Download pdf - Plan upravljanja životnom sredinom i procjena …...Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na društvo| 5 1. UVOD U junu 2008. godine, nadležne institucije Bosne

Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na društvo | 1

Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na

društvo

Zahtjev za prethodnu procjenu uticaja na životnu sredinu

Projekta Izrade sistema za navodnjavanje na lokalitetu Ljubinsko polje

opština Ljubinje

Banja Luka, februar 2016. godine

Institut za građevinarstvo “IG” Banja Luka


PREDMET

Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na društvo projekta izrade sistema za navodnjavanje na lokalitetu Ljubinsko polje, Opština Ljubinje

NARUČILAC

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske / Jedinica za koordinaciju poljoprivrednih projekata

NOSILAC IZRADE

INSTITUT ZA GRAĐEVINARSTVO „IG“ d.o.o.

Banja Luka www.institutig.com

[email protected] [email protected]

BROJ PROTOKOLA IZ-IGBL-IN-EK – 0454/16

RADNI TIM

Dr Nebojša Knežević dipl.inž.tehnol.

Mr Saša Dunović, dipl.inž.tehnol.

Msc Siniša Cukut, dipl.inž.tehnol.

Velibor Komlenić, dipl.inž.zžs.

Nevenko Samouković, dipl.inž.građ.

Nenad Gaćeša, dipl.inž.geol.

Željka Stojanović, dipl.inž.polj.

Ranka Pušić, dipl.biolog

Dragana Dubravac, dipl.pravnik

Bojana Ivić Župić, dipl.inž.šum.

Danijel Ivić, dipl.ecc.

Dušan Lajšić, dipl.pravnik

Direktor _____________________________ Mr Slobodan Stanarević, dipl.inž.građ.

http://www.institutig.com/

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]


SADRŽAJ:

1. UVOD ................................................................................................................................................. 5

1.1. CILJ PROCJENE SOCIJALNIH I EKOLOŠKIH UTICAJA .......................................................................................... 6

2. OPIS PROJEKTA, LOKACIJE, NAMJENE I VELIČINE ................................................................................ 7

2.1. OPIS LOKACIJE PROJEKTA ........................................................................................................................ 7 2.2. ISTORIJA POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE NA LOKACIJI ................................................................................... 9 2.3. OPIS PRETHODNO KORIŠTENIH SISTEMA ZA NAVODNJAVANJE ......................................................................... 9 2.4. POTREBE ZA VODOM ............................................................................................................................ 10 2.5. OPIS PRIJEDLOGA NOVOG SISTEMA ZA NAVODNJAVANJE .............................................................................. 11

2.5.1. Varijantna rješenja ................................................................................................................ 12 2.6. NAČIN KORIŠTENJA I ODRŽAVANJA SISTEMA ZA NAVODNJAVANJE .................................................................. 16

3. OPIS MOGUĆIH UTICAJA PROJEKTA NA ŽIVOTNU SREDINU .............................................................. 17

3.1. OPIS ŽIVOTNE SREDINE NA KOJU PROJEKAT MOŽE IMATI UTICAJ .................................................................... 17 3.1.1. Fizički faktori ......................................................................................................................... 17 3.1.2. Biološke karakteristike .......................................................................................................... 24 3.1.3. Socio-kulturološke karakteristike .......................................................................................... 25

3.2. OPIS MOGUĆIH UTICAJA PROJEKTA NA ŽIVOTNU SREDINU ............................................................................ 27 3.2.1. Uticaji na riječni podsliv ........................................................................................................ 27 3.2.2. Uticaji u fazi izgradnje ........................................................................................................... 28 3.2.3. Uticaji u fazi korištenja .......................................................................................................... 31 3.2.4. Pozitivni uticaji projekta na upravljanje okolinom ................................................................ 32 3.2.5. Opis mogućih (pozitivnih i negativnih) uticaja projekta na društvo ...................................... 33

4. OPIS PREDVIĐENIH MJERA ZA SPREČAVANJE, SMANJIVANE I OTKLANJANJE ŠTETNIH UTICAJA ....... 39

4.1. PLAN MJERA ZA PREVENCIJU/UBLAŽAVANJE EKOLOŠKIH UTICAJA ................................................................... 39 4.2. PLAN PRAĆENJA STANJA ŽIVOTNE SREDINE ................................................................................................ 48

5. KRATAK PREGLED ALTERNATIVA KOJE JE NOSILAC PROJEKTA RAZMATRAO I NAVOĐENJE RAZLOGA ZA IZABRANO RJEŠENJE, S OBZIROM NA UTICAJE NA ŽIVOTNU SREDINU ................................................. 53

6. IZVOD IZ PLANSKOG AKTA ................................................................................................................ 56

7. INFORMACIJE O MOGUĆIM TEŠKOĆAMA NA KOJE JE NAIŠAO NOSILAC PROJEKTA PRI PRIKUPLJANJU PODATAKA ............................................................................................................................................... 56

8. NETEHNIČKI REZIME ......................................................................................................................... 56

9. PREGLED POTREBA ZA DOZVOLAMA ................................................................................................ 60

10. ANALIZA O OPCIJAMA ZA SPREMNOST U SLUČAJU INCIDENTNIH SITUACIJA ............................... 61

11. PLAN UPRAVLJANJA OTPADOM ................................................................................................... 62

12. PRILOZI ......................................................................................................................................... 62

PRILOG BR. 1: PLAN UPRAVLJANJA OTPADOM .............................................................................................. 1 PRILOG BR. 2: DOBRE GRAĐEVINSKE PRAKSE ................................................................................................ 1 PRILOG BR. 3: DETALJNA ANALIZA DRUŠTVENE PROCJENE ........................................................................... 5


Korišteni akronimi i skraćenice

ESMF Okvirni plan upravljanja životnom sredinom i socijalnim pitanjima BiH Bosna i Hercegovina EA Procjena životne sredine EIA Procjena uticaja na životnu sredinu EK Evropska komisija EMF Okvirni plan upravljanja životnom sredinom EP Ekološka dozvola ESIA Procjena uticaja na životnu sredinu i društvo ESMP Plan upravljanja životnom sredinom i društvom EU Evropska unija FBiH Federacija Bosne i Hercegovini IDP – Projekt razvoja sistema za navodnjavanje IPA Pretpristupni instrument LDPE polietilen male gustine NVO Nevladina organizacija PUO Plan upravljanja životnom sredinom RS Republika Srpska SN – sistem navodnjavanja UKV – Udruženje korisnika voda USAID – Agencija Sjedinjenih Američkih Država za međunarodni razvoj USD – Američki dolar WB – Svjetska banka


1. UVOD

U junu 2008. godine, nadležne institucije Bosne i Hercegovine (BiH) su formalno zatražile od Svjetske banke da razmotri mogućnost finansiranja projekta Razvoj sistema navodnjavanja (engl. IDP). Opšti cilj projekta je da se poboljša profitabilnost i produktivnost poljoprivredne proizvodnje unaprjeđenjem načina upravljanja vodama i modernizacijom sistema navodnjavanja. Cilj projekta će biti dostignut putem: (i) investicija u rehabilitaciju i modernizaciju struktura za navodnjavanje i odvodnjavanje, (ii) jačanja institucionalnih kapaciteta u javnom i privatnom sektoru putem organizacije i obučavanja korisnika voda te proširenja usluga sistema i (iii) izrade studija izvodivosti i idejnih rješenja za drugi krug prioritetnih investicija. Projekat se provodi u oba entiteta, Federaciji BiH (FBiH) i Republici Srpskoj (RS), te Brčko Distriktu (BD). Projekat se sastoji iz 3 komponente:

Komponenta 1: Investicije u infrastrukturu za navodnjavanje i odvodnju,

Komponenta 2: Institucionalno jačanje i savjetodavne usluge za navodnjavanje,

Komponenta 3: Potpora implementaciji Projekta, Monitoring i Evaluacija. Narodna skupština Republike Srpske je na Dvadeset prvoj sjednici, održanoj 1. novembra 2012. godine, donijela odluku o prihvatanju zaduženja prema Svjetskoj banci-Međunarodnoj asocijaciji za razvoj ( International Development Association-IDA) za realizaciju Projekta izgradnje sistema za navodnjavanje (Irrigation Development Project-IDP). Projekat provodi Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, preko svoje Jedinice za koordinaciju poljoprivrednih projekata (APCU), u saradnji sa Ministarstvom finasija Republike Srpske. Cilj IDP projekta je rehabilitacija i modernizacija postojećih sistema za navodnjavanje, izgradnja novih sistema za navodnjavanje i jačanje institucionalnih kapaciteta u javnom i privatnom sektoru kako bi se obezbijedila održivost i efikasno korišćenje izgrađenih sistema. Cjelokupni projekat Razvoja sistema navodnjavanja je prema operativnoj politici OP 4.01 Svjetske banke koja se odnosi na Procjenu ekoloških uticaja klasificiran kao projekat B kategorije. Lokacije u Republici Srpskoj, na kojima se trenutno planiraju investicije u infrastrukturu za navodnjavanje i odvodnju su u Ljubinskom polju; u 20 mjesnih zajednica opštine Bratunac; na lokalitetu Maglajani, Poljoprivredni institut RS-Banja Luka; i kanal Osorna, opštine Laktaši i Gradiška, sa ukupnom površinom obuhvata sistema od 818 ha (+ oko 3000 ha, kanal Osorna) za četiri predložene projektne lokacije. Ove lokacije su predmet detaljne ekološke procjene i za njih je u skladu sa zahtjevima Svjetske banke potrebno pripremiti Plan upravljanja životnom sredinom (engl. EMP) koji sadrži analizu ekoloških i socijalnih uticaja predložene šeme za navodnjavanje. Sa druge strane u skladu sa zahtjevima Pravilnika o projektima za koje se sprovodi procjena uticaja na životnu sredinu i kriterijumima za odlučivanјe o potrebi sprovođenјa i obimu procjene uticaja na životnu sredinu (Sl. gl. RS br. 124/12) za ove projekte neophodna je Prethodna procjena uticaja na životnu sredinu. Imajući u vidu navedeno, ovaj dokument je urađen kako bi svojim sadržajem zadovoljio i potrebe Svjetske banke i potrebe legislative Republike Srpske u postupku podnošenje zahtjeva za Prethodnom procjenom uticaja na životnu sredinu.


1.1. Cilj procjene socijalnih i ekoloških uticaja

Cilj ove procjene uticaja na životnu i društvenu sredinu Projekta izgradnje sistema navodnjavanja na lokaciji Ljubinjskog polja, opština Ljubinje je da: (i) analizira politike, pravni i administrativni okvir relevantan za izgradnju infrastrukture za navodnjavanje, (ii) analizira dostupne osnovne podatke o ekološkim pitanjima i njihova kretanja, (iii) identifikuje moguće negativne i pozitivne uticaje projekta na životnu sredinu i predloži mjere za ublažavanje, (iv) navede ključne kriterije za praćenje kvaliteta životne sredine na području realizacije projekta; (v) izradi smjernice za ekološki prihvatljive građevinske prakse i (vi) pomogne u interinstitucionalnoj koordinaciji i procesu javnih / NGO rasprava.


2. OPIS PROJEKTA, LOKACIJE, NAMJENE I VELIČINE

2.1. Opis lokacije projekta

Lokacija predmetnog projekta nalazi se u opštini Ljubinje, tačnije u Ljubinjskom polju.

Slika br. 1 Lokacija planiranog projekta navodnjavanja u opštini Ljubinje

Ljubinjsko polje je krško polje u Istočnoj Hercegovini, u opšini Ljubinje. Zahvata površinu od 12 km². Dugačko je 8,3, a široko 2,2 kilometra. Pruža se pravcem sjeverozapad - jugoistok između planina Bjelasnice i Viduše, na nadmorskoj visini od oko 400-470 metara. Dno polja je građeno od kvartarnih slojeva, prekrivenih tankim slojem ilovače. Polje je jednim dijelom neproduktivno, a ostatak je pogodan za uzgoj duvana i za poljoprivredu. Značajna površina nalazi pod livadama i pašnjacima. Najveće naselje na obodu polja je Ljubinje, prema kome je i dobilo naziv, a ostala su Kruševica, Dubočica i dr.


Slika br. 2 Ljubinjsko polje u opštini Ljubinje

Slika br. 3 Okolina postojeće i buduće akumulacije vode za navodnjavanje


2.2. Istorija poljoprivredne proizvodnje na lokaciji

Područje ima povolјan geografski položaj, relativno povolјne prirodne uslove za proizvodnju u organskom postupku, izvjesnu tradiciju, a s druge strane mali i usitnjeni zemlјišni posjed, zastarjelu mehanizaciju, nepovolјnu starosnu strukturu proizvođača. Tu je značajan obim i vrijednost proizvodnje u stočarstvu, tradicija ovčarstva i dobro zasnovana proizvodnja na bazi peradarstva, savremena proizvodnja stočne hrane, solidni rezultati obnove tradicije voćarstva i savremeni način povrtlarstva. Ali, opet, tu je nepovolјan rasni sastav stoke, loši higijenski uslovi i ekstenzivni način držanja stoke, nedostatak uslova za organizovani otkup mlijeka i drugih proizvoda, ili – skromna proizvodna vrijednost i površina zemlјišta, pojava dugih sušnih perioda u lјetnom periodu, skupa upotreba mehanizacije zbog konfiguracije terena, nedostatak dovolјnih količina vode i savremenih sistema navodnjavanja i sl. Prema podacima katastra, Ljubinje ima 1358 hektara obradivog zemlјišta. Stanje na terenu kazuje da su zemlјišne parcele na selima u velikoj mjeri zapuštene, zarasle u šikaru a da se u solidnoj mjeri koristi samo zemlјište u Ljubinjskom i Ubalačkom polјu. Naravno građani Ljubinja obrađuju značajne površine zamlјišta u Popovom polјu. Prema vlasničkoj strukturi, opština Ljubinje je vlasnik oko 220 hektara zemlјišta u Ljubinjskom polјu i znatnih površina pašnjaka, krša i šume na sjevero-istočnim i jugo-istočnim dijelovima opštinskog atara; ostalo zemlјište je privatno. Najintenzivnija aktivnost odvija se na zemlјištu Ljubinjskog polјa, gdje je na opštinskom zemlјištu zasad višnje na oko 120 hektara, zasad jabuke na oko 30 hektara, uz nešto neobrađenih površina.

2.3. Opis prethodno korištenih sistema za navodnjavanje

Strategija integrisanog razvoja opštine Ljubinje (2011. - 2021.) kao krovni strateški dokument definiše poljoprivredu kao generatora cjelokupnog privrednog razvoja ove opštine. Poljoprivredna proizvodnja i predstavlja osnovnu ili dopunsku djelatnost za 1000 od ukupno 1300 domaćinstava. Međutim, ograničavajući faktor daljeg razvoja i unapređenja poljoprivredne proizvodnje je nedostatak vodnih resursa (izvorišta, rijeka i sl.) za navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta. U skladu sa ovom činjenicom opština Ljubinje je pristupila izradi projekta Irigacionog sistema za navodnjavanje Ljubinskog polja koji se realizuje po fazama.

1. S tim u vezi, u 2007. godini je urađena prva faza koja se odnosila na rekonstrukciju i sanaciju postojećeg bazena (3300 m³ i 2600 m²), kao i na opravku i sanaciju postojećeg cjevovoda profila Ø 80 mm i dužine cca 4500 m.

2. Naredne 2008. godine riješeni su imovinsko-pravni odnosi i 2009. počela je izgradnja druge faze Irigacionog sistema. Druga faza podrazumijevala je radove na: izgradnji nove mreže cjevovoda dužine 1100 m (dva kraka: dužine 350 m prema Dubočici i 750 m prema Vođenima), zemljane brane sa prelivom i slapištem te izgradnju akumulacije (obezbjeđena vodonepropusnost, odnosno ugrađena LDPE geomembrana na pripremljenu podlogu i geotekstil). Ovi radovi su završeni 2013. godine.


Slika br. 4 Postojeća akumulacija u Ljubinjskom polju

Iz postojeće akumulacije (50000 m³) moguće je intenzivno navodnjavati samo jedan manji dio Ljubinskog polja, jer ne postoje kapaciteti za navodnjavanje većih površina zemljišta te je za ovu namjenu neophodno, (nizvodno od postojeće akumulacije), izgraditi još jednu akumulaciju sa pratećim objektima što bi zaokružilo već postojeći sistem za navodnjavanje i stvorilo uslove za povećanu poljoprivrednu proizvodnju i razvoj seoskih domaćinstava i ukupnog razvoja opštine Ljubinje.

2.4. Potrebe za vodom

Područje Ljubinja ima deficit vodnih resursa i to u periodu kad su vode najpotrebnije. Površinske vode gotovo izostaju tako da je prisutan jedan povremeni površinski tok pod imenom Bukov potok. Bukov potok ponire sjeverozapadno od Ljubinja. Oticaj sa područja opštine je dominantno podzemni zahvaljujući velikim površinam izgrađenim od karbonatnih naslaga. Zona karstifikacije je duboka tako da voda koja se istaloži atmosferski ponire jako brzo.

Hidromodul navodnjavanja predstavlja dnevni, dekadni i mjesečni manjak u vrijeme vršne potrošnje tj. u mjesecu julu i avgustu a računa se na bazi višegodišnjeg prosjeka minimalno 10 god.


Proračun hidromodula navodnjavanja za ovaj projekat rađen je na osnonovu maksimalne evapotranspiracije za mjesec avgust, usvojene norme zalivanja i radnog vremena sistema za navodnjavanje.

Potrebna količina vode za navodnjavanje planirane površine: Qmax24= 230ha x 0,70 = 161 l/s Potrebna zapremina vode za navodnjavanje Dimenzionisanje akumulacionog jezera vrši se na bazi kumulativnog manjka. Kumulativni manjak za bezvodni period iznosi Σ=127,86mm. V= 230ha x 127,86 = 294 078 m3 Ovu zapreminu možemo umanjiti za iznos postojeće akumulacije koja iznosi V=50 000m3 i eventualan doticaj tako da će novoprojektovano akumulaciono jezero biti zapremine V=245000 m3.

2.5. Opis prijedloga novog sistema za navodnjavanje

Na osnovu dugoročnih planova predstavnika lokalne zajednice i poljoprivrednih proizvođača konstatovano je da opredjeljenje proizvođača proizvodnja voća i povrća. Ako se planirana zalivna površina želi koristiti za ovaj vid proizvodnje onda se kao jedino prihvatljivo rješenje može predložiti metoda kap po kap. Prednosti sistema kap po kap za planiranu zalivnu površinu:

efikasnost i ekonomičnost – pomenuti sistem radi na niskom radnom pritisku te je utrošak energije manji (manji utrošak el. energije i jeftinija izgradnja),

ovo su jedini prihvatljivi sistemi za voćarsku i povrtarsku proizvodnju sa aspekta zdravstvenog stanja gajenih kultura, jer bi sistemi kišenjem i orošavanjem izazivali infekcije,

racionalno korištenje vode – najmanje isparavanje i gubici vode što je na ovom području od posebnog značaja.

mogućnost fertirigacije- proizvođači bi na ovaj način imali mogućnost da na sam hidrant montiraju venturi injektor i sa istim vrše prihranjivanje gajenih kultura vodotopivim đubrivima u zavisnosti od trenutnih potreba gajenih kultura.

Uzimajući u obzir navedene činjenice kao i želju proizvođača i predstavnika lokalne zajednice odabrana je metoda kap po kap. Svaka kultura će imati adekvatnu zalivnu opremu tj. laterale. Sistem je dimenzionisan da udovolji svim kulturama u pomenutom klimatu. Na osnovu fizičke analize zemljišta jasno se vidi da se radi o skeletnom zemljištu sa velikom brzinom infiltracije i malim kapacitetom retencije vode u zemljištu.


Potrošnja vode zavisi od klimatskih uslova, a režim navodnjavanja je uslovljen gajenom kulturom i osobinama zemljišta. Za dimenzionisanje sistema za navodnjavanje osnovni parametar je hidromodul navodnjavanja. Hidromodul predstavlja potrošnju vode na navodnjavanoj površini u vrijeme vršne potrošnje konvertovane u l/s, ha. Biljna proizvodnja ima specifičnosti kao i zalivna oprema i gajena kultura, pa nismo u mogućnosti da cjelodnevno navodnjavamo cijelu površinu. Za dimenzionisanje crpnog postrojenja potrebno je ostaviti period za servisiranje pumpi, čišćenje vodozahvata kao i hlađenje crpnih agregata. Iz navedenih razloga crpno postrojenje je poželjno dimenzionisati na osamnaestočasovni režim rada tj. uvećati kapacitet postrojenja za ¼ kako bi postigao dnevnu potrošnju za 18 sati. (predlog projektanata je qb=18h). Dimenzionisanje cjevovoda je takođe specifično gdje imamo situaciju različitih tipova zalivne opreme za pojedine kulture. Poznato je da je najveća potrošnja vode po jedinici vremena i površine u povrtarskoj proizvodnji. Dnevna potrošnja ili zalivna norma je približno ista, ali se razlikuje potrošnja u jedinici vremena. Ovako bi u slučaju grupisanja većeg broja povrtarskih proizvođača na istom cjevovodu dolazilo do veće potrošnje vode od kapaciteta cjevovoda pa bi brzina tečenja bila veća, a samim tim i gubici energije. Iz navedenih razloga predlog je da se za dimenzionisanje cjevovoda hidromodul uveća na dvanaestočasovni režim rada jer bi ovaj proticaj zadovoljio 50 % površine sa vršnom potrošnjom.

2.5.1. Varijantna rješenja

Urađeno je nekoliko varijantnih rješenja za cijeli sistem navodnjavanja. Varijantisano je sa materijalom od koga se prave brana i nasipi akumulacionog jezera i sa usvojenim sistemom navodnjavanja (različiti prečnici cjevovoda zavisno od automatike) što je uzrokovalo različitim dimenzionisanjem cjevovoda na razmatranom području. AKUMULACIONO JEZERO Akumulacija se planira izvesti na dijelu Ljubinskog polja nizvodno od postojeće akumulacije gledano na Bukov potok kao glavni dotok u obe akumulacije. Na osnovu projektovane potrebe količine vode koja je potrebna za navodnjavanje i topografskih uslova terena kao optimalno rješenje je usvojena akumulacija čija će se potrebna zapremina obezbijediti sa izradom nasute brane koja presjeca dolinu i koja se spaja sa novoprojektovanim nasipima sa desne i lijeve strane sa kojima kao cjelina predstavlja vještačku barijeru za formiranje akumulacije. Brana je dužine oko 95 metara. Visina brane kreće se od 0.5-12.0 m (od krajeva prema sredini pregradnog profila). Na sredini brane je predviđena izgradnja evakuacionog-prelivnog organa, odnosno lokalne saobraćajnice preko koje će biti ostvarena putna komunikacija između dvije obale. Takođe, kroz tijelo pregradnog profila biće položene i odgovarajuće cijevi za gravitaciono navodnjavanje nizvodnih površina. Nasip na desnoj obali akumulacije je dužine oko 230 metara i pruža se čitavom dužinom obale, od postojeće brane do novoprojektovane, sa kojom se spaja.


Nasip na lijevoj obali je manje dužine i ona iznosi oko 160 metara mjereno do novoprojektovane brane ka postojećoj. Visina nasipa i sa desne i sa lijeve strane je promjenjiva, prilagođava se topografiji terena i potreba iskopa za proširenje korita akumulacije, i iznosi od minimalno 0.5 metara do maksimalnih 4 metra. Odabir varijantnih rješenja uslovljen je geomorfološkim karakteristikama terena te inženjersko- geološkim parametrima tla područja gdje je predviđena izgradnja akumulacije. Ovdje nije razmatran uticaj hidrometeorolških osobina područja ali bi ih trebalo imati u vidu jer nekad budu presudni s obzirom na zahtjeve prilikom izvođenja određenih zemljanih radova. Ovdje se konkretno misli na izvođenje radova sa glinom. Što se tiče inženjersko-geoloških uslova, lokaciju na kojoj je predviđena gradnja akumulacije karakteriše postojanje tla slabo vezanog stijenskog sastava proluvijalnih sedimenata krečnjačkog porijekla, transportovanog sa okolnog slivnog područja koncentrisanog na Bukov potok. Ovaj materijal bi se najbliže mogao klasifikovati kao zaglinjeni šljunak, dobre nosivost i relativno visoke vodopropusnosti. Na osnovu dostupnih podataka ovi slojevi se pružaju do dubine 7 do 10 metara, ispod koje se nalazi osnovna stijena krečnjačkog tipa značajne lokalne ispucalosti i vodopropusnosti.

Slika br. 5 Ljubinjsko polje sa postojećom i planiranom akumulacijom

Lokacija na kojoj je predviđena akumulacija predstavlja klasično kraško polje sa velikom mogućnošću pojave uviranja vode iz akumulacije, što je iskustvo sa postojeće akumulacije i pokazalo. Da bi se voda iz akumulacije koristila što ekonomičnije kao bitan zahtjev se nametnula potreba da se tehničkim rješenjem obezbijedi vododrživost čitave akumulacije. Ovo je direktno uticalo i na odabir tehničkih riješenja za izradu tijela brane i nasipa koji osiguravaju akumulaciju. Kao najekonomičnija rješenja po pitanju izrade nasutih građevina uvijek se ima za cilj korištenje prirodnih resursa samog područja na kojima se te građevine nalaze.


