PEXANEBILIWAISI “POLITICA PÚBLICA JAWATJA”
WAJAIRANAKUATJA SIKUANI PETIRIWAXINEXA POWAXI PIBISIAKUENE
TOEXANATSI WAJABITSAÜ PENABEWANAPAE MATAKABI
Traducción en Lengua Sikuani
Traductora: Rosalba Jiménez Amaya, (Etnolingïsta Sikuani)
Página 2 de 35
OBSERVACIONES
La taducción de este documento se hizo con el siguiente procedimiento: Se hizo una lectura
general de todo el documento, para la contextualización temática. Luego se identifico el tipo de
texto, para este caso la temática va enfocado en un contenido jurídico, desarrollo de la
normatividad para pueblos indígenas y mujeres en general y mujeres indígenas victimas del
conflicto armado como los sujetos colectivos de este proceso.
Es un documento dirigido a una población específica, en este caso el pueblo Sikuani, se
identifica la caracterización específica de este pueblo, su contexto cultural y territorial, el rol que
juegan las mujeres Sikuani y frente al conflicto armado.
Luego se identifica las palabras claves técnicas en el contexto jurídico y político, tales como;
Auto, ley, decreto, norma, sentencia, Corte constitucional, política pública, derecho,
Constituciön política, entre otras. Son palabras que no tienen una traducción propia, es
complicado explicar la especificidad de cada una, porque para el Sikuani todo es complejo,
holístico e integral que se resume en la ley de origen (wajasikuanikuene liwaisi) no tiene
jerarquía jurídica.
Ahora para referirse a nombres, hay unos que son intangibles y no tiene traducción, lo que se
hizo fue una traducción de interpretación y explicación, y para mayor entendimiento y que se
repite constantemente en el documento se opto por ulitizar dos formas, la explicativa y la de
prestamos esta última no es conveniente utilizar, para estos casos se crea metalenguaje y
neologismos, pero aquí se incluyó prestamos como una forma de entender lo intangible
teniendo encuenta que los lectores de la lengua Sikuani son bilingües,tales palabras:
Victimajiwixi, Justicia transicional, Estatuto de refugiados, los nombres de los diferentes comité,
se colocó entre comillas
Los nombres propios institucionales, tampoco se hizo traducción, como: DANE, CODHES, RUV,
ONU, se hizo la traducción explicativa y su funcionalidad, para entender el contexto. De igual
menera las ilustraciones en unas fue comlejo su traducción por ser muy fragmentado y palabras
de hechos intangibles como el goce de derechos, la palabre derecho, administración,
planeación, en unas se repite mucho. Se dejo así, como referencia de contexto para los
bilingües Sikuani.castellano.
Ahora en Sikuani se hizo la traducción en primera persona en plural (waja) que es el lenguaje
colectivo, hay también palabras claves significativas que se repite en todo el documento, porque
son genéricas, como; Liwaisi, que refires a todo lo narrativo, palabra, como la lengua sikuani no
tiene artículo, se utiliza mucho las partículas de complementariedad y aclaración, como,: Baja,
jane, baitsi, bajara, pina, Tsipaji, pijinia, yabara, entre otras, porque son esenciales en la
narrativa Sikuani.
Página 3 de 35
PENAITAJUTSILIWAISI
Jota paliwaisibaxuto pamonae CODHES liwaisi ewetsiwi, yakina bewelia liwaisi, tsipaji saikaya
jota daxitawiriaSikuani petiriwaxi victimawaxinexa, jota wajajumetja nayakina, pikani raja
ayaibaxutoxaneto yakinaruta paliwaisi exanaejitsia daxita pitorobiwi kaenakua kanakujitsia
ewetsijitsia daxitawiria petiriwaxinexa, petobijiane liwaisi wajabitsaü penabematakabi,
Ayaibaxuto liwaisi yakina Consejería Presencial para la Equidad de la Mujer xua nakuenebijitsia
pewünü wowaijumetja: Manual de territorialización de los lineamientos de política pública
para la prevención de riesgos, la protección y garantía de los derechos de las mujeres
víctimas del conflicto armado
Wajajumetja penayakinaebaxuto, waxaitsinexa waja yorobinexa xua najumatabüxaina kobierno
pewetsiwi petiriwaxi pijaliwaisi, pijinia pabaxuto wowaijumetja yakinaruta, peyorobinexa
kobiernojawata penakuenebiwi kaenakua kanakujitsia pitorobiwi yapütaejitsia petiriwaxi
pijaliwaisi peyaiyataenexa jota paliwaisi yakinaruta pamonae Presidentenü pijaconsejeria jota
eweta petiriwaxi pijaliwaisi. Mapaxuto xaina 5 kaekobe paliwaisi epatoxi jiwijawabelia liwaisi
paebijitsia kujarubijitsia daxita jiwinexa jota paliwaisi nakueneba política pública, xaniataejitsia
petiriwaxi pijaderechokuene pakujinae pibisialiwaisi toexanatsi wajabitsaü penabewanapaewi
pejumatabükuene, tsipaji baja pijinia xaina itsaliwaisixi pewetsikuene, baitsi, sentencia, auto
pejailiwaisi.
.
XUA XAINA PALIWAISIBAXUTO
1.kopiaya liwaisi-epato
leyes liwaisi petiriwaxinexa
5. Liwaisi-epato
Xua exanaejitsia kaenakua kanakujitsia Política Pública liwaisi pewetsinexa
petoxanebinexa daxitaliwaisi viciimajiwixi.
4. Liwaisi-epato
Pekanaüjübijawa pakuenia naexanejitsia pewetsiliwaisi
victimawaxinexa
3.Liwaisi-epato
Pemuxujiobikuenia
pakuenia nakuenebijitsia liwaisi kaenakua
kanakujitsia
2. liwaisi-epato
Pewetsikuene "derechos y políticas públicas" daxitawiria sikuani
petiriwaxinexa wajabitsaü matakabi petobijinaewaxi
pijaliwaisi
Página 4 de 35
Introducción
Baja pina (Departamento Administrativo Nacional de Estadística) xua bajai DANE, baitsi jota
kobierno xaina jiwi penamatajütsiliwaisi, bajarapamonae jumaitsi, Colombianakuatja pina
jinawanapatsi, be 48.747.632 pawijiyobeje, baja jota 25 millones pina petiriwaxi, pijinia baja be
1´600.000 pajiwibeje daxita wiriajiwi, bajarajota baja pewüjüawi, petiriwaxi, pejewaxi, be
200.000 pajiwiyobeje najinawanapenatsi.
Wajabitsaükuenia xua nabewanapa pamonae unupijiwi, masetomonae kobierno pijawajabitsaü
yajawa pibisiakujiru pexanaewi jota Colombianakuatja, bajarapakuene bitso ayaikuenia jiwixi
bijiobirajutatsi, baitsi pamonae tajütomaranü pewekuajinawanapaewi, tsipaji
wajabitsaümatakabi yorotatsi, itsajiwixi pekobexae warapena, itsajiwixi pijamonae
tobeyaxuabatsi. Bajarajota petiriwaxi bitso bijiobiexanatsi, pijinia baja waxaitsi Sikuani, pamonae
ata penabejenawi,
Pakuenia jinawanapa peayaikuenia petiriwaxi panakuatja wajabitsaü nabewanapa. Baja pina
pamonae Corte Constitucional peliwaisiewetsiwi, xua baja kowütaena pakuenia nakueneba
kobierno pijajiwi pejumekowünütsi liwaisi Sentencia T-25, nexata jota tane ayaikuene pakuenia
jinawanapa petiriwaxi, daxitawiria sikuaniwaxi pina bajarapowaxi bitsoyo pebisiakuene tane xua
exana wajabitsaü penabewanapaewi. Xua baja “Riesgo” pejailiwaisi pakuene tane:
1) Pekenetsiataekuene petiriwaxi peperabüyo
2) Penakuenebijawa amatamojibia
3) Petaikaekuene jiwi wajabitsaü exanaejitsia
4) Pitaropiboliwaisi wajabitsaü jawabelia
5) Peajibiaexanaekuene jiwii pematakaponaewi comunidapijiwi
6) Wajabitsaü pekününaekuene jiwi pijanakuaxiya
7) Pebisiakuene petoexanaejawa pematamokuene pijanakuatja
8) Pekuenobatsikuene jiwi pewetsiliwaisi bajayajebi.
Baja daxita papebisialiwaisikuene petiriwaxi jawabelia La Cortemonae itajüta, pijinia daxita
wiriasikuani ata petoe-exanaeliwaisi, Baja jota naitajüta wowijumetja kaeliwaisi kanakujitsia xua
la Corte constitucional liwaisi paeba kobierno pitorobiwi jawabelia kuenetajejitsia
petonakuenebinexa xaniawaetsia.
Página 5 de 35
PETIRIWAXI PENAYAJIWITAE LIWAISI XUA JUMAITSI
•Riesgo de Violencia sexual, Explotación Sexual o Abuso Sexual en el Conflicto Armado. (A. 092/2008)
•Riesgo de Violencia sexual por dinámicas al rededor de la explotación ilegal de recursos mineros (A. 009/2015)
•Riesgo de mujeres con orientaciones sexuales diversas a sufrir violencias sexuales (A. 009/2015)
•Prostitución forzada, enamoramiento de muejres y jóvenes indígenas como táctica bélica (A. 004 de 2009)
1) Petiriwaxi peperabü
kenetsiatae liwaisi
•el riesgo de explotación o esclavización para ejercer labores domésticas y roles considerados femeninos en una sociedad con rasgos patriarcales, por parte de los actores armados ilegales (A. 092/2008)
2) penakuenebijwa amatamojibia
•el riesgo de reclutamiento forzado de sus hijos e hijas por los actores armados al margen de la ley, o de otro tipo de amenazas contra ellos, que se hace más grave cuando la mujer es cabeza de familia. (A. 092/2008)
•Reclutamiento forzado de niñas, adolescentes y jóvenes miembros de la comunidad por actores armados irregulares, (A. 004 de 2009)
3) Petaikaekuene jiwi wajabitsaü
exanaejitsia
• Los riesgos por las relaciones familiares o personales (voluntarias, accidentales o presuntas) con los integrantes de alguno de los grupos armados legales e ilegales, principalmente por señalamientos o retaliaciones contra enemigos; (A. 092/2008 - A. 004/2009)
4)Pitaropiboliwaisi wajabitsaü jawabelia
• los riesgos derivados de su pertenencia a organizaciones sociales, comunitarias o políticas de mujeres, o de sus labores de liderazgo y promoción de los derechos humanos; (A. 092/2008)
• Asesinato selectivo de líderes, autoridades tradicionales y miembros prominentes de las comunidades indígenas (A. 004 de 2009)
5)Peajibiaexanaekuene jiwii pematakaponaewi
comunidapijiwi
• el riesgo de persecución y asesinato por las estrategias de control coercitivo del comportamiento público y privado de las personas por parte de grupos armados ilegales; (A. 092/2008)
• Incursiones y presencia de grupos armados ilegales en territorios indígenas, en ocasiones seguidas de una fuerte militarización del territorio por parte de la Fuerza Pública, (A. 004 de 2009)
• Instalación de bases militares en territorios indígenas sin consulta previa. (A. 004 de 2009)
• Controles de comportamiento y de las pautas culturales propias por parte de los grupos armados ilegales (A. 004 de 2009)
6)Wajabitsaü pekününaekuene jiwi
pijanakuaxiya
•El riesgo por el asesinato o desaparición de su proveedor económico, la desintegración de sus grupos familiares y de sus redes de apoyo [o durante el desplazamiento] (A. 092/2008). Instalación de minas antipersonal y abandono de municiones sin explotar (MAP/MUSE) en sus territorios;
•Confinamientos de familias y comunidades enteras, Controles sobre la movilidad de personas, alimentos, medicamentos, combustibles, bienes y servicios básicos y ayuda humanitaria y Apropiación y hurto de bienes de subsistencia de las comunidades (A. 004 de 2009)
7)Pebisiakuene petoexanaejawa pematamokuene
pijanakuatja
• Ocupación de lugares sagrados por los grupos armados ilegales y por unidades de la Fuerza Pública.
• Irrespeto reiterado a las autoridades tradicionales indígenas por parte de los actores armados ilegales y, en ocasiones, por miembros de la fuerza pública. (A. 004 de 2009)
• Ocupación temporal de escuelas, viviendas y edificios comunitarios por los actores armados ilegales y, en ocasiones, por miembros de la Fuerza Pública. (A. 004 de 2009)
8)Pekuenobatsikuene jiwi pewetsiliwaisi
bajayajebi
Página 6 de 35
Victimawaxi wajabitsaü penabewanapaewi pejumatabuenetja
Baja pina penawünüyakinaejawatja bevictimakuenia, baja pawaitja 1985-.2016 pawai jawabelia
baja 89.999 papetiriwaxi daxita wiriaSikuaniwaxi wünüyakinatsi. Jota baja ayaikuenia
wünüjunua petiriwaxi victimakuenia, pejewaxiwaxi, pejanawaxi ata.
