raso nan j im ek dalam tubuah Alun disuok lah badaso kalau disuok nak ba tam buah

142

17. SANJUNGAN UNTUAK SIPANGKALAN

Lorong kapado sipangkalan kandali alek nan dipaciknyo Urang asa turun tam urun lagi jauhari bijaksano

H erengjo gendeng dikatahuinyo pandai manjago cakah kaik Rang arih dibayang kato suko manenggang karik baik

Pagaran kam puang jo halaman iurahnyo babatu-batu Ijuaknyo basaga jan tan aianyo tanang sajak di hulu

Aia nan tanang ka muaro buayo gadang m aunyikan Padangnyo laweh baranjano harimau campo bakuliaran

Sipangka pokok saiyo alek nan gadang dipasamokan Sumangek ranah jo koto cahayo kam puang halaman

Balaku handaknyo pintak ka Allah nan ketek nak lakeh gadang Nan gadang cadiak batam bah dunia akirat pandai manimbang

Nan tuo baramal saliah amal ibadat nan tapakaikan Padi masak jaguang maupiah rangkiang baririk di halaman

18. BAB INI

Mandilah puti di talago

1.43

m andi bakusuak limau puruik Jokok babini ka urang kayo nan bak aia panukuak lauik

Balam babuny i dalam sangka buny inyo basahuik-sahuitan balam tam bago tigo gayo Kalau babini ka nan suka bia saketek pam barian badaso bana tu dek inyo

Tagantuang tinggi sarang tam puo di puncak pinang nan bagatiah Kalau babini ka rang tuo nasi masak pangaja buliah

Tabang maninggi buruang sikikih bakaja-kajaran duo sajoli Bujang babini ka nan gadih iyo bak santan jo tangguli

Ayam rimbo tabang ka rimbo k ukuaknyo m andayuah-dayuah b akukuak sadang malam hari malam hari bulan ka tabik takaju ik m usang dek bajago Kalau rang tuo babini m udo padusi tapaso m angkonyo nam uah bak anduah pinang pu tu ih tali tabik santan dek bapacik tabik m inyak dek bakam po

19. MANCARI NAN KA BINI

Cincin di ja r i lah takanak baukua mangko bakandakkan Kawin nan dangan niniak mam ak nikah lah nya to jo param puan

144

PNRI & Balai Pustaka

Karih bahulu dangan perak ban tuak kapalo ula nago Sakato dahulu niniak m am ak sarato dangan ibu jo bapo

Pipik sabondong jo tarnpuo hinggok di tabiang tapi sungai padi di sawah di indaikan Katahui condong kok m anim po sarato rantiang ka manganai atau pantangan jo larangan

Bungo culan tu m b u a h n y o tinggi sariklah puti m am atiaknyo Param puan m udah dicari nan babudi ja rang basuo

Rang Lasi pai baburu dapeklah anak harim au buluah mati ta tem bak di kapalonyo Kok dapek padusi tak bamalu walaupun rupo bak bulan panuah m am baok cacek kasudahannyo

Bukiktinggi tadanga rami panuah di urang bajualan sudaga banyak ju a bali Cari padusi nan babudi nan m anaruah malu jo sopan ado b a tun juak baajai

20. MAMBARI GALA M ARAPULAI

Sialek

Warih adat nan dijawek undang nan tuo nan dipakai Dengan harom at kami siasek satantangan gala marapulai

145

PNRI & Balai Pustaka

Kain batiak ambiak ka deta dipakai anak rajo-rajo Elok tarangkan dek nan pangka nak buliah kami im baukan pulo

Sipangka

Minangkabau nagari asa di sinan rajo badaulat dibantu Rajo Duo Selo Rajo Adat Rajo Ibadat m am arentah basamo-samo Sambah Tuan sungguahlah bana tapi dek kito dilingka adat basaba Tuan sakutiko dibaok kato ka m upakat laikoh bana batarim o

Sialek

Deta palangi saluak timbo ragi di tengah kaluak paku pakaian anak rajo Langkat itulah rajo kasatian Lah rancak Tuan baok baiyo kahandak kami kok leh balaku baoklah kato ka m upakat mak samo sahang paratian

Sipangka (sasudah baiyo)

Tapancia ranah padusunan di baliak bukik nan bamunggu bakeh lalu bakelok jalan Samantaro kami mam paiyokan lah panek Tuan dek manunggu m aaf jo rila dipuhunkan

Anak itiak anak angso baranang-ranang dalam banda

146

dikajuik sambia balari Kok ketek alah banamo kok gadang ka diagiah gala Sutan Parm ato kami bari

Sialek

M anjalang pasa Bukiktinggi banyak basuo pandakian Dan kato m intak lah Tuan bari lah patuik koh kito bakarantian

Sipangka

Hari Kamih raminyo balai Pakan Kamih namo kam puangnyo Rundianglah habih kato salasai maaf di kito nan basamo

21. MARAPULAI JO ANAK DARO

Sitinjau Lauik nam onyo tanjuang Solok Salayo nam onyo koto Ikan di lauik asam di gunuang dalam balango batam u juo

Alek rami rumah batuah banyaklah tam u sakali tibo Baubek raso ja riah jo payah mancaliak marapulai jo anak daro

Alah takanak baju biludu batabua ameh salo manyalo Pandang anak pandang minantu lah samo rancak kaduonyo

Balingka kam puangnyo tigo jalan basimpang di tangah-tangah Kito badoa basamo-samo um ua panjang rasaki murah

147

Adat limbago nan lah bapakai cupak ta tagak baisi pulo Nan dimukasuik kini lah sampai sananglah hati sajuak kiro-kiro

22. BASANDIANG DUO

Di ateh palam inan nan usali duduak m a ra p u la i jo anak daro Nan bak dulang jo tuduang saji nan bak kapuran jo saoknyo

Sikua lelan sikua kulari samo kuriak sisiak ikuanyo Nan surang bulan nan surang m atohari samo bacahayo kaduonyo

Naiak sampan tu run parahu sabalah m udiak m uaronyo Marapulai panyagan anak daro pamalu samo mancaliak jo suduik mato

Suntiang takanak ameh basusun subang baikek intan parm ato Marapulai tagalak anak daro tasanyun urang maliek ba tam bah suko

Di m uko rang banyak di tangah mujilih m arapulai nak daro basandiang duo Marapulai rancak anak daro manih min tuo tak m akan lah kanyang sajo

23. ALEMU URANG BASUAMI

Alangkah sulik basuami kok tak tabaok rukun syaratnyo Nan bak alu pancungkia duri badan payah badaso tido

148

PNRI & Balai Pustaka

Kok sampai upiak bajun jungan paeiok parangai jo taratik Pabaiki pi ia kalakuan suami mancaliak j a n nyo j i j ik

Kalau suami baru datang sambuiklah dangan m uko manih Makan m in u n n y o nan tahidang m an andokan hati leh barasiah

Bilo b a tu tu a samo gadang aib suami usah tabukak Sago d itu ru ikkan hati gadang rasio tabukak sambia galak

Paliharokan budi jan taguluang rum ah tanggo dijago jo sopan santun Usah bak m anyuruak di bawah lum buang sago m am bungkuih tulang jo daun

Kalau suami tak kun juang pulang nam bek m aupek tan tang itu Antah ado m aro malintang sabakan hati dek manunggu

Kok tagurih-gurih dalam hati nan tikan suami sadang riang Dalam bakucindan baru salidiki pakaikan kieh ja n m anyingguang

Kalau suami rang bapaham dalam hatinyo maraso bangga Usah dicatuih jo nan tajam ijan dicancang jo nan maja

Barang ka m ano ka d ituruik m in tak lah ijin ka suami Ikuik k a tonyo nama nan patuik apo k ahandaknyo handaklah bari

149

Kalau bajalan usah surang atau sa ir iangjo laki-laki Kok t im bua p itanah dari urang api nan garang jo apo dipadami

Jokok bajalan di tam pek rami m ato nan usah dipalia Pandang nan ijan dipatinggi banyak galak jauah i bana

Kok galak sarupo baalam at pandang saroman malawani Binaso m udo jan diniat iman ka goyang handak hindari

24. LAKI BINI

Tagamang alah nan ka m anjaw ek ta ja tuah alah pany am b u ik n y o Pacik p itaruah ganggam arek h iduik nan jangan ba sangketo

Tupang takanak nak jan rabah luluih lah ado ka m anyalam Ganggam nan arek kok lah guy ah iman caia budi tanggalam

Pandai-pandai m ananam bawang usah tacam pua rum puik sahalai Pandai-pandai bakasiah sayang kabek nan arek mak jan ungkai

Handak lamang asiangkan buluah d ipancuang talang tan tang m a tonyo Kalau tagamang samo ja tu a h hanyuik surang karam baduo

Kalau suko basamo galak samo ditangguang sakik sanang

150

PNRI ■— Bal ai Pustaka

Jan bak bondong aia bondong dadak basibak bak mandi di k iam bang

Mandi ba tim bo aia lumuik palak lapeh gatanyo tibo Pangaja rang tuo kok tak dituruik alamat badan ka binaso

25. PAMBAYAN

Taratik malu jo sopan walau ka laki awak bana Baso jo basi ta tap pakaikan tando padusi masak aja

Jagolah muluik kok bakato gadangkan suami di nan rami Hiduik mati di tangan baduo lahia batin handak takuik-i

Kok nyam pang sampai bapam bayan karano laki babini baduo Nasib tak dapek diilakkan suami dijapuik urang pulo

Kalau suami urang bijak adia salalu t indak tan duaknyo Pakaikan m anuru ik adat jo syarak usahlah dan g k i jo buruak sangko

Satangah urang bapam bayan sindia m anyindia bukan kapalang Cakak garumeh bakasudahan nan bak anjiang barabuik tulang

Kalau dipikia dikana bana kok sampai ta jadi nan bak itu Urang mancibia suok kida randah m artaba t tak m anantu

151

PNRI & Balai Pustaka

26. ADAB TARATIK

Kok sawah iyo bapam atang kok ladang ado b in ta laknyo Hiduik nan usah mangapalang adab taratik nan ka dijago

Paham sunyi pikiran nyam an nan bana indak ka barubah Hiduik di dunia bakasiah-kasiahan antaro sasamo h am b o Allah

M urah rasaki dek sakato basangketo m angkonyo caia H arom at kapado ibu bapo sarato ka urang mulia-mulia

Garak takadia bajan jian sajak di rahim mulo ta jadi di dunia hanyo m anja lankan Nan tuo wajib dimuliakan nan m udo patu ik dikasiahi samo gadang iyo dipabasokan

T am puruang lenggang-lenggangkan aia di dalam tak bakucak tagah dek tirih m akonyo abih Urang kam puang samo patenggangkan kok suko samo tagalak kalau rusuah samo m anangih

Siriah naiak ju n ju n g an naiak m anja la ju o sampai ka pucuak Batolong-tolongan di nan baiak usah batolong-to longan di nan buruak

Sago niayo maniayoatau pun suko babuek maksiatIjan basipat tam ak jo lobo

152

PNRI ■— Bal ai Pustaka

atau m am akai kijik kianat

Nan elok baiak ditalangkai rancak dibuang kalau buruak Dangki m andangki usah dipakai kaw an sairiang sago dituhuak

M anyahuak di hilia-hilia baka to di bawah-bawah Usah batanam tabu di bibia elok m anakua pado maningadah