Materijali koji su najzastupljeniji za predmetni objekat su proluvijalni sedimenti krečnjačkog tipa-zaglinjeni šljunak, te karbonantne stijene. Ova dva tipa materijala su se samim tim i nametnula kao optimalna za prijedlog varijantnih rješenja izrade pregradnih profila brane i nasipa. Bitno je napomenuti da područje u neposrednoj blizini lokacije nema zabilježena značajna nalazišta gline koja bi se mogla koristiti za izradu vododrživog sloja ali ne znači da ta varijanta nije moguća, te bi se u okviru glavnog projekta eventualno mogla razmotriti i ova varijanta. Uslovi na terenu su nametnuli određena ograničenja u smislu odabira mogućih rješenja. Najveći uticaj na proces odabira optimalnog poprečnog presjeka ima činjenica da je lokacija na kojoj je predviđena akumulacija tipično kraško polje sa izraženom pojavom uviranja vode ka podzemnim vodonosnim slojevima, što je za posljedicu imalo to da je bilo koja varijanta nasipa i brane da se usvoji, zahtjevala uklapanje vododrživog dijela tijela brane i nasipa sa vododrživim slojem koji mora da se obezbijedi po čitavoj akumulaciji. Teoretski je moguća varijanta i sa samo djelomičnim zaptivanjem dna akumulacije ali bi to vjerovatno uzrokovalo preskupe istražne radove te je ova varijanta odbačena. Gore navedene činjenice su suzile izbor odabira optimalnih rješenja pregradnih profila nasipa i brane te se kao optimalno nametnulo rješenje tipa nasipa i brane od homogenih materijala sa vodonepropusnim ekranom na uzvodnoj kosini. Vododrživost uzvodne kosine kod ove vrste nasutih garđevina se u prošlosti najčešće ostvarivala armirano-betonskim ili asfaltnim ekranom, dok se u današnje vrijeme sve više koriste materijali koji se prave od vještačkih sintetika. Idejnim rješenjem akcenat je stavljen na primjenu ovih vrsta materijala-geomembrana, za obezbjeđenje vododrživosti. Bitno je i ponoviti činjenicu da se ovim projektom mora obezbjediti i vododrživost čitavog prostora akumulacije te je i to imalo velik uticaj na usvojeno rješenje. Ovi sistemi su se pokazali kao veoma efikasni, naročito za ovakve vrste objekata. Veoma se dobro prilagođavaju deformacijama nasutih građevina, što kod krutih vododrživih ekrana nije bio slučaj. Razvojem tehnologije proizvodnje otklonjena je u prošlosti posjedovana mana trajnosti koja se znatno povećala. Današnje geomembrane imaju značajnu hemijsku, biološku i fizičku otpornost, znatnu trajnost, UV stabilnost, otpornost na atmosferlije. Bitno je naglasiti da je ugradnja ovih sistema veoma brza i jednostavna što ove sisteme nameće kao optimalne po pitanju ekonomičnosti. S obzirom na rečeno, u smislu izrade tijela brane, kao rješenja koja bi se mogla razmatrati nametnula su se sljedeća, a to su varijanta da se za izradu tijela nasipa i brane koristi materijal koji će se dobiti profilisanjem dna akumulacije - proluvijum, ili da se izradu gore spomenutih elmenata akumulacije koristi krečnjački kamen sa nekog od nalazišta u blizini. Oba rješenja imaju svoje prednosti i mane. Prednost korištenja proluvijuma je mala dužina transporta te dobar odnos uravnjavanja količina iskopa i nasipa, ali ima za manu zahtjev za većim nagibom kosina, samim tim i veću potrošnju materijala, zauzimanje veće korisne površine te osjetljivost ovih radova na vremenske prilike.


Kameni nabačaj ima prednost u manjim dimenzijama poprečnog presijeka, bolje vodopropusnosti, povoljnija svojstva u smislu trajne konsolidacije samog trupa te bolje usklađenosti deformacionih svojstava sa krutom prelivnom građevinom, dok kao manu ima povećanje troškova transporta i nabavke materijala. CJEVOVODI ZA SISTEM NAVODNJAVANJA KAP PO KAP Urađene su 3 varijante. Sistem je zamišljen kao automatizovan i kombinovan (dio sistema gravitacioni, a dio potisni). Automatizacija se ogleda u tome da je ukupna površina podijeljena po sektorima što je prikazano na sledećoj slici kao usvojena varijanta.

Slika br. 6 Usvojena varijanta navodnjavanja površina u okolini akumulacije

Hidraulički proračun, odnosno simulacija rada projektnog rješenja urađena je u programskom paketu EPANET (Rossman,1993,EPANET User Manual). Programski paket „Epanet “ namijenjen je računskoj simulaciji tečenja pod pritiskom u zatvorenim sistemima (cjevovodima), u uslovima stacionarnog, odnosno blago promjenjivog režima tečenja. Prema rezultatima ovoga programskog paketa usvojeni su prečnici cijevi potisnih i gravitacionih cjevovoda, kao i karakteristike pumpi u pumpnoj stanici.


Analiza rada vodovodnog sistema vršiće se na osnovu hidrauličkog proračuna. Hidraulički proračun treba da utvrdi hidrauličko stanje sistema, da nađe pijezometarske visine u svim tačkama sistema i protoke kroz sve cijevi.

2.6. Način korištenja i održavanja sistema za navodnjavanje

Predviđeno je da će troškove korištenja i održavanja sistema za navodnjavanje snositi korisnik lokacije odnosno Opština Ljubinje.


3. OPIS MOGUĆIH UTICAJA PROJEKTA NA ŽIVOTNU SREDINU

3.1. Opis životne sredine na koju projekat može imati uticaj

3.1.1. Fizički faktori

Klima

Temperatura vazduha Na osnovu obrade podataka za period 2001-2012. god. (meteorološka stanica Ljubinje), dobijeni su podaci o srednjim, maksimalnim i minimalnim mjesečnim i godišnjim temperaturama vazduha na projektnom području. Tabela 1 Srednje mjesečne temperature vazduha (°C)

Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Tmj,sr 3,75 3,35 7,74 11,08 15,14 19,76 21,42 22,81 16,83 13.41 8,50 4,39

Srednja godišnja temperatura vazduha iznosi Tgod,sr=12,35°C, odnosno maksimalna Tgod,max=29,60°C i minimalna Tgod,min= - 5,40 °C. Padavine Pored analize temperature vazduha, izvršena je i analiza padavina za odabrani period, čiji su djelimični rezultati predstavljeni u narednoj Tabeli. Tabela 2 Srednje mjesečne padavine (mm)

Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Pmj.sr 210,7 190,4 192,2 116,2 102,8 86,8 54,0 59,7 140,3 218,5 281.4 266,5

Srednje godišnje padavine iznose Pgod,sr=137,35 mm, dok suma srednjih godišnjih padavina iznosi Pgod=1919,55 mm. Maksimalna suma mjesečnih padavine zabilježena u toku jedne godine iznosi Pgod,max=809,50 mm, odnosno minimalna Pgod,min=0 mm. Potencijalna evapotranspiracija PET Proračun potencijalne evapotranspiracije PET, izvršen je pomoću metode Thorntwhite-a, odnosno podataka o temperaturi vazduha, kao i proračuna potrebnih ulaznih parametara i koeficijenata (mjesečni i godišnji kalorični indeks itd.).

Tabela 3 Srednja mjesečna potencijalna evapotranspiracija PET (mm)

Mjesec I 11 111 IV V VI VII VIII IX X XI XII

PET,sr 10,7 9,8 27.4 46.0 69.1 98,4 109,8 120,2 79,0 59,2 31,8 13,5

Srednja godišnja potencijalna evapotranspiracija iznosi PETgod,sr=56,26 mm, odnosno PETgod=675,08 mm, PETgod,max=158,13 mm i PETgod,min=0,09 mm. Vodni bilans i odnos “padavine-PET” Zbog nedostatka višegodišnjih klimatoloških kao detaljnijih pedoloških istraživanja (retencija vode i vodne konstante i sl., potrebe za vodom su računate na bazi odnosa padavina i potencijalne evapotranspiracije gdje su vidno izraženi viškovi i manjkovi vode po mjesecima.


Slika br. 7 “Padavine-PET”

Na osnovu prethodne slike, jasno se vidi da u vegetacionom periodu (01.04-01.09) dolazi do pojave viškova vode na početku i kraju tog perioda a da je manjak vode prisutan od 15.06-01.09. “višak – manjak”.

Slika br. 8 “Višak – manjak”vode

Na osnovu proračuna potencijalne evapotranspiracije PET, procijenjeni kumulativni manjak vode za “bezvodni”period, iznosi ∑m = 127,86mm Ovaj podatak govori da je navodnjavanje neophodno jer manjak iznosi preko 100 mm.


Geomorfološke karakteristike terena

Geomorfološke karakteristike terena su posljedica geološke građe terena i geomorfoloških procesa koji su učestovali u stvaranju istog. Čitava oblast je dobro razuđena zahvaljujući karbonatnoj građi terena i nepostojanju šumskog i humusnog pokrivača. Predmetno područje karakteriše teren sa oštrim reljefnim formama koji su okarakterisani kao karstni tereni. Od većih morfoloških oblika ističu se kraška polja i planinski vijenci. Od geomorfoloških procesa na predmentom prostoru zastupljeni su proluvijalni i karstni geomorfološki proces. Proluvijalni proces nastaje kao posljedica povremenog površinskog toka Bukovog potoka. Od proluvijalnih oblika na teritoriji opštine zastupljeni su proluvijalna lepeza te proluvijalna zaravan kao akumulativni oblik reljefa gdje se i vrši navodnjavanje. Ovo područje se može okarakterisati kao holokarstvno imajući u vidu pojavu svih karstih oblika. Značajan doprinos ovako razbijenom karstnom procesu daju i intenzivne padavine te značajna tekstonska aktivnost koja je učinila ove krečnjake dobor ispucalim, te omogućila brzu cirkulaciju voda. Zahvaljujući tom procesu podzemni oticaj je dominantna u odnosu na površinski oticaj koji je sveden na Bukov potok i to u periodu hidrološkog maksimuma. Uprvo u periodu hidrološkog maksimuma vode iz Bukovog potoka trebaju da se zahvate i zadrže na površini terena u vidu akumulacije da bi se iste mogle koristiti za potrebe navodnjavanja u periodu hidrološkog minimuma. Ljubinsko polje predstavlja makro reljefni oblik nastao tektonskim pokretima, te je naknadno oblikovano egzogenim procesima.

Geološke karakteristike terena

Na području koje gravitira Ljubinskom polju u geološkom i litološkom pogledu karakteristična je litološka jednorodnost. Geološke karakterisitke terena su obrađene na osnovu OGK list Trebinje, te na osnovu ostale dostupne literature i geološkog rekognosciranja terena izvedenog u toku izrade predmetnog Projekta. Na širem području Ljubinskog polja sedimenti donje jure (lijasa) su konstatovani kao najstariji, a litološki su predstavljeni krečnjacima. Mezozoik je najvećim dijelom zastupljen stijenama kredne starosti, a znatno manjim dijelom i stijenama jurske starosti. Tercijarni sedimenti su predstavljeni paleocenskim i eocenskim sedimentima. Tokom kvartara obrazovane su proluvijalne tvorevine koje grade cijelo Ljubinsko polje kao centralno područje na kome se realizuje projekat navodnjavanja. Prikaz litoloških članova prostorno je definisan na inženjerskogeološkoj i hidrogeološkoj karti u prilogu plana, a opisuje se u nastavku: Na slici br. 1 dat je prikaz šematske geološke karte Ljubinskog polja.


Slika br. 9 Šematska geološka karta šireg područja Ljubinskog polja.

M e z o z o i k Stijene mezozojske starosti u širem području Ljubinskog polja su predstavljene sedimentnim stijenama, a pretežno su to karbonatne sedimentne stijene tj. različiti varijeteti krečnjaka i dolomita. Ove stijene dominantno izgrađuju Hercegovinu. KREDA Tvorevine krede izgrađuju najveći dio teritorije koju obuhvata opština Ljubinje. Izdvojene su donja i gornja kreda. Donja kreda je predstavljena krečnjacima i dolomitima različite slojevitosti. VALENDIN-BAREM (1K1) Ovi sedimenti su na površini zastupljeni takođe u jugoistočnom dijelu opštine i nešto su više rasprostranjeni od jurskih sedimenata. To su slojevito bankoviti krečnjaci, svijetlosmeđe i bijele boje, kriiptokristalaste strukture sa visokim sadržajem SaSO3 (95%) sa brojnim pukotinama naknadno ispunjenim kalcitom i obiljem mikroorganizama.


APT-ALB (2K1) Serija tankopločastih i slojevitih krečnjaka sa rjeđim proslojcima dolomita predstavlja sedimente apt-alba. Tankopločasti krečnjaci su najčešće laporoviti ili bituminozni, rjeđe dolomitični. Boja im je siva, smeđa ili tamnomrka i nalaze se u nižim dijelovima serije. Slojeviti krečnjaci su smeđe ili svijetlosive boje, kristalasti su i jedri, a količina SaSO3 se kreće 97-99,5%. Gornja kreda je predstavljena krečnjacima i dolomitima. Razvijena je cijela gornja kreda i izdvojena su sva tri kata. CENOMAN (K12) U nižim dijelovima predstavljen je dolomitima (od tankopločastih do slojevitih) sa proslojcima krečnjaka. Viši dijelovi su od slojevitih krečnjaka bez proslojojaka dolomita. Boja dolomita je siva i žućkastosiva, sadržaj SaSO3 je povećan, a struktura zrnasta. Tankopločasti krečnjaci su žućkastosive, sive i sivobijele boje, a struktura im je kriptokristalasta. TURON Krečnjaci i dolomiti turona zauzimaju dominatno mjesto među svim tvorevinama na ovom terenu. Tamo gdje je bilo moguće, na osnovu litoloških i paleontoloških razlika izdvojena su tri paketa. TURON UOPŠTE (K22) Na zapadnim padinama Bjelasnice i sjeverozapadnim padinama Viđuše nije bilo moguće izdvajanje članova turona zbog neprohodnosti terena i nedostatka paleontoloških dokaza na profilima. Predstavljen je krečnjacima sa proslojcima dolomita. Krečnjaci su organogeno-detritični i dolomitični, smeđe do zatvorenosmeđe boje. Izdvojen je i u području Bregave, na Hrgudu i području Komaljeg brda. Turon na ovom terenu u nižim dijelovima izgrađuju uslojeni dolomiti sive i smeđe boje sa proslojcima krečnjaka sa hondrodontama. U višim dijelovima su organogeno-detrtični krečnjaci sa hondrodontima i rudistima. Krečnjaci su jedri i kristalasti, dobro su uslojeni i debljina slojeva je 10-100 cm. Boja krečnjaka je u nižim dijelovima tamnosiva, a u višim svijetlosiva i smeđa. Turonski sedimenti imaju znatno rasprostranjenje , kako na površini tako i po debljini. SENON (K32) Senon je ovom dijelu predstavljn bankovitim ili masivnim krečnjacima, svijetložute do bijele boje. Zbog velike karstifikovanosti slojevitost je zamaskirana, a sadržaj SaSO3 je visok. Ovi sedimenti zauzimaju veliko prostranstvo i negdje je bilo moguće izdvojiti dva superpoziciona člana. K e n o z o i k U kenozoiku su izdvojeni tercijar sa stijenama paleogene starosti i kvartar. T e r c i j a r Kao što je navedeno tercijar je predstavljen stijenama paleogene starosti. U okviru paleogena na terenu se izdvajaju paleocenski krečnjaci, alveolinsko-numulitski krečnjaci i liburnijski slojevi. PALEOCENSKI I ALVEOLINSKO-NUMULITSKI KREČNJACI (Rs,E) Sedimenti paleocena su izdvojeni na više mjesta u izolovanim zonama. Kod sela Obzir predstavljen je smeđim i rjeđe žućkastim slojevitim, laporovitim i mikrogrudvastim krečnjacima. To su uglavnom tvorevine brakične facije.


U predjelu Pustipuha-Bančića-Ljubinja su uglavnom uski pojasevi krečnjaka sačuvani ispod reversnih rasjeda. Predstavljeni su organogeno-detritčnim slojevitim i bankovitim krečnjacima, svijetlosmeđe do bijele boje sa pojavama rožnačkih mugli. LIBURNIJSKI SLOJEVI (Rs,E) Izdvojeni su u području sela Ubosko i Vlahovići i predstavljeni su tamnosmeđim, smeđim i tamnosivim krečnjacima. To su uglavnom laporoviti krečnjaci, a nekada se sreću i kalkareniti. Dobro su uslojeni, debljina slojeva je 10-40 cm, jedri i kompaktni sa školjkastim prelomom. Česte su i partije bituminoznih krečnjaka koji su djelimično pjeskoviti. Leže diskordantno preko gornjokrednih sedimenata, a na kontaktu sa starijim sedimentima su česte pojave boksita što ukazuje na prekid sedimentacije. K v a r t a r Kvartar je najizraženiji u kraškim poljima, većim vrtačama te škrapama, a predstavljen je proluvijalnim. Proluvijum (pr) Proluvijalni nanosi su konstatovani u Ljubinjskom polju i zoni Ubovskog. Materijal donošen kratkim bujičnim tokovima površinskih potoka deponovan je u zapadnom i istočnom dijelu polja. Javljaju se u vidu krupnijih i sitnijih, vrlo malo zaobljenih komada krečnjaka i dolomita, dolomitičnog pijeska i crvenice. U najnižim dijelovima ovaj materijal je prožet bigrom.

Hidrogeološke karakteristike terena

Prilikom hidrogeološkog rejoniranja uzeti su u obzir litološki sastav kartiranih jedinica, tektonski sklop terena, geomorfološke karakteristike, tipovi izdani i njihovo rasprostranjenje, zatim njihova izdašnost, uslovi prihranjivanja i dreniranja podzemnih voda. Cilj hidrogeološke analize je bio da se utvrdi da li na predmetnom području ima smisla da se deficit voda za potrebe navodnjavanja rješava na račun podzemnih voda te uslovi za njihovo zahvatanje. Na osnovu navedenih činilaca na istražnom prostoru izdvojeni su sljedeći tipovi izdani:

zbijeni tj. intergranulani tip izdani;

karstni tip izdani;

karstno-pukotinski tip izdani;

uslovno ''bezvodni'' dijelovi terena. Zbijeni tj. intergranularni tip izdani formiran je u proluvijalnim sedimentima, koje karakteriše srednja vodopropusnosti. Imajući u vidu relativno malo rasprostranjenje ovih sedimenata, i njihova hidrogeološka uloga nije velika. Debljina ovih sedimenata, a samim tim i debljina zbijenog tipa izdani je do 5 m. U ovim sedimentima je formiran zbijeni tip izdani sa slobodnim nivoom izdani. Prihranjivanje izdani se vrši na račun infiltracije atmosferskih taloga, te prihranjivanjem iz površinskih tokova (u periodu hidrološkog maksimuma kada je pojava površinskog oticaja prisutna) ili drugih izdani. Karstni tip izdani je formiran u krednim krečnjacimama alb-apta, krečnjacima sa rudistnom faunom turona, krečnjacima senona i srednjejurskim sedimentima. Karstni tip izdani je okarakterisan kao dobro vodopropusni koji je formiran u različitim varijetetima krečnjaka kredne i srednjejurske starosti. Vodonosnost ovog tipa izdani zavisi od stepena skaršćenosti krečnjačkih sedimenta.


Prihranjivanje ove izdani se obavlja na račun infiltracije atmosferskih taloga dok se drenirnje obavlja preko ponora. Izvori koji dreniraju ovu izdan se nalaze na kontaktu između ovih vodopropusnih krečnjaka i dolomita valendin-barema koji su u ovom slučaju hidrogeološki izolatori. Vode iz karstog tipa izdani su karakteristične hidrokarbonatno-kalcijumske, i najčešće su zadovoljavajućeg kvaliteta. Više o vodama će biti opisano u dijelu koji se odnosi na mineralne resurse. Pukotinski tip izdani je formiran u karbonatnim sijenama paleocensko-eocenske i eocenske starosti koje karakteriše srednja vodopropusnost i koje imaju ograničeno rasprostranjenje na opštini Ljubinje. Ovdje se prije svega misli na laporovite krečnjake. Ovi krečnjaci su jedri, kompaktni, mjestimično karstifikovani, a pukotine imaju orijentaciju upravnu na slojevitost. Karstno-pukotinski tip je formiran u cenomanskim i turonskim dolomitima i krečnjacima i krečnjacima sa proslojcima dolomita gornjojurske starosti. U ovom kompleksu dominatna je karstno-pukotinska poroznost srednje vodopropustnosti. Uslovno ''bezvodni'' dijelovi terena su predstavljeni valendin-baremskim karbonatnim sedimentima. Ovi sedimenti su hidrogeološki izolatori, ali je i u njima moguće formiranje manjih količina podzemnih voda koje se mogu lokalno koristiti za vodosnabdijevanje. Ovi sedimenti takođe predstavljaju i barijeru kretanja voda karstnog tipa izdani, te se na kontaktu ovih sedimenta i donjokrednih krečnjaka alb-apta pojavljuju izvori. To su slojevito bankoviti krečnjaci, kriiptokristalaste strukture sa brojnim pukotinama naknadno ispunjenim kalcitom i obiljem mikroorganizama. Na sledećoj slici dat je prikaz šematizovane hidrogeološke karte Ljubinskog polja.

Slika br. 10 Šematizovana hidrogeološka karta Ljubinskog polja

Za potrebe realizacije ovog Projekta izvršena su tri uzorkovanja tla za potrebe definisanja granulometrijske analize koja će se koristiti i u daljoj fazi Projekta. Na sledećoj slici date su granulometrijske krive uzetih uzoraka. Podaci o uzorkovanju Datum uzorkovanja 02.07.2015. Laboratorijska oznaka 169/15 170/15 171/15 Oznaka bušotine jame Uzorak 1 Uzorak 2 Uzorak 3 Koordinate X=4754173

Y=6510525 X=4754302 Y=6510308

X= 4754604 Y=6510754


Granulometrijski sastav Glina (%) 1.1 0.7 1.8 Prašina (%) 40.2 19.1 22.9 Pijesak (%) 12.8 26.6 25.0 Šljunak (%) 45.9 53.6 50.3 > 60 mm (%) 0.0 0.0 0.0

Slika br. 11 Granulometrijske krive uzetih uzoraka

Na slici br. 9 se vidi da je granulometrijski sastav raѕličit i da je prisutna granulacija svih prečnika što ovo područje ima sposobnost da brzo propušta vodu tako da je to jedan od dokaza da je dominantan podzemni oticaj sa sliva. Sa druge strane ovo je bitan podatak i kod definisanja potrebnih ili optimalnih količina voda z potrebe navodnjavanja Imajući u vidu da se na ovom dijelu vrši intenzivna proizvodnja voća te da je preko 280 ha pod voćem koje u ljetnjim danima ima deficit vlage neophodno je realizovati projekat navodnjavanja.

3.1.2. Biološke karakteristike

Istočna Hercegovina pripada mediteransko-dinarskoj vegetacijskoj oblasti, a u skladu sa opštim fizičko-geografskim karakteristikama, osnovno obeležje je degradirana vegetacija. Brežuljkasti tereni razmatrane oblasti pokriveni su kraškim rastinjem, šumom i šikarom, a između njih blage padine i ravni tereni pokriveni su pašnjačkom i livadskom vegetacijom. Obradive površine se nalaze uglavnom u ravnim dijelovima polja i oko naselja. Veći stepen šumovitosti imaju viši dijelovi, gdje sastav šuma čine lišćari (bukva, hrast, grab, jasen, klen, javor, lipa, breza, jasika, brijest) i četinari (jela, bor, smrča, omorika, kleka). U kotlinama rijeka i potoka rastu: vrba, jova, topola i vrste kojima pogoduje veća vlažnost U okolini postojećeg puta, u srednjem toku Zovidolke, prisutna je i šuma medunca i crnog graba (Guerco-ostryetum carpinifoliae). Ova termofilna šuma se javlja na strmim južnim ekspozicijama na krečnjaku i dolomitu i rendzina zemljištu. Pojavljuju se slijedeće vrste drveća: Ostrya carpinifoliae, Quercus pubescens, Quercus cerris, Fraxinus ornus i dr. Prisutna je i bukva ali sa umanjenom vitalnošću. Od žbunastih vrsta prisutne su: Cornus mas, Cornus sanguiea, Vuburnum lantana, Ligustrum vulgare, Crategus momogyna, Juniperus communis i dr.