Jota RUV (Registro Unico de Victimas) jawata, Sikuanipetiriwaxi toxanepanatsi
penawünüyakinaejawa bekaewakuene, nayapütajetsia paliwawaisi tobijianatsi, baja jane
peyanijobinexa pamonae bajara paliwaisi eweta, Jota paliwaisi pakuenia namataJütsikuenia
naitajüta1
TABLA 1. VÍCTIMAS INCLUIDAS EN EL REGISTRO ÚNICO DE
VÍCTIMAS CON PERTENENCIA ÉTNICA INDÍGENA
Edad actual
Mujer Hombre LGBTI No Informa
Total
ND 2.041 2.154 12 4.207
entre 0 y 5 3.232 3.245 4 47 6.528
entre 6 y 11
9.687 10.152 6 122 19.967
entre 12 y 17
14.057 14.467 6 107 28.637
entre 18 y 28
21.524 21.050 4 194 42.772
entre 29 y 60
33.186 27.711 10 537 61.444
entre 61 y 100
6.272 6.195 1 119 12.587
GRÁFICA 1. DISTRIBUCIÓN POR EDAD DE LAS
MUJERES INDÍGENAS INSCRITAS EN EL RUV
ELABORACIÓN PROPIA DE CODHES CON BASE EN DATOS DE LA RNI. CONSULTADOS EL 20 DE AGOSTO DE
2016. FECHA DE CORTE: 1 DE AGOSTO DE 2016.
Pakuenia naitajüta victimakuene petiriwaxi jota 30% pina pejewaxiwaxi, pejanawaxi ata, baja
24% pexainawi 18-28 pawaibeje, pijinia baja 38% penaweretsiwaxi 29-60 pawaibeje pexainawi,
baja 7% perujuwaxi. Paliwaisi naitajüta nakajumaitsi, petiriwaxi ayaikuenia petaewaxi xua exana
wajabitsaü penabewanapaewi pijanakuatja.
Pavictimajiwixi nawünüyakina, baja daxita wiriasikuanijiwixi, jota victimakuene petaewi, pijinia
CODHES penakunebiliwaisi jumaitsi, baja pina be 14% pajiwi kaewaikanakujtsi pewarapaewi
daxitawiria sikuai tsabiabi
1 Esta tabla ilustrativa, no se trduce porque son datos cuantitativos y se deja tal como está para mayor ilustración de los bilingües hablantes, lectores
entre 0 y 54%
entre 6 y 1111%
entre 12 y 1716%
entre 18 y 2824%
entre 29 y 6038%
entre 61 y 100
7%
Página 7 de 35
Pebisiakueneliwaisi petiriwaxi jawabelia petoexanaejawa, wajabitsaü penabewanapaewi
pejumatabükueneta
Baja pina jota RUV pewünüyakinaejawata victimajiwixi, paliwaisixi najumeruba:
TABLA. PEBISIAKUENE PEXANAEJAWA SIKUANI PETIRIWAXI JAWABELIA Pibisiakuene Pexanaejawa Daxitawiria Sikuanipetiriwaxi
jawabelia Jiwi Pekobexae warapaekuene 88017
Jiwi pebeyaxuakuene 4416
Jiwi peatjiabikuene 2452
Wajabitsaü Penabewanapaekuenia xua exana 1710 petonaxuabikuene pexainaejawaxi 1608
Peajibia exanaekuene 1055
Nekonikuene jiwi pewatabijawa, pekenetsiatajawa petiriwa/pebi piajawayo
252
Jiwi pewaetakikuene matayatsia 74
Municionkuene pemütjükaejawa 70
Pejewaxi penotsikuenia wajabitsaünexa 60
Jiwi pebijiobiexanekuene 60
Pexuabikuene pijairaxi wajabitsaü kobexae 35
ELABORACIÓN PROPIA CODHES CON BASE EN DATOS DE LA RNI. CONSULTADOS EL 20 DE
AGOSTO DE 2016. FECHA DE CORTE: 1 DE AGOSTO DE 2016.
Jota paliwaisi jumaitsi, baja pina be 72 papejewaxi sikuaniwiriajiwixi najinawanapena unupijiwi
pijawajabitasü jawabelia, pijinia baja be 3.768 papebinüxi beyejebatsi wajabitsaüwi, baja
itsajiwixi ajibiaexanatsi, jota wünüyakinatsi RUV jawata pijinia baja petiriwaxi jota bewelia
wünuyakinatsi victimakuenia. Itsajawatja jumaitsi, baja pina be 80 papetiriwaxi victimakuene
exanatsi munición pemütjükaejawa yabara.
¿Depitsiliwaisi petiriwaxi jawabelia tobijianatsi pijaderechokuene?
Wajabitsaümatakabi penabewanapaekuenia, bitso ayaikuenia tobijianatsi petiriwaxi pijaliwaisi
itsajawata xaniawaetsia apotaetsi saya beatajatsibikuene. Bitsoyo baja sikuanipetiriwaxi. Anija
kuene liwaisibeje: xua wajabitsaükuene tobijianatsi pijaliwaisi. Itsajawa jamatabübeje xua
tobijianatsi yabara. Baitsi paderecholiwaisije:
1. Peasükuenia jamatjema peponaponaekuenia
2. Pexaekuenia xaniawaetsia
3. Pexainaejawa pexaniakuenia iranakua yabara.
4. Petiriwakuenia penayapütaejawa.
Página 8 de 35
5. Peyapütaekuene liwaisi, kopiaya peyanijobiliwaisi.
6. Pexaniakuenia peponaponaejawa
7. Nakuatja xaniawaetsia pejinawanapaejawa pejewaxi.
8. Peyakinaekuene, penawübikuene., itsajawanü baja.
Baja pina padecreto Ley 4633 de 2011, jota jumatsi: petiriwaxi pina bitso bijiobiexanatsi
wajabitsaü matakabi, ayaikuenia pijaliwaisi tobijianatsi itsawaxi perabükenetsiatanetsi,.
Itsapetiriwaxi nakuenebiaexanatsi penakuenebijawa pianikuene saya amoneya, itsajawata
apomatamotsitsi xaniawaetsia. Itsapetiriwaxi pexijiwixi tonotatsi unupiji wajabitsaünexa, Itsawaxi
bijiobiexanatsi tsipaji kaewaxi nakopotena wajabitsaü tokaponatsi peewetsitsi jiwiyotsi
Paliwaisi bitsoyo bijianabiabi:
1. Iranakualiwaisi: Jota jinawanapiaba wajabitsaú, pebisiakuene nakueneba, saya jiwi
yakaranaba kaekowütja.
2. Peyaiyataejawa Pewaübijawa wajakuenia. Baja pina petiriwaxi pijanakua pewekua
warapaewaxi wajatsamaninüxi apotaetsi baja, nexata baja apoxainae pajiwi waübijitsiatsi
tsipaji baja kobierno pijaliwaisi pijinia baja apotaetsi.
3. Peyakinaeliwaisi penakujarubijawa wajaliwaisikuenia. Jota baja petiriwaxi pijanakua
pewekua warapaewaxi, jota baja apoxainae pekujarubiwa (nü) wajaliwaisi
pekujarubitaxünaetja, nexatja baja wajakuene liwaisi pejewaxi nakofünütapona.
4. Pexaejawa liwaisi yabara. Baja pina petiriwaxi pewarapaewaxi pexipejewaxi pexania
kuenia abatabiaba pijanakuatja, baitsi, xua wajanakuatja nakuenebatsi, namitsajinatsi,
dujuaikuenia, peri baja, ajenakonoxae xua baja ajibi, nexata itsaluene xane, baja janibo.
5. Peewetsiliwaisi xaniawaetsia aponajüpaekuenia: Saya pina petiriwaxi xaniawaetsia
apotaebiabi kobierno pijajiwi, nexata xua baja apoxanepanae
6. Penakuaikuaijawa pijaliwaisi penapaebikuene: Petiriwaxi tokajüpatsi
penakuaikuaijawa xua namatawenona petoxanebinexatsi pijaliwaisi
7. Nekoniliwaisi ewetsijawa. Wajabitsaü pejumatabükuene itsajiwixi bijiobiexanatsi,
nexata ikatsia nekonikuene liwaisi ewetsiwi bijieta totane pamonae xua tobijaina, baja
totaenatsi. Wajanekoni liwaisikuenia wowaikuenia atja.
8. Pijamonaekuenia ewetaliwaisi. Itsa baja wajakuene apotaetsi xaniawaetsia,
üwowaikuene nexata baja nawowaibaponaena
9. Pejexaxi xaina pijaliwaisi peewetsinexatsi, pexanialiwaisi xaina toyakinarutatsi jota
“Convención de los Derechos de los Niños y las Niñas y la Ley 1098 de 2006” jumaitsi
Pejewaxi xania pijaderecho pijamonae jawabelia peponaponaejawa peewetsinexatsi.
Página 9 de 35
1. KAELIWAISI-EPATO:
DAXITA WIRIASIKUANIWAXI PIJADERECHO XAINA POWAXI PIBISIAKUENE
TOEXANATSI WAJABITSAÜ PENABEWANAPAE MATAKABI
¿Depaliwasi xainatsi jota nakatoyakina itsanakuapijiwi peyaiyatae jumekowünütsi liwaisi
daxitanakuapíjiwi, pewetsinexa petiriwaxi pijaliwaisi powaxi pibisiakuene toexanatsi
wajabitsaü matakabi?
Baja pina xua naliwaisi yakinabuata Ginebra nakuatja 1949 pawaitja y itsaliwaisi baja ikatsia,
Yakina pewetsinexa xaniawaetsia daxitajiwi saikaya pejinawanapaewi apowajabitsaükuenia,
pijinia penabewanapaewi bitso ayaikuenia penabeyaniwa, petiriwaxi ata peyaiyataeliwasi toruta.
Jumaitsi: petiriwaxi pina xaniataenatsi, apoperabükenetsiatae tsanijiobiuetsi, pijinia baja
apobijibirajutsi tsanetsi, xua baja pebijiwi bayamaxüitoroba petiriwa baperabükenetsiatane
palataxi yabara, daxita xuaxi itonopae tsane jai jota.
Baja pina pijinia itsaliwaisi yakina jota “Estatuto de refugiados” baitsi pamonae
wajabitasaükobexae itsa nakueyabelia nakaetuana namatayaba, nayakaranaba, baja pina xua
nayakina (1951) pawaitja, pijinia baja pekobexaewarapaewi kaenakua kanakujitsia, nayakina
(1998) pawaitja, jota jumaitsi: bajarapajiwixi pina yawenonaenatsi pijanakua kanakujitsia
pijakobierno pitorobiwi.
Baja nayakinabuata daxitajiwinexa liwaisi-ewetsiwi Viena nakuajawatja pakujinae jota
nakaetuana daxita nakuapijiwi jiwipijaderecho yabara kuaikuaijai, jumaitsi: “ itsa pina petiriwaxi
pijaderecho tokenetsiatane wajabitsaü pejumatabükueneta nexata xua baja daxita jiwijawabelia
natonanekonita itsanakuapijiwi jawabelia ata”
Itsa liwaisi nayakinabuata penajume- itajütsikuenia Beijing nakuatja, jota kaeliwaisi –epato
nayakina petiriwaxi pijaliwaisi wajabitsaü pejumatabükuenia itsakuene petoexanewaxitsi, xua
kaekobierno kanakujitsia pitorobiwi, peyawenonaenexatsi; pijinia baja ONU pijiwi nakua
ewetsiwi, juka itsaliwaisianü pewünü “Resoluciones 1325 (2000 pawaitja), 1820 (2008
pawaitja), 1888 (2009 pawaitja), 1889 (2009 pawaitja), 1960 (2010 pawaitja), 2106 (2013
pawaitja) y 2122 (2013 pawaitja) Daxita bajara paliwaisianü jumaitsi, petiriwaxi pewetsinexa
xaniawaetsia, pebijiwi pekenetsiataejawa itaweta.
Itsa liwaisi nayakinabuata pabaxutotja “Estatuto de Roma de la Corte Penal Internacional (1998
pawaitja) jota jumaitsi, xua exana penekonikuene pakujinae wajabitsaükuene jiwibewanapa
ayainekoni exana. Pijinia baja itsa liwaisi, penakaetuatsijawatja Belem do Para tomaratja, Brasil
nakuata 1994 pawitja, yakina pitawetsi liwaisi, penekoniliwaisi petiriwaxi jawabelia, itaweta
pakuene baja pewerewerekaponaejawa.
Página 10 de 35
¿Depaliwasi xainatsi jota nakatoyakina daxita colombianakua pijiwi wajayaiyatae
jumekowünütsi liwaisi, pewetsinexa petiriwaxi pijaliwaisi powaxi pibisiakuene toexanatsi
wajabitsaümatakabi?
Baja jota ayaitabutopa liwaisibaxutotja, pewünü “Constitución Política de 1991” tsipaji
bajarapawaitja paliwaisi daxitajiwi nakaetuana juka liwaisi; jota jumaitsi: nayapütayaexana
pijaderecholiwaisi daxitawiriasikuani pejinawanapaekuene panakuatja pijinia baja petiriwaxi
pijaderecholiwaisi
Baja paLey 387 jawatja 1997 pawaitja yakina paliwaisi, jumekowünütsiana pakuenia taena
xaniawaetsia jiwixi pewarapaejawa apojitsipae ata wajabitsaü pejumatabükuene
penabewanapae matakabi, bajarapajiwixi kobierno pitorobiwi yawenonaena pewetsikuenia,
rajutsiana penamatawenoejawaxi
Baja paLey 975 jawatja 2005 pawaitja yakina paliwaisi, pamonaenexa waxabitsaükuenia
pejinawanapewi kobierno wekua pijaliwaisi tojuta, bajarapajiwixinexa itsa nawekua pitsapaena;
pijinia victimakuene liwaisi jota ruta baja toxanebijitsiatsi bajara paliwaisi, pijinia baja taena
nekoniliwaisi.