27. TA RA TIK MAKAN

Ka pakan m am bali lado d ibungkuih jo sapu tangan Kalau makan jo urang tuo usah dahulu basuah tangan

Ka pakan mambali bada dibali baonggok-onggok Kalau makan samo bajam ba usah sakali makan basongok

M anyuok usah gadang-gadang atau pun ja r i d ikalatiakkan Kok m akan sago sampai kanyang atau sandao dihajan-hajan

M anyuok usah bakucapi tangan ta la tak hanti-hantikan Ijan m am acah macah nasi atau mangecek taro makan

Kok ado samba kurang garam atau pun bum bu kapadasan Atau kok gulai ado nan masam usah dicacek baadok-an

153

PNRI Balai Pustaka

Kok ado raso handak kuhua baok malengah sabalah kida Usah tasam bua aia liua d indiangkan tangan sabanta

Ka pakan m am bali ikan ikan dibali sarenjengan M ambasuah tangan sasudah makan aia pam basuah nan d ituangkan

28. BASAMO GADANG

Kok to m b u ah diri barakanan bakabiah basamo gadang Usahlah cando m ancandokan saiyo m akonyo sanang

Arek-arek mam egang jan ji taguah-taguah mam agang satia Bajanji pa tu ik ditapati usah batanam tabu di bibia

Buek nan usah d iubahkan tu m buah malu samo satuntuik Basuo maro samo tu lakkan kajilah m ungkin dangan patuik

Sago basom bong-som bong diri atau bagaduak-gaduak awak B aduto jau ah sakali nak sayang kawan di awak

U sahokan budi tak kalihatan saumua hiduik urang tak lupo Budi kok ta jua handak takuikkan paham tagadai rusuahkan pulo

Jokok basuo nan samo m udo lawan bagarah bakucindan

154

PNRI & Balai Pustaka

Sambiakan nasihat di dalamnyo sabuah kok lai tapakaikan

Ba m uko m anih bakeh nan m udo pa tu ru ikkan dahulu nan di hatinyo Bagai m ahelo tali ja lo raso ka tagang kandua i ju o

Kok k an d u a rom an tali ja lo raso ka elok ditagangi pulo Agaklah duduak di partangahannyo baitu urang babicaro

Mangabek padi jo daunnyo mangabek m anusia jo akanyo Kalau tapakaikan sakiro-kiro baban nan barek ka ringan juo

Kok dipanggia ka lakeh datang kalau disuruah ka lakeh pai Bia barugi barang samiang pitih sakupang jan dikanai

Baitu kasiah ka nan m udo inyo dihelo dangan banang Indak diragang kuek sajo pandai-pandai kalau manenggang

29. SALAH KATENGAK

Baburu ka padang data dapeklah ruso balang kaki Rang m udo indak bapangaja ibarat bungo kam bang tak jadi

A lam nyo rami ka cam puran nan tahu di rancak rupo D unianyo sunyi jo pangajaran kok m antang elok pakaiannyo

155

Kok duduak ateh kandaraan tangan tasam pai bak manggawai Caliaknyo tinggi m anabuak awan dunia bak raso ka dikisai

Geleng kapalo sipatuang tabang nan tuo haram baacuahkan Basuo pan tang m anyapo urang m am bari salam itu nan ukan

Jokok nam pak sadang bajalan bak ay am gadang nan panjang ikua M am atuik diri bakapanjangan di bayang-bayang suko m aukua

Pisang rajo masak satandan ditabang m angko dibao Kalau rang m udo m usang ja n ta n tidua siang malam bajago

Urang nan takuik p ado lahia batin salalu bakarupa tan H utang nan lansai tak jo bayia bagak nan indak jo paretongan

Rang m udo gadang galapua lagonyo di bawah sajo Baso basi garan nan hancua lauik gadang batapi tido

30. PANUTUIK

Aka di rimbo bajaraik pisau nan ta jam ambiak pairih Nan bak m anim bo aia lawik baitu gurindam tak nam uah abih

Anak balam tabang ka pakih inggok di linju kadinginan

156

4PNRI Balai Pustaka

Sungguah pan tu n balun lai habih di siko dahulu d i tam atkan

Dari Japun kapa batulak banyak m am baok kain cita A m pun jo m aaf nan dim intak kalau tasuo salah jo jangga

Dibaok galah masuak rimbo basamo-samo baburu gajah Kok ado salah tak sangajo dipulangkan sajo pado Allah

Bapilin tareh d ipijakkan manggapai-gapai tak baranjak Masin jo padeh pabauakan di sinan gulai m angkonyo lamak

Kok ado sumua di ladang ka bakeh kito barulang m andi Kok ado um ua samo panjang insya Allah disambuang kaji

157

v

1. PA N DAHULUAN

Dibukak tam bo nan dahulu tam bo sajarah alam Minang Tumangguang Putiah niniak nan turun di K oto Laweh Pandai Sikek dalam daerah VI Koto Horm atlah ham bo ka panghulu niniak jo mam ak nan saundang undang nan tu run tam urun pusako jaw ek bajawek sampai sakarang kini nangko

Tumangguang Putiah niniak nan asa lah tu run ka Padang Tarab tu run ka Agam Balai Gurah K oto Gadang kam puang dihunyi Ganti Murin nam o adiaknyo Mambari salamlah ham bo ka ulama alim ulama nan sakitab kitab lah nyato dari Allah sunah lah nya to dari Nabi agamo Islam agamo kito

K ononlah niniak nan piawaigadang mukasiuik dalam hatihandak m arantau basamo-samomaninggakan ranah IV Kotom anu ju arah lauik basaMambari salamlah ham bo ka cadiak pandai

Candokiaw an dalam nagari sarato pam baco ka sadonyo baiak tuo m aupun m udo salingkuang adat nan malingka

158

PNRI & Balai Pustaka

Mandaki bukik kapanasan di sinan dapek batu pancang m anyubarang batang Sianok m aham bek di Paham batan di kida tu m b u ah rimbo lalang Disusun pan tu n disambahkan antah buruak antah m oh elok u tang di ham bo m anyam paikan tu juan baiak nan kito adang

2. M ARANTAU

Karatau m adang di hulu babuah babungo balun M arantau bu jang dahulu di rum ah paguno balun

Karatau usah disangko m adang kadang-kadang baluluah padi M arantau usah disangko sanang kadang-kadang barusuah hati

Kok jad i bujang ka pakan iyu bali balanak bali Kok pai bujang bajalan ibu cari dunsanak cari

Iyu bali balanak bali ikan panjang bali dahulu Ibu cari dunsanak cari induak samang cari dahulu

Kok pandai bakain panjang labiah saelok kain saruang Kok pandai bainduak samang labiah saelok m andeh kanduang

Bakelok ja lan ka Maninjau m anurun mandaki nan m anyusah

PNRI Balai Pustaka

Elok-elok anak m arantau lauik sati ran tau batuah

3. BABAGAI PAHAM

Mangaruak sahabih gauang manginyam sahabih raso Tibo di paham aka tam anuang kato nan pu tu ih sandirinyo

Tapi kok dayo balun sampai jo k o k paham balunnyo tibo Cito-cito banyak tabangkalai budi m anunggu alemunyo

Bisiak di batin paham talalai basikelah anggan kanai Basisuruak talalu kanai tas indorong nya to lah kanai

Hawa napasu basalahan napasu pantang kakurangan Budi bapantang katin jauan paham nan pantang kamaliangan

Kaluah kasah papeh nan ampek sarato anggauto k a tu juahnyo Bukan paraso m anangguang buek batang tubuah rnarasaikannyo

Paham insaf paham nan haniang paham sangko cindorong hati Paham sak tarum bang ambiang paham waham malalai diri

Paham yakin alemu nyato u ju ik satu pangana bunta Haniang itu hulu bicaro nanang itu saribu aka

160

PNRI & Balai Pustaka

Bajalimek nan didahulukan bahim at-him at baru kam udian Kuek bana taluak pikiran datang nan bana dalam kasabaran

Paham arif balawan banyak paham cadiak urang takanai Paham ciroboh urang tasasak paham m ati m angunyah bangkai

4. MARTABAT ADAT

Nan salah nyato tabanam nan bana nyato kan tim bua Bijaksano tahu dirasam candokio pandai malulua

Baiak budi banyak sahabat buruak hati suko m andandam Biopari pantun ibarat jauhari nan tahu di manikam

Hari sahari dipatigo malam samalam diparampek Budiman m ati dek katonyo bana di hati muluik mangecek

Pacik arek ganggam pun taguah kalau panghulu pagang padom an Nyato adat di ateh tum buah nyato pusako bageleran

Bakato jo aka budi nanti ukatu angin lunak Limbago sipat m ananti undang-undang maisi kahandak

Dek indak nam beklah rusuah dek lai nam beklah suko

161

Cupak satalago panuah gantang simajo lelo

5. ADAT KOK TIDAK TAPA LIH A RO

Barapi m angko barasok tungku nan tigo sajarangan banam o cadiak tahu pandai pam enan lareh nan duo Dibilang-bilang diatok pandanglah budi kapantiangan nan bak m andak i banda sondai tenggang baalah jo bicaro

M arantau niniak dari Minang m anuju lauik baharullah tibo di rantau jad i rajo Adat kok tingga di balakang tirih kok datang dari bawah b a tap o k o h caro m anyu m b ek n y o

Kulik lah m anganduang aia m um uak lah sampai ka panguba binaso tareh nan di dalam Sulik tubuah bapaham caia kok sampik alam nan leba lahia batin dunia kok karam

H ukum adia m anahan bandiang bungka ganok m anahan uji M angko tak adia hukum barundiang adat jo syarak tak samo dikaji

Ka bumi indak tacacah ka langik tak m ungkin sampai Kalau karam di rawang bancah tanah tapi indak tacapai

162

PNRI & Balai Pustaka

Kok dicurai dipapakan dalam kulik lah tam pak isi Dangka kok alah kasubarangan m am ak nan h indak baharago lai

Urang m anjarek tangah sawah kanailah anak buruang nuri Dicaliak lipek tak barubah k ironyo lapuak tiok ragi

6. SIPAT KABANCIAN

Sipat manusia pulo diuraikan duo macam urang sabuikkan Partam o sipat kabancian kaduo sipat kasayangan

K anak-kanak m udo t inam an kalau galak badarai-darai pan tang nan elok ka maniru Nan par tam o sipat kabancian baso baiak budi tagadai elok baso tak ka tu ju

A dat limbago bapara tu ran saparentah sipangka kok baralek saparentah ju a ro dalam bajam u Nan kaduo sipat kabancian budi nan baiak tak bapaham bek baiak budi tak m anan tu

Pandanglah urang kiri kanan nan patuik ditagua sapo usah malenggang-lenggang sajo Nan katigo sipat kabancian gadang kato tak basantao gadang sanduak tak m am baw o

163

PNRI Balai Pustaka

Duo tigo ja rek ditahan duo tigo buruang di dahan kok u n tu an g dapek nan dihadang Nan kaam pek sipat kabancian gadang ruok tak bakanyataan gadang suok tak m anganyang

Tagak si bu jang jo palayan lalu malenggok kiri kanan handak m a n d u d u ak k an halek jam u Kalimo sipat kabancian gadang garogok tak mangasan gadang han tak indak nan lalu