U prizemnoj flori prisutan je jako veliki broj vrsta, a najčešće su: Geranium sanguineum, Polygonatum officinale, Trifolium rubens, Inula hirta, Mercurialis ovata i druge. Pokraj navedenih šumskih zajednica, ovo područje karakterišu i slijedeće vegetacijske zajednice, čiji areal uslovljen specifičnim orografsko klimatskim karakteristikama. To su: zajednice higrofilnih livada dinarsko gprocjepka i sibriske sabljice, higrofilnih livada beskoljenke i busike, hogrofilnih livada različka i grahora, trstika i šašika, higrofilnih livada košute, mezofilnih livada pahovke, rosulje i vlasulje, termofilnih livada ovsika i vrnog korijena, mediteransko-montanih kamenjara crvenog vrijeska, šibljaka košaraste vrbe, rakite i barske vrba, bijele vrbe i poljskog jasena, higrofilnih i eutrofnih livada, drijemovca, higrofilnih livada ilirske gladiole, livada dinarsko procjepka i uskolisne bokvice, livada panonskog različka i divljeg peršuna, šibljaka rakite i barske ive, submediteranskih kamenjara sa bijelim vrijeskom. Od divljači na ovim prostorima sreće se uglavnom divlja svinja, zec, vuk, divokoza, jarebica kamenjarka, medvjed, itd. Areal ovih vrsta je usko vezan za pojedine tipove staništa. Kraška polja ovog sistema, se nalaze na koridoru većeg broja migratornih vrsta ptica, koje na svom putu ka toplijim krajevima privremena staništa nalaze baš na ovim područjima. Jedan broj tih vrsta se nalazi na IUCN Crvenoj listi. To su: Anthya nyroca, Aquila pomarina, Falco neumanni, Crex crex. Pokraj ovih vrsta svoje privremeno stanište za opstanak i reprodukciju, nalaze i sljedeće vrste: Gavia artica Ixobrychus minutes, Nycticorax nycticorax, Ardeola ralloides, Egretta alba, Egretta garzetta, Ardea purpurea, Platalea leucordia, Plegadis falcinellus, Ciconia ciconia. U ponornicama jugoistočne Hercegovine, vrelima ili estavelama i u njihovoj blizini, žive tri vrste riba, i to: gatačka gaovica (Paraphoxinus metohiensis), trebinjska gaovica (Paraphoxinus pstrossi) i popovska gaovica (Paraphoxinus ghetaldi). Ove riblje vrste kao endemske vrste imaju privredni značaj i od posebnog su značaja jer se nalaze u lancu ishrane salmonidnih vrsta. Gatačka gaovica naseljava vode Gatačkog polja, takođe je ima u Gračanici, Mušnici, njenim pritokama, zatim u Zalomki i njenim vrelima oko Fojnice, plavnim vodama Lukavačkog i Cerničkog polja. Karakteristično za sve vrste je da su one veoma prilagodljive uslovima vodotoka, što znači da kada rijeka presuši povlače se u svoj ponor i tu provode sušni period godine. U kišnom periodu, kada ima vode u reci, ova riblja vrsta pokraj ponorskih kanala i hodnika, nastanjuje površinski tok. Gaovica najčešće koristi estavele za komunikaciju podzemlje – povremeno jezero. Proučavanjem gaovice u Popovom polju utvrđeno je da se ona vraća u iste estavele iz kojih je potekla. Osim u rijeci Zalomci i pritokama, prisustvo gaovice je registrovano i u vodi toka Vrijeke i ponora Ponikve u Dabarskom polju, ako i u ponoru Pasmice u Fatničkom polju. Za razliku od popovske gaovice (Paraphoxinus ghetaldi) i trebinjske gaovice (Paraphoxinus pstrossi), koje su imale značajnog udjela u ishrani lokalnog stanovništva, gatačka gaovica je malobrojna i pretežno služi u lancu ishrane salmonidnih vrsta.

3.1.3. Socio-kulturološke karakteristike

Poredeći podatke broja stanovnika iz 1991 i 2013. godine se može zaključiti da postoji negativan trend u razvoju populacije opštine Ljubinje. Značajan prekid normalne vrste razvoja populacije se dogodio u periodu 1991 - 1995 zbog rata. Veliki dio populacije je otišao u druge zemlje. Najveće preseljenje se dogodilo unutar zemlje, najviše u odnosu na etničke linije, što je izazvalo da veliki dio populacije ode u područja gdje su se osjećali manje ugroženi. Povratak raseljenih lica u prijašnje prebivalište se također odvija uglavnom u odnosu na etničke linije. To vodi ka slabom nivou povratka i značajnim promjenama u strukturi državne populacije. Migracija, posebno mlađe populacije u radnoj dobi, se nastavila i nakon rata. Poslijeratna migracija je bila izazvana siromaštvom, teškim životnim uslovima, slabim mogućnostima za zaposlenje i niskim životnim standardom.


Tendencija smanjenja broja stanovnika posledica je istovremenog uticaja više međusobno povezanih činilaca u dugom periodu, i to: ratno stradanje u 2. svjetskom ratu, ekonomska nerazvijenost, niska stopa nataliteta, te iselјavanje u druge regione bivše SFRJ, prvenstveno Srbiju, zbog ekonomskih motiva. U periodu 1991-2009. godine, zbog poznatih događaja (raspad SFRJ, ratni sukob, postratno kretanje i grupisanje), demografske prilike u Opštini Ljubinje su dijelom izmjenjene. Dio stanovnika se iselio, a dio izbjeglog stanovništva sa drugih područja (FBiH, Hrvatske) se doselio u Ljubinje. Starosna struktura stanovništva Ljubinja je nepovolјna i neprekidno se mijenja u pravcu povećanja učešća starijih i smanjenju učešća mlađe populacije. Prema procjenama, polnu strukturu stanovništva Ljubinja karakteriše stalan i nešto veći broj muške populacije. Ratna zbivanja od 1991. do 1995. godine su dijelom promjenila nacionalnu strukturu stanovništva Opštine. Posmatrajući 1991. i 2009. godinu, Srbi su činili većinsko stanovništvo Opštine (1991. godine su činili 89,83%, a 2009. godine zbog ratnih dešavanja i iselјavanja čine čak 99,20 % stanovništva). Učešće Muslimana i Hrvata 1991. godine je bilo 8,90% stanovništva Opštine, a 2009. godine samo oko 0,56 % (povratnici). Ostalo stanovništvo 1991. godine čini 1,27 %, a 2009. godine tek 0,24%. Iselјavanje Ljubinjaca traje vijekovima i u raznim pravcima. Odlaženja na rad u Dubrovnik, Mostar, Sarajevo trajalo je dеsetinama godina i tako su mnogi Ljubinjci ostali kao stalni stanovnici u tim gradovima. O migracijama ne postoje tačni podaci. Kretanje stanovništva iz Opštine u druga mjesta npr. Trebinje je posledica rješavanja raznih potreba stanovništva: zdravstvene usluge većeg nivoa, trgovina, odlazak đaka i studenata u školu - svakodnevno i sedmično. Sezonske migracije su takođe prisutne, u kojima radno stabilno stanovništvo (uglavnom mlađe) radi zarade, odlazi u druge regije na rad u oblasti turizma, građevinarstva, kampanje berbe polјoprivrednih proizvoda i sl. Posebno su značajne, sa razvojnog aspekta, migracije mladih koji ostaju u mjestima školovanja, studiranja sa cilјem trajnog nastanjivanja i života. I pored stimulativnih mjera, negativni prirodni priraštaj i migracije predstavlјaju ogroman problem sa kojim se suočava Ljubinje, pa je strateški presudno pitanje: kako unaprijediti opšti kvalitet života i mogućnosti sticanja prihoda građana na području opštine. Tabela 4 Pregled broja stanovnka stanovnika opštine Ljubinje za period 1971 – 2013

Opština Populacija

1971 1981 1991 2013

Ljubinje 4,837 4,516 4,172 3,756

Ukoliko analiziramo podatke koji se odnose na period od 2005 do 2009 godine, na području opštine Ljubinje broj zaposlenih se nije značajnije mjenjao u tom periodu. Broj zaposlenih se kretao između 824 i 864, ali bez nekih primjetnih i jasnih tendencija. Prema raspoloživim podacima koji se odnose na period od 2005 do 2009 godine, a odnose se na razvrstavanje zaposlenih prema privrednim djelatnostima, zaklјučujemo da je evidentan rast broja zaposlenih u javnom sektoru. Takođe, nema naznaka razvoja neke nove privredne djelatnosti koja već nije bila zastuplјena na teritoriji opštine Ljubinje. Privredni sektor je u potpunosti smanjio svoje kapacitete, izuzev građevinarstva koje je za čak 200% povećalo broj zaposlenih 2009 godine u odnosu na 2008 godinu.


Trgovina na malo i veliko, kao i ugostitelјstvo bilјeže blag pad broja zaposlenih, što je vjerovatno u krajnjoj instanci posledica pada kupovne moći odnosno smanjenja potrošnje građana opštine. Prema veličini preduzeća, najviše zaposlenih (63%) se nalazi u malim preduzećima koja imaju između 10 i 49 zaposlenih, dok je u srednjim preduzećima kjoja imaju između 50 i 250 zaposlenih zaposleno oko 26%, u mikro preduzećima koja imaju do 9 zaposlenih zaposleno je oko 11% od ukupnog broja zaposlenih u preduzećima. 2009. a posebno 2010. godina obilјežene su ekonomskom krizom koja je rezultirala gubitkom brojnih radnih mjesta (tekst. industrija i dr.) i snažnim padom inače skromne potražnje radne snage. Prosječna plata na nivou opštine Ljubinje je u poslednjih 5 godina koje su uzimane u obzir prilikom analize bila značajno niža od prosječne plate na republičkom nivou. Prema obrazovnoj strukturi najveći broj (preko 70%) nezaposlenih je KV i SSS. Broj nezaposlenih sa VSS kretao se između 2 i 4%. Starosna struktura nezaposlenih lica je šarolika i možemo reći da su sve generacije gotovo podjednako zastuplјene. Stopa nezaposlenosti u periodu od 2005 do 2009 godine nije imala nekih značajnih trendova rasta odnosno pada i kretala se oko 40% (tačnije od 39-41%). 2010-te godine trendovi su pogoršani. Sve u svemu krupno strateško pitanje je: kako privući nove investicije a održati i ojačati postojeću privrednu strukturu. Zaključak demografske analize je:

- Negativan rast populacije je karakteristika opštine Ljubinje; - Značajan broj raseljenih lica zbog rata i nakon njega živi u lošim uslovima; - Značajno manji broj stanovnika u poređenju sa 1991. godinom; - Visoka stopa nezaposlenosti.

Cjelokupan demografski rezultat je nepovoljan jer većina opština, to se posebno odnosi na opštinu Ljubinje, ne mogu pružiti osnovne životne uslove da bi se zadržala populaciju u području i ohrabrio dalji razvoj demografije.

3.2. Opis mogućih uticaja projekta na životnu sredinu

3.2.1. Uticaji na riječni podsliv

Područje Ljubinja ima deficit vodnih resursa i to u periodu kad su vode najpotrebnije. Površinske vode gotovo izostaju tako da je prisutan jedan povremeni površinski tok pod imenom Bukov potok. Bukov potok ponire sjeverozapadno od Ljubinja. Oticaj sa područja opštine je dominantno podzemni zahvaljujući velikim površinam izgrađenim od karbonatnih naslaga. Zona karstifikacije je duboka tako da voda koja se istaloži atmosferski ponire jako brzo. Imajući u vidu ovu činjenicu izvora gotovo i da nema, osim dvije pojave na lokalitetu Slavan i Krtinje. Pojave ovih izvora se vezuju za dolomitične naslage 1K1 koje predstavljaju hidrogeološku barijeru koja sprečava procjeđivanje podzemnih voda u dublje horizonte. Ovi izvori su kontaknog gravitacionog tipa. S obzirom, da je hidrogeološki problem zahvatanja podzemnih voda veći na području Ljubinja velika a metode skupe, a ishod rezultata istraživanja nesiguran planirano je da se problem deficita voda rješava na račun površinskih voda tj. Bukovog potoka. Kako se radi o privremenom vodotoku čija će voda, u slučaju realizacije ovog projekta, biti zahvaćena u akumulaciju i korišćena za potrebe navodnjavanja poljoprivrednih površina, ne očekuje se uticaji na riječni podsliv Bukovog potoka.


U prilog ovoj procjeni ide i činjenica da na pomenutom potoku već postoji površinska akumulacija koja je u funkciji navodnjavanja Ljubinskog polja. Kako je ova akumulacija male zapremine oko 50000 m3 predlaženo je samo povećanje njenog kapaciteta. Sa druge strane izgradnja akumulacije imaće dosta pozitivnih uticaja na okolinu jer omogućava da se voda koristi i za druge namjene kao što su akumuliranje tehničke vode za bgašenje požara, napajanje stoke, rekreacije, ribogojilišta i dr.

3.2.2. Uticaji u fazi izgradnje

Projekat navodnjavanja u Ljubinjskom polju je planiran kako bi se kroz revitalizaciju i modernizaciju sistema za navodnjavanje i odvodnju osigurale ekonomske, socijalne i okolišne koristi, korisnicima zemljišta i lokalnoj zajednici u ovom području. Ranija iskustava sličnih projekata, kao i iskustva iz probnog perioda sa postojećom manjom akkumulacijom, govore da će projekat imati brojne pozitivne uticaje na životnu sredinu kroz promociju dobrih praksi upotrebe zemljišta, metoda uzgoja i prerade poljoprivrednih proizvoda. Projekt bi trebao pomoći ojačati lokalne kapacitete u ekološki održivim pristupima razvoju poljoprivrede. Potencijalni pozitivni uticaji na životnu sredinu kroz implementaciju ovog projekta uključuju: (i) smanjenje gubitaka vode kroz poboljšani rad i održavanje; (ii) smanjenje rizika od zaslanjivanja i zabarivanja tla putem poboljšanja odvodnjavanja; (iii) efektivnije zbrinjavanje otpada kroz veće učešće zajednice. Planirani građevinski radovi će imati za cilj proširenje akumulativnih kapaciteta za vodu, revitalizaciju i poboljšanje dijelova distributivnog sistema za navodnjavanje. Radovi će se izvoditi samo na određenim područjima unutar sistema za navodnjavanje. Imajući u vidu da se projekt odnosi na revitalizaciju i modernizaciju postojećeg sistema, očekuje se da će njegovi direktni uticaji na životnu sredinu biti mali do neznatni. Bezobzira na veličinu uticaja mjere za njihovo sprječavanje/ublažavanje moraju biti sastavni dio procesa projektovanja i implementacije. Potencijalni negativni uticaj projekta uključuje: (i) štete uzrokovane radovima na izgradnji od strane izvođača radova uključujući odlaganje iskopane zemlje i drugih materijala iz kanala za navodnjavanje i drenažnih kolektora; (ii) dugoročni rizik od kontaminacije površinskih i podzemnih voda uslijed agrohemijskog zagađenja kao rezultat povećane upotrebe pesticida u budućnosti; i (iii) erozija zemljišta povezana sa postojećim praksama poljoprivredne proizvodnje. Za potrebe izgradnje sistema neophodno je prisustvo građevinske mehanizacije (rovokopača, buldožera) manjih gabarita i radnika na terenu, te uspostavljanje gradilišne zone. Glavni uticaji izgradnje će uključivati upravljanje iskopanom zemljom i građevinskim otpadom te otpadnim vodama i gorivima i mazivima na gradilištu, ali također mogu uključivati: (i) ometanje pristupa i kretanja, (ii) poremećaj u odvijanju poljoprivrednih aktivnosti koje proizlaze iz pristupa ograničenja, sabijanje tla i kopanja kanala, (iii) otpad, buku, blato i prašinu na lokaciji i na pristupnim cestama, (iv) oštećenje stabala ili drugog rastinja na mjestu izvođenja radova i (v) uznemiravanje životinjskog svijeta na i u blizini područja.

Zagađenje tla

Građevinski radovi, uključujući uklanjanje površinskog sloja zemljišta (humusa), kopanje, kao i samo prisustvo mašinerije i radnika na gradilištu može imati negativan uticaj i na kvalitetu zemljišta.


Prema tome, identifikovani su slijedeći uticaji: Zauzimanje zemljišta novom akumulacijom; Mehanički uticaj na tlo tokom iskopavanja kanala; Stimulacija erozije vjetrom i vodom; Zagađenje zemljišta zbog prosipanja ili odlaganja ulja i uljnih derivata, motornog

ulja i sličnog otpada koji potiče od uređaja i vozila na gradilištu; Zagađenje zemljišta zbog nekontroliranog odlaganja čvrstog otpada na zemljište; Zagađenje zemljišta zbog nekontrolisanog ispuštanja na zemljište ispusta iz

toaleta za radnike na gradilištu; Odlaganje vraćanja zemljišta u prvobitno stanje.

Privremeno uspostavljena mreža gradilišnih puteva će biti uklonjena i zemljište vraćeno u prvobitno stanje nakon završetka građevinskih radova, osim u situacijama gdje je neophodno da se putevi zadrže radi održavanja. U područjima gdje je potrebno preći preko strmih nagiba, građevinski radovi mogu prouzrokovati eroziju tla i transport nanosa. Implementacijom predloženih mjera za ublažavanje uticaja kao što su korištenje privremenih nasipa, ograda i rovova koji bi umanjili i ograničili nivo zagađenja, spomenuti uticaji će se minimizirati. Vraćanje zemljišta u prvobitno stanje je standardna procedura koja se provodi nakon zavarivanja i zatrpavanja cijevi. Vraćanjem zemljišta u prvobitno stanje nastojat će se ostvariti dva cilja (i) kratkoročni cilj, koji se ogleda u zatrpavanju, odvodnji i stabilizaciji tla radi trajnog sprječavanja erozije i rekultivacija, odnosno nanošenja očuvanog ili zamjenskog površinskog sloja kako bi se omogućio rast autohtone vegetacije i (ii) dugoročni cilj, koji se ogleda u uspostavljanju odgovarajućeg vegetacijskog pokrivača, kojim bi se nastojalo vratiti lokalne biljne zajednice i ekosistem u prvobitno stanje. Odlaganje vraćanja zemljišta u prvobitno stanje može uzrokovati pogoršanje kvaliteta očuvanog površinskog sloja zemljišta, kao i povećati troškove naknadnog vraćanja zemljišta u prvobitno stanje. Gore navedeni uticaji su privremenog karaktera i moguć je povratak u prvobitno stanje prije izvođenja radova. Uticaj može biti značajan ukoliko se ne primjene mjere iz dobre građevinske prakse u skladu sa Zakonom o građenju koje će biti preporučene ovom Studijom, te izvrši vraćanje zemljišta u prethodno stanje.

Zagađenje vode

Procjenjuje se da bi građevinski radovi mogli negativno uticati i na kvalitet podzemnih i površinskih voda i to:

povećana sedimentacija i erozija izazvana iskopnim radovima, što će uticati na kvalitetu vode i prouzrokovati promjene stabilnosti obale akumulacije;

zagađenje površinskih i podzemnih voda putem prosipanja ili odlaganja ulja i uljnih derivata, motornog ulja i sličnog otpadnog materijala koji potiče od uređaja i vozila na gradilištu;

promjene u kvaliteti površinske vode zbog nekontrolisanog odlaganja iskopnog materijala u površinsku akumulaciju;

promjene u kvaliteti površinskih voda zbog nekontrolisanog odlaganja čvrstog otpada u površinsku akumulaciju;

promjene u kvaliteti površinskih i podzemnih voda zbog nekontrolisanog ispuštanja iz toaleta za radnike na gradilištu.

Svi gore navedeni uticaji su privremenog karaktera. Ovom studijom će se predložiti mjere za ublažavanje kojima će se nastojati umanjiti negativni uticaji u fazi izgradnje i osigurati vraćanje u prethodno stanje.


Zagađenje vazduha

Kao posljedica izvođenja građevinskih radova očekuje se povećana koncentracija zagađujućih materija, prvenstveno prašine i izduvnih gasova iz motornih vozila. Aktivnosti koje će prouzrokovati emisiju zagađujućih materija su: izgradnja privremenih pristupnih puteva, prijevoz nepokrivenog građevinskog materijala, kretanje mašinerije i vozila na gradilištu, kao i radovi na iskopavanju rovova u koje će se polagati cijevi. Uticaj na kvalitet vazduha se očekuje na području udaljenom nekoliko stotina metara od mjesta na kojem će se odvijati radne aktivnosti. Ipak, značajan uticaj na lokalno stanovništvo se ne očekuje, kao ni prekoračenje zakonom dozvoljenih koncentracija za emisije u vazduh. Stoga su svi uticaji usko vezani za lokaciju izvođenja radova, privremenog su karaktera sa tendencijom vraćanja u prvobitno stanje po završetku radova.

Uticaj na nivo buke

Izgradnja će napredovati postepeno što će prouzrokovati pojavu privremene buke. Proces izgradnje se ne može procijeniti na ovom stepenu, s obzirom da isti ovisi o nizu različitih faktora kao što je broj radnika, vrsta mehanizacije, vrsta tla, prisutnost ostalih faktora (postojeće podzemne cijevi) itd. Građevinski radovi će se uglavnom odvijati tokom radnih sati u danu, ali ovisno o prirodi posla, postoji mogućnost da će se određene aktivnosti obavljati izvan navedenog vremenskog okvira. Stoga će se kroz mjere za ublažavanje uticaja propisati dnevno radno vrijeme u zonama pod najvećim uticajem. Ovaj uticaj se ocjenjuje kao privremen i manje značajan.

Uticaj na floru i faunu

Prilikom izvođenja građevinskih radova uz korištenje teške mehanizacije može doći do oštećenja biljnih kultura koje se uzgajaju. Malo je vjerovatno da se mogu očekivati značajni negativni uticaji na floru i faunu. Kao što je ranije naglašeno vegetacija predmetnog područja je izuzetno siromašna vrstama. Siromaštvo biljnog svijeta prati siromaštvo životinjskog.

Uticaj na kretanje stanovništva

Uzimjući u obzir da će projekat možda podrazumijevati izgradnju gradilišnih puteva, postavljanje radničkog kampa, kretanje mašina lokalnim cestama, kopanje rovova radi polaganje cjevovoda, postoji mogućnost da će sve navedene akivnosti ometati uobičajene rute kretanje stanovništva i motornih vozila. Ovi uticaji se mogu ublažiti primjenom mjera dobre građevinske prakse uključujući planiranje razmještaja mašina i opreme u vrijeme kada nisu velike dnevne gužve u saobraćaju te osiguranjem sigurnog prolaza kroz gradilište ili alternativnog prolaza za pješake i vozila u saradnji sa lokalnim vlastima. Osim toga postoji potencijalna opasnost po zdravlje vezana za prisutnost otvorenih rovova u blizini naseljenih mjesta koja se može ublažiti odgovarajućom signalizacijom i ograđivanjem. Uopšteno govoreći, svi uticaji izazvani građevinskim radovima su privremeni i moguć je povratak u prvobitno stanje prije izvođenja radova. Uticaji se mogu ublažiti odgovarajućim dobrim građevinskim praksama koji će se propisati ovom Studijom.


3.2.3. Uticaji u fazi korištenja

Pored mnogih značajnih koristi koje navodnjavanje ima u poljoprivrednoj proizvodnji, navodnjavanje može imati i neželjene posljedice, naročito ukoliko se nepravilno primjenjuje ili se primjenjuje u neodgovarajućim uslovima. Potencijalni negativni uticaji koji su identifikovani u fazi korištenja se odnose na: (i) probleme sa zabarivanjem, zaslanjivanjem i erozijom zemljišta, (ii) kvalitetom površinskih i podzemnih voda zbog agro‐hemijskog zagađenja, (iii) te poremećaju ekološkog balansa u smislu pojave određenih vrsta štetočina i korova.

Uticaj na zemljište

Zabarivanje zemljišta nastaje kada nivo podzemne vode pređe kritičnu visinu koja je nepovoljna za razvoj većine poljoprivrednih kultura. Tada dolazi do potpunog zasićenja zemljišta vodom. Zabarena zemljišta ne mogu se na vrijeme, ili se uopšte ne mogu pripremiti za sjetvu, niti se mogu blagovremeno zasijati. Za rješavanje problema zabarivanja zemljišta potrebno je odvodnjavanje i primjena drugih agromelioracionih mjera. Zaslanjivanje zemljišta navodnjavanjem može nastati podizanjem nivoa podzemne vode koja je zaslanjena i kada se navodnjava vodom koja sadrži povećanu količinu soli, a naročito kada se primjenjuju velike zalivne norme. S obzirom da nisu rađene analize zemljišta, u ovom trenutku nije moguće tvrditi da je područje ugroženo. Ipak je potrebno naglasiti i ovu mogućnost i preporučiti praćenje stanja saliniteta zemljišta koje se navodnjava. Pravilnim određivanjem zalivnih normi, izborom odgovarajućeg načina i opreme za navodnjavanje i njihovim prilagođavanjem uslovima zemljišta, sprječava se ili umanjuje pogoršanje vodno‐fizičkih svojstava zemljišta i pojava irigacione erozije. Ključna mjera prevencije se odnosi na stalnu edukaciju poljoprivrednika o pravilnim metodama navodnjavanja i dobrim poljoprivrednim praksama te praćenje kvaliteta zemljišta koje se navodnjava.

Uticaj na vode

Primjena hemijskih sredstava u poljoprivredi uključujući primjenu fitofarmaceutskih sredstava i mineralnih i organskih đubriva transportnim mehanizmom procjeđivanja i površinskog oticanja mogu dospjeti u površinske vode i podzemne vode, te na taj način ugroziti njihov kvalitet. Nivo podzemne vode se nalazi relativno blizu ispod površine terena, te bi time eventualni uticaj bio značajniji. Sa aspekta prevencije uticaja neophodno je primijeniti mjere koje se prvenstveno odnose na stalnu edukaciju poljoprivrednika o pravilnim metodama navodnjavanja i dobrim poljoprivrednim praksama uključujući integralne mjere prevencije štetočina. Planom praćenja će biti predviđeno redovno vršenje analize kvaliteta vode iz akumulacije kopa ne samo radi utvrđivanja uticaja projekta na kvalitet već i radi utvrđivanja kvaliteta vode koja će se koristiti za navodnjavanje kako bi se izbjegli negativni uticaji po usjeve i zemljište.

Uzimajući u obzir prezentovane rezultate analize uticaja na pod‐sliv ne očekuju se da će se zahvatanjem vode za navodnjavanje ugroziti ni kvaliteta ni količina vode raspoloživa za vodosnabdijevanje naselja, kao ni bilo koji drugi korisnici.