Baja paLey 1257 jawatja 2008 pawaitja xua naliwaisi yakina; daxita petiriwaxinexa
xaniawaetsia pejinawanapaenexa pibisiakuene petoexanae yaniwatsi kobierno jawabelia
pijaliwaisi pijinia baja pexainaewi jawabelia, baja pina daxita petiriwaxi kuenekajüpatsi
penaliwaisi xainaenexa pitorobiwi jawabelia, liwaisinekoniewetsiwi jawabelia ata, baja
xane exanaejitsia xua jumaitsi política pública pejumekowünütsi liwaisi
Baja paLey 1753 jawatja 2015 pawaitja anijaliwaisianü juta pexanaenexa
pejumekowünütsijawa pitorobiwi panakuatja, xanialiwaisi daxita wiriasikuanijiwinexa
pijaderechoxi petiriwaxi ata pijaliwaisi; pijinia jota pekanaüjübiliwaisi penanakuenebinexa
peyaiyataeliwaisi baitsi xua política pública jai, daxitanexa Colombianakuatja powaxi
jinawanapena, xaniawaetsia petaenexa bajarapaliwaisianü victimawaxinexa wajabitsaü
penabewanapaewi pejumatabükuenetja.
Baja paLey 1448 jawatja 2011 pawaitja juka paliwaisianü, pewetsinexa, petoxanebinexa
daxitakuenia victimajiwixi panakuapijiwi, pijinia baja itsaliwaisi ruta. Jota baja kanaropota
pekuaikuaijaijawa apowajanajüpaeliwaisi baitsi petiriwaxi pijakuene, pebijiwixi,
perujujiwixi, penabejenawi ata.
Baja paLey 4633 jawatja 2011 pawaitja saikaya juta itsaliwaisi peewetsinexa,
petoxanebinexa daxitakuenia victimajiwixi daxita wiriasikuaninexa pija ira yabara.
Página 11 de 35
Baja paLey 1542 jawatja 2012 pawaitja juta liwaisi pamonaenexa, wajayaiyataewi baitsi
liwaisijaitsiwi petiriwaxi yabara xua pebisialiwaisi toexanatsi, pijinia baja xaniawaetsia
taena paliwaisi kanaüjübapona bajarapamonae nekoniliwaisi jaitsiwi petiriwaxi yabara.
Baja paLey 1719 jawatja 2014 pawaitja, juka pexanebiliwasi ley 599 jawatja 2000
pawaitja, 906 jawa 2004 pawaitja, baitsi xua kopiaya exana; jota juta ikatsia itsaliwaisi,
xua exanaejitsia penekoniliwaisi pijinia petiriwaxi peperabükenetsiatajawa pijawaxi
wajabitsaü penabewanapaewi matakabitja
Baja paLey 1761 jawatja 2015 pawaitja, juta nekoniliwaisi pewünü “feminicidio”, baitsi
petiriwaxi pebeyaxuabikuene
¿Depaliwasi juta pexaniakuenia peliwaisiewetsiwi pejumekowünütsi liwaisi, Baitsi
“Corte Constitucional” pijiwi, jaita depakuenia naexanaejitsia pewetsinexa
pijaderecho victimawaxi xua pibisiakuene toexanatsi wajabitsaümatakabitja?
“Corte Constitucional” baja paliwaije jota nakueneba bitso liwaisipeyapütaewi xua derecho
yabara jai Constituciónbaxutotja yakinabuata daxita Colombianakuapijiwi pijaderecho,
bajarapamonae eweta paliwaisianü pejumekowünütsinexa kobierno pitorobiwi daxita jiwi ata.
Nexata bajarapamonae juka pejumekowünütsiliwaisianü pewünü “Sentencias” baitsi
victimajiwixi pijaliwaisi Sikuanipetiriwaxi ata, baja sentencia T-025 2004 pawaitja paliwaisi juta
Bajarajota La Cortepijiwi yapütayaexana pakuenia jinawanapa pewarapaejiwixi wajabitsaü
penabewanapaewi kobexae, pijinia jota yakina paliwaisi pewünü “Auto” baitsi pitorobiliwasi
xaniawaetsia exanaejitsia kobiernojawatja penakuenebiwi, daxita wiriasikuanijiwixinexa, pijinia
baja petiriwaxiata pijaliwaisi petoxanebinexa daxitakuenia
Auto de la Corte
Paliwaisi jumaitsi
Auto 251 del 6 de octubre de 2008 en seguimiento a la sentencia T 025 de 2004
Pewetsikuenia pijaderecho liwaisi pejewaxinexa, pewüjüawi, pejanawi, pamonae kobexaewarapa wajabitsaü penabewanapaewi, pijinia itajüta xua toyabara bijianatsi bajarapajiwixi.
Auto 092 del 14 de abril de 2008
Bajarapa-auto 092 de 2008 itoroba peewetsinexa petiriwaxi pijaderecho, xua jumaitsi sentencia T 025 de 2004. Jota ikatsia naliwaisiruta pejumekowünütsi liwaisi, “peexanaenexa liwaisi daxitakuenia pewetsliliwaisi” petiriwaxinexa powaxi warapaeexanatsi wajabitsaü penabewanapae matakabi
Auto 098 del 21 de mayo de 2013
Jota paliwaisi jumaitsi: Penaitaxutokaewitsiwi liwaisi xua kobierno pijajiwi nakueba pewetsikuenia xua “derecho a la vida” baitsi peyaiyataenexa pitawakuene, daxitakuene baja pematakaponaewaxi jawabelia pewarapaewaxi wajabitsaü pekobexae pijinia baja penakuenebiwaxi bajara paliwaisi, baitsi jota jumekowünüjitsia exana sentencia T-25 de 2004, auto 200 de 2007, auto 092 de 2008
Página 12 de 35
Auto 009 de 27 de enero de 2015
Jota paliwaisi jumaitsi: Penaitaxutokaewitsiwi liwaisi xua itoroba kopiaya auto 092 jawatja 2008 pawitja, xua peexanaenexa nekoniliwaisi pewetsiwi baitsi “fiscalía taxunaetja” peyorobinexa paliwaisi nekoniexana petiriwaxi peperabükenetsiataejawa pijajawayo, pijinia baja ruta paliwaisi nakunebijitsia Kobiernopijajiwi bajara pebisialiwaisi pexanaejawa jume tsane; jumekowünütsisjitsia xua jumaitsi Sentencia T-025 de 2004.
Auto 248 de 24 de septiembre de 2007
Jota paliwasi jumaitsi, pexaniakuenia ewetsiana pajiwixi “desplazado” bajai itsa jume pajiwixi ata abaxü apowarapae belia tsipae, pijinia yanijoba pakuenia namatajütajiwi pakuene xaina, baitsi baja Naciones Unidaspijiwi itsanakuapijiwi xua jumaitsi totaejitsia bajarapaliwaisi, kobiernopijajiwi jumekowünütsijitsia.
Auto 249 de 24 de septiembre de 2007
Jota paliwasi jumaitsi: peewetsiliwaisi desplazadojiwixi, baja jane natorutsiana xua baja “planes y programas” bajarajiwixinexa peyawenonaenexa, pijinia jota jumaitsi depakuenia kobierno pijajiwi ewetsiana paliwaisi daxita wiriasikuaninexa, kopiaya yawenonaena pasikuanijiwixi bitsoyo namatawenona xua jumaitsi bitso peyakinawi 21 de septiembre 2007 pawaitja.
Auto 004 de 26 de enero de 2009
Jota paliwaisi jumaitsi: peewetsiliwaisi pijadrecho desplazadojiwixi, daxita wiriasikuani ata pamonae desplazdokuenia jinawanapa itsanakuayabelia warapena pekobexae wajabitsaümatakabi, baja jumekowünüjitsia xua jumaitsi “sentencia T-025 de 2004”, bitso peyakinaewi ata, 21 de septiembre de 2007.Pakujnae yoroba bajarapaliwaisinü
Auto 382 de 10 de diciembre de 2010
Jota liwaisi itoroba petaenexa xaniawaetsia pakuenia nakuenebapona kobierno pijajiwi xua itoroba”Sentencia T-025 de 2004 y Auto 004 de 2009” Pijinia jota itoroba pakuenia naewetsijitsia xaniawaetsia Hitnü sikuaniwiriajiwixi pejinawanapaewi Arauca nakuatja, tsipaji bajarapajiwixi kaetaxünaetja jinawanapena, wajabitsaü- unupiji yakaranabatsi, pekajunawi apopitsapae; baitsi pajiwixi, kaecomunidad kanakujitsia pejinawanpaewi: Caño Claro, - La Esperanza - Iguanitos - Perreros - Asentada en Betoyes - Municipio de Tame jawatja.Jota naliwaisi ruta xua itoroba “Sentencia T-025 de 2004 y el auto de seguimiento 004 de 2009”
Auto 174 de 09 de agosto de 2011
Jota itoroba xua jumaitsi “medidas cautelares urgentes” baitsi naewetsijitsia bepijiayo Awa wiriajiwixi pijaderecho pepoxanialiwaisi Bajarajiwixi jinawanapena Nariñonakuatja, Putumayonakuatja ata, baitsi xua exana itsa liwaisi apojumekowünütsi pejaijawa “Sentencia T-25 de 2004, auto 004. .
Auto 173 de 23 de julio de 2012
Jota itoroba xua jumaitsi “Medidas cautelares urgentes” baitsi naewetsijitsia bepijiayo Jiw /Guayabero wiriajiwixi pijadrecho pepoxanialiwaisi, jinawanapa Metanakuatja pijinia Wawialinakuatja ata, baitsi xua exana itsaliwaisi apojumekowünütsi pejaijawa “Sentencia T-25 de 2004, auto 004
Página 13 de 35
Petiriwaxi pijaderecho liwaisi pejinawanapaewaxi panakuatja wajabitsaü
nabewanapa
¿Depajiwixi victimakuenia jinawanapa xua jumaitsi “Decreto Ley 4633 jawatja, 2011
pawaitja xua yakina?
Jota paliwaisi Jumatsi, “victima” pina pajiwixi tobijianatsi pijaliwaisi, pibisiakuene toexanatsi,
pijamonae tobeyejebatsi wajabitsaü jumatabükuenia, nexata jota victima kaesikuaniwiria
kanakujitsia pijinia baja pijajiwitonü /pijajiwitowa ata, xua baja bijianatsi bitso pejumatabükuenia
bajumatabübeje, tsipaji pijaderecho apotoyaiyataetsi xua jumaitsi pitorobiliwaisi
daxitanakuajawa itsanakua pijiwi, “derecho internacional humanitario” Nekonikuene pexanaewi
jiwijawabelia, baja pina namatajütsiana matakabianü, waiatja, 1 de enero 1985 pawai kujinae.
Itsa Victimakuene nayapütane nexata pajiwiyo toexanatsi pibisialiwaisi saikaya nanekonita,
xua baja torutatsi penekoni matamotsinexa apoitsakuene tsane itsajiwiyo jawabelia pijamonae
ata, jaitsiana nayapütaejitsia pakuenia nanekonita. Pijinia baja nayapütaena daxita
wiriasikuanijiwi, pejumatabüliwaisi pakuenia najetaruka wajaliwaisi salinaewerena,
wajanakuaira yabara, itsa baja nakatobiajiana bajarapamonae wajabitsaü penabewanapaewi,
nexata waja iranakua nakato “victima” baja tsipaji waxaitsi bitso bayaiyatanetsi bewaenakuenia
tanetsiira, jota najuajinawanapenatsi nakaemonaebitsaütoxi. Waja derecholiwaisi jota
nakatoruta.
¿Depamatabibeje nakakuenekajüpa nakayapütajetsia kaejiwikuene victimajiwiyo?
Baja pina pekuenebijianaejawa jiwi jawablelia nawünüyakinaena jota “Registro único de
Victimas” Itsa baja xua victimakuene nayapütane pakujinae abaxü apojutsi paley 144.8 de 2011,
nexata xua kujinae xaina 4 pawaibeje pewajütsinexa penawünüyakinaejawa bajarajota. Itsa baja
pajiwixi victimakuene exanatsi pejutsikujinae pamatakabi ley 1448 de 2011, nexata xaina
penawünüyakinaenexa anijawaibeje (2) namatajütsiana pakujinae xua toexanatsi victimakuenia.
Baitsi jane itsiata pamatakabi ruta penawünüyakinaenexa, daxita apokuenekajüpaetsi,
itsakuene yabara, tajü jinawanapa, toayapübejetsi peponaejawa tomarabelia, itsajiwixi bexü
liwaisi yapütane vicimakuene xua toexanatsi Nexata bajaraxua yabara mataropota matakabianü
xuanexa, petiriwaxi pekenetsiataejawa, pewaxi penotsiwitsi unuwajabitsaünexa, pamonae ata
itsanakuatja warapawanapa.