Suko d im abuak angan-angan itulah sipat m udo cilako kara jo bam anuang patang pagi Kaanam sipat kabancian rancak kulik babuah tido elok tungku ih indak barisi

Usah bam im pi barasian m ukasuik hati m am aluak gunuang apo dayo tangan tak sampai K a tu juah sipat kabancian angan-angan tinggi m am bubuang sadang agak-agak m anyam paian

Bakilek-kilek candonyo intan cincin perak duo parm ato cincin suaso paikek batu Kasalapan sipat kabancian kato m anapiak-napiak dado gadang galogok tak bamalu

Lengah nan usah dipakaikan lai galagak kincuang digulai baun nan harun ham ba dikacok

164

PNRI & Balai Pustaka

Sambilan sipat kabancian suko m anem bak bapan tang kanai kareh la tu ihnyo tak barasok

Galak sabangso galak setan galak tabahak basikakeh hati nan tinggi m alonjak-lon jak Kasapuluah sipat kabancian badia manggaga tak babakeh gadang dantam bakasan indak

7. SIPAT K A SA Y A N G A N

Paunyuik pam bulang tali indak tan tu di ma kandangnyo kareh hiduang bak kabau jalang Sipat kasayangan pulo dikaji sapuluah pulo macam parkaro elok dibilang supayo tarang

Rancak ba tu tu iak jo bicaro alua jo patuik nan batim bang sarato raso jo pareso Partam o manusia d isam okannyo indak balabiah jo bakurang kayo jo mikin diladaninyo

Kato nan patu ik disahuti sumbang basam buik gayuang di dalam adat bapakai ju o Kaduo pandai m am aliharo hati hati m anusia ja n tasingguang itu salalu nan dijago

Papatah adat jad i padom an m anusia tahu jo sindiran kalau b inatang tahan palu Katigo sipat kasayangan

165

pandai harago m aharagokan budi baiak baso k a tu ju

Anak buah rangkuah ka diri jan tadorong babuek salah kana dahulu buruak baiknyo Urang barisi m arandah diri m uluik m anih kuc indan m u rah baitu adat d ipakaikannyo

Urang Baso balum lai tibo tidak ja n jad i halangan Karajo nan tak ka sudah sipat kasayangan nan kalimo Indak m am andang bangso kaduduakan atau harato

Kalekkan paham kamaliangan kaliha tan budi jad ikan pantang napasu usah dipalapeh Nan kaanam sipat kasayangan pandai baliku di nan tarang tahu balinduang di nan paneh

Hiduik nan usah mancari m usuah basuo pantang diilakkan bagak nan bana ditagakkan ju o Sipat kasayangan nan ka tu ju ah pandai m aam biak partangahan sarato jo adab haro m atn y o

N yato pusako bageleran limbago sipat m ananti sidiak di hati m uluik m angatokan Sipat kasayangan nan kasalapan

jan ji nan wajib ditapati malu ka Allah handak labiahkan

166

PNRI & Balai Pustaka

Handak dunia ba tabua urai handak kayo barani pakaikan rancak karajo jo usaho Nan kasam bilan elok parangai baiak tara tik m inun jo makan anggoto nan tu juah d ipasangkannyo

Tahu di urang liek kurenah asiang ikan lain um pannyo usah samokan tinggi jo randah Kasapuluah suko m an jun juang m anuru ik adat jo agamo k itabullah sarato sunnah

8. SAIYO

Jokok m anyuruak samo bungkuak kalau m alom pek samo patah A m uah saayun jo sapakuak sadagam kalau malangkah

Tatungkuik samo m akan tanah ta t i lan tang samo m inun aia Basakik paham ka barubah kok bautang samo dibayia

Kok barek samo dipikua kalau ringan samo dijinjiang Kok buek samo saukua hasia m upakat jo barundiang

Jokok lai samo dimakan kalau indak samo dicari Nan tagurih d ipakatokan usah m aram uak dalam hati

Saciok nan bak ayam sadanciang nan bak basi

167

Samo bapusuang di nan kalam samo bausaho di siang hari

Nan elok samo dipakai nan buruak samo dibuang Hiduik di dunia samo pandai silang salisiah tak diadang

Sakato mangko m anjadi sasuai mangko takanak Sio-sio kalau malabiahi

jo k o k inangurangi ancak-ancak

Kok pai samo satam puah kalau pulang samo sabondong Kok basamo indak nan jauah sakik sanang buliah baretong

D uduak surang basampik-sampik duduak basamo balapang-lapang Bapaham surang m angkonyo sulik sakik sanang dipikua surang

Sabatang lidih tapatah sakabek m angkonyo kuek Sakato m anjad i tuah tuah manusia samupakaek

9. PAPATAH ADAT

Adat basandi syaraksyarak basandi k itabullahBilo kara jo ka dikacakadat jo syarak tak buliah lengah

Adat diisi limbago dituang Buek nan usah dilabiahi nan biaso dipakaikan urang

168

PNRI & Balai Pustaka

Adat juaro bakalah manang adat sudaga labo rugi Sakali m ujua sakali maiang

jo hati saba diadok-i

Adat gunuang tapatan kabuik adat mati janguak m anjanguak Hiduik mamancia tak baretong karajo buruak baiehnyo buruak

Adat dunia babaleh-balehan elok babaleh dengan elok Kalau nan elok dipakaikan karik nan jau ah m anjadi dakok

Adat mudo manangguang rindu adat tuo m anahan ragam Nan mudo rindu saba dahulu nan tuo patuik balapang alam

Adat sapanjang jalan cupak sapanjang batuang Balain lubuak balain ikan pakaikan adat usah manyingguang

Adat lamo pusako usang turun tam urun sajak dahulu Baitu adat di tanah Minang anak basuku ka pihak ibu

10. TAKANA KAMPUANG

Aia dalam batam bah dalam hujan di hulu tak kunjuang taduah Hati dandam batam bah dandam dandam di rantau baok mangaluah

Singkarak kotonyo tinggi Sumaniak m andado dulang

169

Awan bararak denai tangisi badan nan jau ah di rantau urang

Asam Pauah dari Subarang tu m b u a h n y o di tapi tabek Badan jau ah di rantau urang sakik siapo ka m aubek

Apo digulai urang paladang pucuak kacang salo m anyalo Baalah u n tuang si anak dagang hari patang kam puang m arupo

Urang Padang m andi ka Gurun m andi bakusuak si bungo palo Hari patang m atohari turun dagang baurai si aia m ato

Indak salah bungo lim bayuang salah di pandang bajelo-jelo Indak salah m andeh m anganduang salah di badan nan buruak pinto

Pulau Pandan jau ah di tangah dibaliak pulau si Angso D uo Hancua badan dikanduang tanah kam puang nan ja u a h takana ju o

11. M ANGANA DIRI

Tembak nan ado alamatnyo kieh kato nyatoiah sudah Sia nan tidak baagamo tandonyo indak ham bo Allah

Kudian kato basicapek kato basitinah dahulunyo Sia nan tahu di nan ampek tahu m arifa t itu nam onyo

170

PNRI & Balai Pustaka

Kato ka tangah diagak-i sunat barulang kato-kato Sia nan lai mangana diri bararti mangana ka Tuhannyo

Sambah ka tangah dipuhunkan tagak baiyo jo bamulah Sia nan ado mangana Tuhan manuruik suruah mahantikan tagah

Salam dihengong mudiak jo hilia manjapuik kato jo baiyo Barang siapo mangana dunia ingeklah inyo ka tadayo

Kato bapantun baibarat salam taunjuak jo haromat Sia nan ado mangana akirat tahulah inyo dunia mudarat

12. RUKUN ISLAM

Jokok adat basandi syarak syarak basandi kitabullah Syariat Islam banamo syarak sandi rukunnyo nan limo buah

Syarak mangato adat mamakai dunia akirat nak luruih jalan Kulimah syahadat kato bamulai Allah jo Rasul nan dipasaksikan

Nyato adat babuhua sentak nyato syarak babuhua mati Sumbayang nan limo tak buliah tidak wajib dikarajokan satiok hari

Hukumi adat hukum biaso turun tamurun nan bapakaikan

171

Rukun katigo iyolah puaso sakali satahun di bulan Ramadhan

Hukum Islam agamo Allah Quran dan Hadis dasar utam o R ukun ka ampek zakat jo fitrah nan miskin wajib ditolong nan kayo

Adat nan lazim syarak nan kawi baurek baaka di Minangkabau R ukun kalimo m angarajokan haji

jokok kuaso Makah maimbau

13. MANYAMBAHKAN SIRIAH

Bukan labah sumbarang labah labah basarang di dalam buluah Bukan sambah sumbarang sambah basusun ja ri nan sapuluah

Limau puruik ja tu ah ka lambah tibo di lam bah tum buah duri Pinang mahadok siriah m anyam bah jari sapuluah m anjunjuang duli

Sikaduduak batang balariak ureknyo bajelo-jelo Lah duduak kito di ateh lapiak handak mangaji adat limbago

Sikaduduak dalam kuali ureknyo bakuduang duo Duduak kito dalam nagari elok mambilang adat pusako

Sikaduduak di dalam dulang ureknyo bajiragauan Sabalun adat nan kito bincang eloklah siriah kito kapuakan

172

Takilek pu tiah rononyo gewang iakek di baju guntiang Cino M akanlah siriah sakapua surang itulah mulo asa kato

Basiliah ba ju takanak guntiangnyo caro Malako M akan siriah m anganyang tidak sabab dek budi jo bahaso

Bukan labah sum barang labah labah nan tabang bakuliaran Bukan sambah sumbarang sambah sambah siriah ham bo sambahkan

14. P IT A R U A H MANDEH

Bakain bakendang-kendang baukia bapucuak rabuang barin tiak baragi tido Upiak kok sampai anak gadang pacik p i taruah bundo kanduang usah tadorong-dorong sajo

Kiriman rajo dari jau ah kain dipakai nak rang Magek M ulonyo lauik ka d itam puah ingek4 karang ka m aham bek

Kain basuji banang ameh tanunan puti rang ba tipuah jah ik nan caro M andahiliang Mangko baitu kato m andeh rusuak ja lan jo k o k ditam puah patuik luruih m akanan bandiang

Lah kam bang bungo ilalang tu m buah di parak nak rang Ranah

173

PNRI Balai Pustaka

kambang sarum pun jo sidingin sacakak jo ruku-ruku M andeh sapantun alang-alang sajak m am bubuang dari tanah m abuak dipusiang-pusiang angin seso diputa dek lim bubu

Babungo ilalang Pauah m akanan anak buruang alang sarato jo murai batu turun manyasok bungo pandan hinggok di koto rang M aninjau mangungguang bungo di karangan Kok putuih tali nan taguah mamakiak kum palan banang manangih tali taraju tapi dek Tuhan manggarakkan sampai manyisik langik hijau haram den lupo di ganggaman

15. UNDANG PUSAKO

Dirandang-randang mamasok tatangguak ikan gulamo Dibilang-bilang diatok dicurai si tam bo lamo

Tatangguak ikan gulamo tigo garundang nan di hulu Dicurai si tam bo lamo tigolah undang nan dahulu

Tigo garundang di hulunyo garundang gadang di dalam samak samak taganang aia karuah sikua m arapuang tingga duo Partamo undang si lamo-lamo kaduo undang si gamak-gamak