Uticaj na faunu

Većina sredstava za suzbijanje štetočina u poljoprivredi predstavlja opasne otrove za pčele i druge korisne insekte. Da bi se pri njihovoj primjeni izbjeglo trovanje pčela neophodno je primjeniti odgovarajuće mjere primjene ovih sredstva koje se odnose na vrijeme prskanja, vremenske prilike i odabir pesticida. Također je potrebno ostvariti kontakte sa udruženjima pčelara, te ih blagovremeno obavještavati o akcijama korištenja sredstava kako bi oni mogli pravovremeno djelovati i zatvoriti pčele u košnice. S obzirom da se projekat navodnjavanja odnosi na područja na kojima se već vrši poljoprivredna proizvodnja, što znači da se ne planira širenje na veća područja, te da je intencija povećati obim proizvodnje na prijeratni nivo, ne očekuje se značajan poremećaj u ekološkom balansu i povećana najezda štetočina. Međutim, neophodna je stalna edukacija poljoprivrednika o dobrim poljoprivrednim praksama uključujući integralne mjere prevencije štetočina.

Uticaji na zdravlje ljudi

Kod pripreme i nanošenja fitofarmaceutskih sredstava u slučaju neodgovarajuće zaštite korisnika može doći do trovanja. Rastvori pesticida mogu proći kroz kožu, disajne puteve (udisanje pare pesticida) ili probavni trakt (konzumiranje). Trovanja nisu samo akutne prirode (jednokratan unos velike količine, neposredan dodir s kožom), nego se mogu pojaviti i zbog dugotrajnog i ponavljajućeg nanošenja manjih količina, koje u primjeru jednokratnog unosa ne pokažu posljedice (hronična trovanja). Dodir sa kožom predstavlja najčešći oblik trovanja pesticidima. Do prodiranja pesticida kroz kožu dolazi puno brže ako su ruke, dlanovi, noge i lice nezaštićeni. Visoke temperature i znojenje ubrzavaju prodiranje pesticida kroz kožu. Uzimajući u obzir prethodno navedeno, prilikom primjene pesticida neophodno je korištenje zaštitne opreme (gumene rukavice, gumene čizme, zaštitno odijelo, pokrov za glavu, naočale, masku za nos i usta). Otpad koji nastaje od primjene pesticida se smatra opasnim otpadom te se kao takav treba adekvatno privremeno skladištiti i odložiti u saradnji sa operaterima ovlaštenim za zbrinjavanje opasnog otpada.

3.2.4. Pozitivni uticaji projekta na upravljanje okolinom

Izgradnjom sistema za navodnjavanje osiguraće se ekonomske, socijalne i ekološke koristi, korisnicima zemljišta i lokalnoj zajednici u ovom području. Iskustava sličnih projekata, govore da će projekat imati brojne pozitivne uticaje na životnu sredinu kroz promociju dobrih praksi upotrebe zemljišta, metoda uzgoja i upravljanjem štetočinama. Projekt bi trebao pomoći ojačati lokalne kapacitete u ekološko održivim pristupima razvoju poljoprivrede. Potencijalni pozitivni uticaji na životnu sredinu kroz implementaciju ovog projekta uključuju:

bolji nadzor nad korištenjem vodnih resursa;

racionalnije korištenje vodnih resursa kroz poboljšani rad i održavanje;

smanjenje rizika od zagađivanja vode hemikalijama.


Dodatno zapošljavanje

U slučaju nezaposlenosti i siromaštva u projektnom području, izvori radne snage neće biti smanjeni. Ako se zapošljava iz grupe nezaposlenih ili zapošljavanje ima uticaj na nezaposlenost, projekat stvara društven koristi zbog smanjene društvene podrške ili pomoći nezaposlenima. To je slučaj u projektima navodnjavanja. Nastat će slijedeće društvene koristi od dodatnog zapošljavanja:

- Povećanje broja radnih mjesta tokom implementacije investicije (privremeni efekt); - Povećanje radnih mjesta zbog potrebe za obavljanjem poslova održavanja; - Nova radna mjesta kao posljedica ekonomskog razvoja koji je omogućen

implementacijom investicije.

Smanjenje razvojnih razlika među regijama

Uticaj projekta na smanjenje razvojnih razlika među regijama proizlazi najviše iz proširenja pristupa tehničkoj infrastrukturi. Zadaci završeni u okviru projekta imaju pozitivan uticaj na povećanje investiranja u cijeloj regiji. Dva aspekta su od ključne važnosti za smanjenje stepena razvoja među regijama:

- Proširenje infrastrukture je osnovni element razvoja u regiji i stanovnici ga smatraju uslovom. Nedostatak infrastrukture vodi ka degradaciji u regiji i odlasku ljudi u područja koja su razvijenija;

- Drugi element u smanjenju razvojnih razlika među regijama se tiče uske veze između proširenja infrastrukture i adekvatnog navodnjavanja. Projekat omogućava poslovni razvoj u području proizvodnje poljoprivrednih proizvoda, kao poluproizvoda tako i gotovih proizvoda, trgovine i usluga. Ovakva situacija ohrabruje potencijalne investitore za dalje investiranje razvojnih aktivnosti u ovom području.

3.2.5. Opis mogućih (pozitivnih i negativnih) uticaja projekta na društvo

U nastavku su prezentovani glavni nalazi Društvene procjene Projekta razvoja navodnjavanja na projektnoj lokaciji Ljubinskog polja, dok je detaljna analiza dana u Prilogu dokumenta. Relevantni akteri. Na osnovu rezultata pregleda postojećih podataka i kvalitativnog istraživanja identifikovani su relevantni ključni akteri, odnosno institucije, organizacije i zainteresovane grupe, u vezi s Projektom razvoja navodnjavanja na lokaciji Ljubinskog polja, opština Ljubinje u Republici Srpskoj. Najznačajniji uticaj na situaciju u poljoprivredi i vodoprivredi imaju opštinske vlasti nadležne za oblast poljoprivrede i vodoprivrede, sami poljoprivredni proizvođači, udruženja i preduzeća/poljoprivredna dobra: Opština Ljubinje i PZ "STELA" Ljubinje i poljoprivrednici naselja Dubočica, Štit, Vođeni, Krajpolje, Ograda, Grablje i Gradac. Za predstavnike korisnika zemljišta opštinske vlasti su ključni akteri u poljoprivrednoj djelatnosti. Predstavnik Opštine Ljubinje smatra da svi navedeni akteri imaju jednako važan uticaj u lancu poljoprivredne proizvodnje. Trajno/privremeno preseljenje i izuzimanje zemljišta. Na osnovu podataka prikupljenih tokom kvalitativnog istraživanja, zaključujemo da na projektnoj lokaciji Ljubinskog polja većina zemljišta u vlasništvu opštine Ljubinje, a jedan dio se nalazi u vlasništvu individualnih poljoprivrednih proizvođača sa kojima je već obavljen razgovor tako da neće biti nikakvih problema u vezi sa rješavanjem imovinsko - pravnih odnosa. – Zaključak donosimo na osnovu stava predstavnika lokalnih vlasti.


Putem ankete prikupili smo i podatke o raspoloženju poljoprivrednika po pitanjima trajnog ili privremenog preseljenja, izuzimanja ili korištenja njihovog zemljišta za potrebe Projekta. Većina ispitanika je spremna ustupiti dio svoje zemlje za potrebe realizacije projekta (za postavljanje cijevi, kanala, pumpe), ali pod uslovom da ne ugrozi njihovu proizvodnju. Kada su u pitanju eksproprijacija, trajno ili privremeno preseljenje, ispitanici u preko 69,2% slučajeva ne bi pristali, ni pod kojim uslovima, na neku od navedenih mjera za potrebe realizacije Projekta. Karakteristike domaćinstava i zajednica. Na području Opštine Ljubinje, konkretno u okolini lokacije na kojoj je planirana projektna aktivnost navodnjavanja, Ljubinsko polje, živi oko 500 stanovnika, od kojih se 60% bavi poljoprivrednom djelatnošću. Projektom razvoja navodnjavanja obuhvaćena je rekonstrukcija postojećeg sistema navodnjavanja na površini od 214 ha, u državnom vlasništvu . Istraživanje je prošireno na stanovništvo u neposrednoj blizini projektne lokacije, te su putem ankete prikupljeni podaci o karakteristikama ovih zajednica i domaćinstava. Prema anketi, zemljište koje nije u vlasništvu opštine Ljubinje je pretežno u privatnom vlasništvu poljoprivrednika, i u 73,1% slučajevima je naslijeđeno. Trećina ispitanika (30%) za poljoprivrednu proizvodnju koristi zemljište na više odvojenih parcela. Prosječan broj parcela je 3. Jedna od karakteristika vlasništva je više parcela, što otežava poljoprivrednu proizvodnju uslijed gubitka vremena i snage poljoprivrednika tokom prelaska s parcele na parcelu. Vrijednost zemljišta u vlasništvu većina ispitanika (80%) nije mogla ili nije bila sigurna za procjeniti, što je samo jedan od pokazatelja da ne postoji potražnja za istim. Na osnovu podataka prikupljenih kvantitativnim istraživanjem nalazimo da je 82,9% ispitanika, korisnika, poljoprivrednog zemljišta i poljoprivrednih proizvođača muškog pola, dok je u 17,1% domaćinstava to osoba ženskog spola. Prosječna starost poljoprivrednih proizvođača je 52 godina. Domaćinstva u prosjeku imaju po 3 člana. Kada je riječ o obrazovnom profilu, približno isti broj ispitanika je završilo osnovnu školu (30%) i srednju školu/gimnaziju (44,3%). 8,6% ispitanika je bez osnovne škole ili nije završilo osnovnu školu, dok 7,2% ispitanika ima više obrazovanje. Najveći procenat ispitanika (27,1%) ima prosječan mjesečni prihod iz svih izvora, znači kada se uračunaju sve plate, i sva ostala primanja svih članova domaćinstava od 101 do 300 KM, što je daleko ispod prosječnih primanja u RS Prosječna neto plata u RS za novembar 2015. godine je bila 824 KM1, odnosno 9888 KM godišnje). S obzirom na nisku zaradu od poljoprivredne proizvodnje i strukturu prihoda, ne iznenađuju podaci o visini ukupnih prihoda na ovoj lokaciji:

U velikom broju domaćinstava poljoprivreda je glavna aktivnost (38,6%), dok 44,3% navodi da je sporedna.

U 32,9% domaćinstava neko od članova domaćinstva je zaposlen negdje drugo, a ne u poljoprivrednoj djelatnosti. Prosječan broj članova domaćinstva koji su zaposleni negdje drugo je jedan član po anketiranom domaćinstvu.

Nešto više od polovine anketiranih domaćinstava (38,6%) imaju i druge prihode osim poljoprivredne proizvodnje. Ispitanici koji su naveli da njihovo domaćinstvo ima i druge izvore prihoda, naveli su i strukturu tih prihoda: 59,2% domaćinstava

1 Zvanična web stranica Republičkog zavoda za statistiku, http://www.rzs.rs.ba


ima nekog zaposlenog člana i na osnovu toga prihode po osnovu plate; i u 44,7% domaćinstava neko od članova prima penziju.

Prosječni mjesečni prihod domaćinstava za 21,4% ispitanika je u rasponu od 301 do 500 KM, za 27,1% ispitanika je u rasponu od 101 do 300 KM, a za 17,1% ispitanika u rasponu od 501 do 700 KM. Samo 5,7% ispitanika navodi da su im prihodi u rasponu od 701 do 900 KM, a čak 2,9% da su im mjesečni prihodi do 100 KM.

Voćarstvo je ocjenjeno kao sektor sa visokim mogućnostima razvoja u predjelima BiH kojima pripada i Opština Ljubinje. U poljoprivrednoj proizvodnji, na zemlji, u prosjeku stalno rade tri osobe. Za poljoprivrednu proizvodnju u veoma maloj mjeri se angažuju sezonski radnici, nego su u 87,1% slučajeva sve odrasle osobe koje rade stalno na zemlji članovi domaćinstva. Ovi podaci dovode nas do zaključka da je poljoprivredna proizvodnja u Opštini Ljubinje porodična djelatnost, u kojoj se ne zapošljavaju sezonski ili radnici koji nisu članovi domaćinstva. Putem odgovora ispitanika na pitanja o poljoprivrednoj opremi i mehanizaciji došli smo do podatka da (17,1%) ispitanika posjeduje plastenike. Neke od poljoprivrednih mašina posjeduje većina ispitanika, npr. traktor, motokultivator ili frezu 65,7% ispitanika. Mali procenat (7,1%) ispitanika izjasnio se da trenutno koristi neki sistem navodnjavanja poljoprivrednih površina. 85,7% ispitanika koji koriste neki sistem navodnjavanja, navode da koriste nedefinisan sistem navodnjavanja, „kap po kap“ koristi 7,1%, dok 7,1% ispitanika koriste ukopane cijevi. Prema srednjoj vrijednosti odgovora ispitanika, najskuplja stavka u poljoprivrednoj proizvodnji je nabavka đubriva. Ova stavka u ukupnim troškovima poljoprivredne proizvodnje učestvuje sa 50%. Nabavka sjemena učestvuje sa 25%, zaštitna sredstva sa 20%, najam mehanizacije 10%, a navodnjavanje učestvuje sa 10% u ukupnim troškovima. Za ličnu upotrebu poljoprivredne proizvode uzgaja 72,9% ispitanika. 17,1% ispitanika poljoprivredne proizvode prodaju na lokalnom tržištu. Na širem tržištu BiH i inostranom tržištu zanemariv broj plasira svoje proizvode. Bojazni i očekivanja stanovništva. Prema prikupljenim podacima, za većinu ispitanika (60%) problem koji ima najviše uticaja na smanjenje poljoprivredne proizvodnje je suša. Kao problemi, ali u znatno nižem procentu, navedeni su i nedostatak kvalitetnog sjemena, skupo đubrivo, niska otkupna cijena, nelojalna konkurencija, nedostatak tržišta za plasman. Trećina ispitanika (30%) očekuje da će u narednom periodu, od npr. 5 godina, poljoprivredna proizvodnja ostati ista. Ipak, poljoprivrednici su i prilično pesimistični u očekivanjima: djelimična poboljšanja u poljoprivrednoj proizvodnji očekuje samo 10% ispitanika, a niko ne očekuje da će se proizvodnja jako poboljšati. Trećina ispitanika očekuje pogoršanja. Polovina (50%) ispitanika misli da na poljoprivrednu proizvodnju najveći uticaj ima ekonomska situacija, a 30,8% ispitanika da je to generalni nedostatak promjena u svim oblastima. 47,1% ispitanika je nakon upoznavanja s osnovnim informacijama o Projektu navelo da ne zna ili nije sigurno kao će navodnjavanje uticati u na njihovu poljoprivrednu proizvodnju. Ispitanici koji su odgovorili da će poboljšano navodnjavanje uticati u velikoj mjeri (7,1%), donekle (11,4%) ili malo (15,7%) na njihovu poljoprivrednu proizvodnju, odgovarali su na detaljnija pitanja o ovom uticaju. 80% ih misli da će rekonstrukcija sistema navodnjavanja na lokaciji Ljubinskog polja, pozitivno uticati i na njihovu poljoprivrednu proizvodnju. Niko nije mišljenja da će ovaj uticaj biti negativan.


74,3% ispitanika je zainteresovano za priključivanje na obnovljeni sistem navodnjavanja, 1,4% nije zainteresovano, a 2,9% ispitanika nije dalo odgovor na ovo pitanje. Predložene projektne aktivnosti i njihov društveni i politički kontekst. Predložene aktivnosti Projekta na rekonstrukciji postojećeg sistema navodnjavanja dovesti će do poboljšanja u poslovanju direktnog korisnika Projekta, Poljoprivredne zadruge „STELA“, ali i do izvjesnog poboljšanja u sektoru poljoprivredne proizvodnje u Opštini Ljubinje. Međutim, ove aktivnosti ne mogu značajno uticati na širi društveni i politički okvir. Za značajne

efekte na ekonomsko‐socijalnu situaciju i zapošljavanje u poljoprivredi, neophodno je obezbjediti i druge elemente: tržište za poljoprivredne proizvode, lakši pristup poticajima i drugim vrstama pomoći. Obnova i modernizacija postojećeg sistema navodnjavanja je samo prva stepenica u pružanju podrške poljoprivrednoj djelatnosti. Poljoprivredna proizvodnja uključuje lanac različitih institucija i korisnika. Kvalitetan proizvod je prva instanca nakon koje se otvaraju druga jednako bitna pitanja: pitanje sredstava održavanja projekta, pitanje širenja projekta, pitanja plasmana proizvoda, pitanje ujednačene zakonske regulative. Dakle, modernizacijom sistema navodnjavanja svakako se otvara jedna nova mreža, novi put razvoja poljoprivrede. Ali, to nikako ne znači, da će samo implementacija Projekta navodnjavanja dati velike efekte u domenu poboljšanja ekonomske situacije. Očekivani pozitivni efekti projekta na poljoprivrednu proizvodnju su: povećanje prinosa, uvođenje dvije žetve, uvođenje novih kultura u proizvodnju, poboljšanje standarda, zapošljavanje. Učesnici u istraživanju naglašavaju važnost uključenja individualnih poljoprivrednika u projekat navodnjavanja, kako bi Projekat ostvario veći uticaj. Također, putem jačanja kapaciteta javnog i privatnog sektora, omogućit će se indirektni uticaj na uslove u kojima se individualni poljoprivrednici bave poljoprivrednom proizvodnjom. Kako je već navedeno, značajan postotak ispitanika je nakon upoznavanja s osnovnim informacijama o Projektu naveo da će poboljšano navodnjavanje uticati u velikoj mjeri na i njihovu poljoprivrednu proizvodnju. Očekuju da će ovaj uticaj biti pozitivan, poboljšat će proizvodnju i prinose, smanjiti negativne uticaje suše, itd. Većina ispitanika je zainteresovana za priključivanje na obnovljeni sistem navodnjavanja. Gotovo svi bi, sigurno ili vjerovatno, učestvovali u investiranju u novi sistem navodnjavanja. Također, učestvovali bi i u troškovima održavanja i korištenja novog sistema navodnjavanja, ali sa nešto nižim postotkom sigrunosti. Navedeni podaci o zainteresovanosti poljoprivrednika i spremnosti na saradnju u cilju obnove i proširenja sistema navodnjavanja, potvrđuju potrebu uključenja individualnih poljoprivrednika u projekat navodnjavanja. Glavna društvena pitanja vezana za reforme podržane Projektom razvoja navodnjavanja. Najvažnija društvena pitanja vezana za reforme i promjene koje može donijeti realizacija projekta razvoja navodnjavanja odnose se na zapošljavanje, povećanje prihoda, te pozitivne promjene i poboljšanje poljoprivredne proizvodnje. Realizacijom projekta razvoja navodnjavanja omogućit će se i jačanje lokalne zajednice kroz poboljšanje institucionalnog kapaciteta u javnom i privatnom sektoru. Poljoprivredna proizvodnja na ovoj lokaciji ima značajnog potencijala za razvoj, pogotovu voćarstvo, a predstavnici lokalnih vlasti su interesa da ulažu u njeno unapređenje. Ovo su preduslovi za dalji nastavak Projekta i njegovo eventualno proširenje na druge individualne poljoprivrednike u okolini projektne lokacije.


Kalkulacija predviđenog porasta prihoda uslijed realizacije projekta razvoja navodnjavanja projekta za lokaciju Ljubinskog polja je urađena i pretpostavke su da će nakon realizacije projekta navodnjavanja na ovoj lokaciji doći do značajnijeg rasta prihoda čak od 30 do 50%. Pozitivni i negativni uticaji Projekta razvoja navodnjavanja. Pozitivan društveni uticaj i značaj projekta razvoja navodnjavanja projekta ogleda se u prvom redu, u činjenici da je poboljšano navodnjavanje, preduvjet za poljoprivrednu proizvodnju i njen razvoj, te da će imati pozitivne efekte na samozapošljavanje. Primjeri pozitivnog uticaja i prednosti koje će Projekat donijeti su povećanje prinosa, uvođenje dvije žetve, uvođenje novih kultura u proizvodnju, poboljšanje standarda, zapošljavanja. Direktnu korist će imati PZ "STELA", kao i dosta individualnih poljoprivrednih proizvođača, koji iskažu volju za priključenjem na sistem. Mali farmeri sa područja opštine i šire, će dodatno imati i indirektnu korist jer je projektom predviđeno da se ovaj lokalitet koristi za prenos znanja i tehnologija na male farmere uz maksimalno uključivanje Agencije za pružanje stručnih usluga u poljoprivredi RS. Problemi u implementaciji projekta na području Ljubinskog polja se ne očekuju, obzirom

da su imovinsko‐pravni problemi uglavnom rješeni. Kada je riječ o eventualnim nedostacima projekta, predstavnik Opštine ukazuje na potrebu da se pažljivo i racionalno planira ulaganje, i da se finansiraju samo neophodne aktivnosti. Procjena ključnih, formalnih i neformalnih, institucija. Jedna od glavnih organizacija koja će biti korisnik navonjavog prostora i direkatan korisnik projekta je poljoprivredna zadruga Ljubinje, PZ "STELA", Ljubinje. Radi se o klasičnoj zemljoradničkoj zadruzi koja udružuje više individualnih poljoprivrednih proizvođača u klaster u cilju lakšeg ostvarivanja prava i plasiranja poljoprivrednih proizvoda. Zemljoradnička zadruga ima u načelu položaj, prava, obaveze i odgovornosti organizacije udruženog rada. Zemljoradnici mogu na sredstva koja udružuju u zemljoradničkoj zadruzi zadržati pravo svojine ili utvrditi pravo na povraćaj vrijednosti tih sredstava i druga prava po osnovu njihovog udruživanja, suglasno ugovoru o ovom udruživanju i statutu zadruge. Iz dohotka koji zemljoradnička zadruga ostvari svojim poslovanjem, zemljoradnicima koji u zadruzi udružuju svoj rad i sredstva, pripada dio dohotka srazmerno doprinosu koji su u ostvarivanju tog dohotka dali svojim radom i udruživanjem sredstava, odnosno suradnjom sa zadrugom. Dio dohotka koji zadruga ostvari preko ovog iznosa unosi se kao društvena svojina u fondove zemljoradničke zadruge i koristi za proširivanje i unapređivanje njene djelatnosti. Kapaciteti lokalnih vlasti nadležnih za oblast poljoprivrede i vodoprivrede u Opštini Ljubinje su na odgovarajućem nivou. Kontakt osoba određena u Opštini Ljubinje za pomoć pri pripremi i realizaciji Projekta je stručna, efikasna i profesionalna. Zaključujemo da će, u uskoj saradnji sa Ministarstvom poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS, uspješno učestvovati u daljoj realizaciji Projekta. U skladu s finansijskim mogućnostima, odnos lokalnih vlasti prema poljoprivrednicima je pozitivan i proaktivan. Opština u skladu sa svojimmogućnostima pomaže i podržava rad poljoprivrednih proizvođača. Čini se da je saradnja lokalne uprave sa korisnicima zemljišta, PZ "STELA", korektna. Saradnju sa okolnim stanovništvom procjenjuju kao zadovoljavajuću, fer i korektnu. Mišljenje poljoprivrednika o lokalnim vlastima je nešto drugačije: u maloj mjeri uvažavaju zahtjeve poljoprivrednika u vezi sa njihovom proizvodnjom. Također, svi ispitanici navode da ne mogu uticati na odluke koje se donose na lokalnom i višem nivou vlasti vezano za poljoprivredu.


Ipak, polovina ispitanika je mišljenja da zaposleni u službama lokalne vlasti za oblast poljoprivrede i vodoprivrede trebaju obuku iz upravljanja za optimalno korištenje vode. Poljoprivredni proizvođači, kao indirektni direktni korisnici Projekta su zainteresovani za njegovu realizaciju. Više od dvije trećine ispitanika zainteresovano je za priključivanje na obnovljeni sistem navodnjavanja. Međutim, preko 60% ispitanika vjerovatno ne bi učestvovali u investiranju u novi sistem navodnjavanja. Također, ne bi učestvovali ni i u troškovima održavanja i korištenja novog sistema navodnjavanja. Kada su u pitanju eksproprijacija, trajno ili privremeno preseljenje, ispitanici u preko 34% slučajeva ne bi pristali, ni pod kojim uslovima, na neku od navedenih mjera za potrebe realizacije Projekta. 12,9% ispitanika se izjasnilo da ima potrebu za obukom u vezi sa planiranim sistemom navodnjavanja, i to u najvišem procentu (77,8%) iz oblasti „Optimalno korištenje vode za navodnjavanje“. Saradnju uglavnom ostvaruju s udruženjima/zadrugama i drugim poljoprivrednicima. Samo 5,7 sarađuje sa predstavnicima lokalnih vlasti. Sa preduzećima za preradu poljoprivrednih proizvoda sarađuju u prilično maloj mjeri. Najčešće navode da ne sarađuju sa svim navedenim akterima jer nemaju potrebu ili im nemaju šta ponuditi. Navedeni podaci ukazuju da je udruživanje poljoprivrednih proizvođača u Opštini Ljubinje na zadovoljavajućem nivou. Poljoprivrednici su svjesni potrebe i zainteresovani za jačanje uloge udruženja u poljoprivredi. (38,6%) ispitanika smatra da za određivanje cijene korištenja vode i održavanja sistema navodnjavanja treba biti zadužena opštinska služba za poljoprivredu, udruženje poljoprivrednika itd.