¿Depitsi nekoniliwaisi nayapütane xuaexana pamonae victimakuene-exanatsi xua
jumaitsi peyakinaebaxutotja peyaiyatae jumekowünütsi liwasi?
Jiwi pebeyaxuabikuene
Peajibiaexanaejawa pibisia jumatabükuenetja
Pibisiakuene pebijiobirajutsijawa
Página 14 de 35
Jiwipetaikaeliwaisi pibisiakuenetja peponapaenexa
Nekoniliwaisi petiriwa peperabükenetsiataekuene pijajawayo
Pejewaxi petaikaekuene unupijawajabitsaü pexanaenexa
Pebekuene jiwi
Pewarapaekuene daxita wajabitsaü penabewanapaewi yabara
¿Depitsi derecho xaina petiriwaxi victimawaxi wajabitsaü penabewanapaewi
pejumatabükuene?
Jota paliwaisi rubena nayapütane victimakuene kaejiwiyo kanakujitsia petiriwaxi ata
Derecho xaina peyapütaejawa xua toenatsi, nekonikuenenexa, liwaisi petoxanebinexatsi
Derecho xaina penajumetaejawa jota kuaikuaijai Kobierno pijajiwi yajawa comunidad
pijiwi.
Derecho xaina kobierno pijiwi petotaenexatsi xaniawaetsia pakuenia naxainaponapona
peasünexa pijanakuatja
Derecho xaina penajumerutsijawa petotaenexatsi xua namatawenona jiwikuenia
Derecho xaina penaparticipabinexa jota liwaisiruta, nakueneba, yakowüyataepona xua
nakueneba política pública pejai liwaisi, jota xaneba yawenona victimajiwixi.
Derecho xaina política pública jawabelia paliwaisi yakina kobierno pijajiwi
petorutsinexatsi pijaliwaisi xua apoyabara kuenejüpae itsajiwi.
Derecho xaina ikatsia penaponaponaejawa pijamonaetja kaemonaekuenia.
Derecho xaina penawiabijawa pijanakuyabelia piajumatabükuenetja, pexaniakuenia
ponaponajetsia pakuenia jumaitsi “política de seguridad nacional”
Derecho xaina pijaira petokanawiabinexatsi
Derecho xaina peyapütaejawa paliwaisi xua yabara exanatsi.
Derecho xaina peliwaisi yapütaejawa xua baja nakuenebapona nekonikuene pajiwi
tobijianatsi pijaliwaisi victimaexanatsi
Derecho xaina daxita petiriwaxi pexaniakuenia pejinawanapaenexa pebisiakuene
apobetae baja.
Daxita wiriasikuani petiriwaxi Pijaliwaisi
Baka pina Sikuani petiriwaxi nayapütane bitso penamatamotsijawa pijakuene tsipaji petiriwaxi
baeweta daxita kueneliwaisi wajajume, pexaejawa pemitsajayabiwa pexinexa, pamona atja, jiwi
baeweta itsa baja itsakueneliwaisi, baxanebataba pexaniakuenia itsa baja penaweretsiwa, baja
pemuxujiobiwa, nexata bajaraxuijitsia, jota sakaiya liwaisiruta petiriwaxinexa xaniawaetsia
taejitsiatsi pewerewerekae yaniwa wajakuene.
Página 15 de 35
Pijinia baja jumaitsi: pajiwixi pina itsakueneliwaisi toexanatsi xua yabara jai “violencia sexual”
baitsi xua petiriwaxi peperabükenetsiataejawa pijawayo, nexata bajarapowaxi pijaderecho
xaina, pijinia baja bajarapaliwaisi ruta daxita wiriasikuanijiwixinexa ata:
Baja pina pajiwixi totaenatsi pijaliwaisi xaniawaetsia peyapütaewi bajarapaliwaisi, pijinia
baja pekuenetaewi wajasikuenekuenia xua najumatabüxainatsi, pakuenia naewetatsi
xua jumaitsi wajasalinaeliwaisi jota pitsapa pakujinae nakuanaitajüta paliwaisi yajawa
naexana waja yaiyataenexa, waja jumekowünütsinexa.
Pakujinae perabüyorobijitsiatsi peyapütaenexa pekenetsiataekuene, nexata kopiaya
najumeliwaisi yanijobiana victimajiwiyo jawabelia xua apotoexanaetsanetsi itsa
apojitsipae, tsipaji baauratsi waxaitsijiwixi.
Pakujinae itsajumatabükuene bemaliabakuene jumatabüjemabatsi nexata xua
yorobijitsiatsi wajakuenia totaenatsi apobewowaikuenia.
Pakujinae victimajiwiyo “violencia sexual” nekoni yanijobijitsiatsi xua yabara exanatsi, itsa
wowaijume apoyapütae nexata namatawenona wajajume wowaijume ata peyapütaewi
peliwaisi paebinexa
Pakujinae yorobijitsiatsi “Medico forense”exatsi, jumaitsi tsane pajiwi yorobijitsiatsi,
médica petiriwa itsajume pebi médico.
Daxita jiwinexa kaebitsaütoyo kanakujitsia xua jumaitsi “decreto ley 4633 jawatja, 2011 pawaitja
xua naliwaisi juta, jota nayapütaexana daxita wiriasikuanijiwixi pijaderecho yabara
bevictimakuenia jumaitsi:
Petoxabebijawa daxitakuenia xaniawaetsia pejinawanapaenexa daxita wiriasikuani jiwixi.
Pexaniakuenia toexanaenatsi pejinawanapaenexa xaniawaetsia pewerekae yaniwa
pijakuene.
Yaiyataena daxita wajaliwaisikuene paliwaisi nakatokopata Tsamanimonae, Kuwai,
wajadiosowi nakuaexanaewi wajayaiyataenexa, wajajumekowünutsinexa
Pexanebijawa daxitakuene xua yabara xainatsi waja iranakuakatja
Wajaderecho wajaxainaejawa wajairanakua.
Wajajinawanapaekuenia waja iranakuatja
Pewetsikuene daxitawiriajiwixi pijairanakua
Peyapütaexanaejawa pitajütsikuene xua nakatobijiana bajayakujinae
Victimajiwixi pijaliwaisi baitsi Colombianakua pewetsiwi xua exanaejitsia pewetsinexa
Baja pina penakuenebinexa xua jumaitsi “decreto ley 4633 jawatja 2011 pawaitja yakina
paliwaisi, nakuaitorobiwi daxita wiriasikuani pijairanakua kanakujitsia nakuene-ewetsiana
pijakuenia, itorobiana pijajiwi peyaiyataeliwaisitja xua tokopatatsi pijadiosowi.
Página 16 de 35
Naparticipabiana pejaniakuenia daxitajawa
Xaina pijaderecho peyanijobikuenia kopiaya xua tonakuenebijitsiatsi
Pijakuenetja pitorobikuene toyaiyataenatsi
Derecho liwaisi xaina peyapütaenexa xanijai liwaisi
Derecho xaina peyapütaejawa xua exana nekonikuene
Derecho xaina peyapütaejawa xua nakuenebapona pexanebinexa daxitakuenia xua
tobijianatsi
¿Depitsi liwaisi jumaitsi xua xanijaikuene, nekonijawa, pexanebiliwaisi?
Baja jota jumaitsi daxita xainatsi waja derecho wajayapütaenexa xanijailiwaisi xua yabara
exana pamonae wajabitsaü penabewanapaewi pejumatabükuene jiwixi biojibiexana, itsajawata
beyejeba, beyaxuaba jiwitonü jiwitowa aponayapütae jota sibokeka, nexata naliwaisi kopatsiana
xua yabara exana.
Panakuaitorobiwi daxitawiriasikuani jawabelia nakaliwaisi yapütae-exanaena xanijaikuene xua
exana wajabitsaü penabewanapaewi pejumatabükueneta wajamonaejiwiyo pibisiakujiru
toexanatsi, pijinia baja beyapütanetsi xua baja bajayamatakabi wajamonaemi toexanatsi bajara
bepitsikuene, baitsi baja itsa naliwaisiyapütanetsi, bajaraxua ikatsia aponakatoexanae tsane,
Panakuaitorobiwi pepokuene nakayapütaexanaena xanijaikuene, xua nakuenebapona
nekonikuene pajiwijawabelia ayaikuene nanekonita, pamonae nakueneyawenona unupijiwi
pijawajabitsaü, rajuta palata pebisiakuene pexanaenexa waxaitsijiwijawabelia. Nexata
panakuaitorobiwi penekonitsiliwaisi toexanaena pe-etsinexa nekonibotja bajarapajiwiyo.
Daxita xainatsi wajaderecho wajayapütaejawa nekoniliwaisi. Panakuaitorobiwi
peyanijobikuenia pexanaewi pejaitsiwiliwaisi pekaxitajarabinexa penanekonitsijiwi baja jane,
nakuenematamojitsia nekonibotja. Nexata pijinia baja waxaitsivictimajiwixi xaniawaetsia
ewetsianatsi itsakuene yaniwa, baitsi jumekowünütsiana xua yakina leyes baxutotja.
Paliwaisi yabara, nakuaitorobiwi penakatane xaniawaetsia waxaitsi daxita sikuaiwiria jiwixi,
baja jane pamone nekoniexanaewi waxaitsijawaberena bepijiayo kowüjaitsiana jota jinawanapa
pewaetabinexa penanekonitsijiwiyo nakuenematamojitsia nekonibotja pe-etsinexatsi.
Nakuaitorobiwi xaniawaetsia xua taena nekonikuenia penanekonitsijiwiyo
nakuenematamotsiana pakuenia nekoniexana, baitsi jane ikatsia xua apoexanae tsane kaeto
ata.
Waxaitsi daxita sikuaniwiriajiwixi nakawiribitsaütoyo kaejiwiyo ata, liwaisi nakatoruta
wajanakataenexa xua namatawenonatsi wajanakatoxanebinexa daxitaliwaisi xua nakatobijiana
wajabitsaü penabewanapaewi pejumatabükuene.
Página 17 de 35
Nexata wajaitsi victimakuenia pijinia xainatsi wajaderecho wajanakatoxanebinexa wajakuene
xua nakatobijiana, tsipaji waxaitsisikuani xainatsi wajaderecho wajanakoxanebinexa
victimakuenia, xua jumaitsí, pairaxi nakayaküjüruba nakatokanawiabiana, xua bitsoyo
nakajumatabübijiana nakamatamotsiana, ikatsia baja xua aponakatoexanae tsane
pebisialiwaisi.
Petiriwaxi pijaderecho victimawaxi petokenetsiataewaxi pijawayo wajabitsaü penabewanapaewi
pejumatabükueneta
Baja pina petiriwaxi victimawaxi pijaderecho yakinabuata peyapütayakuenia mapaliwaisijawatja:
ley 906 de 2004, la ley 1257 de 2008, la ley 1448 de 2011, la ley 1438 de 2011, la ley 360 de
1997 y la ley 1098 de 2006. Xua baitsi yabara peliwaisijaitsijawa nekoni matamotsijitsia pajiwi
nanekonita bajara paliwaisi jawabelia.
Baja petiriwaxi pekenetsiataeliwaisi yabara xaina mapaliwaisije:
Itsa baja petiriwayo perabükenetsiatanetsi tsipaji ba-auratsi, nexata apotsipaebitsane itsajiwiyo jawabelia pewünüyo, jotaponapona, penakuenebitaxunae, jota yakina, pijanumero celular; pijinia baja pijamonae, baja xua nawünüeweta itsakuene yaniwa. Itsa baja pejewaxijiwiyo paliwaisi naewetsianaje:
Nekoniliwaisi yapütae-exanaena, pijinia itsa toexanatsi perabüyorobijawa medicokuene
beyapütane xua topitsapatsi.
Liwaisixanebiwi, nekonikuene pewetsiwi ata taena xaniawaetsia pekenetsiataewayotsi,
apo-atajetsibi tsanetsi xua yabara exanatsi, aurajibia naponaponajitsia, pitaropibakuenia
itonopae tsane, nayaiyataena penajüpaekuenia baitsi pitorobiliwaisi jumekowünütsiana
penaponaponaenexa liwaisinejewa.
Bajarapowayo totaenatsi pijaliwaisi xaniawaetsia peyapütaewi jiwi pijaderecholiwaisi
pijnia baja xua apopenajüpaekuene, nexata daxita pamonae kobiernojawatja
penakuenebiwi victimaliwaisi, pexaniakuenia taena, peyawenonaenexa pexaniakuenia.
Bajarapavictimawaxi pijaderecho xaina petoyaiyatenexatsi itsa baja apojitsipae anijatonü
peperabü yorobijawatsi, kajüpatsi penawajükaejawa apopejitsipaekuene pitorobiwi
nekonikuene jawabelia tsipaji xua peaurakuene baponajitsipaetsi.
Jota baja perabüyorobijitsiatsi peponaponae jawatja toexanaenatsi, baitsi jota itsajiwiyo
apokuene kajüpaetsi petaeponaponaejawa
Página 18 de 35
Bajarapavictimawaxi, xaina pijaderecho xaniawaetsia pewetsinexatsi, baitsi
petoexaneyaniwatsi itsakuene penanekonitsijiwiyo, pijinia baja pijamonaejiwixi ata
betoewetatsi.