174

katigo undang si m um bang ja tu a h itulah undang maso ku tiko

Dibalah-balah patigo sirauik pam balah ro tan A dapun Luhak dibagi tigo nan adat dibagi salapan

Biriak-biriak tu run ka sasak dari sasak tu run ka pandan Dari niniak tu ru n ka mam ak dari m am ak ka kam anakan

Jaik bajaik tapi kasua suji basuji tapi banta Kalau rahik di dalam usua titiak sajo pado nan asa

Niniak Parpatiah nan Sabatang pandai m alukih cupak gantang Ulehlah tanun nan tarantang panulak bua tan datang

Ramo-ramo sikumbang ja ti Katik Endah pulang bakudo Patah tum buah hilang baganti pusako tingga baitu ju o

16. TAPALIHARO

Kalau maliek sarang tam puo tagantuang sarupo batali ijuak Kalau maliek paliharokan m ato kuranglah cinto ka nan buruak

Kalau lado sadang babungo usah dicabuak bakuliliang Kalau talingo tapaliharo pandangaran buruak indak m aham piang

\175

PNRI Balai Pustaka

Kalau m ancacek elok ditingkah di sinan bunyi mangko basuo Kalau mangecek paliharokan lidah upek jo puji indak sarupo

Kalau m anjalo mancari ikan usah m am balakang arah ka m udiak Kalau m anjam bo paliharokan tangan hara to urang ijan diambiak

Kalau basam pan ingek-i karang usah ta lan tak tasarondang Kalau m akan ta lam pau kanyang paruik bangkak pangana hilang

Kalau ka makan tanaklah nasi usah takasiang talambiak bana Kalau bajalan paliharokan kaki usah ta taruang bakeh nan data

17. ELOK BU R U A K N Y O N A G A RI

Bintang K ajora tabik sanjo hilang manjalang tangah malam bisuak m anjadi bin tang Timua Batiuik angin Sikutaro dulang m andulang angin topan di sinan adat nyato paguno

Di mano kain ka baju diguntiang indaknyo sadang lah lakek mangko diungkai Di ma nagari nan ka m aju adat sajati nan lah hilang rantiang jo dahan nan dipakai

Bakarih duo sapasangpusako Parpatiah - Katumanggungan

176

PNRI & Balai Pustaka

tigo jo niniak Suri Dirajo Adat lamo pusako usang jo k o k n y o lapeh dari tangan alamat nagari ka binaso

Tabang barabah jo bingkudu tabang sakawan ampek limo hinggok di ba tang buah palo Elok nagari dek panghulu rancak tapian dek rang m udo baiaknyo kam puang di rang tuo

D aturunkan padi di rangkiang handak d itum buak dipabareh dijam ua di laman data d i tum buak buang kuliknyo lalu ditampi pulo dahulu di sinan bareh mangko m anjadi Kalau m aukua samo panjang j ik o k m an im bang samo barek bajalan luruih bakato bana m ala takkan sasuatu di tam peknyo itu nan cupak di panghulu m am im pin kaum dalam nagari

18. INGEK SABALUN KANAI

Kato panghulu kato manyalasai ka to adat kato hakikaek Kok ta lam un patuik dikisai alua jo patu ik nak saikek

Hulubalang kato m andareh pagawai kato basipaek Antaro masin dangan padeh di sinan warih m angkonyo dapek

Kato guru kato p ituah

177

6rPNRI Balai Pustaka

kato dunsanak kato paringatan Kuncilah batin jan taruah budi nan jangan kalihatan

Kato param puan kato m anuruik m anuruik kato si suami Labiahkan rusuah dangan takuik

ja rek sarupo jo ja r a m i

Manuruik sapanjang alua m anam puah sapanjang jalan Agaklah langkah kok talanjua kudian kok jadi sasalan

Rarak kalikih dek bindalu tum buah di hulu tapi tabek Kok abih raso jo malu bak kayu indak bapangabek

Aua di atok tungku u reknyo sarang sipasan langgundi di sawah ladang sariak nan indak babungo lai M am buhua kalau m am buku m auleh kalau mangasan budi kok dapek di urang hiduik nan indak paguno lai

19. IBARAT AIA

Aia ado pasang suruiknyo kaadaan manusia tiado ta tapnyo Kok kayo tak ta tap di kayonyo di satu maso bansaik kok tibo

Aia bariyak tando tak dalam aia bakuncang tando tak panuah Alemu ditaruah baru saganggam

178

PNRI & Balai Pustaka

tapi m ao ta babunyi ampuah

Aia gadang batu basibak m usuah datang urang bakuak Nan luko ju o nan manyiuak rasan m inyak kum bali ka m inyak

Aia diminun raso duri nasi dim akan raso sakam Dek sangaek tah ibo hati patah salero ramuak di dalam

Aia dicancang indak ka putuih baban tahan urang badunsanak H ukum dunsanak indak kan hapuih nam un dunsanak ta tap dunsanak

A ia jan iah ik an n y o jin ak korong kam puang aman santoso Elok m artaba t roman pun rancak nan gadih-gadih nan m udo-m udo

Aia nan tanang m ahanyuikkan tinggi alemu randahlah hati Alemu padi nan tapakaikan kian runduak karano barisi

Aia nan tanang ijan disangko indak ado babuayo Urang pandiam ijan disangko salalu urang baiak sajo

Aia m ato ja tu ah ka paruik aia m ato ja tu a h ka dalam Susah sulik tak suko m anyabuik dipikua surang siang jo malam

Aia disauak rantiang di patah adat urang dituruik-i

PNRI Balai Pustaka

Bumi dipijak rantiang dipatah di ma nagari ka dihunyi

Aia jo aia kudian basatu nan sampah katapi ju o Salisiah safamili kito m am bantu urang baelok tasisiah kito

Aia susu dibaleh jo aia tuboSagalo kabaikan dibaleh

jo buruak sajo

Aia cucuran atok tu ru n n y o ka palam bahan ju o Tingkah laku m andeh jo bapak m anurun ju o ka anaknyo

20. JU A RO ALEK NAK KA TANGAH

Sipangka

Takilek kapa nan gadang kapa nan datang dari Banja tan tang m uaro hilia mudiak ka tapi handak m andakok sarek m uatan urang banyak nakodoh tagak di galadak balabuah kapa sakutiko Sampai di hari nan kapatang alah baturu ik dek sipangka m am baw ok siriah nan sacabiak m am baw ok pinang nan sagatok ka hadapan niniak dangan mamak sarato m andeh dangan bapak handak mahadiri karajo nangko

Lah tum buah karambia tinggi tum buah karambia nan sabatang

180

pucuak dikanduang awan mego disakah anak bidodari lalu dibawok tabang tinggi Baa toh nyo lai tu kini kok nan di hilia alek lah datang kok nan di mudiak alek lah tibo sipangka bagadang hati m ananti alek mahadiri

Babunyi tabuah ampek-ampek tabuah larangan dang nam onyo m anyahuik tabuah nan banyak batingkah batikai-tikai takajuik buruang di rimbo Kok suduik banamo ampek kok ririk baitu pulo kadudukan niniak dangan mamak alim ulama cadiak pandai sarato alek ka samonyo

Kayu gadang banyak babuah nan tum buah di tangah koto m anjulang ka langik tinggi daun nan tuo ja tu ah baserak nan m udo tingga d ijam puaknyo Kini juaro nak ka tangah m anam puah ririk jo karajo kok ado taadok tabalakangi rilah jo maaf hambo pintak adat baitu dahulunyo

Sialek

Kain ditanun rang Koto Gadang bapantang dipakai lusuah sahalai banang tak namuah larak dipakai anak puti-puti Sunat kato dek baulang

181

pasa ja lan dek ba tam puah lazim di adat kawi di syarak buah panitahan d ianjuang tinggi

Si kukuik babaju balang si Santi baba ju suto Kok d i tun tu ik kami lah datang kok dinanti kami lah tibo

Buruang banamo reno ali nan inggok di kayu aro m anco tok anak barabah anak m antilau dikaja pulo Lah lamo adat di nagari elok pusako di nan tuo m anan tang ju a ro nak ka tangah di kami indak m angapo

Lah dalam adat nan bapakai lah dalam limbago nan batuang Nan elok baiak ditalangkai nan buruak samo kito buang

21. SIRIAH TALATAK DI CARANO

Dari Japun handak ka Japun dari Japun ka banda Cino Cino m am uek pacah balah A m pun baribu kali ampun ampun dek niniak m am ak ham bo nan gadang basa batuah

Apo badakak di palano parm ato ja tu a h ka lambah D uduak ham bo lai ba tanyo tagak ham bo m ambilang sambah

Karambia di tangah padang tum b u ah n y o luruih bak tali

182

PNRI & Balai Pustaka

tam pak nan dari u juang ko to Kok limbago alah takam bang kok adat alah tadiri siriah talatak di carano

Rang Siak di Koto Alai hiliakan sawah di aro ka m udiak babaliak indak Kok banyak siriah di balai saketek dalam carano rilah jo m aaf nan dimintak

Anak rang Sungai balantiak ba tuduang tuduang karakok talatak ateh kapalo taduah hu jan m angkonyo basah Kok siriah m intak dicabiak kok pinang m in tak digatok talatak ateh carano tahedang di tangah-tangah

Janjorak bungo jan jari kam bangnyo sakali tigo Siriah galak p inang manari m andanga tamu nan lah tibo

22. SIPAT-SIPAT NAN BURUAK

Langgondi di tanah tum buah daunnyo ka pupuak lado Hati nan rajo dalam tubuah buruak hati ramuak anggoto

Apo badabuak masuak padi pisang babuah m udo-m udo Hati busuak basipat dangki dielok urang inyo tak suko

183

PNRI 4E- Balai Pustaka

Bakabek padi dalam buntia baw ok ka kincia m an u m b u ak n y o Maupek puji elok bapikia di sinan hati taguliciaknyo

Buah manggih bali di pakan lah masak m angko dikam po Hati bangih jan d ipa tu ru ikkan kok hilang aka di kapalo

Dalimo tu m b u ah di pusaro dicabuik m angkonyo mati Urang padu to tak dipacayo lain dimuluik lain di hati

Lah pasuak parian tuo aia di dalam baserakan Hati busuak hati cilako aib urang suko m am bukakkan

Manjaik jo banang suto suto diambiak ka tarawang Kalau kikik di ateh ado tando di dunia nak hiduik surang

Ka tangah padang maracak kudo digatiah mangko dilacuik Rang gadang tahu di gadangnyo nan ketek mati tasapik

Rami balainyo Payokum buah hari Akad nan rami bana Sia nan suko bakato kum uah tandonyo urang babudi kasa

Dikilang tabu ka tangguli aia ditapih tapisan kain Nak tahu disalah diri tanyokan malah di urang lain

184

PNRI & Balai Pustaka

Babendi-bendi ka pasa Matua bakelok tan tang kam puang tangah Hati tinggi jad i takabua urang takabua udu Allah

23. NAN BAK AYAM

Ayam pu tiah tabang siang hinggok di kayu mararasi Batali banang batam bang tulang tando jah ek nan lah tabeti

Ayam hitam tabang malam batali ijuak ba tam bang tanduak Nan hinggok ka rimbo dalam sulik katarangan karajo buruak

Ayam tapauik disemba alang panek manjago-jago sajo Payah m am acik supayo ja n hilang indak rasaki takirok juo

Ayam lago sakandang bakuca tak sasamo awak Bara hariak bara guretang indak balarai cakak badunsanak