4. OPIS PREDVIĐENIH MJERA ZA SPREČAVANJE, SMANJIVANE

I OTKLANJANJE ŠTETNIH UTICAJA

4.1. Plan mjera za prevenciju/ublažavanje ekoloških uticaja

Plan upravljanja životnom sredinom je pripremljen na temelju rezultata ekološke procjene uticaja i uključuje mjere kako bi se smanjili mogući negativni uticaji koji će se primijeniti tokom implementacije projekta, uključujući procjenu troškova i odgovornost za njihovu implementaciju. Mjere ublažavanje su kategorizovane kao:

- Mjere ublažavanja u fazi planiranja prije izgradnje; - Mjere ublažavanja u fazi izgradnje; - Mjere ublažavanja u fazi korištenja.

Mjere za ublažavanje u fazi prije izgradnje se odnose na ishodovanje svih relevantnih dozvola, te planiranje vezano za odabir najpovoljnije prostorne organizacije i načina izvođenja radova. Mjere za ublažavanje u fazi izgradnje uglavnom se odnose na implementaciju dobrih građevinskih praksi kako bi se izbjegli negativni uticaji na stabilnost tla, kvalitetu voda i zemljišta, te na nivo buke, kvalitet vazduha. Njihovo provođenje je odgovornost Izvođača radova i potrebno ih je, zajedno sa Planom praćenja stanja životne sredine uključiti u Ugovor sa izvođačem radova. Troškovi praćenja ovih mjera trebaju biti uključeni u troškove izgradnje, iako oni uglavnom uključuju mjere dobrog gazdovanja i obično ne zahtijevaju značajna finansijska sredstva. Klijent i imenovani nadzorni inženjer nadziraće provođenje mjera ublažavanja i Plana praćenja. Popis dobrih građevinskih praksi i Plan upravljanja otpadom koji trebaju biti ugrađeni u Ugovor sa izvođačem radova su dati u Prilogu ovog dokumenta. Mjere za ublažavanje u fazi korištenje se odnose na ublažavanje negativnih uticaja koji mogu nastati kao posljedica neadekvatnog korištenja i održavanja izgrađenih objekata. Takođe, mjere za ublažavanje u fazi korištenje se odnose na ublažavanje negativnih uticaja koji mogu nastati kao posljedica neadekvatnog korištenja i održavanja sistema, te upotrebe fitofarmaceutskih sredstava.


Tabela 5 Plan za prevenciju i ublažavanje ekoloških uticaja za projekta razvoja navodnjavanja u Opštini Ljubinje

Faze Problem Mjere ublažavanja Troškovi Instituc. odgovornosti

Komentar planiranje Inplementacija planiranje Inplement.

Planiranje/ projektovanje

Osigurati usklađenost sa relevantnom legislativom iz obl. građenja, voda, živ. sredine i koncesija

Osigurati građevinsku, Osigurati Ekološku, Vodne smjernice,

Predlagač projekta

Predlagač projekta

Planiranje/ Projektovanje

Potencijalna oštećenja postojeće infrastrukture i objekata, osobito podzemnih instalacija (vodovod. i kanalizac. cjevov. i dr.) što uzrokuje smetnje u pružanju usluga korisnicima.

Precizno locirati poziciju infrastrukturnih objekata i podzemnih instalacija u saradnji sa nadležnim institucijama na svim nivoima vlasti. Izmijeniti trasu ili projektno rješenje kako bi se umanjila ili izbjegla moguća oštećenja. dogovoriti saradnju sa davaocima usluga komunalnih i drugih usluga kako bi se poduzeli potrebni zajednički koraci i ne bi došlo do prekida u isporuci usluge ili pravovremeno obavijestila javnost o privremenom prestanku pružanja usluge

Projektant

Predlagač projekta u saradnji sa projektantima i predstavnicima nadležnih institucija lokalne vlasti.


Neovlaštena nabavka sirovina i građevinskog materijala predstavlja pritisak na prirodne resurse.

Nabaviti građevinski materijal od pravnih lica registrovanih za predmetnu djelatnost i sa važećim potrebnim dozvolama (ekološka, vodna, itd.).

Predlagač Projekta

Izvođač radova

Problematiku regulisati kroz tendersku dokumentaciju.


Povećana mogućnost zapošljavanja i ostvarivanja prihoda za lokalnu zajednicu.

Dati prednost pri zapošljavanju kvalifikovanom lokalnom stanovništvu.

Predlagač Projekta

Izvođač radova


Izgradnja Erozija tla kao posljedica krčenja, čišćenja, iskopavanja

Osigurati zaštitu padina (zbijanje obala, stabilizacija ozelenjavanjem, oblaganje kosina). Odrediti lokaciju odlagališta zemljanog materijala, a humus sa travnatim pokrivačem odlagati posebno kako bi se ponovno mogao koristiti. izvršiti zamjensko sađenje ili presađivanje vegetacije. Provoditi Plan upravljanja otpadom.

Izvođač radova

Izvođač radova





Izgradnja Narušavanje vegetacijskog pokrivača

Izvršiti zamjensko sađenje ili presađivanje vegetacije. Primijeniti mjere dobre građevinske prakse

Izvođač radova

Izvođač radova

Problematiku regulisati kroz Ugovor o izvođenju radova.

Izgradnja

Emisije prašine sa odlagališta zemljanog materijala, zbog kretanja vozila makadamskim putevima i izvođenja građevinskih radova.

Sabiti odloženi zemljani materijal. Prskati vodom izvore prašine kako bi se umanjili uticaji prašine na okolno stanovništvo i vegetaciju. Kontrolisati brzinu vozila kako bi se umanjilo podizanje prašine. Pripremiti i provoditi Plan organizacije gradilišta koji uključuje mjere dobre građevinske prakse.

Izvođač radova

Izvođač radova


Izgradnja Emisija gasova i čestica iz vozila, mehanizacije i generatora.

Redovno održavanje opreme. Izvođač je dužan priložiti dokaz o ispravnosti vozila u skladu sa propisima o emisiji štetnih gasova. Pripremiti i provoditi Plan organizacije gradilišta koji uključuje mjere dobre građevinske prakse.

Izvođač radova

Izvođač radova


Izgradnja Buka pri radu teške mehanizacije i generatora.

Pridržavati se zakonski određenog radnog vremena na gradilištu. Zvučno izolovati kućišta za generatore ukoliko se nalaze u blizini stambenih objekata. Osigurati prigušivače zvuka za teške mašine. Pripremiti i provoditi Plan organizacije gradilišta koji uključuje mjere dobre građevinske prakse.

Izvođač radova

Izvođač radova


Izgradnja Povećana mutnoća voda kao posljedica izvođenja radova.

Iste mjere kao i za kontrolu erozije i stabilizaciju padina. Radove vršiti po suhom vremenu. Pripremiti i provoditi Plan organizacije

Izvođač radova

Izvođač radova





Izgradnja

Zagađenje podzemnih i površinskih voda uljima i mastima zbog lošeg održavanja i popravki opreme, te sipanja goriva na gradilištu.

Izbjegavati servisiranje i sipanje goriva na terenu. Kod eventualnog sipanja goriva i održavanje vozila na gradilištu koristiti zaštitne folije. Osigurati apsorbirajući materijal za slučaj izlijevanja goriva. Iskorištenim zauljenim materijalima i sredstvima upravljati u skladu sa Planom upravljanja otpadom. Pripremiti i provoditi Plan organizacije gradilišta koji uključuje mjere dobre građevinske prakse, mjere iz vodnih akata i mjere iz Plana upravljanja otpadom.

Izvođač radova

Izvođač radova


Izgradnja

Ugrožavanje radovima vrsta koje žive u vodenom ekosistemu rijeke Drine.

Izbjegavati izgradnju u osjetljivim periodima godine (sezona razmnožavanja je od februara do maja) i tokom ljeta kada minimalni tokovi smanjuju efekt razrjeđivanja.

Izvođač radova

Izvođač radova

Izgradnja Smanjena prohodnost kroz područje gdje se izvode radovi.

Planirati premještanje opreme u vrijeme kada nisu velike dnevne gužve u saobraćaju. Osigurati alternativni prolaz za pješake i vozila u saradnji sa lokalnim vlastima ili osigurati siguran prolaz kroz gradilište. Pripremiti i provoditi Plan organizacije gradilišta koji uključuje mjere dobre građevinske prakse.

Izvođač radova

Izvođač radova





Izgradnja

Povećani rizici za stanovništvo od prometnih nesreća i građevinskih radova.

Osigurati odgovarajuće znakove upozorenja, osvjetljenje, zaštitne ograde itd. Pridržavati se saobraćajnih pravila. Čistiti gradilište od građevinskog otpada kako u fazi građenja, tako i nakon završetka radova, pri zatvaranju gradilišta. Kroz institucionalne i administrativne dogovore sa opštinskim domom zdravlja osigurati sanitetski materijal i ljekarsku pomoć na gradilištu Provoditi Plan organizacije gradilišta.

Izvođač radova

Izvođač radova


Izgradnja Opasnost od ozljeda na radu.

Zahtijevati od svih radnika da se pridržavaju Mjera zaštite na radu Duž trase izgradnje sistema postaviti znakove upozorenja Radnicima osigurati sanitarne i higijenske čvorove Pripremiti i provoditi Plan organizacije gradilišta i Plan mjera zaštite na radu.

Izvođač radova

Izvođač radova


Izgradnja

"Chance findings" slučajnih pronalazaka kulturno-historijskog naslijeđa, ne-eksplodiranih materijala i slično

Obavijestiti nadležne organe i Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog naslijeđa Republike Srpske i preduzme sve mjere kako se pronađeni predmet ne bi oštetio do dolaska ovlašćenog lica.

Izvođač radova

Izvođač radova


Izgradnja Uticaj na poslovne aktivnosti i prava korištenja zemljišta.

Izraditi odgovarajuće Instrumente preseljenja u skladu sa Operativnom politikom 4.12 Nedobrovoljno preseljavanje. Zakonom o eksproprijaciji RS. Pravovremene konsultacije i saradnja sa ranjivim skupinama kako bi se smanjile smetnje u svakodnevnim aktivnostima.

Procjena troškova može biti dostupna kroz Ekspropriacioni elaborat.

Predlagač projekta

Predlagač projekta




Izgradnja

Zagađenje voda i zemljišta uslijed neadekvatnog odlaganja otpada.

Kratkoročno skladištenje na određenim lokacijama. Preuzimanje otpada i zbrinjavanje od strane ovlaštenih institucija. Zemlju i drugi inertni materijal iskoristiti za osiguranje kosina. Ponovno korištenje i reciklaža otpada gdje god je to moguće. Zabranjeno je spaljivanje otpada na otvorenom i na lokaciji. Postupanje u skladu sa planom upravljanja otpadom.

Izvođač radova

Izvođač radova


Izgradnja

Negativni uticaji na životnu sredinu zbog neadekvatnog odlaganja otpada nastalog podizanjem nasipa

Odlaganje otpada u skladu sa Planom upravljanja otpadom na ovlaštenim odlagalištima: Reciklirati otpad koji je podložan reciklaži.

Korisnik sistema

Izvođač radova

Korištenje.

Postupno akumuliranje štetnih tvari u tlu i biljkama, zbog neuočenih zagađujućih materija u vodi koja se koristi za navodnjavanje što može rezultirati niskim prinosima i predstavljati moguću prijetnju za zdravlje potrošača

Odrediti zahtijevani nivo kvalitete vode za navodnjavanje kako bi se mogla lako odrediti svaka buduća moguća prijetnja po zdravlje biljaka i Ijudi. U slučaju pogoršanja kvalitete izabrati drugi izvor vode ili provesti mjere sanitarno-higijenske sanacije.

500 KM po mjestu uzorkovanja

Korisnik sistema

OvlaŠtena laboratorija

Posebno obratiti pažnju na prisustvo bakterija imajući u vidu prethodna ispitivanja u okviru izrade projektnog rješenja.




Korištenje.

Neodrživost rada sistema navodnjavanja zbog neadekvatnog upravljanja.

Uraditi Plan upravljanjem sistemom navodnjavanja i obučiti korisnike voda za njegovo korištenje. Redovno pratiti rad (količine zahvaćene vode), održavati i vršiti popravke objekata. Osigurati sredstva za monitoring i ocjenu, kao i održavanje i popravke Odrediti i imenovati osobu(e) za redovan monitoring i ocjenu stanja sistema.

20.000 KM godišnje.

Korisnici sistema.

Projektant i korisnici sistema.

U skladu sa projektnim zadatkom za projektovanje sistema navodnjavanja, projektant će pripremiti Plan upravljanja sistemom navodnjavanja i provesti edukaciju.

Korištenje.

Nedostatak vode za navodnjavanje uzrokovano prekomjernin crpljenjem

Postavljanje pijezometarskih konstrukcija, redovno praćenje pijezometarskog nivoa. Ako bi ipak došlo do pomanjkanja vode u izrazito sušnim periodima, radno vrijeme sistema se može produžiti sa 16 h/dan na 24 h/dan

Korisnik sistema

Korisnik sistema

U skladu sa projektnim zadatkom za izradu Projekta sistema navodnjavanja projektant je dužan pripremiti Plan upravljanja sistemom navodnjavanja i provesti edukaciju korisnika sistema navodnjavanja.




Korištenje.

Zaslanjivanje tla, plavljenje, ispiranje zemljišta (erozija) i smanjeni prinosi zbog prekomjernog navodnjavanja.

Definisati potrebe uzgajanih kultura za vodom. Uraditi Plan upravljanjem sistemom navodnjavanja i obučiti korisnike voda za njegovo korištenje. Planom predvidjeti redovnu kalibraciju i održavanje uređaja za upravljanje vodom. Odrediti i imenovati osobu(e) za redovan monitoring i ocjenu stanja sistema navodnjavanja.

Ugrađeni u troškove projektovanja sistema.

5.000 KM godišnje (za kalibraciju i održavanje sistema).

Projektant. Projektant i korisnik sistema.


Korištenje.

Pogoršan kvalitet vode uslijed nakupljanja otpada u kanalima za odvodnjavanje.

Uraditi Plan upravljanjem sistemom navodnjavanja i obučiti korisnike voda za njegovo korištenje. Planom predvidjeti redovno uklanjanje otpada iz kanala i adekvatno zbrinjavanje u dogovoru sa lokalnim komunalnim preduzećem. jačanje svijesti stanovništva o potrebi ispravnog postupanja otpadom.


500 KM godišnje.

Projektant. Projektant i korisnik sistema.





Korištenje.

Uticaj na životnu sredinu i zdravlje ljudi zbog nepravilne upotrebe agrohemijskih sredstava (fltofarmaceutska sredstva-pesticidi i prirodna mineralna gnojiva).

Kontrolisana upotreba fitofarmaceutskih sredstava na osnovu Integralnog plana upravljanja štetočinama (WB OP 4.09) koji čini sastavni dio Okvira upravljanjem životnom sredinom. Obuka poljoprivrednika o dobrim poljoprivrednim praksama koje uključuju ispravan odabir, doziranje i pravovremeno korištenje agrohemijskih sredstava kako bi se osigurala maksimalna apsorpcija biljaka i tla. Koristiti samo agrokemijska sredstva dopuštena od strane Državne uprave za zaštitu bilja Korištenje zaštitne opreme kod primjene fitofarmaceutskih sredstava.


Predlagač projekta.

Projektant.

U skladu sa projektnim zadatkom za izradu Projekta sistema navodnjavanja projektant je dužan provesti edukaciju korisnika sistema navodnjavanja.

Uklanjanje.

Negativni utjecaji na životnu sredinu zbog neadekvatnog odlaganja otpada nastalog uklanjanjem dijelova sistema navodnjavanja

Odlaganje otpada u skladu sa Planom upravljanja otpadom na ovlaštenim odlagalištima: Reciklirati otpad koji je podložan reciklaži (željezo, cijevi, itd).

50 KM po toni otpada.

Korisnik sistema.

Izvođač radova.


4.2. Plan praćenja stanja životne sredine

Tabela 6 Plan praćenja stanja životne sredine za projekat razvoja navodnjavanja u Opštini Ljubinje

Faze Koji parametar

treba pratiti Gdje se vrši

praćenje

Kako će se vršiti

praćenje/vrsta opreme za praćenje

Kada će se vršiti praćenje-

učestalost mjerenja ili

Stalno

Zašto je potrebno praćenje

Troškovi Odgovornost

Planiranje Implemen. Planiranje Implemen.

Izgradnja.

Analiza parametara kvalitete površinske i podzemne vode: □ pH □ mutnoća □ provodljivost □ suspendovane čestice

Na postojećoj akumulaciji

Standardna laboratorijska

oprema i metode za praćenje kvaliteta

voda.

U slučaju pritužbi

građana.

Radi utvrđivanja uticaja radova na kvalitet površinskih voda.

1000 KM po uzorku.

Izvođač nadzora.

Ovlaštena laboratorija.

Izgradnja.

1. Prisutnost uljnog filma na površini vode 2. Analiza parametara kvalitete površinske vode: □ HPK, □ ukupna mineralna ulja.

Na postojećoj akumulaciji

Vizualno opažanje.

Standardna laboratorijska

oprema i metode za praćenje kvaliteta

voda.

Na nalog izvođača

nadzora i u slučaju pritužbi

gradana.

Radi utvrđivanja uticaja radova na kvalitet površinskih voda.

1000 KM po

uzorku.

Izvođač nadzora.

Izvođač radova u

saradnji sa ovlaštenom

laboratorijom.

Izgradnja Pojava erodiranih površina i klizišta u blizini gradilišta

U neposrednoj okolini gradilišta

Vizuelni nadzor Dnevno

Zbog utvrđivanja pojave erozije tla i klizišta uzrokovanih građevinskim radovima

Ugrađeno u troškove izvođenja nadzora

Izvođač nadzora

Izvođač nadzora

Izgradnja

Broj i vrsta zasađenih biljaka. Površina koja je podvrgnuta rehabilitaciji.

Na mjestu izvođenja građevinskih radova

Vizuelni nadzor i upoređivanje sa

planom rehabilitacije degradiranih

područja.

Nakon implementacije

plana rehabilitacije degradiranih

područja

Zbog potrebe vraćanja zemljišta u prvobitno stanje


Izvođač nadzora

Izvođač nadzora

Izgradnja

Lokacije na kojima se izvode radovi i vrijeme njihovog izvođenja.

Na mjestu izvođenja građevinskih radova

Vizuelni nadzor i upoređivanje sa

izvedbenim projektom.

U toku izvođenja

radova

Zbog zaštite vrsta koje žive u vodenom ekosistemu postojeće akumulacije.


Izvođač nadzora

Izvođač nadzora


Faze Koji parametar


praćenje

Kako će se vršiti




Stalno




Izgradnja Pojava buke i aerozagađenje

Na mjestu izvođenja radova

Standardna oprema za mjerenje kvaliteta

vazduha i nivo buke.

Po zaprimanju pritužbi građana

Radi utvrđivanja nivoa aerozag. i buke te uporedba sa zakons. granič.vrijed. U slučaju odstupanja dodatne mjere ublažavanja.

Izvođač nadzora

Izvođač nadzora

Izgradnja Kontrola radnog vremena.

Na mjestu izvođenja radova

Vizuelno i upoređivanje sa

planom organizacije gradilišta.

Po zaprimanju pritužbi građana

Radi utvrđivanja poštovanja radnog vremena i ograničenja emisije buke na dnevne radne sate.

Izvođač nadzora

Izvođač nadzora

Izgradnja

Implementacija plana organizacije gradilišta, zaprimljene pritužbe građana zbog smanjenja prohodnosti, povećanog saobraćaja i neuređenosti gradilišta i slično.

Na gradilištu

Vizuelno i upoređivanje sa

planom organizacije gradilišta.

Stalno

Radi utvrđivanja usklađenosti sa Planom organizacije gradilišta i izbjegavanja negativnih uticaja na stanovništvo


Izvođač radova

Izvođač nadzora

Izgradnja Upravljanje otpadom

Na gradilištu

Vizuelno i upoređivanje sa planom planom

upravljanja otpadom.

Stalno

Radi utvrđivanja usklađenosti sa Planom upravljanja otpadom i izbjegavanja negativnih uticaja na životnu životnu sredinu


Izvođač radova

Izvođač nadzora

Izgradnja

Broj evidentiranih nezgoda Postojanje higijenskih uslova za radnike, Korištenje zaštitne opreme

Na gradilištu Vizuelno i uvidom u evidenciju

Stalno u toku izvođenja radova

Radi utvrđivanje provedbe mjera zaštite na radu.


Izvođač radova

Izvođač nadzora


Faze Koji parametar


praćenje

Kako će se vršiti




Stalno




Izgradnja

Uticaj na stanovništvo zbog ograničavanja poslovne aktivnosti i prava na korištenja zemljišta

U lokalnoj zajednici

Uvidom u evidenciju

Nakon zaprimljenih pritužbi građana

Radi pravovremenog sprečavanja uticaja


Predlagač projekta

Predlagač projekta

Izgradnja

Kvalitet izvedenih radova Kvalitet materijala koji se ugrađuje

Na gradilištu Vizuelno

opažanje i kroz evidenciju

Stalno u toku izvođenja radova i uklanjanja gradilišta

Slab nadzor i ocjena kvalitete izvođenja radova može uzrokovati štete po okolinu, nekvalitetne konstrukcije i upotrebu nekvalitetnih materijala, što može dovesti do oštećenja konstrukcija i izložiti stanovnike rizicima i mogućim nesrećama

Korištenje Pojava korovskih biljaka i štetočina

Na lokaciji projekta

Vizuelna identifikacija i prebrojavanje

jedinki.

Dnevno

Radi utvrđivanja potrebe za primjenom fitofarmaceutskih sredstava

Korisnik sistema

Korisnik sistema

Korištenje. Količina zahvaćene vode (1/s).

Na vodozahvatu

Očitanje vodomjera i

vođenje evidencije.

Dnevno.

Kako bi se osiguralo odgovarajuće upravljanje vodom u sistemu i kompenzirali deficiti

Ugrađeni u troškove izgradnje.

Bruto plata za osobu zaduženu za održavanje sistema.

Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje. Pijezometarski nivo Na pijezometarskoj cijevi u bunaru

Očitanje nivoa Dnevno.

Kako bi se preveniralo prekomjerno crpljenje podzemne vode.


Uključeno u platu osobe zadužene za održavanje sistema.

Korisnik sistema.

Korisnik sistema.


Faze Koji parametar


praćenje

Kako će se vršiti




Stalno




Korištenje. Padavine (mm/dan). Na lokaciji podprojekta.

Očitanje padavina i vođenje

evidencije.

Po potrebi.

Kako bi se utvrdile količine padavina i prilagodile količine vode u sistemu za navodnjavanje.

50 KM po kišomjeru.


Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje. Brzina i pravac vjetra.

Na lokaciji podprojekta.

Očitanje anemometra i


Dnevno.

Radi utvrđivanje paramateara od značaja za poljoprivredu.

150 KM po anemometru.


Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje. Temperatura vazduha.


Očitanje termometra i vođenje

evidencije.

Dnevno.

Radi utvrđivanje parametara od značaja za poljoprivredu.

10 KM po termometru.


Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje.

Količina vode koja se koristi za navodnjavanje (mm/dan).

Na vodomjerima.

Očitanje vodomjera i


Dnevno. Radi utvrđivanja količina isporučene vode.



Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje. Temperatura zemljišta.


Očitanje instrumenta

i vođenje evidencije.

Dnevno.

Radi utvrđivanje parametara od značaja za poljoprivredu.

100 KM po termometru.


Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje.

Kvalitet zemljišta uključujući: Teške metale Azot i fosfor Soli Pesticidi.

Na reprezentativnim parcelama na lokaciji podprojekta.

Uzimanjem uzoraka.

Jednom godišnje.

Radi utvrđivanja uticaja poljoprivrednih aktivnosti na kvalitet zemljišta.

1000 KM po uzorku.

Korisnik sistema.



Faze Koji parametar


praćenje

Kako će se vršiti




Stalno




Korištenje.

Kvalitet vode (hloridi, nitrati, koliformne bakterije i pesticidi).

Na reprezentativnom bunaru i površinskom kopu.

Uzimanjem uzoraka

na bunaru i površinskom

kopu.

Dva puta godišnje u

karakteristični m hidrološkim situacijama.

Radi utvrđivanja uticaja poljoprivrednih aktivnosti na kvalitet podzemne vode.

1000 KM po uzorku.

Korisnik sistema.


Korištenje. Pojava korovskih biljaka i štetočina.


Vizualna identifikacija i prebrojavanje

Dnevno.

Radi utvrđivanja potrebe za primjenom fitofarmaceutskih sredstava.

Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje. Smrtnost pčela Kod uzgajivača pčela u okruženju.

Prebrojavanje jedinki.

Po potrebi.

Radi utvrđivanja uticaja nepravilne primjene fitofarmaceutskih sredstava.

Korisnik sistema.

Korisnik sistema.

Korištenje.

Pojava bolesti koje se dovode u vezu sa nepravilnim rukovanjem fitofarmaceutskim sredstvima.

Na lokaciji projekta.

Uvidom u evidenciju domova zdravlja.

Godišnje.

Radi utvrđivanja uticaja nepravilne primjene fitofarmaceutskih sredstava na zdravlje ljudi

Korisnik sistema.

Korisnik sistema.