Victimawaxi xania baja totaenatsi pakuenia toexanatsi bajarapaliwaisi pakujinae liwaisi
jaita nekoninexa.
Bajarapavictimawaxi tokuenekajüpatsi pexainaejawa pajiwiyo yanatsienatsi,
peyawenonaejiwiyotsi, daxitajawa jota liwaisi yanijobaponatsi, kobierno itorobiliwaisi
xania taena peyanatsijiwiyo, pija-abogado, pijapsicologo ata. Pataxunaetja jota
yanijobijitsiatsi xua toexanatsi, baja jota pekueyajiwiyo apojone tsane, belia itsakuene
tsipae.
Itsa baja yanijobijitsiatsi itsakueneliwaisi pejüpaekuenia totaenatsi pakuenia itsajiwiyo
liwaisi paebijitsia xua toexanatsi baitsi xua testigo bajai
Totaenatsi xaniawaetsia xua baja apokuenejüpae itsajiwiyo, baitsi itsa baja
pejewaxiwayo, pejanawa, perujuwa ata; itsa baja Sikuaniwiriawa, penabejenaejiwiyo,
pajiwi ata política liwaisi jawabelia itsakuene toexanatsi, nexata bajarapajiwixi totaenatsi
pijaliwaisi petoxanebinexa.
Itsa baja victimakuene exanatsi peyakotajinaewayo pibisiakuene toenatsi, bajarapowayo
yorobienatsi xaniawaetsia, tsipaebianatsi xua exanejetsia itsa baja ayaikuenia tobijianatsi
peyakotajinaekuene.
¿Depitsi kueneliwaisi namatawenona petiriwaxi petoxanebinexatsi pijaderecholiwaisi
pakujinae nekonikuene nakueneba penanekonitsiwinexa?
Victimajiwiyo pijarepresentantebeje tsipaebianatsi xua nakuenebapona nekoniliwaisi, xua
yanijobapona, xua yabara bijianatsi. Defensoría del pueblo kuenekajüpatsi
peyanatsijawa, peyawenonaejawa bajarapavictimajiwiyo waxaitsiwiria ata, pakuenia
nakuenebijitsiatsi pijaliwaisi.
Victimajiwixi kuenekajüpatsi peyapütaejawa xua tonakuenebaponatsi pijaliwaisi
pakujinae kanaropota itsa baja werewereka xua exana, pijinia nayawenonaena itsa
yanijobienatsi paliwaisi nakueneba peyorobikuene.
Pitorobiwi daxita Colombianakua taena xaniawaetsia pakuenia naparticipabajitsia pajiwi
victimajiwixi exantsi xua baja nakuenebapona nekoniliwaisi, yapütaeexanaenatsi
daxitaliwaisi, pijinia bajarapakuenia tsane victimajiwixi Sikuaniwiria pitorobijiwixi
yapütaena liwaisixanebijawa baja jane yawenonaejitsiatsi, xua baja nakuenebapona
kobierno pijajiwi tsipaebiana victimawiriasikuanijiwiyo pijajumetja nexata jota
namatawenona bilingüejiwiyo
Victma jiwixi pijaderecho xaina pejumetaejawatsi xua nekonikuene paebijitsia, itsakuene
liwaisi rajutsijitsia pewetsiwi jawabelia nekoniliwaisi. Pitorobiwi bajarapaliwaisi
yanijobiana victimajiwiyo paliwaisi tobijianatsi.
Itsakuene yaniwa petoexanaejawatsi victimajiwiyo kobierno pitorobiwi liwaisiwetsiwi
xania baja taena pakujinae nekonikuene yanijobijitsiatsi pitabüta penanekonitsijiwiyo itsa
baja itsakuene naitajüta, nexata magistradonü, juez ata itorobiana peyanijobijawa
Página 19 de 35
itsataxunetja jota baja jiwi ajibi, baitsi jane jumetaikaenatsi jumapewaetabianatsi
pexainaenexa xanijai liwaisi, nekonikuene penakuenebinexa.
Jueznü, magistradonübeje itsa baja testigojiwiyo pijatestimonionexa namatawenona
petsipaebijawa peliwaisitaejawa, pejumapetaikaejawa ata jume apojai tsane, tsipaji xua
ata xanepana peyawenonaejawa peliwaisixaitsijawa, pakujinae taejitsia fiscalnü (wa)
pajiwi yawenonaejitsia.
Jueznü, magistradonübeje kuenekajüpatsi pe-exanejawa pitorobiliwaisi pakuenia
nakuenebijitsia victima jiwiyo pijatestimonio, pejewaxijiwiyo, pewüjüawi, perujujiwiyo ata,
itsa baja fiscalnü (wa) wajüka, ministerio público, victimajiwiyo ata. Pijinia baja bepitsi
liwaisi pitorobajawa betoexana pakujinae victimajiwiyo namatawenona peyanatsinexatsi
peyapütaewi pewetsiwi pitsaliwaisi baitsi, psicólogo, trabajador social, itsajiwiyo ata.
Modulo 2. Anijaliwaisi -epato
Pewetsikuenia “derechos y políticas públicas” pejailiwaisi
daxitawiriasikuani petiriwaxinexa wajabitsaümatakabi petobijinaewitsi
pijaliwaisi
Petiriwaxi victimawaxi pijaderecho:
Nataena xua jumaitsi 4 pamódulotja, jota yakina xua exanajitsia política públicaliwaisi pijinia
pakuenia nakuenebijitsia bajarapaliwaisi.
Derecho xaina petiriwaxi peyawenonaejawa petotaenexatsi pijaliwaisi.
Petonakuenebiliwaisi nayapütane baitsi xua: “programas, recursos” victimajiwixinexa
pijaderechokuene yawenonaejitsiatsi daxitawiriajiwixi, bajarapakuenia jumekowünüta daxita
nexa pilaliwaisi.
Daxitawiriajiwixi toxanepanae-exanatssi pijaderecholiwaisi pakueniaje:
ESPECIAL: Baitsi xua ba-eweta pexaniakuenia pajiwiyo itsajumatabükuene liwaisi xaina.
PRIORITARIO: Baitsi pajiwiyo bitso namatawenona kopiaya totaenatsi pijaliwaisi victimakuenia
PREFERENTE: Baitsi pajiwiyo itsakuene xaina, totaena pijaliwaisi itsajiwixi wekua.
DIFERENCIAL: Baitsi pajiwiyo apojüpae itsajiwi, nexata totaenatsi yaiyataeya pijavictimaliwaisi
pijakueneta, Sikuaniwiriajiwixi, petiriwaxi, pejewaxi, penabejenaewi ata.
Daxita wiriasikuanijiwixi, totaenatsi daxitakuenia pijaliwaisi pakuenia jumaitsi: Legislación
humanitaria, Corte Constitucional pijaliwaisi, toxanebijitsiatsi xua tobijianatsi wajabitsaü
pejumatabükuenetja
Página 20 de 35
Baitsi baja xaniawaetsia petoxanebinexa pijaliwaisi, ikatsia baja pexaniakuenia
jinawanapaejitsia naewetsiajitsia pijakuenia pijanakuatja yajawa pijamonaetja
naponaponaejitsia liwaisi nejewa
Pakuenia ewetsijitsia wajabitsaü penabewanapaebi pekobexaewarapaewi itsakuenia naitajüta
pakuenia tonakuenebijitsia pijaliwaisi. Nexata jota paliwaisi itajüta.
Jiwi peyawenonaekuene, ¿Depitsiliwaisi?
Baitsi jota jumaitsi: xania petaekuene, peyawenonaejawa daxitakuene xua namatawenona
victimajiwixi, xua baitsi: pexaejawakuene, penaperabükiatsijawa, waxikuene pesetsinexa,
pakujinae romaebatsi pewaübinexatsi, itsajumatabüene xaina peyorobinexatsi,
peyakaponaemoxi, pemajitsikuenia, baja itsakuene. Daxita xua nayawenona yaiyataena jiwi
pijakuene.
Peyabara warapaekuene wajabitsaü pejumatabükuenetja
Bepijiayokuene, baja kaeira kanakujitsa pitorobiwi peyawenonaenexa, baitsi alcalde,
gobernadorewi: Itsa baja bitsoyonamatwenona, nexata peyawenonaenexa, jota pewetsiwi,
victimajiwixi baitsi xua “Unidad para las victimas” jai, pijinia baja itsa beaxayokuenia xua
naxanetapona.
Pesiwanakuenebiliwaisi- pesiwa ewetsiliwaisibeje:
Siwanakueneba Siwa-eweta
Muxujioba
Yanata Wünüyakina
Liwaisipaeba
Pitorobiliwaisi
Jumatabüliwaisi
Pewaübikuenia
Peyakinaeliwaisi
Pemütjütsikuenia
Pexaeliwaisi
Penakanabikuenia
Nakaemonae
penasiwakuenia
Página 21 de 35
Jota Kaliawinaetja, daxita liwaisi nakatopitsapa, nexata bajara xuata, jota liwaisi rubena.
Baja xua pesiwa nakuenebiliwaisi, jumaitsi daxita bepemuxujiobikuene, petsipaebiliwaisi
daxitawiria petiriwaxinexa baja victimawaxi toxanepanatsi peyapütaejawa xanijai liwaisi,
nekoniliwaisi pexanebiliwaisi, Xua Jumaitsi:
- Yabara nakueneba yaiyataekuenia
- Paliwaisi yabarapaeba saya baja üpajiwixinexa
- Itsa wowaijume apoyapütae nexata jota jumeliwaisi paebienatsi pajiwiyo yapütane.
- Daxitaliwaisi tsipaebianatsi xua jumaitsi decreto ley 1257 de 2008
Baja paliwaisi Siwaewetaliwaisi victimawaxi jawabelia, Jumaitsi: Jota yawenonaena xua
namatawenona xaniawaetsia penaponaponaenexa, baitsi paliwaisije:
Pakujinae totüpatsi pijamonaejiwiyo peyawenonaenexatsi, pemütjütsijawa, Yawenonaena
pakujinae pexi yakinaejitsia wajakueneliwaisi ata, pejewaxi, pejanawaxi, pewüjüatonü,
wajaliwaisi kuene xua yaiyataeya kujarubiana, wajakuene wajanatowerewerekae yaniwa.
Yawenonaena pijamonae kaejawatja pejinawanaenexa, pakujinae namatawenona pexaewa,
penawaúbikuene liwaisi. Bitsi baja paliwaisianü kaliawirinaetja pitsapa, baja xua xaniawaetsia
nakuenebiana, nakatoyaiyataena wajakuene, nexata jota waxaitsi pijinia baja najua
nakuenebianatsi.
Pewaübiliwaisi yawenonaena baitsi wajakuene jawabelia baitsi jane pakujinae petiirwaxi
toewetsia taena xaniawaetsia pejanawaxi pijaliwaisi, xua itsakuene tane peperabü
kenetsiataekuene, tsipaji pebijiwi bitso ba itaxutuajina pebijinaenexa, mapaliwasije:
- Toexanaenatsi pejanayorobijawa, petotaenexatsi domaekuene pewünü VIH.
- Pakujinae nakoxita, toitsakuenetsi, nexata baja xuabiaexana penakueto.
- Pukujinae jumatabü itsakuene totaenatsi pijaliwaisi
- Pakujinae namatawenona peyorobinexatsi perabükuene
Derecho xaina petoxanebinexatsi daxitakuene
Daxita victimajiwixi, xaina pijaderecho petoxanebinexatsi pijaliwaisi xua yabara bijianatsi bitso
bijiobiexanatsi, nexata baja beitsakuenia toxanebianatsi pakuenia namatawenona
bajarapajiwiyo. Pexanebikuenia daxitaliwaisi kaekuenia nakuenebiana, baitsi baja victimajiwixi
toxanebianatsi pijaliwaisi xaniawaetsia.
Bajara pexanebiliwaisi xaina anijakuenebeje:
- Pitorobiwi peewetsikuenia jawabelia
- Nekonikuene pitorobiwi peewetsiwi jawabelia
Página 22 de 35
PIjinia baja xua kopiaya naliwaisiruta pexanebinexa liwaisi xaina pakuenia natoexanaejitsia
:
1. Iranakua Petokanawiabi liwaisi
2. Peyamatamotsikuenia pakujinae ayaikuenia tobijanatsi pijaliwaisi
3. Itsa baja itsakuene toabejetsi ikatsia toxanebianatsi.
4. Pajiwiyo tobijianatsi ikatsia apotoexanae tsanetsi
Bajarapaliwaisi pexanebikuenia kajüpa daxitanexa, kaejiwinexa ata apowajataejawa ata,
sikuanipetiriwaxi itsa tobijianatsi itsakueneliwaisi, nexata apo üpowa totsikuenejopatsi,
wajakuene baitsi daxita pijamonae bajumatabübeje, baitsi baja:
1. Pakujinae pijaliwaisi tobijianatsi, pematakaponaenü, pejorobinü ata, nexata daxitajiwixi
kae comunidapijiwi pijaliwaisi toabeje exanatsi
2. Pakujinae itsa petiriwa itsakuene toexanatsi, baja daxita pijamonae comunidapijiwi atja
bajara paliwaisi tsijopatsi
Nexata baja itsa daxita jiiwinexa pijaliwaisi tonakuenebatsi kaejiwi pijaliwaisi apo itsakuene, baja
daxitanexa tonanakuenebijitsiatsi, kopiaya jiwi jawabelia liwaisi yanijobiana
Iranakua petokanawiabi liwaisi
Baja itsa xanebijitsia iraliwaisi yabara, petiriwaxinexa tokajüpatsi pasikuaniwaxi itsa xaina
pijanakuayo pewekua pitsapae irayo jota aporesguardo, nexata kajüpatsi petokanawiabinexatsi
pijairaxi, pakuenia jumaitsi pitorobiliwaisianü
Liwaisi Ley 1448 de 2011 Decreto Ley 4633 de 2011
paderecho nawajüka
Irabaxuto xaina pijawakuenia
Derechos Territoriales Colectivos: 1. Pexaniakuenia pejinawanapaenexa pijanakuata. 2. Daxita jiwi pijaira 3. Pewetsikuene iranakua 4. Daxitajiwi pexainaekuenia iranakua 5. Daxitajiwi pejinawanenexa pijairanakuatja.