Ayam lapeh tangan bacirik malum a tangan bakatepek Jariah payah bukan sadikik hasia indak malu pun dapek

Ayam tangkeh di galanggang itulah inyo ayam aduan Pamimpin nan tangkeh dalam bajuang ahli p idato candokiawan

Ayam batalua di padi mati kalaparan itiak batalua di aia mati kahausan

PNRI Balai Pustaka

Kalau usaho bamalas-malasan di nagari kayo rayo mularaik badan

Ayam batalua ciek heboh sakampuang katuang batalua banyak surang tak tahu Nan ketek baruntuang seketek dihebohkan urang nan kayo baruntuang banyak urang ndak tahu

24. KALAU NAK TAHU

Kalau nak tahu di urang babangso liek kapado budi bahasonyo Kalau nak tahu diurang nan balabo pandai manjago nan ka sio-sio

Di urang mulia kalau nak tahu liek kapado kalakuannyo Di urang baalemu kalau nak tahu indak nyo muak baraja salalu

Kalau nak tahu di urang nan baraka di ateh dunia mancari baka Kalau nak tahu elok laku manusia caliak kutiko babaua-baua

Carilah sahabat nan sabana kawan nan buliah ka jad i ubek Carilah guru nan ka m anunjuakkan m usuah kok datang buliah baingek

Carilah bini nan sabana bini nan ka satia sapanjang hari Carilah laki nan sabana laki nan ka bakeh tum pangan diri

Kalau nan kawan sabana kawan indak pangguntiang dalam lipatan Sakik sanang samo tangguangkan labo rugi samo harangkan

186

25. M ANGAJI ASA

Asa ayam pulang ka lasuang asa itiak ka pa lam bahan Kabiasaan nan sulik m arubah lansuang nan tabiaso ju o nan takara jokan

Asa kudo , k u d o ju o Asa kaladai, kaladai ju o Sasuatu kum bali ka asa ju o baiak jo buruak m anuru ik asanyo

Asa sabuik tarapuang asa ba tu tab anam Usah takuik pitanah urang nam un nan bana tak tingga diam

Asa basubang amehbialah talingo rom pongBia harato licin tandeharok nak ingin d imuliakan urang

Asa barisi ka tim buluak-an sananglah hatiAsa lah cukuik m akan jo pakaian nan lain indak dihiraukan lai

Asa ado ketek pun pado asa dapek saketek pun jad i Usah batenggang di nan tak ado sadangkan sajo apo nan lai

26. PANTUN IBARAT

Bak aia di daun taleh indak ado ka ta tapannyo Pandirian indak nan ja leh amuah barubah sakutiko

PNRI Balai Pustaka

Bak ayam kanai kapalo indak dapek bakutiak lai Dek tapek lawan bakato indak dapek m anjaw ab lai

Bak ayam kuriak panjang ikua rancaklah rupo dipandangi Urang nan jo m bang tam usahua pandai mam akai m am atu ik diri

Bak ayan labiah pangguntiang tacampak indak bakamehi Ibarat urang hiduik tarasiang dek bansaik atau kadapatan budi

Bak santan dangan tangguh bakato pandai samo pandai Bak alu pancukia duri bakato pandia samo pandia

Bak anjiang kadahuluan dahulu urang pado awak Labo lah lamo d iharokkan dek takudian m andapek indak

Bak aua dangan tabiang hiduik nan sanda m anyanda Jokok bakawan basamo gadang batolong-to longan taguah satia

Bak aua dihelo sonsang kian dihelo kian tasangkuik Karano banyak c a b a n g jo j ip a n g sulik salasai sangkuik pauik

Bak balam dangan katitiran rumik rasonyo kok sabaua Balaki bini kalau d ium pam okan mamanggakkan tuah sikua-sikua

188

PNRI & Balai Pustaka

Bak Ulando m intak tanah m in tak nan indak nam uah abih Baitu bana kalau tajajah kini pan ja jah nan lah takikih

Bak bungo d itim po paneh layua sabalun jad i buah Ibarat saurang anak gadih rancak hilang ditimpo susah

Bak aia ja tu a h ka kasiak hilang nan tidak maninggakan ja jak Pambarian ado samo dicaliak di sipanarimo babakeh indak

Bak itiak pulang patang m anuju kandang malenggang lenggok Sarupo rang gapuak ja lan malenggang bajalan kancang usah diharok

Bak kam biang diirik ka aia bajalan karano dek tapaso Karajo sarupo nan tasambia hati anggan karajo ju o

Bak katak di bawah tam puruang indak tahu dileba dunia Alun panah maninggakan kam puang pikiran singkek pangalaman tak bara

Bak kaco ja tu ah ka batu tibo di batu hancua luluah Ibarat urang sadiah jo pilu hati nan ramuak hancua luluah

Bak kacang diabuih ciek m alohjak-lon jak tangkumari Itulah urang nan tacacek kurang sopan indak babudi

PNRI

189

& Balai Pustaka

Bak kabau mahelo bendisumbang jo jangga nampak di matoHilanglah adat di nagariindak m ala takkan sasuatu di tam peknyo

Bak kundua di ateh dulang indak nan tatap di tam peknyo Indak bapandirian tum buah di urang namuah barubah sakutiko

Bak langau di ikua gajah ka ma dibawok ka ma pai Suko m anuru ik tak tan tu arah pandirian nan indak di dalam diri

Bak mandi di dalam cupak di malah badan ka cukuik basah Hiduik manangguang tagak tak lamak sagalo tak sadang m am baw ok susah

Bak mambakali budak lari baka hilang budak pun hilang Itu nam onyo duo kali rugi alah taram bau dihimpik jan jang

Bak m andapek durian runtuah rasaki datang m aun tok Indak disangko sungguah-sungguah labo nan datang taparogok

Bak m angayuah biduak hilia indak dikayuah ka hilia juo D iparentahkan karajo inyo gumbira mukasuik lah nak mangarajokan juo

Bak m ahetong bulu kambiang indak ka mungkin sudah-sudahnyo Walau tum buah abuak di kaniang payah lai badaso tido

190

PNRI & Balai Pustaka

Bak m anyurek di ateh aia di ma ka ado bakeh suratan Nan bak mangecek jo urang pandia di ma ka ado bakeh pangaratian

Bak m anuhuak ka dalam lurah indak nan sulik ka basuo Maniayo nan tinggi bakeh nan randah itu karajo nan m urah sajo

Bak m am inun aia bacaciang indak katuju d im inun juo Parentah nyato bulek basandiang indak satuju d ikara jokan ju o

Bak paneh m anganduang hujan hati nan risau dibawok galak Atau bak bulan disungkuik awan hari tarang cayo tak nam pak

Bak parang bam ato duo m ato nan tajam kaduonyo Bapisah urang kaduo-duo kauntuangan dapek dari kaduonyo

Bak palito kahabisan minyak habih minyak cahayo hilang Dek sakik gadih nan rancak m uko pucek darah lah kurang

Bak parahu indak bakam udi balayia indak bapadom an Ibarat parusahaan ja lan sandiri parusahaan tak ado pakai pimpinan

Bak sipontong m andapek cincin ka baa m anganakkannyo M andapek barang tak bisa dipagunokan akia kalaknyo subao sajo

191

Bak un to m anyarah diri walaupun apo ka di niat Kalau sakali m anyarah diri m anyarah nya to indak basyarat

Bak m anyasah kain dapek indak baragak saketek ju o Bia lakeh lusuahnyo capek rugi indak bapokok tido

Bak batuang bulek tak basagi pipik jan tan tak basarang Indak bakam puang banagari bakapan jangan hiduik tualang

Bak anau dalam baluka m alapehkan pucuak masiang-masiang Balain pandapek basitangka m am patahankan pandirian dalam barundiang

Bak bujang jo lo n g bakarih bak gadih jo long basubang bak sibuto baru maliek Uju tibo dijalang pitih som bong tibo kayo dek datang lupo diri baru bapangkek

Bak makan di daun pisang abih makan piriang dibuang Ketek hati bukan kapalang karano jaso d ilupokan urang

Bak maniak pu tu ih talinyo bak intan pu tu ih pangarang Jatuah badarai aia mato d itim po sadiah bukan kapalang

Bak m am bula lang urang buto bak m ahariak urang pakak

192

PNRI & Balai Pustaka

Dibari nasihat parcum a sajo karano m anarim o hati lah anggak

Bak roda padati sakali ka teh sakali ka bawah Hiduik m anusia di ateh bumi kayo jo bansaik datang basiliah

Bak siriah pulang ka gagang bak pinang pulang ka tam puak Indak kan ado maraso cangguang karano di tam p ek n y o alah talatak

Bak kuciang d ibaw okan lidi sangaik taku iknyo ka dilacuik Taraso lah salah badan diri dibawok parkaro takuik ta tun tu ik

Bak kuciang kahilangan anak kian kum ari dicari juo Nan dikasiahi hilang tak nampak alah bacarai m angkonyo seso

Bak kuciang m anjapu ik api d inanti-nanti indaknyo tibo Usah ka dapek nan dicari nan mancari pun hilang pulo

Bak kuciang m aintai dendeng hati nan harok-harok cameh Rasaki tam pak lah tagendeng sabalun dapek alun pueh

Bak mangaia kuciang hanyuik kok dapek bana apolah guno Sio-sio indaklah patuik paidah karajo indaklah ado

193

27. SUMBAYANG

Kamumu di dalam parak ja tu ah malayang sularonyo Walau alemu satinggi tagak indak sumbayang apo gunonyo

Urang Bayang pai mangaji ka Cubadak ja lan ka Panti M aninggakan sumbayang sangaik barani saroman badan indak ka mati

Banyaklah maso parkaro maso indak saelok kutiko suko M aninggakan sumbayang kalau tabiaso indak koh takuik di api narako

Asam kandih asam galugua katigo asam siriang-riang Manangih maik di dalam kubua takana badan indak sumbayang

M anaruko di sawah bunta mananam indak bajaja lai Masuak narako badan manyasa sasa nan indak paguno lai

Ka rimbo bapikek balamdipikek jo balam jan tanKalau kito urang Isilamsumbayang nan limo wajib dikarajokan

194

VI

1. AWA KATO

Dari Japun handak ka JapunCino m am uek pacah balahA m pun baribu kali ampunham bo mangarang m aan takan sambah

Apo badakak di palano parm ato ja tu a h ka lambah Duduak ham bo lai ba tanyo tagak ham bo m am bilang sambah

M andaki adok ka gurun m anurun ka tanah tapi Pan tun Adat nan ham bo susun kok salah to long tunjuak-i

Balaia sampai ka lautan baranti tan tang m uaro Curaian adat nan dipapakan pusako niniak m uyang kito

Tambilang di baliak lansek tasisik di lambai-lambai Dibilang sado nan dapek nan tingga un tu ak nan pandai

Mangkuak je ro n g pinggannya jo ro n g sabuah barisi nasi Sambah ham bo jo k o k tadorong tolonglah ham bo mampaelok-i

2. APO NAN CUPAK

M ancam pak tibo ka tanah kanailah anak alang tabang Apo nan cupak di pam arentah

PNRI & Balai Pustaka

tahu di hukum undang-undang

M ancampak tibo di hulu kanailah udang di subarang Apo nan cupak di panghulu tahu maana undang-undang