5. KRATAK PREGLED ALTERNATIVA KOJE JE NOSILAC

PROJEKTA RAZMATRAO I NAVOĐENJE RAZLOGA ZA

IZABRANO RJEŠENJE, S OBZIROM NA UTICAJE NA ŽIVOTNU

SREDINU

Urađeno je nekoliko varijantnih rješenja za cijeli sistem navodnjavanja. Varijantisano je sa materijalom od koga se prave brana i nasipi akumulacionog jezera i sa usvojenim sistemom navodnjavanja (različiti prečnici cjevovoda zavisno od automatike) što je uzrokovalo različitim dimenzionisanjem cjevovoda na razmatranom području. AKUMULACIONO JEZERO Odabir varijantnih rješenja uslovljen je geomorfološkim karakteristikama terena te inženjersko- geološkim parametrima tla područja gdje je predviđena izgradnja akumulacije. Što se tiče inženjersko-geoloških uslova, lokaciju na kojoj je predviđena gradnja akumulacije karakteriše postojanje tla slabo vezanog stijenskog sastava proluvijalnih sedimenata krečnjačkog porijekla, transportovanog sa okolnog slivnog područja koncentrisanog na Bukov potok. Ovaj materijal bi se najbliže mogao klasifikovati kao zaglinjeni šljunak, dobre nosivost i relativno visoke vodopropusnosti. Na osnovu dostupnih podataka ovi slojevi se pružaju do dubine 7 do 10 metara, ispod koje se nalazi osnovna stijena krečnjačkog tipa značajne lokalne ispucalosti i vodopropusnosti. Lokacija na kojoj je predviđena akumulacija predstavlja klasično kraško polje sa velikom mogućnošću pojave uviranja vode iz akumulacije, što je iskustvo sa postojeće akumulacije i pokazalo. Da bi se voda iz akumulacije koristila što ekonomičnije kao bitan zahtjev se nametnula potreba da se tehničkim rješenjem obezbijedi vododrživost čitave akumulacije. Ovo je direktno uticalo i na odabir tehničkih riješenja za izradu tijela brane i nasipa koji osiguravaju akumulaciju. Kao najekonomičnija rješenja po pitanju izrade nasutih građevina uvijek se ima za cilj korištenje prirodnih resursa samog područja na kojima se te građevine nalaze. Materijali koji su najzastupljeniji za predmetni objekat su proluvijalni sedimenti krečnjačkog tipa-zaglinjeni šljunak, te karbonantne stijene. Ova dva tipa materijala su se samim tim i nametnula kao optimalna za prijedlog varijantnih rješenja izrade pregradnih profila brane i nasipa. Bitno je napomenuti da područje u neposrednoj blizini lokacije nema zabilježena značajna nalazišta gline koja bi se mogla koristiti za izradu vododrživog sloja ali ne znači da ta varijanta nije moguća, te bi se u okviru glavnog projekta eventualno mogla razmotriti i ova varijanta. Uslovi na terenu su nametnuli određena ograničenja u smislu odabira mogućih rješenja. Najveći uticaj na proces odabira optimalnog poprečnog presjeka ima činjenica da je lokacija na kojoj je predviđena akumulacija tipično kraško polje sa izraženom pojavom uviranja vode ka podzemnim vodonosnim slojevima, što je za posljedicu imalo to da je bilo koja varijanta nasipa i brane da se usvoji, zahtjevala uklapanje vododrživog dijela tijela brane i nasipa sa vododrživim slojem koji mora da se obezbijedi po čitavoj akumulaciji. Teoretski je moguća varijanta i sa samo djelomičnim zaptivanjem dna akumulacije ali bi to vjerovatno uzrokovalo preskupe istražne radove te je ova varijanta odbačena.


Gore navedene činjenice su suzile izbor odabira optimalnih rješenja pregradnih profila nasipa i brane te se kao optimalno nametnulo rješenje tipa nasipa i brane od homogenih materijala sa vodonepropusnim ekranom na uzvodnoj kosini. Vododrživost uzvodne kosine kod ove vrste nasutih garđevina se u prošlosti najčešće ostvarivala armirano-betonskim ili asfaltnim ekranom, dok se u današnje vrijeme sve više koriste materijali koji se prave od vještačkih sintetika. Idejnim rješenjem akcenat je stavljen na primjenu ovih vrsta materijala-geomembrana, za obezbjeđenje vododrživosti. Bitno je i ponoviti činjenicu da se ovim projektom mora obezbjediti i vododrživost čitavog prostora akumulacije te je i to imalo velik uticaj na usvojeno rješenje. Ovi sistemi su se pokazali kao veoma efikasni, naročito za ovakve vrste objekata. Veoma se dobro prilagođavaju deformacijama nasutih građevina, što kod krutih vododrživih ekrana nije bio slučaj. Razvojem tehnologije proizvodnje otklonjena je u prošlosti posjedovana mana trajnosti koja se znatno povećala. Današnje geomembrane imaju značajnu hemijsku, biološku i fizičku otpornost, znatnu trajnost, UV stabilnost, otpornost na atmosferlije. Bitno je naglasiti da je ugradnja ovih sistema veoma brza i jednostavna što ove sisteme nameće kao optimalne po pitanju ekonomičnosti. S obzirom na rečeno, u smislu izrade tijela brane, kao rješenja koja bi se mogla razmatrati nametnula su se sljedeća, a to su varijanta da se za izradu tijela nasipa i brane koristi materijal koji će se dobiti profilisanjem dna akumulacije - proluvijum, ili da se izradu gore spomenutih elmenata akumulacije koristi krečnjački kamen sa nekog od nalazišta u blizini. Oba rješenja imaju svoje prednosti i mane. Prednost korištenja proluvijuma je mala dužina transporta te dobar odnos uravnjavanja količina iskopa i nasipa, ali ima za manu zahtjev za većim nagibom kosina, samim tim i veću potrošnju materijala, zauzimanje veće korisne površine te osjetljivost ovih radova na vremenske prilike. Kameni nabačaj ima prednost u manjim dimenzijama poprečnog presijeka, bolje vodopropusnosti, povoljnija svojstva u smislu trajne konsolidacije samog trupa te bolje usklađenosti deformacionih svojstava sa krutom prelivnom građevinom, dok kao manu ima povećanje troškova transporta i nabavke materijala. CJEVOVODI ZA SISTEM NAVODNJAVANJA KAP PO KAP Urađene su 3 varijante. Sistem je zamišljen kao automatizovan i kombinovan (dio sistema gravitacioni, a dio potisni). Automatizacija se ogleda u tome da je ukupna površina podijeljena po sektorima što je prikazano na sledećoj slici kao varijantna rješenja i usvojena varijanta.


Slika br. 12 Varijantna rješenja i usvojena varijanta navodnjavanja površina u okolini akumulacije

I varijanta: Ova varijanta u gravitacionom sistemu kombinuje na smjenu krajnje potrosače sa lijeve i desne strane u prvoj fazi (određen vremenski period navodnjavanja zavisno od automatike kako se podesi) i preostale potrošače bliže sredini razmatranog područja. Potisni sistem radi na smjenu, u prvoj fazi desni potrošači navodnjavaju, a u drugoj lijevi kao na slici. Napomena: Ova varijanta zahtjeva elektromagnetne zatvarače sa svom potrebnom opremom i instalacijama do njih na svakom hidrantu kako bi se mogla izvesti automatika zatvaranja i otvaranja ventila. II varijanta: Ova varijanta u gravitacionom sistemu kombinuje na smjenu potrošače sa desne u prvoj fazi (određen vremenski period navodnjavanja zavisno od automatike kako se podesi) i preostale potrošače sa lijeve strane razmatranog područja. Potisni sistem radi na smjenu, u prvoj fazi desni potrošači navodnjavaju, a u drugoj lijevi kao na slici. III varijanta: Ova varijanta u gravitacionom sistemu navodnjava cijeli dio odjednom bez podjele na sektore. Potisni sistem radi na smjenu, u prvoj fazi desni potrošači navodnjavaju, a u drugoj lijevi kao na slici. Hidraulički proračun, odnosno simulacija rada projektnog rješenja urađena je u programskom paketu EPANET (Rossman,1993,EPANET User Manual). Programski paket „Epanet “ namijenjen je računskoj simulaciji tečenja pod pritiskom u zatvorenim sistemima (cjevovodima), u uslovima stacionarnog, odnosno blago promjenjivog režima tečenja.


Prema rezultatima ovoga programskog paketa usvojeni su prečnici cijevi potisnih i gravitacionih cjevovoda, kao i karakteristike pumpi u pumpnoj stanici. Analiza rada vodovodnog sistema vršiće se na osnovu hidrauličkog proračuna. Hidraulički proračun treba da utvrdi hidrauličko stanje sistema, da nađe pijezometarske visine u svim tačkama sistema i protoke kroz sve cijevi.

6. IZVOD IZ PLANSKOG AKTA

Izvod iz planskog akta područja treba dostaviti nosilac projekta prilikom podnošenja zahtjeva za izdavanje građevinske i ekološke dozvole.

7. INFORMACIJE O MOGUĆIM TEŠKOĆAMA NA KOJE JE

NAIŠAO NOSILAC PROJEKTA PRI PRIKUPLJANJU

PODATAKA

Tokom prikupljanja potrebnih informacija za izradu Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na društvo projekta izrade sistema za navodnjavanje na lokalitetu Ljubinsko polje, Opština Ljubinje, nije se naišlo na poteškoće.

8. NETEHNIČKI REZIME

Obuhvat projekta

Lokacija predmetnog projekta nalazi se u opštini Ljubinje, tačnije u Ljubinjskom polju. Ljubinjsko polje je krško polje u Istočnoj Hercegovini, u opšini Ljubinje. Zahvata površinu od 12 km². Dugačko je 8,3, a široko 2,2 kilometra. Pruža se pravcem sjeverozapad - jugoistok između planina Bjelasnice i Viduše, na nadmorskoj visini od oko 400-470 metara. Dno polja je građeno od kvartarnih slojeva, prekrivenih tankim slojem ilovače. Polje je jednim dijelom neproduktivno, a ostatak je pogodan za uzgoj duvana i za poljoprivredu. Značajna površina nalazi pod livadama i pašnjacima. Najveće naselje na obodu polja je jubinje, prema kome je i dobilo naziv, a ostala su Kruševica, Dubočica i dr. Akumulacija se planira izvesti na dijelu Ljubinskog polja nizvodno od postojeće akumulacije gledano na Bukov potok kao glavni dotok u obe akumulacije. Na osnovu projektovane potrebe količine vode koja je potrebna za navodnjavanje i topografskih uslova terena kao optimalno rješenje je usvojena akumulacija čija će se potrebna zapremina obezbijediti sa izradom nasute brane koja presjeca dolinu i koja se spaja sa novoprojektovanim nasipima sa desne i lijeve strane sa kojima kao cjelina predstavlja vještačku barijeru za formiranje akumulacije. Brana je dužine oko 95 metara. Visina brane kreće se od 0.5-12.0 m (od krajeva prema sredini pregradnog profila). Na sredini brane je predviđena izgradnja evakuacionog-prelivnog organa, odnosno lokalne saobraćajnice preko koje će biti ostvarena putna


komunikacija između dvije obale. Takođe, kroz tijelo pregradnog profila biće položene i odgovarajuće cijevi za gravitaciono navodnjavanje nizvodnih površina. Nasip na desnoj obali akumulacije je dužine oko 230 metara i pruža se čitavom dužinom obale, od postojeće brane do novoprojektovane, sa kojom se spaja. Nasip na lijevoj obali je manje dužine i ona iznosi oko 160 metara mjereno do novoprojektovane brane ka postojećoj. Visina nasipa i sa desne i sa lijeve strane je promjenjiva, prilagođava se topografiji terena i potreba iskopa za proširenje korita akumulacije, i iznosi od minimalno 0.5 metara do maksimalnih 4 metra.

Opis prethodno korištenih sistema za navodnjavanje

Strategija integrisanog razvoja opštine Ljubinje (2011. - 2021.) kao krovni strateški dokument definiše poljoprivredu kao generatora cjelokupnog privrednog razvoja ove opštine. Poljoprivredna proizvodnja i predstavlja osnovnu ili dopunsku djelatnost za 1000 od ukupno 1300 domaćinstava. Međutim, ograničavajući faktor daljeg razvoja i unapređenja poljoprivredne proizvodnje je nedostatak vodnih resursa (izvorišta, rijeka i sl.) za navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta. U skladu sa ovom činjenicom opština Ljubinje je pristupila izradi projekta Irigacionog sistema za navodnjavanje Ljubinskog polja koji se realizuje po fazama.

1. S tim u vezi, u 2007. godini je urađena prva faza koja se odnosila na rekonstrukciju i sanaciju postojećeg bazena (3300 m³ i 2600 m²), kao i na opravku i sanaciju postojećeg cjevovoda profila Ø 80 mm i dužine cca 4500 m.

2. Naredne 2008. godine riješeni su imovinsko-pravni odnosi i 2009. počela je

izgradnja druge faze Irigacionog sistema. Druga faza podrazumijevala je radove na: izgradnji nove mreže cjevovoda dužine 1100 m (dva kraka: dužine 350 m prema Dubočici i 750 m prema Vođenima), zemljane brane sa prelivom i slapištem te izgradnju akumulacije (obezbjeđena vodonepropusnost, odnosno ugrađena LDPE geomembrana na pripremljenu podlogu i geotekstil). Ovi radovi su završeni 2013. godine.

Iz postojeće akumulacije (50000 m³) moguće je intenzivno navodnjavati samo jedan manji dio Ljubinskog polja, jer ne postoje kapaciteti za navodnjavanje većih površina zemljišta te je za ovu namjenu neophodno, (nizvodno od postojeće akumulacije), izgraditi još jednu akumulaciju sa pratećim objektima što bi zaokružilo već postojeći sistem za navodnjavanje i stvorilo uslove za povećanu poljoprivrednu proizvodnju i razvoj seoskih domaćinstava i ukupnog razvoja opštine Ljubinje.

Potrebe za vodom

Područje Ljubinja ima deficit vodnih resursa i to u periodu kad su vode najpotrebnije. Površinske vode gotovo izostaju tako da je prisutan jedan povremeni površinski tok pod imenom Bukov potok. Bukov potok ponire sjeverozapadno od Ljubinja. Oticaj sa područja opštine je dominantno podzemni zahvaljujući velikim površinam izgrađenim od karbonatnih naslaga. Zona karstifikacije je duboka tako da voda koja se istaloži atmosferski ponire jako brzo.

Hidromodul navodnjavanja predstavlja dnevni, dekadni i mjesečni manjak u vrijeme vršne potrošnje tj. u mjesecu julu i avgustu a računa se na bazi višegodišnjeg prosjeka minimalno 10 god.


Proračun hidromodula navodnjavanja za ovaj projekat rađen je na osnonovu maksimalne evapotranspiracije za mjesec avgust, usvojene norme zalivanja i radnog vremena sistema za navodnjavanje. Potrebna količina vode za navodnjavanje planirane površine:

Qmax24= 230ha x 0,70 = 161 l/s Potrebna zapremina vode za navodnjavanje Dimenzionisanje akumulacionog jezera vrši se na bazi kumulativnog manjka. Kumulativni manjak za bezvodni period iznosi Σ=127,86mm.

V= 230ha x 127,86 = 294 078 m3 Ovu zapreminu možemo umanjiti za iznos postojeće akumulacije koja iznosi V=50 000m3 i eventualan doticaj tako da će novoprojektovano akumulaciono jezero biti zapremine V=245000 m3.

Opis mogućih uticaja Projekta

Uticaji u fazi izgradnje:

- Potencijalni negativni uticaj projekta uključuje: Štete uzrokovane radovima na izgradnji od strane izvođača radova uključujući odlaganje iskopane zemlje i drugih materijala iz iskopa;

- Dugoročni rizik od kontaminacije površinskih i podzemnih voda; - Erozija zemljišta povezana sa postojećim praksama poljoprivredne proizvodnje.

Za potrebe izgradnje nasipa neophodno je prisustvo građevinske mehanizacije (rovokopača, buldožera) manjih gabarita i radnika na terenu, te uspostavljanje zone gradilišta. Glavni uticaji izgradnje će uključivati upravljanje iskopanom zemljom i građevinskim otpadom, te otpadnim vodama i gorivima i mazivima na gradilištu, ali također mogu uključivati:

- Ometanje pristupa i kretanja; - Poremećaj u odvijanju poljoprivrednih aktivnosti koje proizlaze iz pristupa

ograničenja, sabijanje tla i kopanja kanala; - Otpad, buku, blato i prašinu na lokaciji i na pristupnim saobraćajnicama; - Oštećenje stabala ili drugog rastinja na mjestu izvođenja radova; - Uznemiravanje životinjskog svijeta na i u blizini područja.

Uticaji u fazi korištenja Pored mnogih značajnih koristi koje navodnjavanje ima u poljoprivrednoj proizvodnji, navodnjavanje može imati i neželjene posljedice, naročito ukoliko se nepravilno primjenjuje ili se primjenjuje u neodgovarajućim uslovima. Potencijalni negativni uticaji koji su identificirani u fazi korištenja se odnose na: (i) probleme sa zabarivanjem, zaslanjivanjem i erozijom zemljišta, (ii) kvalitetom površinskih i podzemnih voda zbog agro-hemijskog zagađenja, (iii) te poremećaju ekološkog balansa u smislu pojave određenih vrsta štetočina i korova. Zabarivanje zemljišta nastaje kada nivo podzemne vode pređe kritičnu visinu koja je nepovoljna za razvoj većine poljoprivrednih kultura. Za rješavanje problema zabarivanja zemljišta potrebno je odvodnjavanje i primjena drugih agromelioracionih mjera.


Zaslanjivanje zemljišta navodnjavanjem može nastati podizanjem nivoa podzemne vode koja je zaslanjena i kada se navodnjava vodom koja sadrži povećanu količinu soli, a naročito kada se primjenjuju velike zalivne norme. Primjena hemijskih sredstava u poljoprivredi uključujući primjenu fitofarmaceutskih sredstava i mineralnih i organskih đubriva transportnim mehanizmom procjeđivanja i površinskog oticanja mogu dospjeti u površinske vode i podzemne vode, te na taj način ugroziti njihov kvalitet. Nivo podzemne vode se nalazi relativno blizu ispod površine terena, te bi time eventualni uticaj bio značajniji. Većina sredstava za suzbijanje štetočina u poljoprivredi predstavlja opasne otrove za pčele i druge korisne insekte. Da bi se pri njihovoj primjeni izbjeglo trovanje pčela neophodno je primijeniti odgovarajuće mjere primjene ovih sredstva koje se odnose na vrijeme prskanja, vremenske prilike i odabir pesticida. Kod pripreme i nanošenja fitofarmaceutskih sredstava u slučaju neodgovarajuće zaštite korisnika može doći do trovanja. Rastvori pesticida mogu proći kroz kožu, disajne puteve (udisanje pare pesticida) ili probavni trakt (konzumiranje). Trovanja nisu samo akutne prirode (jednokratan unos velike količine, neposredan dodir s kožom), nego se mogu pojaviti i zbog dugotrajnog i ponavljajućeg nanošenja manjih količina, koje u primjeru jednokratnog unosa ne pokažu posljedice (hronična trovanja). Otpad koji nastaje od primjene pesticida se smatra opasnim otpadom, te se kao takav treba adekvatno privremeno skladištiti i odložiti u saradnji sa operaterima ovlaštenim za zbrinjavanje opasnog otpada. Mogući uticaji na društvo Prema dosadašnjim raspoloživim podacima na planiranoj lokaciji izgradnje sistema za navodnjavanje neće biti privremenog ili trajnog preseljenja stanovništva, samo je predviđena eksproprijacija koja će se izvršiti prema važećim direktivama, propisima i standardima.

Opis predviđenih mjera za sprečavanje, smanjivanje ili uklanjanje štetnih

uticaja Projekta

Mjere za ublažavanje u fazi prije izgradnje se odnose na ishodovanje svih relevantnih dozvola, te planiranje vezano za odabir najpovoljnije prostorne organizacije i načina izvođenja radova. Mjere za ublažavanje u fazi izgradnje uglavnom se odnose na implementaciju dobrih građevinskih praksi kako bi se izbjegli negativni uticaji na stabilnost tla, kvalitetu voda i zemljišta, te na nivo buke, kvalitet vazduha. Njihovo provođenje je odgovornost Izvođača radova i potrebno ih je, zajedno sa Planom praćenja stanja životne sredine uključiti u Ugovor sa izvođačem radova. Troškovi praćenja ovih mjera trebaju biti uključeni u troškove izgradnje, iako oni uglavnom uključuju mjere dobrog gazdovanja i obično ne zahtijevaju značajna finansijska sredstva. Klijent i imenovani nadzorni inženjer nadziraće provođenje mjera ublažavanja i Plana praćenja. Popis dobrih građevinskih praksi i Plan upravljanja otpadom koji trebaju biti ugrađeni u Ugovor sa izvođačem radova su dati u Prilogu ovog dokumenta. Mjere za ublažavanje u fazi korištenje se odnose na ublažavanje negativnih uticaja koji mogu nastati kao posljedica neadekvatnog korištenja i održavanja izgrađenih objekata. Takođe, mjere za ublažavanje u fazi korištenje se odnose na ublažavanje negativnih uticaja koji mogu nastati kao posljedica neadekvatnog korištenja i održavanja sistema, te upotrebe fitofarmaceutskih sredstava.


Pozitivni uticaji projekta na upravljanje okolinom Potencijalni pozitivni uticaji na životnu sredinu kroz implementaciju ovog projekta uključuju: (i) bolji nadzor nad korištenjem vodnih resursa; (ii) racionalnije korištenje vodnih resursa kroz poboljšani rad i održavanje; (iii) smanjenje rizika od zagađivanja vode hemikalijama. Dodatno zapošljavanje U slučaju nezaposlenosti i siromaštva u projektnom području, izvori radne snage neće biti smanjeni. Ako se zapošljava iz grupe nezaposlenih ili zapošljavanje ima uticaj na nezaposlenost, projekat stvara društven koristi zbog smanjene društvene podrške ili pomoći nezaposlenima. To je slučaj u projektima zaštite od poplava. Nastat će slijedeće društvene koristi od dodatnog zapošljavanja:

- Povećanje broja radnih mjesta tokom implementacije investicije (privremeni efekt); - Povećanje radnih mjesta zbog potrebe za obavljanjem poslova održavanja; - Nova radna mjesta kao posljedica ekonomskog razvoja koji je omogućen

implementacijom investicije.

9. PREGLED POTREBA ZA DOZVOLAMA

Organ nadležan za procjenu uticaja na životnu sredinu – Ekološke procjene su u nadležnosti Ministrastva prostornog planiranja, građevinarstva i ekologije RS. Procjene uticaja na životnu sredinu u RS se rade u sklopu procedure izdavanja ekološke dozvole. U cilјu dobijanja ekološke dozvole za projekat izgradnje sistema za navodnjavanje na lokalitetu Ljubinsko polje, Opština Ljubinje, u okviru izrade tehničke dokumentacije neophodno je obratiti se Ministarstvu za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske sa dokumentacijom definisanom odredbama člana 64. Zakona o zaštiti životne sredine (Sl. glasnik RS, br. 71/12). Ovo je potrebno zbog toga što predmetni projekat prema odredbama Pravilnika o projektima za koje se sprovodi procjena uticaja na životnu sredinu i kriterijumima za odlučivanje o potrebi sprovođenja i obimu procjene uticaja na životnu sredinu (Sl. glasnik RS, br. 124/12) spada u red projekata za koje resorno Ministarstvo u pojedinačnim slučajevima odlučuje o potrebi sprovođenja procjene uticaja. Ako Ministarstvo odluči da je potrebno raditi procjenu uticaja na životnu sredinu o tome donosi rješenje i nalaže nosiocu projekta da najkasnije u roku od šest mjeseci od dobijanja rješenja podnese zahtjev ovlašćenoj organizaciji za izradu studije uticaja, za aktivnosti određene Lokacijskim uslovima i tim rješenjem. Javna ustanova „Vode Srpske“ je nadležna za izdavanje vodoprivredne saglasnosti čiji uslovi čine sastavni dio ekološke dozvole. U skladu sa propisima RS o prostornom uređenju i građenju, za projekte izgradnje sistemanavodnjavanja potrebno je pribaviti odgovarajuće akte iz oblasti građenja i to urbanističku saglasnost, građevinsku dozvolu i upotrebnu dozvolu. Za projekte rekonstrukcije sistemanavodnjavanja potrebno je pribaviti građevinsku i upotrebnu dozvolu. Također, ova vrsta projekta podliježe proceduri davanja koncesije za crpljenje vode u svrhu navodnjavanja, koja je u RS, uređena Zakonom o koncesijama („Službeni glasnik RS“ br. 59/13).