Jiwi pija iranakua kaejiwi, ayaibitsauto ata Comunida pijiwi
pakuenia exanaejitsia pitorobikuenia
apokajüpae kopiaya peyanijobilwaisi
Jota itsiata jiwi liwaisi yapütaya kanawijatsiana pitorobiwi jawabelia.
pakuenia nakuenebijitsia nekoniliwaisi ewetsiwi jawabelia
Taena xua baja paliwaisi ira yabara nawajüta
Peyobiliwaisi ira yabara.
Ira pekanawiabiliwaisi Petiriwaxinexa xua jumaitsi padecretota 1448 e 2011.
Página 23 de 35
1. Pexaniakuenia kopiaya totaenatsi petiriwaxi pijaliwasi pitorobiwi jawabelia pijinia baja
nekoniliwaisi ewetsiwi jawabelia
2. Kopiaya totaenatsi pijaliwaisi powaxi emasia pexi pexainaewaxi pijaepato pexi ewetena
3. Pexaniakuenia pijairaxi tokanawiatsianatsi pebisialiwaisi nejewa
4. Yawenonaenatsi perajutsinexatsi xua namatawenona pe-ubinexa
5. Irabaxuto tojutsianatsi pewünüta
Jota itsa ira kanawiabijitsia sikuanipetiriwaxinexa, kaewayo aporajutsitsanetsi baja
benakaemonaenexa baitsi baja bajarapaliwaisi ruka padecretotja 4633 jawata.
Wajamonaemi pijaliwaisi beyapütanetsi xanijaijawa.
Baja pina jota “Centro Nacional de Memoria Histórica (2013) taxunaetja, nakueneba, paliwaisi
pakujinae wajamonaemi nayapütaya jinawanapa wajanakuata baitsi baja yanijobapona
perujiwixi jawabelia paliwaisi baja najumatabünapita, baja jota yakinapona xua baja xanijai
liwaisi bajayata pijaliwaisi. Baitsi bajarapaliwaisi baja itsamonae yapütaejitsia pexanetsinexa
xaniawaetsia xua tobijianatsi, tsipaji ajenamatakabi itsamonae apoyapütae, aitotjia
pexanebiyaniwa, pijinia baja pamonae wajabitsaü unupijiwi petaenexa xaniawaetsia
victimajiwixi.
Xua jumaitsi padecretotja “artículo 143 de la Ley 1448 del 2011” jota torutatsi Colombianakua
pitorobiwi, itsamonae ata, baitsi, bitso peyakinaewi pijataxunaetja, victimajiwixi jiwipijaliwaisi
derecho pewetsiwi, daxitapamonae kuenekajüpatsi peliwaisinotsinexa xua wajamonaemi
bajayata naewetawanapa, bajarapaliwaisi pijinia baja jota kajüpa Sikuani petiriwaxinexa
Baja pitorobinakuata wajajinawanapaewi nakato itajütsiexanaena daxitajiwi jawabelia
wajamonaemi pijaliwaisi. Jota ata yapütae-exanaena daxita liwaisixi xua Sikuani petiriwaxi
tobijianatsi itsa baja jitsipa liwaisi petopaebijawatsi
Pematakaponaewi jiwi-itorobiwi kobierno jawabelia penaliwaisi itajütsiwi, tokajüpatsi
penayorobijawa liwaisibaxutonü victimajiwixi yabara, pakujinae petiriwaxi peperabü
kenetsiataejawatsi xua baja itsa victimawayo apojitsipae pijaliwaisi petoyorobijawatsi, nexata
jume tsane.
Peyapütaekuene petiriwaxi pijaliwaisi pijinia baja jiwi pijaderecho peyawenonaewi
pewetsiwi
Baja jota liwaisi petiriwaxinexa beanijaliwaisibeje tsixanepanatsi, baitsi petiriwakuene,
sikuaniwiria yabara ata. Nexata jota kuenekajüpa pekanakuenebinexa anija liwaisibxutobeje
peyanijobiliwaisi jawa.
Bajarapaliwaisi ruka jota “Decreto Ley 4633 de 2011”jumaitsi:
Página 24 de 35
:
Pajiwixi namatawenona pewetsijawatsi
Daxitanakua itorobiwi, kopiaya taena pewetsikuene pexanebinexa daxitakuene, pajiwixi bitso
namatawenona pebijiobikuenia pejinawanapaewi baitsi baja, penabejenawi, petiriwaxi,
sikuanipetiriwaxi, perujujiwixi ata, bajaramonae aponajüpaekuene xaniawaetsaia totaenatsi
pijaliwaisi, xua meta baja victimakuene exanatsi.
Jota pijinia jumaitsi, Sikuani petiriwaxi xaniakuene betotanetsi pijaliwaisi xua yabara tobijianatsi
Tsipaji petiriwaxi baewetena wajakuene pexi pekujarubiwaxi, itsakuene tsipae itsa itsamonae
Bijieta bajara paliwaisi toxanetatsi. Pijinia baja baja paliwaisi yakinaruta jota:”Auto 098 de 2013”
Baitsi Corte Constitucional jawatja penakuenebiwi xua juta::
Baja itsa exanaejitsia xua “política pública integral” Jiwi jawabelia pijaderecholiwaisi xua baja
wajabitsaü yabara bijianaruta, peyorotsijawa pijaira pewekuaponaewi, petiwaxi pijaliwaisi. Baja
pina paliwaisi itsa nakuenebijitsia pexanebijawa saikaya totaeponaena baitsi aponajüpaya
nakuenebiana.sikuanijiwi pematakaponaewi, petsaebiawi ata.
Baja paliwaisi yajawa nakuenebiana xua jumaitsi, “programa de garantías” pewetsi liwaisi ata
daxita derechoxi jiwijawabelia, baitsi baja pitorobiliwaisi “auto 004 de 2009” jumaitsi
xaniawaetsia ewetsiana jiwixi pematakaponaewi wowai jumeta, liderejiwi, pebinüxi, petiriwaxi
ata tsipaji bajarapajiwixi nakayajiwi kuaikuaijai tsabiabi,
¿Depitsi liwaisi “Comisión Sectorial de garantías” petiriwaxinexa liwaisi jiwi peyajiwi kuaikuaijaiwaxi pijinia baja jiwi pijaderecho petotaewi? Nexata pina nakua itorobiwi, tobejena üpeyawenonaenexa bajara pajiwixi, jutsiana paliwaisi nayajiwitaejitsia pijakueyewi pijawajabitsaü jawabelia, itsakuene petoexaneyaniwatsi, baitsi apokaejiwiyo tsane, daxitapijamonae ata, petiriwaxi, daxita wiriawaxi, jiwi peyawenonaewaxi. Jumekowütsijitsia xua jumaitsi pitorobi liwaisibaxutotja. Bajarapaliwaisi kobiernopijiwi nakuenebanajetaruka 2012 pawaikujinae peyajiwiewetsinexa bajara paliderewaxi (nüxi) Bajaxua yabara, ajenakonoxaeta namatawenona penakuenebinexa, itsa liwaisi pewünü
“Comisión Intersectorial de alto nivel”, baitsi petuxanewi pitorobiwi paliwaisi matakaponaena
penakuenebinexa, yajawa pitorobiwi, kaenakua kanakujitsia, baja jane kaeliwaisi
najumetaejitsia xua jumaitsi “Programa Integral de Garantías para Mujeres Lideresas y
Defensoras de Derechos Humanos”, jota natorutsiana pakuenia nakuenebijitsia jiwi jawabelia
aponajüpaya daxita wirianexa bajara paliwaisi
¿Depitsi liwaisi “Comité de Evaluación de Riesgos y Recomendación de Medidas
(CERREM) petiriwaxinexa?
Baja jota paresolución 0805 de 2012 el Decreto el CERREM, pewetsiwi bajarapaliwaisi
Página 25 de 35
Bajarapamonae penakuenebiwi bajarapaliwaisi, xaniawaetsia taeponaena xua exanapona
kobiernopijiwi, baitsi pejumekowünütsi liwaisi xua jumaitsi peliwaisikanaüjübiwi, petiriwaxi
yabara itsajiwixi baja.
Baja jota partículo “23 de la Ley 1719 de 2014” jumaitsi, victimajiwixi peperabükenetsiataejiwixi
xaina pijaderecho petotaenexatsi pijaliwaisi kopiayo pewaübiliwaisi jawabelia, tsipaji xua
namatawenona pakujinae dnuncio exana, nekonikuenia, pijinia bja xua apomatamotsi
Pewetsiliwaisi: Baja jota “artículo 7 de la Resolución 0805 de 2012” jumaitsi xua nakueneba
pewetsinexa victimajiwixi pijaliwaisi aponajüpae, tsipaji daxita wiriajiwixi aponajüpaetsi,
petiriwaxi itsakuenia banaxaina banaewetawanapa, bajarapakuenia yawenonaenatsi xua
namatawenona pejinawanapaenexa pexaniakuenia, tsipaji bajara paliwaisi yakinaruta
ayaibaxutotja, pejumekowünütsinexa daxitajiwi panakuatja wajajinawanapaewi.
Penamataropotsi liwaisi
Baja “artículo 7 de la Resolución 0805 de 2012” yabara jumaitsi penamataropotsi liwaisi
penakuenebinexa pakujinae victimajiwixi yawenonaejitsia aponajüpaekuene, xua baja kobierno
pitorobiwi kaenakua kanakujitsia peyawenonaenexa, peyakinaeliwaisi, pewaübiliwaisi,
peewetsinexa pijinia pejewaxi pewüjüatonü pijaliwaisi, jumekowünütsijitsia xua jumaitsi,
pewetsiwi bajarapaliwaisi (Unidad Nacional de Protección),
Bajarapaliwaisi xua yabara jumaitsi:
Petiriwaxinexa powaxi yajiwikuaikuaijai pijamonae pijawiriajiwixi ata, naxainaya exanaenatsi pewaübiliwaisi xua kobierno eweta daxitajiwinexa
Toyapüxanepanae tsanetsi penajonejawa peyakinaetaxunaetja Yawenonaena papetiriwaxi namirajuta, peyakotajinaewaxi, pijinia baja pejewaxinakuetoxi
panakutoxi petiriwa victimawa eweta bajarapapejewaxi Yawenonaena papetiriwaxi pijanakua wekuawarapapena unupijiwi wajabitsaü
pejumetabükueneta Totaenatsi xaniawaetsia pijaliwaisi papetiriwaxi nakuenebena politicaliwaisi jawabelia,
jiwi peyawenonaewaxi ata Totaenatsi penajonenexa jota eweta nekoniliwaisi ewetsiwi pijataxunaetja
Baja paliwaisi itsa tonakuenebatsi sikuaniwiriawaxi, xua baja nayajawa nakuenebiana xua jumaitsi pija “Plan de salvaguarda” kaewiria Sikuani, pijinia baja nayajiwiewetsiana wajakuenia tsane Peyabara nakuenebiliwaisi penajonenexa jota yajiwieweta victimawaxi peperabü kenetsiataewaxitsi wajabitsaü pejumatabükueneta.
Página 26 de 35
Baja petiriwaxi xaina pijaderecho petotaenexatsi paliwaisi tobijianatsi, baitsi
perabükenesiatanetsi wajabitsaü penabewanapaewi pejumatabükueneta, pijinia baja
kuenekajüpatsi penajonenexa nekonitaxunaeta jota yajiwieweta bajarapaliwaisianü
PITAJUTSILIWAISI. VICTIMAWAXI PEPERABÜ KENETSIATAEWAXITSI PIJADERECHO
• Xaniatane perabüaurakuenia pejewaxiwaxi pejanawaxi ata
• Penaperabüyorobibaxuto mediko jawabelia itsabaxuto xainaenaena
• Itsajiwiyo apoatajetsibi tsanetsi xua yabara perabükenetsiatanetsi.
• Bajarapowaxi taenatsi pamonae yapütayaeweta jiwiderecho pijinia baja apowaja
najüpaeliwaisi
• Pexaniataxünaetja yorobianatsi pijaliwaisi baja pina jota apopeaxuira tsane.