M ancampak tibo ka m anduang kanailah anak bagubalo Apo nan cupak dek Bundo Kanduang tahu di alat rum ah tanggo

M ancampak tibo ka dama kanailah lapiak sumbayang Apo nan cupak dek ulam a tahu di ay at undang-undang

Mancampak tibo ka lantai kanailah kain takam bang Apo nan cupak dek cadiak pandai tahu di kato undang-undang

Mancampak pulo ka Kualo kanailah anak bada balang Apo nan cupak dek rang mudo tahu pam enan undang-undang

Siturak namo bilalang Inggririh pandai baniago Alah bacupak alah bagantang alah baradat bapusako

3. JOKOK

Jokok banyak bakato-kato di sinan ja lan masuaknyo duto Jokok balabiah-labiahan suko baibo hati tando ka tibo

196

Jokok kito kurang siasek itulah tando karajo ka sasek M andidik anak kok indak ingek baru lah gadang manyeso rang gaek

Jokok banyak mancacek urang itulah tando diri nan kurang Kok banyak tidua siang-siang sio-sio um ua tabuang

Kaba sadiah jo k o k tadanga hati manarimo handaklah saba Kaba suko pulo tadanga syukur ka Tuhan jo hati rela Jokok ado urang mangadu asa usua-nyo pareso dahulu Kok tibo cobaan Tuhan nan satu sabakan malah hati salalu

Jokok bakato jo lamah lambuik urang mandanga suko m anuruik Bakato kasa atau jo caruik m am buek rang bangih m ambirunguik

Jokok m am buek karajo batua ingeklah Tuhan usah takabua Babuek salah kok lah talanjua m intaklah tobat kok leh m ukabua

4. TIGO LIMBAGOTalatiah puntiang di hulu di bawah kum palan tali Asa mulo rundiang dahulu tigo limbago nan tajadi

Barundiang bam usaw arah ketek diamba gadang randah dianjuang tinggi Partam o sambah m anyam bah

197

kaduo siriah jo pinang katigo baso jo basi

Kato dibawo bam upakat rundingan d irantang panjang ka tangah sidang mujilih di sinan pu tusan diparambiak Sambah m anyam bah dalam adat tali batali undang-undang tasabuik jo muluik manih tapakai jo baso baiak

Sambah dibawo jo baiyo dalam sidang mujilih nan hadia lah boneh bak padi nan satangkai pulang babaliak ka pam uhun Muluik manih calem pong kato baso baiak gulo di bibia dalam cupak nan piawai banam o adat sopan santun

Adat di lauik ba ju rum udi adat di sabuang bajuaro adat di alek barajo janang Kok dikaji tan tang si ju ru m u d i angin basiru d ikatahuinyo sarato om bak nan basabuang

Tabang malayang ramo-ramo ta layok tabang ke nan kalam banyaknyo duo kali tu juah tak nam pak lai dari jau ah Kok dikaji tan tang si juaro tahu di tuah sisiak ay am tahu dibulang nan bakicuah pandai managah m anam pin taruah

Rancak carano bukan kapalang baukia tapi balereng

198

puti di mano nan mamacik m anyonsong tamu nan datang

Kok dikaji tantang si rajo janang tahu dihereng dangan gendeng tahu dicakah dangan kaik tahu manjago labiah jo kurang

5. BASIDONO

Adat basawah maso dahulu mangiriak lampok basidonokan Ramilah urang kutiko itu lampok nan gadang basarayokan

Sawah gadang piriangnyo laweh sabaliknyo marawa tatagak Sorak jo pantun baleh mambaleh mairiang pulo urang nan banyak

Lampok usai jaram i dikisai padi ditam pi dianginkan Rang mudo basilek manari randai kalua sagalo bunyi-bunyian

Rami galanggang di tangah sawah nak maliek pamenan mato Talempong jo gandang tingkah batingkah pupuik liole baibo-ibo

Galanggang usai nasi talatak daun pisang ka ganti pinggan Duduak bajam ba urang nan banyak nasi dimakan sanok diminun

6. TANYO JAWAB TANTANG SIRIAH

Alek

Lah hilia kureta Solok mambawo daresi banyak m anuju ka Sawah Lunto

199

PNRI & Balai Pustaka

Jokok carano ka disingkok urang balimo badunsanak alahkoh cukuik kasadonyo

Sipangka

Basimpang jalan Batutagak ka hilia taruih ka Maninjau Balingka nam onyo koto Urang balimo badunsanak kurang kok hanyo jo timbakau timbakau kan lai Tuan bawo

Alek

Anak rang koto Paham batan nak lalu ka Koto Tuo Batanyo kami bakeh Tuan dari ma koh asa siriah nangko

Sipangka

Taganang aia di kubangan hanyuik cikarau mudo-mudo Kok itu Tuan tanyokan siriah ko karakok asa mulonyo

Alek

Dari Malalak ka Pahambatan jalan malereng gunuang Singgalang Kami nan mintak ditarangkan barapo halai siriah sagagang

Sipangka

Marawa di puncak bukik tam pak nan dari ujuang Pulai tandonyo rajo nan ka datang Etonglah bintang di langik bilanglah kasiak di pantai sakitu siriah sagagang

200

A lek

Ramilah pasa Bukiktinggi rami m anjalang pukua duo Sabuah lai nan tanyo kami di ma koh asa pinang mudo

Sipangka

Padang Sarai ikannyo banyak ikan nan datang dari Muaro Batungkuih arai jo kulipak dari sinan asa pinang mudo

Alek

Banyaklah urang pai baralek mancaliak boko pacu kudo Bukan kami salah siasek apokoh tandonyo pinang mudo

Sipangka

Badantuang badia ateh bukik ka lurah sampai gaganyo Harun manih ruponyo kulik itu tandonyo pinang mudo

Alek

Tarantang kawek bagai tali tonggak manupang baantaro Ciek lai juo tanyo kami sadah pensi dari ma asanyo

Sipangka

Ramilah pasa Bukiktinggi hari Rabaa jo hari Satu Kononlah asa sadah pensi dari danau di lauik Sumpu

201

R um ah gadang n am onyo rumah atok ijuak n am onyo atok ba tingkok bamego-mego Kok iyo siriah ka d ikunyah kok iyo pinang ka digatok di m ano asa gambia nangko

Sipangka

T akam bang layia tiang tu juah lakeklah kunci tu juah pasak barangkek pulang dari Muaro Di dalam Luhak Limo Puluah nagari banamo Sarilamak di sinan asa gambia nangko

Alek

Anak rang di Sawah Tangah nak lalu ka Kurai Taji Kok iyo siriah ka kami kunyah cakua di m ano paharuni

Sipangka

Aia Tirih Kualo Padang labuhan biduak nan tiok hari Abih m anih sapah dibuang apo gunonyo cakua lai

Alek

Biduak ameh sampannyo ameh pandayuang dari tambago Siriah abih pinang lah kameh carano bak apo koh k ironyo

Sipangka

Kok sayuik buliah diuleh

202

A lek

PNRI & Balai Pustaka

nan lapuak diganti juoSiriah abih pinang kok kamehcarano babaliak bakeh nan punyo

7. SUKO MAMUJI DIRI

Tabuang ka Sawah Lunto jad i kun ta rak di Umbilin Sia nan dangki ka dirinyo labiah dangkinyo ka urang lain

M anaruko di Ragitaji basuo tajak patah punco Urang nan suko m aniayo diri tando tak dapek dipacayo

Dek tubo m akonyo mati dek batangka m akonyo gaduah Lidah nan suko m am banakan diri urang m andanga banyak takicuah

Bak basi baiak diringgiti nan rancak ba tam bah elok juo Tahanlah hati m am uji diri jaso nan banyak urang tak lupo

Dek hu jan sajo tibo galodo banyak sangsaro d it im buakannyo Urang nan suko m am paragokan jaso m angaku kuaso syiriak jad inyo

B aturang banang baturak batulih kain baragi suto Aib urang usah dibukak aib diri elok pareso

8. HAMPO

Tong nan kosong nyariang buny inyo

203

karano inyo indak barisi Urang nan bodoh gadang otanyo kalau nan pandai awak sandiri

Anjiang m anyalak tak kan manggigik alah kakobeh nan bak kian Bara garatak bara saringik tapuak tarajang indak basampaikan

Harimau mangaum indak m anangkok mandanga ngaumnyo urang lah lari Bangih m am akiak sarato bilobok tak sampai m alakekkan tangan jo kaki

Gadang bungkuih indak barisi gadang hantak indak nan lalu Gadang ruok indak tabeti manggantang asok karajo salalu

Gadang pasak dari tiang pasak nan indak namuah lalu Pancarian ketek kaluanyo gadang hiduik boroih indak m anantu

Di gunuang handakkan aia di lurah handakkan angin Bakandak sajo tak bapikia tam pek bakandak kasulitan

9. DAYO SET AN

Bak manakiak kayu di rimbo gatah nan caia bapantingan Karajo tak baiak dikarajokan juo itulah manusia didayo setan

Kuniang-kuniang si buah lansek dibawo urang ka Pandai Sikek Urang tuo babuek jahek

204

ibilih setan m am baw o sasek

Layang-layang bari batali tabang m am b u b u an g ka udaro Maupek bagunjiang patang jo pagi di sinan setan tam peknyo m anjo

Ka Muaro pai manjalo banyaklah ikan nan tabaw o Rang m udo nan rambang m ato n am uahlah setan m am p ak u d o n y o

Kayu banam o kayu kam at tum buah tacam pua di ladang poka t Kalau rang tuo pandai bahim at setan tak suko jad i sahabat

M udo-m udo buah m angkudu diparam m angkonyo kam puah Anak m udo kuek baguru ingeklah setan nan jad i musuah

10. B A A

Baalah katam ka m aja anaknyo bajalan batua Kalau m urik tak pandai baraja tand o n y o guru nan indak b a tua

Baa buny inyo gandang baitu pulo malah tarinyo Baa paren tah nan datang sasuai handaknyo jo karajo

Baa hari indak ka hujan koncek di talago babunyi salalu Dek dim intak bakapanjangan akianyo dapek ju o nan ka tu ju

205

PNRI Balai Pustaka

Baa kato tukang uruiklahasa urek jan takilikBakeh rang pandai kok m anyarahkarajo salasai indak nan sulik

Baa ka mungkin mandikai handak balago jo durian Di ma ka dapek nan sasuai kayo jo mikin dipalawankan

11. MAMPABASOKAN MINUN MAKAN

Sipangka

Hanyuiklah bungo dari hulu bungo batam puak bakabek-kabek m akanan punai jo barabah barabah tabang mangirab tabang kutiko tarang bulan A m punlah kami di Panghulu niniak mamak sarato alek m am uhun m andatangkan sambah jam ba tahidang m intak disantap nak sanang hati sipangkalan

Alek

Takato rajo nan bagak itulah rajo dari Bantan iyolah rajo nan badaulat takanak m angkuto di kapalo bapaluik ameh baipuah batabua intan jo podi Salam jo maaf hambo mintak salorong pasambahan dari Tuan lah hambo bawo kato m upakat bukanlah hambo nan babaso niniak jo mamak nan batangguah usahlah Tuan duo hati

206

Sipangka

Lalang babuah bak m ilukuik tum buahnyo di tapi balai daun diambiak rang patani basabik bajam ua pulo dikabek-kabek jo tali mansi Jamba ganok hidangan cukuik kok indak tarago Tuan parenai alang tahibo hati kami disantap ju o lah handaknyo nak nampak tando putiah hati