Naredna tabela daje sažetak svih potrebnih instrumenata za predloženi projekat izrade sistema za navodnjavanje na lokalitetu Ljubinsko polje, Opština Ljubinje. Važno je naglasiti da podnosilac zahtjeva za vodne akte, koncesiju za vodozahvat te dozvole u skladu sa propisima o građenju jeste budući korisnik sistema. Tabela 7 Instrumenti potrebni u skladu sa procedurama SB i zakonima RS

Podprojekat Kategorija prema SB

Instrument ekološke procjene

Instrument u skladu sa propisima o vodama

Instrumentu skladu sa

propisima o građenju

Izgradnja sistema za navodnjavanje na lokalitetu Ljubinsko polje, Opština Ljubinje

B

Procjena uticaja na životnu sredinu,

Zahtjev za izdavanje

ekološke dozvole

Vodni akti Koncesija na pravo korištenja voda za

navodnjavanje

Urbanistička saglasnost

Dozvola za građenje Dozvola za upotrebu

10. ANALIZA O OPCIJAMA ZA SPREMNOST U SLUČAJU

INCIDENTNIH SITUACIJA

Pod incidentnim situacijama mogu se smatrati nepovoljni događaji nastali tokom eksploatacije sistema, bilo zbog havarija, ili zbog djelovanja više sile. Sa gledišta planiranog sistema posebno bitne sljedeće incidentne situacije:

do incidentnih izlivanja naftnih derivata može da dođe u fazi izgradnje, uslijed neispravne građevinske mehanizacije ili u toku manipulacije ovim materijama. Zbog toga je neophodno predvidjeti i sprovesti mjere i procedure u slučaju incidentnih situacija u toku izgradnje.

kvarovi na ustavama prelivnog dijela brane, koji mogu da dovedu u pitanje njihovu funkcionalnost i konstrukcijsku bezbjednost;

oštećenje betonskih dijelova konstrukcija brana, koje se determinišu vizuelno ili na instrumentima oskultacionog sistema;

geotehničko-konstrukcijska oštećenja nasutih dijelova brana i zaštitnih nasipa tokom evakuacije velikih voda;

mogućnost pojave indukovanih zemljotresa. Za novu akumulaciju najveća incidentna situacija jeste prolom brane. Pri projektovanju brane, pošlo se od zahtjeva da se ostvari maksimalna bezbjednost. Brana ispunjava uslove hidrauličke, statičke i konstrukcione stabilnosti i, u toku eksploatacije, nalaziće se pod oskultacijama i analizama ponašanja. Ukoliko bi se pokazalo da su neke vrijednosti oskultacionih mjerenja upozoravajuće, predviđena je mogućnost brzog obaranja nivoa u akumulaciji. Obzirom na sve preduzete mjere zaštite prolom brane je najpesimističnija situacija koja se analizira. Zakonski zahtjev je da se uradi projekat proloma brane radi proračuna prostiranja poplavnog talasa uslijed hipotetičkog rušenja brane. Za poznato vrijeme dolaska čela talasa potrebno je uraditi plan uzbunjivanja i evakuacije ljudi iz ugroženih područja. Nakon završetka objekata, a već tokom punjenja akumulacije može doći do pojave indukovane seizmičnosti, tj. do pojačane seizmičke aktivnosti područja. Najjači izmjereni zemljotres u ovom rejonu je 5.8 stepeni po Rihteru. Projektant je pri dimenzionisanju objekata vodio računa o izmjerenim i mogućim intenzitetima zemljotresa. Planskim


punjenjem akumulacije moguće je efekte indukovane seizmičnosti umanjiti. Pojačana seizmička aktivnost ima negativne efekte kako na ljude tako i na životinje u pogođenoj oblasti. U toku izrade projekta akumulacije, efekti ovakvih incidentnih situacija se moraju predvidjeti i u skladu sa tim uključiti odgovarajuća rješenja kroz planiranje izlivnih površina, izgradnju potrebnih rezervoara, itd.

11. PLAN UPRAVLJANJA OTPADOM

Plan upravljanja otpadom dat je u Prilogu 1.

12. PRILOZI

PRILOG BR 1 Plana upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na društvo | 1

PRILOG BR. 1: PLAN UPRAVLJANJA OTPADOM


1. UVOD Upravljanje otpadom je provođenje propisanih mjera postupanja sa otpadom u okviru sakupljanja, transporta, skladištenja, ponovnog iskorištenja i odlaganja otpada, uključujući i nadzor nad tim aktivnostima. U skladu sa članom 22 Zakona o upravljanju otpadom („Sl. glasnik RS“ 111/13, operator postrojenja za koje je potrebna ekološka dozvola izrađuje Plan o upravljanju otpadom. U skladu sa članom 22. Zakona o upravljanju otpadom (»Službeni glasnik Republike Srpske« br. 111/13) odgovorno lice postrojenja za koja je prema Zakonu o zaštiti životne sredine potrebna ekološka dozvola, mora odrediti lice koje će vršiti poslove koordinisanja upravljanja otpadom - koordinatoara za otpad. U cilju potpunog razumijevanja ovog Plana, u nastavku se daju pojašnjenja osnovnih pojmova koja se koriste, a proizlaze iz Zakona o upravljanju otpadom:

- “otpad” znači sve materije ili predmete koje imalac odlaže, namjerava odložiti ili mora odložiti u skladu sa jednom od kategorija navedenih u podzakonskom aktu kojeg donosi ministar nadležan za zaštitu životne sredine, a nalaze se u Katalogu otpada usvojenom u posebnom zakonskom propisu; („Sl. Glasnik RS“ 111/13);

- "komunalni otpad" - znači iz domaćinstva i ostali otpad, koji je po svojoj prirodi ili sastavu sličan otpadu iz domaćinstva;

- "opasni otpad" - znači otpad koji je utvrđen posebnim propisom i koji ima jednu ili više karakteristika datih u podzakonskom aktu koji donosi ministar nadležan za zaštitu životne sredine koje uzrokuju opasnost po zdravlje ljudi i životnu sredinu, po svom porijeklu, sastavu ili koncentraciji, kao i otpad koji je naveden u katalogu otpada kao opasni otpad i regulisan posebnim propisima;

- "neopasni otpad" - znači otpad koji nije definisan kao "opasni otpad"; - "inertni otpad" - znači otpad koji nije podložan značajnim fizičkim, hemijskim ili

biološkim promjenama. Inertni otpad se neće rastvarati, spaljivati ili na drugi način fizički i hemijski obrađivati, biološki razgrađivati ili nepovoljno uticati na druge supstance sa kojima dolazi u kontakt na način da prouzrokuje zagađenje životne sredine ili ugrožavanje zdravlja ljudi;

- "imalac" znači svako fizičko ili pravno lice, koje posjeduje otpad; - "proizvođač" je pravno ili fizičko lice čijom djelatnošću se proizvodi otpad ili pravno

ili fizičko lice koje obavlja predtretman, sortiranje ili druge operacije koje dovode do promjena fizičkih karakteristika ili sastava otpada;

- "pravno ili fizičko lice" je fizičko ili pravno lice odgovorno za bilo koju vrstu djelatnosti upravljanja otpadom;

- "upravljanje otpadom" – je sistem djelatnosti i radnji koji podrazumijevaju prevenciju nastanka otpada, smanjivanje količine otpada i njegovih opasnih karakteristika, tretman otpada, planiranje i kontrolu djelatnosti i procesa upravljanja otpadom, transport otpada, uspostavljanje, rad, zatvaranje i održavanje uređaja za tretman otpada nakon zatvaranja, monitoring, savjetovanje i obrazovanje u vezi djelatnosti i radnji upravljanja otpadom.

2. UPRAVLJANJE OTPADOM U FAZI IZGRADNJE 2.1. Klasifikacija otpada koji se javlja u fazi izgradnje i uklanjanja objekta U nastavku se određuje klasifikacijski spisak svih vrsta otpada koje mogu nastati u toku pripreme, uređenja i zatvaranja gradilišta u toku građenja i u fazi zatvaranja objekta. Za svaku kategoriju daju se smjernice za postupanje odnosno, načine sakupljanja, prijevoza, prerade i odstranjivanja otpada.


Tabela 1 Klasifikacija otpada koji se javlja u toku izgradnje

Br. Grupa Šifra

Neopasni otpad

1. OPŠTINSKI OTPAD

1.1. Miješani opštinski otpad 20 03 01

1.2. Papir i karton 20 01 01

1.3. Plastika 20 01 39

1.4. Drvo 20 01 38

2. GUME

2.1. Potrošene gume 16 01 03

3. GVOŽĐE

3.1. Struganje i obrada ferometala 12 01 01

3.2. Struganje i obrada obojenih metala 12 01 03

3.3. Gvožđe i čelik 17 04 05

4. GRAĐEVINSKI OTPAD I OTPAD OD RUŠENJA

4.1. Beton 17 01 01

4.2. Cigle 17 01 02

4.3. Pločice i keramika 17 01 03

Mješavina betona, opeke i keramičkih pločica koje ne sadrže opasne materije

17 01 07

4.4. Drvo, staklo i plastika 17 02 01, 02 i 03

Zemlja i kamenje, iskopana zemlja radom bagera 17 05 04 i 06

4.5. Izolacioni materijali 17 06 04

4.6. Miješani otpad od građenja i rušenja drugačiji od onih navedenih pod 17 09 01, 17 09 02 i 17 09 03

Opasni otpad

1.0. OTPADNA ULJA, BITUMEN,SUPSTANCE KOJE SADRŽE ULJA

1.1. Mješavine bitumena koje sadrže katran od uglja 17 03 01*

1.2. Biorazgradiva hidraulična ulja 13 01 12*

1.3. Mašinska ulja 13 02 06* i 07*

1.4. Ambalaža koja sadrži ostatke opasnih materija ili su kontaminirane sa štetnim tvarima

15 01 10*

1.5. Olovne baterije 16 06 01*

1.6. Apsorbenti, materijali za filtere, krpe za brisanje, zaštitna odjeća, koji su kontaminirani opasnim supstancama

15 02 02*

1.7. Neorganska sredstva za zaštitu drva 03 02 04*

1.8. Otpad nastao iz primjene i uklanjanja boja i lakova 08 01 11*, 13*, 15*,17*,19* i 21*

1.9. Mješavina ulja i masti iz uljnih/vodnih separatora 19 08 10*

1.10. Sintetička ulja za prenos toplote 13 03 08*

2.2. Plan upravljanja otpadom u fazi izgradnje i uklanjanja objekta Metode prikupljanja, skladištenja i rukovanja sa otpadom Cilj selektivnog prikupljanja, skladištenja i rukovanja otpadom je spriječiti ugrožavanje čovjekova zdravlja i životne sredine, a posebno ispuštanje štetnih materija u vode i tlo. Skupljanje i skladištenje otpada će biti organizovano na prostoru gradilišta, a temelji se na osnovnim načelima upravljanja otpadom:

- Načelu odvojenog prikupljanja, - Prevencije, - Reciklaže.


Otpad nastao na području gradilišta će se skupljati selektivno, odnosno u odvojenim posudama u skladu sa klasifikacijom otpada. Sakupljani otpad se ne smije spaljivati na licu mjesta na otvorenom. Osnovni princip je odvajanje opasnog od neopasnog otpada, zatim odvajanje građevinskog od ostalih kategorija, te posebno odvajanje otpada koji se može reciklirati. Opasni otpad i njihova ambalaža moraju biti označeni u skladu sa propisima koji uređuju označavanje opasnih stvari. Opasni otpad treba skupljati i sortirati po kategorijama koje su definisane u gornjoj tabeli. Otpadna ulja treba skupljati i čuvati odvojeno. Zabranjeno je izlijevanje otpadnih ulja u površinske i podzemne rijeke, kanalizaciju ili na tla, što važi i za tvari u kojima su mineralna ili sintetička ulja. Skladištenje ili čuvanje razdvojenog otpada se izvodi na za to posebno određenim mjestima u odgovarajuće kontejnere:

- Kontejner za opasni otpad- miješani opasni otpad (15 01 10*, 16 06 01*, 15 02 02*, 08 01 11*, 13*, 15*, 17*, 19* i 21*, 03 02 04*),

- Kontejner za neopasni otpad- miješani opštinski otpad (20 03 01), - Kontejner za neopasni otpad- miješani ambalažni otpad koji se može reciklirati (20

01 01 , 38 i 39), - Kontejner za neopasni otpad – miješani metalni otpad koji se može reciklirati (12

01 i 03 i 17 04 05). Kontejneri moraju biti proizvedeni za navedene namjerne, iz kojih materijali ne smiju curiti. Svaki kontejner mora biti odgovarajuće označen. Skupljena otpadna ulja (13 02 06* i 07*) će se skladištiti u burad ili druge odgovarajuće posude, tako da ne može doći do isticanja. Servisiranje vozila se smije odvijati isključivo na servisnom platou koji je udaljen od vodotoka i osjetljivih područja, gdje će se pozicionirati i burad za čuvanje otpadnih ulja. Za zbrinjavanje kategorija građevinskog otpada, Izvođač treba predvidjeti privremene i trajne lokacije za deponovanje duž trase, u zoni građenja i na posebnoj lokaciji. Privremene deponije potrebne su za deponovnje humusa, iskopanih materijala, kao i za manje količine tamponskog materijala i kamenih frakcija. Izvođač je dužan identifikovati lokacije za stalno i privremeno deponovanje te ishodovati sve potrebne saglasnosti. Odvoz otpada Proizvođač otpada će sav selektivno prikupljeni otpad predati ovlaštenim preduzećima za prikupljanje, transport i preradu otpada u skladu sa Zakonom o otpadu („Sl. glasnik RS“ 111/13). U postupku traženje najbolje ponude za odvoz (opasnog) otpada proizvođač će od ponuđača zatražiti dokaz o registraciji za obavljanje poslova upravljanja otpadom u skladu sa odgovarajućim propisima. Izvođač će potpisati ugovor sa odabranom firmom.


Vođenje evidencije Proizvođač otpada će voditi evidenciju o vrsti i količinama otpada koji proizvede. Evidencija podrazumijeva sljedeće podatke:

- Podaci o proizvedenom otpadu i uzrocima njihova nastanka; - Skladištenje otpada; - Uklanjanje otpada.

Proizvođač će za svaku pošiljku otpada pripremiti evidencijski list u dva primjerka, čiji jedan primjerak predaje Preduzeću za prikupljanje, transport i preradu otpada, a jedan čuva u vlastitoj arhivi. Evidencijske liste predanog otpada treba čuvati u stalnom uredu Izvođača a kopiju na privremenim lokacijama radi inspekcije. Odgovornost Izvođač je dužan imenovati lice koje će biti odgovorno za poslove nadzora nad upravljanjem otpada na gradilištu (koordinatora za otpad).


3. UPRAVLJANJE OTPADOM U FAZI KORIŠTENJA 3.1. Klasifikacija otpada koji se javlja u fazi korištenja U fazi korištenja otpad se javlja kod održavanja pumpnih stanica ili drugih objekata sistema npr. u slučaju potrebe za zamjenom cijevi radi kvarova, pucanja ili sličnog. Pumpne stanice su predviđene kao automatske bez posade, tako da jedini otpad koji se može javiti je otpad nastao od održavanja elektroenergetske opreme i pumpi za vodu. U nastavku se prezentiraju vrste otpada koji nastaje na pojedinim lokacijama u toku korištenja. Tabela 2 Klasifikacija otpada koji se javlja u toku korištenja sistema

Br. Grupa Šifra

Neopasni otpad

1. OPŠTINSKI OTPAD

1.1. Miješani opštinski otpad 20 03 01

2. GRAĐEVINSKI OTPAD I OTPAD OD RUŠENJA

2.1. Plastika 17 02 03

2.2. Zemlja i kamenje, iskopana zemlja radom bagera 17 05 04 i 06

Opasni otpad

1.0. OTPADNA ULJA, BITUMEN,SUPSTANCE KOJE SADRŽE ULJA

1.1. Mašinska ulja 13 02 06* i 07*

1.2. Ambalaža koja sadrži ostatke opasnih materija ili su kontaminirane sa štetnim tvarima

15 01 10*

1.3. Apsorbenti, materijali za filtere, krpe za brisanje, zaštitna odjeća, koji su kontaminirani opasnim supstancama

15 02 02*

3.2. Upravljanje otpadom u fazi korištenja Skupljanje i skladištenje otpada će se i u ovom slučaju temeljit će na načelima prevencije i odvojenog prikupljanja. Upravljanje otpadom prezentira se kao što slijedi: U fazi rada i održavanja sistema moguće je da će doći do pojave taloga u kanalima za odvodnjavanje (talozi od pranja i čišćenja 02 01 01) koje je potrebno redovno čistiti i odložiti na adekvatan način. Ovaj otpad koji se uglavnom sastoji od zemlje i otpadnih biljnih tkiva treba tretirati zajedno sa otpadnim biljnim tkivima. Prilikom redovnog održavanja elektroenergetske opreme i pumpi za vodu u pumpnim stanicama nastaje otpad u vidu zamašćenih i zauljenih krpi, otpadnih ulja i drugo, označen kao 15 02 02* u Tabeli 1. Ovaj otpad treba prikupiti, selektirati i privremeno odložiti na lokaciji planiranih objekata za vrijeme trajanja održavanja. Za čuvanje skupljenih otpadnih ulja (13 02 06* i 07*), koja spadaju u opasni otpad, nabavit će se burad ili druge odgovarajuće posude, propisno označene, tako da ne može doći do zagađenja okoliša. Ovako prikupljen otpad plasirati preduzećima koja se bave zbrinjavanjem ove vrste otpada sa kojim korisnici sistema. U slučaju mjestimične pojave curenja ulja i masti, iste treba odstraniti krpom, a zauljene krpe privremeno odložiti u metalnu burad. Mast koja se mjestimično odstranjuje sa opreme, zbog pojave mehaničkih čestica ili zbog zamjene, treba odstraniti na isti način. Prilikom izvođenja radova kod zamjene cijevi u slučaju kvarova, pucanja cijevi ili sličnog zemljani sloj (17 05 04 i 06) posebno deponirati i nakon postavljanja cijevi vratiti. Eventualni višak materijala nakon sanacije potrebno je deponovati na unaprijed predviđenim lokacijama, do odvoza na deponiju.


Sakupljani otpad se ne smije spaljivati na licu mjesta na otvorenom. Odvoz otpada Za odvoz i zbrinjavanje svih nastalih vrsta otpada potrebno je sklopiti ugovore sa preduzećima koje imaju ishođene sve potrebne dozvole za upravljanje otpadom. Proizvođač otpada će sav (selektivno) prikupljeni otpad predati operatoru, odnosno ovlaštenim preduzećima za prikupljanje, transport i preradu otpada u skladu sa Uredbom o selektivnom prikupljanju, pakovanju i označavanju otpada, koja preuzimaju obvezu transporta do konačne prerade otpada, odnosno konačnog zbrinjavanja. Konačno zbrinjavanju komunalnog otpada će se vršiti redovno na općinskoj/regionalnoj deponiji kamionima opštinskog javnog komunalnog preduzeća prema ugovoru koji treba sklopiti sa njima. Opasni otpad će se predavati ovlaštenim operaterima za opasni otpad. U toku transporta mora biti označen i pakiran u skladu sa posebnim propisom. Prijevoz opasnog otpada mora biti usklađen sa općim zahtjevima za prijevoz opasnih roba. Transport opasnog otpada bit će praćen odgovarajućom dokumentacijom utvrđenom u skladu sa Pravilnikom o kategorijama otpada, karakteristikama koje ga svrstavaju u opasni otpad, djelatnostima povrata komponenti i odlaganja otpada. Vođenje evidencije Korisnika sistema će voditi evidenciju o nastajanju svih vrsta otpada na lokaciji. Potrebno je voditi zapise o vrsti i količinama otpada. Proizvođač će za svaku pošiljku otpada pripremiti evidencijski list u dva primjerka, čiji jedan primjerak predaje ovlaštenom preduzeću a jedan čuva u vlastitoj arhivi. Na osnovu pohranjenih dokumenata se lako utvrđuje tačna količina predanog opasnog i neopasnih otpada.


PRILOG BR. 2: DOBRE GRAĐEVINSKE PRAKSE


Zahtjevi u pogledu dobrih građevinskih praksi koji će biti uključeni u Ugovor o izvođenju radova su slijedeći: Opšti zahtjevi:

- Izvođači će biti dužni slijediti praksu dobre okolišne gradnje u svim građevinskim djelatnostima, te smanjiti na najmanju moguću mjeru štete nanesene vegetaciji, tlu, podzemnim vodama, površinskim vodama, krajoliku, kao i uznemiravanje naselja i lokalnih komunikacija.

- Primjena zaštite okoliša i mjera za ublažavanje, kao i monitoring, provodit će se paralelno s građevinskim aktivnostima. Oni će početi u trenutku kada se radnici, oprema i/ili materijal smjeste na gradilište, a završit će s prestankom građevinskih radova, kada svi radnici, oprema i/ili materijal napuste gradilište i kada okoliš bude vraćen u prvobitno stanje.

- Izvođač ima obvezu da imenuje koordinatora za zaštitu na radu i zaštitu okoliša koji će biti odgovoran za osiguranje usklađenosti sa zakonima i ciljevima zaštite okoliša, sigurnosti na radu i zaštite od požara.

- Izvođač treba osigurati red, disciplinu i profesionalnu odgovornost svih zaposlenika na gradilištima. Rad i boravak moraju biti ograničeni isključivo na zonu građevinskih radova, a štetu na privatnom vlasništvu, zemljištu i usjevima treba izbjegavati. Treba osigurati redovne kontakte s predstavnicima lokalnih stanovnika (mjesnih zajednica) sa svrhom razmjene informacija ili radi pronalaženja rješenja za eventualne sporove (nastale povredom prava vlasništva, oštećenjima prilikom građevinskih radova, itd.).

Snabdijevanje i prevoz materijala

- Prilikom kupovine materijala za izgradnju nasipa za odbranu od poplava, Izvođač će odabrati proizvođača/dobavljača koji radi u skladu s važećom okolišnom dozvolom, ukoliko mu je ista potrebna u skladu sa Zakonom o zaštiti životne sredine RS („Službeni glasnik RS“ br. 71/12), ili drugim okolišnim standardima koji su priznati u BiH i/ili EU.

- U cilju sprječavanja emisije prašine, Izvođač je dužan prevoziti asfalt, šljunak, kamen, zemlju i drugi materijal u kamionima prekrivenim ceradom. Prevoz kamena i šljunka vrši se u vlažnom stanju. Brzina vozila ne smije prelaziti 30 km/h. Izvođač će izbjegavati nepotrebne vožnje.

Organizacija gradilišta

- Izgradnja bi trebala početi (ako je moguće) u doba godine kada se mogu koristiti prednosti suhog tla, tj. kada je zbijanje i degradacija kroz korištenje na minimalnoj razini.

- Koristit će se odgovarajuće mašine i/ili zaštitne ploče koje bi mogle spriječiti zbijanja tokom uklanjanja zemljišta, npr. korištenjem tračnica ili pneumatika niskog tlaka na mjestima koja ukazuju na mogućnost zbijanja. Koristit će se odgovarajući postupci za odvojeno uklanjanje, rukovanje, skladištenje i zamjenu humusa i podzemlje.

- Izvođač će uspostaviti privremeno odlagalište za građevinski materijal, prostor za ispiranje pumpi za beton i miješalica, te prostor za pranje auto-guma s odgovarajućim sredstvom za čišćenje. Privremena odlagališta za iskopni materijalom (zemlja) bit će smanjen na maksimalno 2 m visine, kako bi se spriječilo zbijanje uzrokovano težinom zemlje, a vrijeme čuvanja će se smanjiti na minimum.

- Izvođač će osigurati da je sva građevinska oprema licencirana i odobrena u skladu s lokalnim propisima, i ako je moguće, certificirana u skladu sa standardima EU.

- Izvođač radova dužan je koristiti moderne mašine i vozila koji zadovoljavaju okolišne standarde u pogledu emisije štetnih gasova (potpuno izgaranje). Također će koristiti filtere za smanjenje emisije čestica čađi, i gorivo sa povoljnom hemijskom strukturom (nizak sadržaj sumpora) i učinkovito/sigurno pretakanje.


- Izvođač radova dužan je koristiti moderne mašine i vozila koji predstavljaju izvore buke (motor, ispušni sistem). Ovo uglavnom podrazumijeva nabavku novih mašina ili provođenje mjera za ugradnju dodatne zvučne izolacije, kao i njeno konstantno održavanje. Osim toga, preporučuje se da mašine jedino trebaju raditi u razdoblju 07-17 sati na svim dionicama trase čija udaljenost od najbliže stambene kuće iznosi manje od 60 m.

- Izvođač radova dužan je koristiti biorazgradiva maziva i ulja za mjenjače. Održavanje, punjenje i čišćenje mašina mora biti obavljeno izvan gradilišta i izvan područja s površinskom vodom.

- Izvođač će odrediti i slijediti kontrolne mjere za prašinu koja nastaje tokom rukovanja s opremom i/ili prilikom radova na obnovi. Izvođač mora dostaviti plan u kojem su predloženi putevi za prevoz materijala, a također treba dati izjave o predloženoj metodi za kontrolu prašine na mjestima gdje se ne može izbjeći prevoz kroz naselja.

- Izraditi projekt organizacije gradilišta sa odgovarajućim rješenjima za odvodnju i tretman sanitarnih otpadnih voda, kao i oborinske vode iz zone gradilišta. Odvoditi korištenu vodu sa gradilišta sa odgovarajućim kanalizacionim sistemima, po potrebi sakupljati u vodonepropusnim spremnicima i tretirati na propisani način (bilo na licu mjesta, ili na udaljenoj lokaciji), a prije ispuštanja u recipijent ili sistem gradske kanalizacije.

- Izvođač će osigurati da se parkirna mjesta mašina i vozila te smještajni kontejneri radnika ne nalaze unutar šumskih područja, da ne utječu na vodotoke i ne utječu na ugroženu floru i faunu.

- Izvođač će osigurati zaštitu područja koja su osjetljiva na eroziju s agentima stabilizacije (privremene brane, ograde, jame) i presađivanje nakon završetka građevinskih radova.

Izvođenje građevinskih radova

- Kako se ne bi ugrozila stabilnost tla, na nestabilnim ili uslovno stabilnim terenima, građevinski radovi će se obavljati u kraćim intervalima.

- Tokom izvođenja zemljanih radova, humusni sloj će se odlagati na hrpe koje neće biti više od 2 m i bit će zaštićen od zagađenja kako bi zadržao svoju plodnost.

- U cilju smanjenja negativnih uticaja na rijeku i riječne obale na minimum, aktivnosti na izgradnji koje se vrše na ili u blizini površinskih vodnih tijela, trebaju se provoditi u vrijeme sezone malih voda, koja je najčešće u razdoblju od jula do septembra. Preporučuje se da se ovo uzme u obzir prilikom pripreme rasporeda aktivnosti.