• Pekuyanü jawabelia nayajiwiewetsiana xaniawaetsia pijinia baja anijatonü
apoperabüyorobi tsanetsi
• Xaniawaetsia yajiwiewetsianatsi pijamonaetja itsakuene yaniwa pekuayabiwi jawabelia
• Nayapütaya taena pakuenia perabükenetsiatanetsi baitsi xane xaniataena
bajarapaliwaisi
• Peyanatsijiwiyotsi xainaena pakujinae paliwaisi yorobapona petaewi bajaraxua
• Baja pakujinae naliwaipaebapona jota totaenatsi aponajüpaeya liwaisi itsamonae
jawabelia
• Jota totaenatsi xaniawaetsia pakuenia naitajüta itsa baja pejanawa, pijawiriasikuani,
penabejenakuene ata
• Itsa baja peyakotajinawa perabükenetsiatanetsi toxibaxuabatsi bajarapakuenia, powa
totaenatsi pakuenia baja itsa baja penakueto jumatabü jopae-exanaejitsia
Pekuaikuaijaikuene victimawaxi wajabitsaü pejumatabükueneta ¿De pitsiliwaisi xua bajai “participación” victima sikuaniwaxinexa?
Baja pina panakua-itorobiwi, taena pexaniakuenia paliwaisi nakuaikuaijai xanijaikuenia
daxitwiriasikuanijiwixi, comunidapijiwi ata, jota liwaisi-eweta, “Sistema Nacional de
Atención y Reparación a Víctimas” baitsi jota liwaisi xanebabiaba, jumatsi “padecreto Ley
4633 de 2011. Artículo 25 y 26”.
Pijinia bajara padecretotja articulo 105 jawata jumaitsi: liwaisi xainatsi wajaderecho waja
nakayanijobinexa kopiaya itsa baja nakuenebijitsia peyaxanebiliwaisi waxaitsiwiria
Sikuani jawaberena. Baja naliwaisi kanawijatsijawa tokajüpatsi, pakuenia jumaitsi
convenio 169 de la OIT.
Pakuenia naparticipabijitsia daxita wirisikuani, paliwaisi jumatsi jota “Consejos
Regionales, Mesa de Concertación, xua autonomía jai”.
Página 27 de 35
Xua jumaitsi: Autonomía indígena. Panakua itorobiwi yaiyataena daxita xua exana daxita wiriasikuani pewetsinexa pijaliwaisi, piasaükuenia, wajajinawapaekuenia wajanakuata, wajakueneta daxitajiwitsi unumakuenia, pebisialiwaisi yaniwa.
Baja itsakueneliwaisi xaina kobierno pijiwi pewetsiwi paliwaisi, victimajiwixi peparticipabinexa Bajara pataxunaetja nakueneba liwaisi, victimajiwixi kuenekajüpatsi penakuaikuaijaijawa pijaliwaisi victimakuene, pijinia baja petaeponaenexa pakuenia nakuenebapona “paLey 1448 de 2011 (artículo 264, Decreto reglamentario 4800 de 2011)”.pijinia baja xua “Las mesas de participación” kaenakua kanakujitsia. Pakuenia naexanaena pekuaikuaijai taxunae, xua jumaitsi UARIV (2013)
PITAJUTSILIWAISI. PAKUENIA EXANAEJITSIA PEKUAIKUAIJAI TAXUNAENEXA VICTIMAJIWIXINEXA
Pakuenia nakuenebijitsia Sikuani petiriwaxi victimaxawi wajabitsaü yabara pijaliwaisi
Sikuani petiriwaxi victimawaxi wajabitsaü pijamatabükuene, bajarapowaxi pijaderecho xaina
anijaliwaisianü peyawenonaenexatsi, baitsi jane kobierno pijiwi bajara paliwaisi pewetsiwi, taena
xaniawaetsia pijasikuene pakujinae xanebijitsia daxita kueneliwaisi
Nexata xua nakuenebapona naexanaena daxita kueneliwaisi, kaeliwaisi kanakujitsia
xaniwaetsia xanetaponaena aponajüpaya bajarapaliwaisi.
PENAITAJÜTSI LIWAISI PAKUENIA NAJUANAKUENEBIJITSIA BAJARA PALIWAISIANÜ
JIWI JAWABELIA PEWETSI LIWAISI
Kaejiwi Pijaderecho
Daxitamonae pijaderecho
Petiriwakuene pebikuene pijaliwaisibeje
penakuenebikuenia, xua peetiriwa, xua pebi
ApopenaJúpae liwaisi
Daxita wiriasikuani pijaliwaisiWajakuene liwaisi xua yabara
sikuanitsi Yaiyataya liwaisi wajakuene
jawabelia
jiwi bitsaütonexa
•Pajiwixinexa pebikuene petiriwakuene itsakuen xaina .
•Petiriwaxi
•Pejanawanü / pewüjüatonü
•Perujujiwixi
•Penabejenaejiwixi
•Aponajüpaewi wiriajiwi.
Pebisialiwaisi toexanatsi
•Peasaüliwaisi xaniawaetsia peponaponaejawa pijakuenia
•Peperabükenetsiataejawa
•Pijaira wekuawarapaeliwaisi
Página 28 de 35
¿Depitsi liwaisi jai, xua nakueneba jiwi pijaderecho?
Nayapütane daxita jiwipijaderecho xaina najüpa pijaliwaisi, peasaüjawa, pexaniakuene
pejinawanapaenexa, penayajiwitaejawa daxitajiwi panakuatja waja jinawanapaewi, xua
nakueneba bajara paliwaisi jawalia daxitanexatsi xania nataena.
La siguiente ilustración, no es traducible:2
ILUSTRACIÓN. DERECHO HACÍA EL GOCE EFECTIVO
Baja pina jota jumaitsi: kaeliwaisi kanakujitsia política pública jawa peyakinaeliwaisi,
pewetsinexa bajarapaliwaisi nataena xaniawaetsia panamutoliwaisi najaitsijitsia pakuenia
kaewiriajiwi xaina pijaliwaisi, toexanaena pijaliwaisi pekanakuenebinexa.
Itsa baja Victimasikuani petiriwaxinexa, baja xaina anijaliwaisianü petonakuenebinexa, xua
baitsi: daxitajiwi pijaderecholiwaisi, peasaüliwaisi, pijakuenenajüpaya pexainaejawa, baja
itsaliwaisi petiriwaxi saikaya pijaliwaisi, petaeliwaisi pibisiakuene petoexanae yaniwa. Ikatsia
baja itsa derecho xua xainatsi daxita wiriasikuanijiwixi, xua ira yabara, itsa liwaisi victimajiwixi
pijaderecho, xua jumaitsi, “verdad justicia y reparación”
NAITAJÜTSI LIWAISI .DAXITAJIWI PIJADERECHO
2 No se puede traducir, sino de manera interpretativa y explicativa y son textos largos y no cabe en una ilustración por ser muy técnico-jurídico
Derecho
Responsabilidad del Estado
Políticas Públicas
Medidas diferenciales para garantizar el
Acceso
Goce Efectivo
Daxitaliwaisi jiwi piaderecho
Petiriwaxi pijaderecho
Daxita wiriasikuanijiwixi pijaderecho
Pajiwixi victima exanatsi wajabütsaü pejumatabPukueneta
Página 29 de 35
Depitsijawa petiriwa yabara pijaliwaisi pebi ata?
Bajara paliwaisi petiriwa, pebi ata pijaliwaisi nakuenebiana pexaniakuenia aponajüpae pija
liwaisi, tsipaji itsajawata bewelia petiriwaxi taebiabatsi, pijinia baja pebinüxi itsakuene
taebiabatsi, wajabitsaünexa notabiabatsi. Pakujinae nakuenebijitsia xua nataena,
ajenakonxaeta, itsaliwaisianü pitsapapona petiriwaxi yabara, pebinüxi ata. Bajayata
wajamonaemi itsakujiru tane baitsi üpamonae jinawanapa, ajenakonoxae wowai jawabelia
najinawanapatsi, itsakujiru taeponatsi, políticaliwaisi jawabelia, penakuenebikuene, xua baja
itsakuene najumataxainapona, petiriwaxi, pebinüxi, bajara xua raja “enfoque de género” jai
ILUSTRACIÓN. ENFOQUE DE GÉNERO|
¿Depitsi liwaisi apopenajüpaeliwaisi?
Baja paliwaisi xanepana pekanaüjübikuene xua aponajüpaeliwaisi jiwi jawabelia, tsipaji
aponajumatabüjüpaetsi, baitsi jane itsa nakuenebijitsia xaniawaetsia aponataebiabi bajara
paliwaisi, ajenakonoxaeta xua baja naxanetapona naliwaisi yakina baja pejumekowünútsinexa
pamonae xua nakueneba
Xua xaniawaetsia aponataebiabi jiwijawabelia:
Pakuene petiriwa, pebi pijaliwaisi yabara.
Pakuene baja pejexawikuene, baja perujujiwi jawabelia yabara.
Pakuene pijawiria jiwikuene xaina
Pakuenia xaina penakuenebijawa
Isakuenia nabejena
Wajabitsaü yabara bijiobi
Nexata, bajarapaliwaisi yabara, nataena xua baja naliwaisiruta penakuenebinexa xaniawaetsia,
jiwi pijaderecho xuanexa kuenekajüpatsi petijitsijawa paliwaisi yabijiana yakaranaba. Baja jane
yapüxanepanaejitsia pakuenia nakuenebijitsia pexanebikuene paliwaisixi tobijianatsi petiriwa,
pebi ata.
Nataena apopenaJupae
kuene petiriwa, pebi
Nataena paliwaisi
ayapübeje exana petiriwa
pebi ata pijaliwaisi
Penakuenebiliwaisi
xaniawaetsia
Pijaderecho xaniawaetsia
naxainaena
Página 30 de 35
Baja paliwaisi, Sikuani victimawaxi itsa tonakuenebijitsiatsi jota totaenatsi paliwaisi petiriwaxi,
pebinüxi xaina saikaya pijaliwaisikuene, kuenekajüpa petotaenexa pakujinae naponapona
comunidajawata pijinia baja itsa tajüyo ponapona. Pijinia baja natotaena paliwaisi petiriwa
yabara, itsa baja penabejenaewayo, perujuwayo ata.
Depitsi liwaisi pexaniapaebijawa peyajiwitaeliwaisi nekonikuene kae-epatoxi petaenexa?
Paliwaisi “Justicia transicional” jai baja pina petiriwa, pebi ata xanianataena tsipaji jota paliwaisi
jaita, pexanetsinexa xua tobijianatsi petiriwaxi tsipaji xaniawaetsia apotaetsi petiriwa yabara,
xanaepana pexanebijawa xua tane kopaya, ikatsia baja pakujinae nakuenewereta
penabewanapaewi wajabitsaü matakabi.
¿Depitsi liwaisi Política pública? Baja pina paliwaisianü nakaetuata pekanakuenebijawa kaenakua kanakujitsia pitorobiwi, baitsi jane bajarapaliwaisianü pitsapa jiwijawaberena kobiernopijiwi jawabelia najuakuaikuaijaibeje pekanawijatsikuenia. Bajara paliwaisianü peyakinaewi xaneba pakuenia nakuenebijitsia baja jane daxitajiwinexa. Baja xua jumaitsi (Aguilar, 2009) pawaita.
Paliwaisi política públicajai, daxitajiwinexa, pakujinae naliwaisiyakina, kopiaya daxita wiriajiwi
jawabelia liwaisi kaetuata, ikatsia liwaisi itapetapona naxaneba baja xuakujinae jiwijawabelia
itajüta, jota itapeneneka, jejai baja, Liwaisinamuto exana pakuenia nakuenebijitsia pijinia baja
peüjübikuene xua exanapona.
¿Depakuenia nakueneba paliwaisi jai políticas públicas?
Baja jota jaita pakuenia nakuenebijitsia bajarapaliwaisi jiwi jawabelia, pamonae baja pitorobiwi
kaenakua kanakujitsia xaniawaetsia petaenexa pewetsinexa, jumekowünütaponaejitsia
paliwaisi daxita jiwi najumekaetuata pejitsipaekuenia, jiwi baja xaniwaetsia pejinawanapenexa.
MODULO TRES: AKUEYABI LIWAISI-EPATO
Pemuxujiobiliwaisi, pakuenia kaenakua kanakujitsia totaejitsia peyawenonaejawa
petiriwaxi sikuaniwiriawaxi victimawax, pijaliwaisi
Baja pakujinae naliwaisikajunua política pública liwaisi jawata xua baxaniatanetsi,
pewetsikuenia, peyawenonaejawa, pexanebijawa, victimajiwixi pijaliwaisi wajabitsaü
pijamatabükueneta petobijianawitsi pejinawanapekuene pijankuata, jota daxita wiriasikuaniwaxi.
Paliwaisi yakinaruta pitoribikuenia, pejumekowünütsinexa, kaenakua kanakujitsia pitorobiwi
“nacional, departamental, municipal). Pitorobibaxuto jumaitsi xua naexanaena:
Planeación, Baitsi pakujinae kopiya banaliwaisi jaita ajenaya penakuenebinexa
Página 31 de 35
Ejecución: Baitsi xua baja kanaropotsijitsia penakuenebijawa.
Seguimiento y Evaluación: Baitsi baja petaeponaejawa pakuenia nakuenebapona
kanaüjübapona xua exanapona.