Alek

Kapa balayia basulambek masuak kualo banda Taluak kapa nan datang dari Judah bakuran-kuran candonyo asok nam paknyo sarek jo m uatan antah karoma antah cokalat bacirabuik kuli karajo barang nan turun bapeti-peti Janjang nan sudah kami tingkek bandua nan sudah kami tapiak siriah di carano lah bakunyah daun jo santo lah baisok satantangan minun jo makan kok saba Tuan jo m upakat mam intak kami basamo-samo dangan sasungguah-sungguah hati

Sipangka

Babega-bega tabangnyo alang ayam m anyuruak masuak samak samak baluka jo long tum buah dek takuik badan ka mati di sinan inyo basambunyi

207

Jamba" pam inun lah tahidang diparenai ju o m angkonyo rancak usah h a n d ak n y o batangguah-tangguah baitu p in tak dari kami m ohon liandaknyo pintak dibari

Alek

Cincin ameh babalah rotan buatan tukang Guguak Randah di toko baru di Pasa Ateh Bukittinggi namo ko tonyo parm ato indak bakanakkan cincin ka tando batunangan Nasi basanduak balatakkan langkok sarato jo juadah piriang baukia aia ameh cangkia basiriang ameh pulo kok iyo kami ka makan samo handaknyo sipangkalan

Sipangka

Mantilau nam onyo buruang hutan gadang nan bagai balam Jambi d itangkok lalu dijinakkan pam enan rajo Malako saso m akannyo tiok hari Kalau baitu kato Tuan sananglah pulo hati kami Tuan makan kami kawankan basuahlah jari nan limo dengan bismillah kito muloi

12. PAM BAGIAN CADIAK

A dapun batiak sabana batiak kain lusuah ragi tak usak Adapun cadiak sabana cadiak

208

PNRI & Balai Pustaka

cadiak paguno di rang banyak

Banyaklah batiak parkaro batiak batiak pakalongan batiak nan am puah Banyaklah cadiak parkaro cadiak pam bagiannyo adolah tu juah

Partam o cadiak dakwa jaw ab baguno dalam parakaro Ado tanyo tarasiang jaw ab bapan tang alah basilek kato

Kaduo cadiak kaji mangaji bakeh nan binguang balanteh angan Kapalo ta takua muluik takunci jo urang pandai kalau baadok-an

Katigo cadiak kecek mangecek suko m aota di kadai kopi Tasabuik santiang di lua rapek di dalam rapek tak panah babunyi

Kaam pek cadiak cando ka iyo bungkuih elok pangabek kurang Kumari tangguang sagalo caro ka bajak un jua ka singka ampang

Kalimo cadiak tipu manipu suko m anangguak di aia karuah Urang tasasak awak pun lalu hala jo haram tak m arusuah

Kaanam cadiak nan tiok sasuatu banyak alemu di dalam dado Dunia akirat sagalo tahu elok jo buruak bateh tiado

K atu juah cadiak tahu pandai cadiak paguno di rang banyak

209

PNRI ■— Bal ai Pustaka

Kok kusuik amuah manyalasai karajo elok tak panah manulak

Babatang sandi andiko badahan cupak jo gantang Baurek m atan limbago r im bun daun adat takam bang

Babungo m ungkin jo patuik buah kato bana dipakai Urang banyak nam uah maikuik kalau leh cadiak tahu pandai

13. PA N Y A LA SA IA N SANGKETO

Panyalasaian sangketo kini dikaji di m uko hakim m anuruik adat Samacam namo pulo dibari dek niniak kito rang tuo adat

Kusuik salasai karuah nak janiah namuah badamai sagalo sangketo M ahabihkan sagalo silang salisiah gabuak diampeh itu nam onyo

Salisiah hilang sangketo abih kaduo pihak indak nan kanai Gabuak diampeh m angkonyo jinih nan basangketo alah badamai

Kalau parkaro bakalah manang miang dikikih itu nam onyo Nan miang bialah tabang nan batua m anang sandirinyo

Panyalasaian sangketo nan ciek lai p un tuang diambuih pulo caronyo Urang nan kalah d itu runkan gensi hukum pajabaik misa um pam o

210

PNRI & Balai Pustaka

Diambiak misa ka pajabaik atau pagawai di nagari Karano basalah diturunkan pangkaik puntuang diambiak pananak nasi

14. TAGAK PANGHULU

Dago dagi mambari malu sumbang salah laku parangai Jalankan nan bana dek panghulu pantangkan kusuik tak salasai

Samun saka tagak di bateh um buak umbi budi marangkak Kiri kanan riak m aham peh di tangah-tangah panghulu tagak

Payokum buah baladang kunyik dibawo nak rang ka Kuantan Tak namuah kuniang dek kunyik bapantang lamak dek santan

Babaju guntiang Ampek Angkek dipakai nak rang Mandiangin Kok ado gurtjiang jo upek disangko sitaw ajo sidingin

Basimpang ja lan ka Talu basim pang tantang nagari Panti Kok m anyim pang dari nan baitu dim akan sumpah biso kawi

15. INDAK SAH

Baparak ka tangah koto tam pek batanam sulasiah Jambi Kalau tak banyak kitab dibaco indak lah sah m anjadi Kadi

211

Tabang maninggi bu ruang murai hinggoknyo di tanah padang Kalau barani tak dipakai indak sah jad i dubalang

Rami balainyo Lubuak Basuang ado satangah m am baw o patai Kalau tak tahu ka to bahubuang indak sah jad i pagawai

Ka balai ka V Koto lah patang m angkonyo rami Kalau tak pandai m ahubuang kato indak sah m anjad i m anti

Urang di lasuang m an u m b u ak padi sado nan caruah ditam pi ju o Tak nam uah m anun juak maajai indak sah jad i rang tuo

Nasi d itanak kok badatu ih alah d im akan m ako taraso Rakyat nan banyak kok tak tauru ih indak sah m anjad i rajo

16. D E T A

Badeta panjang bakatuaktak dapek d iukua panjangtak dapek dibidai lebaDeta takanak jad i saluakpakaian panghulu dalam kam puanglimbago adat nan barasa

Bayangan isi dalam kulik bade ta saluak ba tim bo Lingkaran kaniang nan salilik ikeknyo santuang jo kapalo

212

PNRI & Balai Pustaka

Badeta batiak basaluak tim bo pakaian adat urang Minang Dek bijak niniak nan baduo d irubah ban tuak deta datang

D ibantuak deta takam bang disamek jad i saluak tim bo Kok gapuak lamak tak tabuang dek pandai m ako alam santoso

Alun takilek alah takalam bulan lah ganok tigo puluah Alun diliek alah bakinyam raso lah sampai dalam tubuah

Lebanyo pandindiang kam puang pandukuang anak kam anakan Parawok gonjong rum ah gadang di rum ah tanggo jadi ham paran

Ka payuang panji di halaman panuduangi urang korong kam puang Sarikat warih m andirikan sakato kaum mako dianjuang

Kalau paneh bakeh balinduang kalau hu jan tampek bataduah Dek anak kam anakan nan sapayuang salingkuang cupak adat nan taguah

Panjangnyo nan palingka kaum palilik kam puang, koto jo ranah Panghulu itu sabuah hukum sinan nagari m angko batuah

Kato pusako niniak dahulu sarupo lauik leba nan dalam Jokok dibalun sabalun kuku jo k o k d ikam bang saleba alam

213

PNRI & Balai Pustaka

17. BAJU GADANG

Babaju h itam nan gadang langan tasenseng langan bukan dek bangih Pandinginkan raso angek badan paham peh gabuak m aknyo habih

Siba ba tan ti t im ba baliak mangilek m angalim antang Jaik nan indak dapek dicaliak sabalah ka pangka langan gadang

Arati m auleh tak m am buku bagai m am buhua tak mangasan Pangka langan ja i tan baju m anganduang m aana jo kiasan

Budi aluih bak lauik dalam bia d i tam puah baom bak tido Sipaiknyo pantang kasilauan pasia m angapuang dikalekkannyo

Misia langan m akau kaamasan gadang baapik jo nan ketek Tando rang gadang lah kanam pak-an ado pangiriang jo panungkek

Jam bo jo jan g k au nan baukua un juak baagak bahinggokan Murah jo m aha bateh ukua tinggi jo randah ado padom an

Lihia nan lapeh baka tuak tido babalah sampai ka dado N yato bana leba alamnyo bapadang lapang laweh bum inyo

Dek kabuik gunuang tak runtuah dek aia lurah tak panuah

214

PNRI & Balai Pustaka

Dek angin bukik tak ja tu ah dek ikan aia tak karuah

M artabat rang gadang iyolah nyato bahati saba badado lapang Tagangnyo bajelo-jelo kanduanyo badantiang-dantiang

Baju hitam baju angkatan indak basakuih sabuah juo Bapantang manarimo pam barian nam un tugeh dijalankan juo

18. ATURAN LATAKKok lantak sabana lantak nan lungga diarekkannyo Kok latak sabana latak m alatakkan sasuatu di tam peknyo

Jokok nan ketek ka pasak suntiang nan luruih ka tangkai tajak Pandai m aam ba di nan cupiang suko batenggang di nan tidak

Jokok nan luruih ka tangkai tajak nan bungkuak ka kuak singka Suko batenggang di nan tidak pandar baranang di nan dangka

Jokok nan lum puah paunyi rumah nan patah pangapik ayam Kayo jo bansaik tak barubah nam un niniak mamak balapang alam

Nan buto paam buih lasuang nan pakak palapeh badia Usah dikicuah urang nan binguang tunjuak ajai kalau nan pandia

Nan kuek paangkuik baban nan bagak pahadang musuah

215

Tatap nan bana d ikam ukokan kalau nan ukan dibuang jauah

Nan binguang suruah sarayo nan cadiak bawo barundiang Kalau ta la tak di tam peknyo indak nan bulek ka basandiang

Nan pandai bakeh baguru nan tuo tam pek ba tanyo M anam puah pam atang nan baliku nan sanang disusahkannyo

Nan pandeka lawan basilek nan tahu bakeh ba tanyo Kalau ta latak alah d itam pek di sinan adia m akonyo tibo

19. K A R I H Karih sinjato kabasaran sisampiang jo cawek nan tam peknyo Sisiknyo tanam tabukan ka k ida condong la taknyo

Dipesong m angko dicabuik tu m puan puntiang ka gembonyo Timangan hulu kayu kamaik tak baam balau lah k ukuah sajo

Bam ato baliak ba tim ba sanyawo pulo jo ganjonyo G uyahnyo bapantang tangga pantang balam peh m aasahnyo

Tangah tigo patah b ingkuaknyo tapi luruih tak baliku Luruih taran tang banang suto ban tuak dimakan siku-siku

Tajam tak rago dibagabuih antah nan labiah pado taji

216

PNRI & Balai Pustaka

R am buik d iam buih nam uah pu tu ih tapi bapan tang m alukoi

Ka parawik lahia jo batin ka pangikih miang di kam puang Miang nak kikih ditabangkan angin bungkuak sajangka nak taham buang

Ipuah nan tu run dari langik bapan tang ka taw aran biso Kasatian karih kalau disabuik ja jak ditikam mati ju o

Karih sam pono ganjo erah lahia batin pamaga diri Patah lidah ka bakeh alah patah karih ka bakeh mati

A dapun cupak duo baleh jad i pagangan dek panghulu itulah suri nan tarantang Cupak kok dipapek urang manggaleh

ja lan kok dialiah urang lalu t ikam kan karih nan dipinggang

20. BAA NAN ELOK

Eloklah bajaguang-jaguang samantaro padi alun masak Nan kurang nam bek dibuang sabalun dapek ganti nan rancak

Eloklah baputiah tulang daripado baputiah mato Bia mati hati leh sanang pado malu datang m anim po

Elok bam usuah jo rang pandai pado bakawan jo rang binguang

PNRI & Balai Pustaka

Musuah cadiak dapek manilai kawan binguang indak m anolong

Eloklah jadi ayam batino supayo hiduik nak salamat M arandahkan diri kalau leh suko hiduik tajauah dari mularat

Eloklah bapadi saganggam asa leh jo sanang hati dari bapadi salumbuang tapi jo susah hati Rancak hiduik leh sanang diam kurang makan dapek dicari daripado kayo padi balum buang tapi seso patang jo pagi

21. KALAU ALUN

Alun dianju lah ta taruang alamat badan ka binaso Mulai karajo alun lansuang ado halangan nan m anim po

Alun diimbau alah datang alun disuruah alah pai Bapak m andeh bahati sanang kalau anak leh mangarati

Alun pai lah babaliak agak-agak ambiak ka bicaro Mamareso kurang salidiak bapacik indak di nan nyato

Alun baranak lah ditimang di sinan hiduik m angko bedo Alun tantu labo ka datang alah dim abuak kiro-kiro

218

PNRI & Balai Pustaka

Alun bagigi lah manggigik alun bakuku lah nak manggawik Bak ibarat pajabat alun babisuluik alun tan tu bakuaso lah nak maracik

Alun bataji lah nak bakukuak ayam jan tan nan ka gadang-gadangan Ibarat rang m udo basipat gaduak alemu alun kau ju-u juan

Alun d ipanjek asok kum ayan tinggi alah gadang nan balun Ibarat rang m udo pulo d ikatokan salamo hiduik babini balun

Alun duduak alah m aunjua indak baagak bajangkokan Sipat pandorong sipat tak batua kudian baru jad i sasalan

22. LUHAK AGAM

Luhak Agam lam bangnyo sirah balukih harim au campo bab in tang basuduik limo di tangah tangah karih sapasang Lambang sirah barani gagah mamacik adat jo pusako jago nagari jan binaso kok datang m usuah m anyarang

Di ateh b in tang bacayo-cayo bakijok-kijok kakuniang-kuningan malam nan kalam basuluah jad inyo Barambuih angin sikutaro basabuang ombak di lauitan adat di sinan tam bah paguno

Bakarih duo sapasang

4PNRI Balai Pustaka

pusako niniak Katumanggungan Parapatiah sarato Suri Dirajo Adat lamo pusako usang santano lapeh dari ganggaman tando nagari ka binaso

Harimau Campo harimau lia pandai m ancakam jo m alom pek bijak bajalan di nan kalam Aia jan iah ikannyo lia lia nan indak namuah dapek gambaran kato Luhak Agam

23. IBARAT BAJALAN

Bajalan iyo ba nan tuo balayia iyo ba nangkodo Tiok karajo nan basamo pam im pin nan paham handaklah ado

Bajalan paliharokan kaki bakato paliharokan lidah Langkah kok salah handak ingek-i pikiakan kato walau sapatah

Bajalan sampai ka bateh balayia sampai ka pulau Tabangkalai karajo dek pamaleh tabuang hari dek bagurau

Bajalan salangkah m ahadok suruik bakato sapatah dipikiri Pakai padom an alua jo patuik itu tandonyo bahati-hati

Bajalan indak sadang salangkah bakato indak sadang sapatah Kalau rundiang nan alun sudah diulang baliak bainusawarah

220

PNRI & Balai Pustaka

24. RUMAH NAN GADANG

Rumah nan gadang sambilan ruang salajang kudo balari Sajauah kubin malayang salayok alang manari

Tiang tapi panagua alek tiang tangah manti dalapan tiang dalam puti bakuruang Badindiang samia tiang salek rum iklah tukang m anjangkokan si Majo Lelo tiang nan panjang

Banduanyo sambali m anyam bah dindiang hari dialanja paneh Pintu kaciak duo baleh buah baukia jo tam puak manggih

Atok ijuak batatah timah atua saga labah maraok gonjong tanduak kabau jan tan antiang-antiang disamba buruang Cibuak marian jo long sudah janjangnyo kanso balariak camin talayang batu tapakan lantainyo loyang bakarang

Halaman cindai tagerai kasiak lumek bak ditatiang Kasiaknyo badarai-darai ja ru n sabuah indak hilang

Langkok jo tabek parikanan aianyojaniah bak mato kuciang Jinak-jinak Candonyo ikan di antaronyo puyu jo gariang

Sudah rumah dek bagonjong

221

sudah lum buang dek bapereng sudah gadih dek basuntiang sudah gadang dek panghulu R um ah sudah mati lah tukang sabuah indak nan badanteng tokok abih bunyi lah aniang patuik disimak tan tang itu

25. BUAH BUDI

Kalau nan kuriak iyolah kundi jo k o k nan merah iyolah sago kalau nan baiak iyolah budi jo k o k nan indah iyolah baso

Budi elok nan ka dipakai usah dicinto kalau nan buruak Kok senteng bilai mambilai kalau kurang tukuak m anukuak

Kok condong tungkek m anungkek kalau rabah samo tagakkan Kok panjang karek mangarek kok singkek samo paulehkan

H orm ati kalau nan tuo jo k o k nan ketek bakasiah-i Patuah kapado ibu bapo samo gadang lawan babiri

Guru nan patuik dimuliakan kalau pam im pin disagani Urang kam puang samo patenggangkan tenggang sarato isi nagari

Kok nan lamah batueh kalau nan condong ba tungkek Kok hanyuik bapinteh kalau tagam ang bajawek

222

4PNRI Balai Pustaka

Kok rusuah bapu juak kalau ilang bacari Kok ta lam un bakakeh kalau tabanam basalami

Kok barek samo dipikua kalau ringan samo dijinjiang Hasia karajo dek saukua hilang nan barek dek barundiang

26. M A R A T O

Gapuak indak m am buang lamak tukang indak m am buang kayu Nan bungkuak ka tangkai bajak nan luruih ka tangkai sapu

Rono takilek dalam bulan m am bayang ka sawah bun ta Nan cadiak indak m am buang kawan nan binguang indak ta jua

Parm ato nilam bagandiang tikuluak bajum bai alai m aratuih camin di kaki bakilatan intan jo podi Nan ketek ka pasak suntiang nan satampok ka papan tuai panarahan ka kayu api abunyo ka pupuak padi

Bakain bapucuak rabuang tapi ka tapi takanak misia ba tabua ameh manyirah sapantun baro disungkuik malam Nan bu to paham buih lasuang nan pakak palapeh badia nan lum puah paunyi rumah

223

PNRI & Balai Pustaka

nan patah pangajuik ayam

Digantiah urang baparuah d itanun anak m udo-m uao kain banamo kain biludu saluak aka silang basilang Nan binguang disuruah-suruah cadiak pandai bakeh baiyo nan alim bakeh baguru nan kayo tam pek batenggang

27. CINTO N A G A RI

Ikan banam o gamba lelan baranang-ranang di lauitan d itangkok anak garagasi Ka ateh taam bun jan tan ka bawah takasiak bulan baitu sayang di nagari

Alah babunyi ka tuak-katuak bunyi batingkah duo tigo Janggi sabatang lah bauntuak tanah sabingkah lah bapunyo

Ikan ameh mati baranang ikan puyu baradai banyak apuang-apuang nan tanang sajo Hujan ameh di kam puang urang hu jan batu di kam puang awak nam un kam puang tacinto juo

Taratak ko tonyo tinggidi u juang tan juang babelok jalanSayang di anak dilacutisayang di kam puang ditingga-tinggakan

Daun siriah ka kusuak mandi bapantang ratak jo retai

224

PNRI & Balai Pustaka

bagagang indak babuku barantiang indak bacabang Basatu saikek nan bak lidi kalau sarumpun nan bak sarai jokok salubang nan bak tabu misa satandan nan bak pisang

Kok ado urang nak maanjak kato pusako nak mangganti lantak supadan dialiah urang kalangkan mariah sampai mati Busuangkan dado buyuang oi nak caliakkan tando laki-laki basilang tom bak dalam parang namun mati hanyo sakali

28. KATO-KATO

Kato mamak ka kamanakan itulah kato m anurun Kato guru ka anak sasian tam asuak juo kato m anurun

Kato nan tuo ka nan mudo kato suami ka padusinyo Kato kakak ka adiaknyo kato m anurun juo sipatnyo

Dikaji kato sabaliaknyo kato kam anakan kapado mamaknyo Atau murik pado gurunyo kato mandaki itu namonyo

Baiak nan mudo ka nan tuo kato padusi ka suami Atau adiak pado kakaknyo tamasuak kapado kato mandaki

225

PNRI Balai P

Adapun kato nan malereng um pam o kato jo ipa bisan Disabuik kato jo hereng gendeng usah sakali bakarupa tan

Kato m andata pulo disabuik um pam o ka to basamo gadang Saimbang m ungkin jo patuik bakato indak bapahalang

Kalau pandai bakato-kato nan bak santan jo tangguli Kalau tak pandai bakato-kato nan bak alu pancukia duri

29. TAMPUAK NAN KA LAYUA

Tagendeng b iduak nak rang Nareh d itim po biduak nak rang Bayua Sagoh bak geneng siriah lareh kana-i tam puak nan ka layua

Sutan Kayo manggaleh loyang abih loyang manggaleh basi K utiko bujang banyak nan sayang kalau lah tuo banyak nan banci

Si Naman m anja lo todak naiak sampan turun parahu Pakai padom an atau pun tidak nam onyo angin bakisa salalu

Rang Padang m an jam ua kain di rum puik d ibantangkannyo Duo baleh galombang angin ta tungku ik pan tangkan juo

Di baruah baladang kunyik ka kida basimpang jalan

226

PNRI & Balai Pustaka

Jan namuah kuniang dek kunyik jan nam uah lamak dek santan

30 MINTAK DIRI

Gadanglah aia Sungai Landai cindai diambiak ka basahan Bukan toh hambo cadiak pandai pusako kato nan dipasam bahkan

Dititik galang rang Koto Tuo bari baukia batam puak manggih Diantikan gurindam samantaro sungguah susunan balun nyo abih

Pulau banamo pulau Cingkuak ado lauitan nan m am bateh Kok kurang m intak ditukuak kok singkek m intak diuleh

Ikan sati si gamba lelan baranang manapi-napi bataduah di bawah dahan kayu Taserak lah ham bo kam puangkan taicia lah ham bo kamehi kok leh paguno di anak cucu

Gaduang Cino petak bapetak banyak nan ampek puluah ampek sikalat jad i tinjak-tinjak bapaluik ameh jato -jati Sabuah lai nan hambo mintak kato kok ado sorong lompek m aafkan hambo banyak-banyak dari muluik sampai ka hati

227

PNRI

r

6pPN BALAI PUSTAKA — JAKARTA


Recommended