Baja jota penakajoneliwaisi poítica pública jawabelia paliwaisi nakuenebijitsia kobierno pijiwi
kaenakua kanakujitsia pitoribiwi, petaenexa bajarapaliwaisi, baja jota, naliwaisi xanetsiana
pitorobiliwaisi baxutota xua nakopiaruta penakuenebinexa baitsi xua: “Plan de acción territorial”
peyanatsi waibeje nexa, pijinia jumekowünütsijawa xua juamaitsi; “ley 1488 de 2011, decreto
4633, 4634”
Jota naliwaisi itajüta wowaikuenia:3
3 Esta ilustración, no es posible traducirlo, de manera fragmentada, hacia un pensamiento holísticio, se deja así la ilustración y se explica de manera integral má abajo,
PASOS PARA LA INCORPORACIÓN DE LA POLÍTICA TERRITORIAL DE VÍCTIMAS EN LOS PROGRAMASDE GOBIERNO
Plan de Desarrollo Territorial y Plan de Acción Territorial (PAT)
Instrumentos de referencia para la viabilidad del Plan de Desarrollo Territorial
Marco Fiscal aMediano Plazo
MFAPPlan Indicativo
Plan Operativo Anual de
Inversiones (POAI)
CICLO PARA LA PLANEACIÓN TERRITORIAL POLÍTICA DE VICTIMASMARCO NORMATIVO LEY 1448 DE 2011 Y DECRETOS LEY 4633,4634,4635 DE 2011
Ejecución Seguimiento Evaluación
Recursos financieros disponibles en la Entidad
territorial durante los próximos Años
Inclusión de los Necesidades de las Víctimas dentro de los Objetivos del Plan Indicativo
Inclusión de recursos financieros para las víctimas
dentro del POAI
Desarrollo del capítulo de víctimas en el Plan de
Desarrollo Territorial y en el PAT
Cumplimiento del capítulo de víctimas en el Plan de
Desarrollo Territorial y en el PAT
PASOS PARA LA INCORPORACIÓN DE LA POLÍTICA TERRITORIAL DE VÍCTIMAS EN LOS PROGRAMASDE GOBIERNO
Desde lo Nacional
Elaboración del Plan Nacional de Desarrollo
Plan de Desarrollo Territorial y Plan de Acción Territorial (PAT)
Elaboración de Instrumentos de referencia parala viabilidad del Plan de Desarrollo Territorial
Marco Fiscal aMediano Plazo
MFAPPlan Indicativo
Plan Operativo Anual de
Inversiones (POAI)
CICLO PARA LA PLANEACIÓN TERRITORIAL POLÍTICA DE VICTIMASMARCO NORMATIVO LEY 1448 DE 2011 Y DECRETOS LEY 4633,4634,4635 DE 2011
Planificación Ejecución Seguimiento Evaluación
Recursos financieros disponibles en la Entidad
territorial durante los próximos Años
Desde Las Entidades Territoriales
Inclusión de los Necesidades de las Víctimas dentro de los Objetivos del Plan Indicativo
Inclusión de recursos financieros para las víctimas
dentro del POAI
Desarrollo del capítulo de víctimas en el Plan de
Desarrollo Territorial y en el PAT
Cumplimiento del capítulo de víctimas en el Plan de
Desarrollo Territorial y en el PAT
Página 32 de 35
Jota jumaitsi:
- Paliwaisi yabara yakina pamonaenexa, baitsi pajiwixi tobijianatsi pejinawanapaekuene
wajabitsaü penabewanapaewi pejumatabükuene
- Saikaya baja petiriwaxinexa pijaliwisi petane- ewetsinexa aponajüpaya
- Itajüta pakuenia kobierno itorobiwi nakueneba, pematamokuenia xuanexa..
- Pekanaüjübiliwaisi aponajüpae xua toexanatsi victimawaxi
- Peayapübejekuene itajuta xua batonakueneba pexanetsinexa victimajiwixi pijaliwaisi
Pemuxujiobiliwaisi natoruta pamonaenexa Alcaldia, gobernación pijiwi” pitoribiwi
pejumekowünütsinexa
Penaliwaisikatuatajawata, naitajuta xaniawaetsia pakuenia namatawenona victimawaxi
peyawenonaenexatsi, jota natoruta pakueniaje: Pebikuene petiriwakuene, pawaibejexaina,
pijawiriasikuani, pakuenia itsakuenematamo xaina, xua jiwi jawabelia nayajiwinakueneba,
itsakuene liwaisianü baja jota yakinaruta.
Baja paliwaisi jota nakaetuanaruta kaejawata, xuanexa xanepana.
- Penakuenebinexa pijakuene kanakujitsia victimajiwixi xua pitorobiwi kaenakua
kanakujitsia naliwaisi jaita panayanatsi pawaibeje kotokaewa, pijinia baja jiwi
penamatajütsikuene, pejumekowünútsijawa política pública jawata daxitawiria jiwinexa,
xua exana daxita wiriasikuani jiwinexa Ministerio del Interior pijiwi
- Paliwaisi nakaetuata victimajiwixi pijakuene kanakujitsia, naliwaisi yakina jota “Red
nacional de información para las victimas”
- Pamonae jota wünuyakinatsi, nayapütane xaniawaetsia pijaliwaisikuene nexata
kuenekajüpatsi, peyawenonaenexatsi, pijairaxi petokanawiabinexatsi, kaejiwi
kanakujitsia daxitawiriamonae ata.
- Bajarapaliwaisi yapüxanepana petaenexa pakuenia liwaisi tobijianatsi victimajiwixi
pijanakualiwaisi, penakaetuatsijawa pematakaponaewi ewetsiwi jiwi penayajiwitae liwaisi
ata, Pijinia baja jota paliwaisi toyapüxanepanatsi petaenexa victimajiwixi pijaliwaisi xua
yabara tobijianatsi, pijanakuatja,
- Pexaniakuenia liwaisi taena pitorobiwi kaenakua kanakujitsia, jota victimajiwixi
naparticipabiana pakujinae liwaisi kanaüjüba yakinapona victimajiwixi pijapoliticaliwaisi
batsi jotaje: (oficinas de víctimas, centros regionales de atención y puntos de atención
etc).
- Nayapütaexana pataxunaetja yakinapona política públicaliwaisi, kaeiranakua
kanakujitsia, pacomite kae-epatoyo nekonikuene penakuenebijawa pamonae
nakuaitorobiwi pakujinae nakaetuana penaliwaisi jaitsinexa.
Página 33 de 35
- Pejumakowünüliwaisi daxita matakabi nataena xaniawaetsia kae nakua kanakujitsia
pitorobiwi xua paliwais política pública jai.victimajiwixinexa
- Nayapütaexanaena pitorobiliwaisi xua najuaexana itsamonae pitorowiwi pijanakua
kanakujitsia, tajüpijiwi peyawenonaewi ata
- Deitsi pijatuxunae jota nakueneba pamonae “SNARIV, baitsi nekonikuene pewetsiwi
kaeepatoyo kaenakua kanakujitsia pijiwi, pakuenia naxaina, naitorobawanapa, paliwaisi
nakueneba penamatawenonaejawa.
- Xaniaexana paliwaisi nakuenebijitsia kaenakua kanakujitsia xua baitsi “Plan de Acción
Territorial” liwaisi aponajüpaya xua petiriwanexa, pebinexa, baitsi jane Sikuaniwiria
petiriwaxi kopiaya totaenatsi pijaliwaisi, pijamonae yajawa ata
- Naxaniataena paliwaisi baxaneba kopiaya, xua kanakuenebijitsia kobierno pijiwi,
victimajiwixi jawabelia, “Plan de acción Territorial” PAT. Jota naliwaisi rutsiana pakuenia
yawenonaena pakujinae jiwi nawiabijitsia pijanakuayabelia, paliwaisi toxanebijitsia
kaebitsaütoyo, pakuenia ewetsijitsia petiriwaxi ata, liwaisi kaetuatsijawa.
- Pexanaekuene pekanakuenijawa liwaisianü victimajiwixinexa, baitsi jumekowünütsijitsia
xua jumaitsi pitorobijawa “decretos ley 4633, 4634 y 4635 de 2011” baitsi
apopenajüpaeliwaisi daxita wiriasikuani jiwixinexa, petsaebiwi Rom pejai jiwijitsi, jota
jukaena liwaisi xaniawaetsia petonakuenebinexa “programas , proyectos” pejaijawa
- Liwaisiexana pakuenia kujarubijitsia pamonae nakueneba kobierno jawata xaniawaetsia
petaenexa pijaliwaisi victimajiwixi, penakuenekopatsi yaniwa paliwaisi
nakuenebawanapa
- Nakuene yorobaponaena daxitamatakabi paliwaisi baja nakueneba najetarubena política
pública liwaisi jawabelia.
- Pijinia baja yakinaponaena xua baja nakuenebapona wününotapona pajiwixi pijanakua
wekuawarapena wajabitsaü yabara, kaenakua kanakujitsia pijiwi, (alcaldía,
departamento)
- Penaliwaisi kanawiabijawa xua baja nakuenebapona paliwaisi jumaitsi Auto jai sentencia
T.025 de 2004.
Pematamokuene xua namatawenona petiriwaxinexa victimawaxi wajabitsaü
pejumatabükueneta.
Xuanexa: Naxainaena penakuebiliwaisi xaniawaetsia peyawenonaekuenia pematamoliwaisi
xua nayawenona Sikuani petiriwaxi victimawaxi
Pakuenia naexanaejitsia liwaisi pekanakuenebijawa
Baja pina jota nakuenebiana liwaisi xua yabara; petiriwakuene, pebikuene, xua yabara xaina
sikuanipetiriwaxi, nataewanapa petiriwakuenia xua koyenenajetaruka, penakuenebijawa,
pejanawakuene, perujuwayo ata. Pakuenia nakoxitapona,
Página 34 de 35
Paliwaisi yabara jota yakina
:
• Penakuenebiliwaisi política pública jawabelia apokanaropotsi tsane petiriwaxi sikuaniwaxi,
baitsi kopiaya naliwaisi itajütsiana daxitapetiriwaxi pijaliwaisi werena, baitsi xaina xua
• Sikuaniwiria petiriwaxi nakuenebiana xua banajumatabüxaina petiriwa yabara, paliwaisi
najetaruka salinaewerena xua najumatabüxaina petiriwakuene, pijinia baja xua
ajenamatakabi nakuenebapona wowai pijaliwaisi jawabelia
• Paliwaisi kuaikuaijaitsi baja aponawekuatorotsi tsane xua najumabüxaina petiriwaxi
pijakuene jawalia xua banakueneba pexaniakuene naxainawanapaejitsia daxitajiwixi
• Baja pekuaikuaijai kuene daxita pematakaponaewi jiwi, pijinia baja política liwaisi
penakuenebiwi, xaniataena daxita sikuanipetiriwaxi pijaliwaisi.
Penakuenebiliwaisi xua exanaejitsia penamatawenonaejawa
Namatawenonae liwaisi xua yabara xaina pejinawanapaxnexa pexaniakuenia
Xua yabara nakueneba Exanaena paliwaisi xaniawaetsia naewetawanapa, pitorobikuenia daxita pijaderecho.
Peyakinaekuene, pewaübikuene pematamo nakuenebijawa, bonexa, pexaejawa, penamuxusitsikuene ata
Pexanialiwaisi Pewitsabikuenia liwaisi Penakuaikuaijai kuene Penayapütaekuene Pitorobikuene liwaisi
Xua yabara exana Xua yabara jumaitsi
Baitsi paliwaisi petiriwaxi yabara nakueneba pexaniakuenia pejinawanapaenexa
Jota jaita pexanetsijawa paliwaisi abeje aponaliwaisijüpae jiwi jawabelia petiriwxi, pebi yabara. .- Nayapütaejitsia Jota jinawanapa, nakueneba petiriwaxi .- pakuenia naparticipaba
Fuente: Transversalidad de Género en el Desarrollo – “Proyecto Fortalecimiento Institucional” – Manual de
entrenamiento. CPEM/Programa de Naciones Unidas para el Desarrollo. Pág. 8.08/06.
¿Depaliwaisi penakuenebijawa jaita pekopiarukaejawa?
- Pexaniakuenia atajaexaniajitsia jiwi penaitorobiliwaisi, penakuaikuaijainexa
sikuanipetiriwaxi, najuajaitaponaena pexanialiwaisi bajarapowaxi yajawa xua
namatawenona pejinawanapaenexa xaniawaetsia pijacomunidajawatja
- Nayapütae-exanaena xua paliwaisi bajumatabü-büjai daxita wiriasikuaniwaxi
pijacomunidajawatja, nakajonena política pública liwaisi jawabelia bajarapaliwaisi
pexaniakuenia penajinawanapaenexa.
-
Página 35 de 35
- Najua nakuenebiana, Sikuani petiriwaxi yajawa pitorobiwi jiwi jawabelia kobierno pijiwi,
xaniawetsia liwaisi kaponaejitsia penakuebinexa paliwaisi jumaitsi política públicajawatja
penakunebinexa, programa,proyectoxi ata, pexanebiliwaisi xaniawaetsia
pejinawanapaenexa
- Nayapütae-exanaena paliwaisi bitso tobijianatsi pijanakuatja sikuanipetiriwaxi, pijinia baja
Kobierno pitorobiwi yapütaena xua nakuenebijitsia kaenakua kanakujitsia daxita jiwiwiria
jawabelia, petiriwaxi pijaliwaisi ata.