- Sva rukovanja sa naftom i njenim derivatima u procesu izgradnje i nabavke mašina, obavljaju se uz najveće mjere zaštite radi izbjegavanja prolijevanja. Sva ambalaža za naftu i ostale naftne derivate mora biti sakupljena i odnesena na kontrolirano odlagalište Izvođača, odakle će biti odvezeni od strane ovlaštenog komunalnog poduzeća. U slučaju nesreća, izlijevanja goriva ili maziva u okoliš, potrebne su hitne intervencije u skladu s postupcima za ispuštanje goriva i maziva.

- Mašine i vozila se neće prati u zoni radova. - Otpadne vode iz WC-a radnika neće biti ispuštene u zemlju niti u vodotoke. - Otpadom će se upravljati u skladu sa Planom upravljanja otpadom (detalji su dati u

nastavku). - Odlaganje iskopanog materijala i bilo kakvog drugog čvrstog otpada u vodotoke bit

će zabranjeno. - Vožnja mašina u rijekama, potocima, ili na njihovim obalama ne bi trebala biti

dozvoljena, osim u situacijama kada se to ne može izbjeći zbog izgradnje neke posebne strukture.

- Dna korita rijeka će biti zaštićena i ne smiju biti potpuno blokirana tokom kopanja u cilju zaštite postojećih vodnih koridora za neometanu komunikaciju između živih vrsta koje žive na dnu i onih koji slobodno plivaju. Restauraciju postojećih obala treba osigurati kroz sadnju odgovarajuće vegetacije na oštećenim terenima.


- Izvođač će provesti odgovarajuće mjere kontrole prometa, u skladu sa zakonom, za vrijeme trajanja ugovora, i takve mjere moraju najprije biti odobrene od strane Nadzornog inženjera. Mjere za upravljanja sigurnosti u prometu će uključivati privremenu rasvjetu i odgovarajuću signalizaciju tokom kopanja i radova na rehabilitaciji.

- Izvođač treba imenovati stalno osoblje koji će biti angažirano na pitanjima sigurnosti u prometu, te će biti odgovorno za provedbu mjera sigurnosti prometa i provedbu prometnih mjera koje su propisane državnim zakonima, a koje će uključivati: (I) pregled stanja i položaja opreme za kontrolu prometa u upotrebi, (II) pregled nacrta - dio koji se odnosi na opremu za kontrolu prometa koja je potrebna za osiguranje sigurnog i učinkovitog protoka prometa, (III) ispravka svih prometnih nedostatka gdje je to primjenjivo, (IV) kontrola radnih zona, rukovanje opremom i skladištenje, rukovanje materijalom i skladištenje vezano uz sigurnost u prometu.

- Izvođač ne smije ostaviti iskopane rovove bez nadzora, te mora ograditi i označiti sve otvorene rovove kako bi se spriječile eventualne nesreće.

Organizacija gradilišta nakon završetka radova

- Izvođač također mora ukloniti sve posebne objekte i mjesta koja se koriste kao podrška izgradnji uključujući privremene zgrade i njihove temelje, privremene instalacije (elektro, vodne i kanalizacijske instalacije) i opremu (bazen za sedimentaciju), vraćanje privremenih cesta u prvobitno stanje (posebno u šumskom području i na privatnoj imovini), i radnih površina, uklanjanje ograde, znakova i obavijesti.

- Izvođač će ukloniti sav građevinski otpad. - Sva građevinska područja i ostala područja koja su bila pod uticajem tokom

izgradnje, vratit će se u prvobitno stanje, ovisno o budućem korištenju zemljišta. - Aktivnosti na vraćanju u prvobitno stanje će započeti odmah nakon zakopavanja

cijevi. - Građevinsko područje se mora zasaditi vrstama sačuvanim u tresetu i dopunjeno

odgovarajućim materijalom, ako je potrebno. - Poljoprivredne površine moraju se vratiti u stanje koje je prikladno za

zemljoposjednika kako bi mogli ponovno saditi vlastite zasade


PRILOG BR. 3: DETALJNA ANALIZA DRUŠTVENE PROCJENE


1. REZULTATI KVALITATIVNOG ISTRAŽIVANJA

1.1. Pregled postojećih informacija

Lokacija predmetnog projekta nalazi se u opštini Ljubinje, tačnije u Ljubinjskom polju. Najveće naselje na obodu polja je Ljubinje, prema kome je i dobilo naziv, a ostala su Kruševica, Dubočica i dr. Područje ima povolјan geografski položaj, relativno povolјne prirodne uslove za proizvodnju u organskom postupku, izvjesnu tradiciju, a s druge strane mali i usitnjeni zemlјišni posjed, zastarjelu mehanizaciju, nepovolјnu starosnu strukturu proizvođača. Na osnovu dugoročnih planova predstavnika lokalne zajednice i poljoprivrednih proizvođača konstatovano je da opredjeljenje proizvođača proizvodnja voća i povrća. Ako se planirana zalivna površina želi koristiti za ovaj vid proizvodnje onda se kao jedino prihvatljivo rješenje može predložiti metoda kap po kap. Prema vlasničkoj strukturi, opština Ljubinje je vlasnik oko 220 hektara zemlјišta u Ljubinjskom polјu i znatnih površina pašnjaka, krša i šume na sjevero-istočnim i jugo-istočnim dijelovima opštinskog atara; ostalo zemlјište je privatno. Najintenzivnija aktivnost odvija se na zemlјištu Ljubinjskog polјa, gdje je na opštinskom zemlјištu zasad višnje na oko 120 hektara, zasad jabuke na oko 30 hektara, uz nešto neobrađenih površina.

Tokom pripreme socioloških istraživanja i same lokacije planiranih aktivnosti identifikovani su ključni akteri:

1. Opština Ljubinje

2. PZ "STELA" Ljubinje i

3. Poljoprivrednici naselja Dubočica, Štit, Vođeni, Krajpolje, Ograda, Grablje i Gradac.

Za potrebe predmetnih istraživanja intervjuisali smo predstavnike identifikovanih ključnih aktera i saznali njihove stavove koje navodimo u nastavku, a odnose se na društvne i sociološke komponente planiranih projektnih aktivnosti.

S obzirom da na projektnoj lokaciji postoje naseljena mjesta i zemljišta u privatnom vlasništvu, sa manjim brojem stanovnika bilo je potrebno saznati u što većoj mjeri stavove stanovnika predmetnih projektnih lokaliteta zbog čega je izvršeno anketiranje. Anketiranje je izvršeno u svim naseljima u okolini projektne lokacije. U neposrednoj blizini prostora gdje će biti realizovan Projekat nalaze se naselja Dubočica, Štit, Vođeni, Krajpolje, Ograda, Grablje i Gradac.

Tokom istraživanja stavova javnosti korišten je metod ispitivanja ispitanika putem anketiranja. Prije istraživanja planirano je da se u cilju reprezentativnosti ispitivanog uzorka formira uzorak iz svih naselja, a sa obzirom na veličinu naselja i ukupna broj stanovnika u svim tim naseljima, veličine oko 10 ispitanika tako da je formiran uzorak od 70 ispitanika.

Anketiranje je sprovedeno direktno na terenu ispitivanjem slučajnih prolaznika u predmetnim mjesnim zajednicama.


1.2. Intervjui

U okviru kvalitativnog istraživanja, na području Opštine Ljubinje sprovedeni su individualni intervjui sa dva ključna aktera: predstavnikom Opštine Ljubinje, gospodinom Vitomirom Vojčićem, predstavnikom PZ "STELA" Ljubinje, direktorom Slavišom Janjićem i jednim poljoprivrednim proizvođačem, gospodinom Milanom Kozićem.

Radi lakšeg poređenja i formiranja jasnije slike o trenutnom stanju na predmetnom području opštine Ljubinje, o mišljenjima i saznanjima o planiranom projektu navodnjavanja, imovinsko-pravnim problemima sa kojima bi se projekat mogao suočiti i prema njima mogućim rješenjima, u narednoj sekciji predstavićemo istovremeno odgovore gore pomenutih predstavnika.

Učesnici istraživanja su saglasni da je oduvijek postojao dobara odnos opštinske vlasti prema mjesnim zajednicama, udruženjima/zadrugama i poljoprivrednicima plavljenih područja opštine Ljubinje?

"Odnos je na zadovoljavajućem nivou i stalno se teži uspostavi partnerskih odnosa između opštinske uprave i organizacija civilnog društva sa teritorije naše opštine."....(Vitomir Vojčić) "Odnos lokalne vlasti je zadovoljavajući "....(Milan Kozić) i "Dobar.."....( PZ "STELA" Ljubinje)

Stavovi učesnika istraživanja se ne razlikuju kada je riječ o najvećem potencijalu za razvoj predmetnog područja i svi ističu da se radi o poljoprivredi, voćarstvu i stočarstvu.

"Potencijali razvoja opštine definisani su Strategijom integrisanog razvoja opštine za period 2011-2021, a jedno od centralnih mjesta zauzima i dalji razvoj i unapređenje poljoprivredne proizvodnje."....(Vitomir Vojčić) "Stočarstvo (peradarstvo), obnova proizvodnje u industriji SOKO"....(Milan Kozić) i "Teško da postoji nešto drugo osim poljoprivrede.."....( PZ "STELA" Ljubinje).

O stanju poljoprivredne proizvodnje u područjima planiranim za navodnjavanje i glavnim problemima sa kojima se poljoprivredni proizvođači susreću predstavnici opštini, PZ Stela i poljoprivredni proizvođač usaglasili su se da su najveći problemi za poljoprivrednu proizvodnju predmetnih područja predstavljaju suše, nedostatak vode i sistema za navodnjavanje.

"Najveći dio poljoprivrednih površina na predmetnom području se obrađuju, a najveći problem leži u činjenici da ne postoji mogućnost navodnjavanja čime su i prinosi u velikoj mjeri smanjeni."....(Vitomir Vojčić) "Problem je nedostatak vode za navodnjavanje"....(Milan Kozić) i "Glavni problemi su upravo sušna ljeta i niski prinosi."....(PZ "STELA" Ljubinje).

Na pitanje o saznanjima vezanim za planirani projekat navodnjavanja Ljubinskog polja predstavnici opštine Ljubinje i PZ Stela, kao i individualni proizvođač ističu da su upoznati ili bar djelomično upoznati, uglavnom jer se radi o problemu koji je na ovom području prisutan mnogo godina i da je već bilo planova za njegovo rješavanje, smatraju da je ovaj problem već trebao biti riješen i da je ovo sada samo opet aktuelizovanje ranijih nastojanja da se ovaj problem riješi.

O značaju i ideji projekta postoji jednistvo u iznešenim stavovima.

"Od velikog značaja ne samo za razvoj poljoprivrede nego i za cjelokupni razvoj opštine Ljubinje."....(Vitomir Vojčić)


"Od velikog značaja"....(Milan Kozić) i "Ideja projekta je od velikog značaja."....(PZ "STELA" Ljubinje).

Na pitanje o uticaju projekta na stanovništvo navodnjavog područja svi su saglasni da je to veliki pozitivni uticaj.

"Projekat će imati samo pozitivan uticaj na stanovništvo predmetnog područja."....(Vitomir Vojčić) "Pozitivan"....(Milan Kozić) i "Projekat veoma pozitivno utiče na stanovništvo predmetnog područja."....(PZ "STELA" Ljubinje).

O nedostatcima planiranog projekta navodnjavanja Ljubinskog polja intervjuisani predstavnici ključnih učesnika u projektu su imali slična mišljenja.

"Mislimo da nedostataka nema."....(Vitomir Vojčić) "Nisam upoznat sa svim detaljima"....(Milan Kozić) i "Nema većih nedostataka."....(PZ "STELA" Ljubinje).

O mogućim imovinsko-pravnim problemima koje bi implementacija projekta mogla izazvati i prijedlozima za njihovo prevazilaženje predstavnici ključnih učesnika projekta isto imaju različite stavove.

"Većina zemljišta je u vlasništvu opštine Ljubinje, a jedan dio se nalazi u vlasništvu individualnih poljoprivrednih proizvođača sa kojima je već obavljen razgovor tako da neće biti nikakvih problema u vezi sa rješavanjem imovinsko - pravnih odnosa.."....(Vitomir Vojčić) "Ne znam. Mislim da su svi zainteresovani za ovaj projekat"....(Milan Kozić) i "Imovinsko-pravnih problema neće biti."....(PZ "STELA" Ljubinje).

Na pitanje na koji način bi imovinsko-pravni problemi na predmetnom području bili najadekvatnije riješeni svi se slažu da bi to bilo najbolje riješiti otkupom zemljišta po tržišnim cijenama ili zamjenom za nešto drugo.

"Otkupom zemljišta po tržišnim cijenama ili zamjenom za drugo zemljište."....(Vitomir Vojčić) "Pretpostavljam otkupom"....(Milan Kozić) i "Otkup ili zamjena za drugo zemljište."....(PZ "STELA" Ljubinje).

Na pitanje na koji način bi problem navodnjavanja predmetnog područja bio najadekvatnije riješen svi istuču da je planirani projekat najoptimalnije rješenje za ovaj problem.

"Putem uspostavljanja i izgradnje niza vještačkih akumulacija - jezera na toku (koritu) povremenog bujičnog potoka (Bukov potok)."....(Vitomir Vojčić) "Na predložen način"....(Milan Kozić) i "Pa samim završetkom ovoga projekta rješio bi se problem navodnjavanja."....(PZ "STELA" Ljubinje).

Kada su u pitanju uloga i zadaci mjesnih zajednica, udruženja/zadruga planiranog navodnjavanog područja svi ispitanici se slažu sa tim da treba se odnose na upravljanje akumulacijom i cjelokupnim sistemom navodnjavanja.

"Uloga i zadaci će se ogledati kroz uspostavljanje mehanizma održivog gazdovanja ( i institucionalnog i fininasijskog) budućom akumulacijom."....(Vitomir Vojčić) "Upravljanje izgrađenim jezerom"....(Milan Kozić) i "Uloga je u daljem korištenju sistema za navodnjavnje"....(PZ "STELA" Ljubinje).

Kada je su pitanju društvene sfere na koje će se projekat navodnjavanja pozitivno odraziti svi ispitanici imaju identičan stav da je to u prvom redu poljoprivreda, ali i druge ekonomske svere života u Ljubinju.


"Projekat će prvenstveno imati uticaj na unapređenje razvoja poljoprivrede, a samim tim i na unapređenje ekonomskog razvoja opštine."....(Vitomir Vojčić)

"Odraziće se na sve sfere"....(Milan Kozić) i "Na sve društvene sfere"....(PZ "STELA" Ljubinje).

Na pitanje o okvirnoj procjeni zarade na polјoprivrednim proizvodima sa predmetnog područja u slučaju da se područje navodnjava dobili smo sledeće odgovore.

"Zarada zavisi od kulture koja se uzgaja npr na 1 ha višnje trenutna zarada iznosi cca 8.000 KM, a uspostavom sistema za navodnjavanje zarada bi se povećala za otprilike 30%."....(Vitomir Vojčić)

"Zavisi od toga šta uzgajaju"....(Milan Kozić) i "Do 50%"....( PZ "STELA" Ljubinje).

2. REZULTATI KVANTITATIVNOG ISTRAŽIVANJA

Detaljne tabele sa prikupljenim podacima date su u Prilogu ovog izvještaja. U daljem tekstu neki od podataka su predstavljeni tabelarno radi ilustracije.

2.1. Socio-demografski profil ispitanika

Na osnovu podataka prikupljenih kvantitativnim istraživanjem nalazimo da je 82,9% ispitanika, korisnika, poljoprivrednog zemljišta i poljoprivrednih proizvođača muškog pola, dok je u 17,1% domaćinstava to osoba ženskog spola. Prosječna starost poljoprivrednih proizvođača je 52 godina. Domaćinstva u prosjeku imaju po 3 člana. Kada je riječ o obrazovnom profilu, približno isti broj ispitanika je završilo osnovnu školu (30%) i srednju školu/gimnaziju (44,3%). 8,6% ispitanika je bez osnovne škole ili nije završilo osnovnu školu, dok 7,2% ispitanika ima više obrazovanje. Tabela D03. Možete li reći koji je Vaš najviši završeni stepen obrazovanja?

D03. Možete li reći koji je Vaš najviši završeni stepen obrazovanja?

N %

Bez osnovne škole ili nezavršena osnovna škola

6 8.6

Završena osnovna škola 21 30.0

Srednja škola/gimnazija 31 44.3

Viša škola (6 stepen) 3 4.3

Fakultet (7 stepen) 2 2.9

Ne želi odgovoriti 7 10.0

Total 70 100.0

Najveći procenat ispitanika (27,1%) ima prosječan mjesečni prihod iz svih izvora, znači kada se uračunaju sve plate, i sva ostala primanja svih članova domaćinstava od 101 do 300 KM, što je daleko ispod prosječnih primanja u RS Prosječna neto plata u RS za novembar 2015. godine je bila 824 KM2, odnosno 9888 KM godišnje).

U više od polovine domaćinstava poljoprivreda je glavna aktivnost (56,4%). U 37,3% domaćinstava neko od članova domaćinstva je zaposlen negdje drugo, a ne u poljoprivrednoj djelatnosti. Prosječan broj članova domaćinstva koji su zaposleni negdje drugo je jedan član po anketiranom domaćinstvu.

2 Zvanična web stranica Republičkog zavoda za statistiku, http://www.rzs.rs.ba


U poljoprivrednoj proizvodnji, na zemlji, u prosjeku stalno rade tri osobe. Za poljoprivrednu proizvodnju u veoma maloj mjeri se angažuju sezonski radnici, nego su u 87,1% slučajeva sve odrasle osobe koje rade stalno na zemlji članovi domaćinstva. Ovi podaci dovode nas do zaključka da je poljoprivredna proizvodnja u Opštini Ljubinje porodična djelatnost, u kojoj se ne zapošljavaju sezonski ili radnici koji nisu članovi domaćinstva.

Trećina ispitanika (30%) za poljoprivrednu proizvodnju koristi zemljište na više odvojenih parcela. Prosječan broj parcela je 3. Jedna od karakteristika vlasništva je više parcela, što otežava poljoprivrednu proizvodnju uslijed gubitka vremena i snage poljoprivrednika tokom prelaska s parcele na parcelu.


2.2. Podaci prikupljeni putem kvantitativnog istraživanja

Tabela P1. Da li ste vlasnik, posjednik ili zakupac parcele na lokaciji Ljubinjsko polje (ili u neposrednoj

blizini)?

P1. Da li ste vlasnik, posjednik ili zakupac parcele na lokaciji Ljubinjsko polje, Ljubinje?

N %

Vlasnik 42 60.0

Posjednik 13 18.6

Zakupac 5 7.1

Bez odgovora/Odbijanje 10 14.3

Total 70 100.0

Tabela P2. Da li ste zemlju naslijedili ili kupili?

P2. Da li ste zemlju naslijedili ili kupili?*

N %

Naslijedio/la 38 73.1

Kupio/la 4 7.7


Total 52 100.0

*Samo ispitanici koji su vlasnici parcela, ili nisu dali odgovor.

Tabela P3. Pod koji uslovima koristite zemlju kao zakupac, na koji period, po kojoj cijeni godišnje?

P3. Pod koji uslovima koristite zemlju kao zakupac, na koji period, po kojoj cijeni godišnje?*

N M

Period (godine) 5 .

Godišnja cijena (KM)

1 1100

*Samo ispitanici koji su zakupili zemljište

Tabela P4. Koliko odvojenih zemljišnih parcela koristite za poljoprivrednu proizvodnju?

P4. Koliko odvojenih zemljišnih parcela koristite za poljoprivrednu proizvodnju?

N %

Jedna parcela 49 70

Više parcela 21 30

Total 70 100

Tabela P5. Možete li navesti broj parcela?

P5. Možete li navesti broj parcela?*

N M

Prosječan broj parcela

21 3

*Samo ispitanici koji imaju više parcela

Tabela P6. Možete li izvršiti procjenu trenutne stvarne tržišne vrijednosti zemljišta u KM po m2 koje je u

Vašem vlasništvu, posjedu?

P6. Možete li izvršiti procjenu trenutne stvarne tržišne vrijednosti zemljišta u KM po m2 koje je u

Vašem vlasništvu, posjedu?

N %

0-10 KM 9 12.9

Više od 20 0 0.0

Ne zna/Nije siguran/a

56 80.0

Bez odgovora 5 7.1

Total 70 100.0


Tabela P7. Koje sve od navedenih kultura uzgajate?

P7.Koje sve od navedenih kultura uzgajate?

N %

Kukuruz 0 0.0

Pšenica 0 0.0

Mrkva 1 1.4

Paprika 8 11.4

Vinova loza 11 15.7

Krompir 2 2.9

Luk 1 1.4

Salata 0 0.0

Paradajz 0 0.0

Kupus 0 0.0

Duhan 18 25.7

Jagodičasto voće 3 4.3

Voće 26 37.1

Cvijeće 0 0.0

Nešto drugo 0 0.0

Total 70 100.0

Tabela P8. Koliko osoba radi na zemlji?

P8. Koliko osoba radi na zemlji?

N %

Stalno 51 72.9

Sezonski 70 100.0

Tabela P9. Da li su sve odrasle osobe koje rade stalno na zemlji članovi Vaseg domaćinstva/kućanstva?

P9. Da li su sve odrasle osobe koje rade stalno na zemlji članovi Vaseg domaćinstva/kućanstva?

N %

Da 61 87.1

Ne 2 2.9

Bez odgovora 7 10.0

Total 70 100.0

Tabela P10. Šta od navedene poljoprivredne opreme i mehanizacije posjedujete?

P10. Šta od navedene poljoprivredne opreme i mehanizacije posjedujete?

N %

Plastenik 12 17.1

Motokultivator 21 30.0

Kombajn 0 0.0

Traktor 13 18.6

Freza 12 17.1

Nešto drugo 5 7.1

Bez odgovora 7 10.0

Total 70 100.0

Tabela P11. Da li trenutno koristite neki sistem navodnjavanja?

P11. Da li trenutno koristite neki sistem navodnjavanja?

N %

Da 5 7.1

Ne 59 84.3

Bez odgovora 6 8.6

Total 70 100.0

Tabela P12. Koji sistem navodnjavanja koristite?

P12. Koji sistem navodnjavanja koristite?*

N %

Ručne pumpe 0 0.0

Električne/dizel pumpe

0 0.0

Ukopane cijevi 5 7.1

Kap po kap 5 7.1

Nešto drugo 60 85.7

Total 70 100.0

*Samo ispitanici koji koriste određeni sistem navodnjavanja


Tabela P13. Koliko po Vašoj procjeni sistem navodnjavanja koji trenutno koristite poboljšava Vaše

prinose, izraženo u procentima?

P13. Koliko po Vašoj procjeni sistem navodnjavanja koji trenutno koristite poboljšava

Vaše prinose, izraženo u procentima?*

N M

19 65

*Samo ispitanici koji koriste određeni sistem navodnjavanja

Tabela P14. Molimo vas da nam za slijedeće stavke

troškova vaše poljoprivredne proizvodnje kažete koliko procentualno učestvuju u ukupnim troškovima!?

P14. Molimo vas da nam za slijedeće stavke troškova vaše poljoprivredne proizvodnje kažete

koliko procentualno učestvuju u ukupnim troškovima!?

N M

Nabavka sjemena 70 25

Zaštitna sredstva 70 20

Najam mehanizacije 70 10

Navodnjavanje 70 10

Dodatna radna snaga

70 15

Đubrivo 70 50

Nešto drugo 70 20

Tabela P15. Gdje sve plasirate/prodajete svoje poljoprivredne proizvode?

P15. Gdje sve plasirate/prodajete svoje poljoprivredne proizvode?

N %

Proizvodim samo za ličnu upotrebu

51 72.9

Na lokalnom tržištu 12 17.1

Na širem tržištu BiH 3 4.3

Na inostranom tržištu 1 1.4

Ne zna/Nije siguran/a 1 1.4


Total 70 100.0

Tabela P16. Koji od navedenih problema, ili neki drugi ima najviše uticaja na smanjenje prinosa u Vašoj

poljoprivrednoj proizvodnji?

P16. Koji od navedenih problema, ili neki drugi ima najviše uticaja na smanjenje prinosa u Vašoj

poljoprivrednoj proizvodnji?

N %

Suša 42 60.0

Poplava 2 2.9

Nedostatak radne snage 1 1.4

Skupo đubrivo 15 21.4

Nedostatak tržišta za plasman

2 2.9

Niska otkupna cijena 3 4.3

Nelojalna konkurencija 0 0.0

Nedostatak kvalitetnog sjemena

0 0.0

Nešto drugo 2 2.9


Total 70 100.0

Tabela P17. Kakva su vaša očekivanja od

poljoprivredne proizvodnje u narednom periodu, od npr. 5 godina?

P17. Kakva su vaša očekivanja od poljoprivredne proizvodnje u narednom periodu, od npr. 5

godina?

N %

Jako će se poboljšati 0 0.0

Donekle će se poboljšati 7 10.0

Ostati će približno ista 21 30.0

Donekle će se pogoršati 21 30.0

Jako će se pogoršati 9 12.9



Total 70 100.0


Tabela P18. Zbog čega tako mislite?

P18. Zbog čega tako mislite?*

N %

Nema promjena, generalno

16 30.8

Ekonomska situacija 26 50.0

Nezainteresovanost mladih

0 0.0

Odnos zvaničnih institucija

8 15.4

Optimističnost 1 1.9

Ostalo 1 1.9



Total 52 100.0

*Samo ispitanici koji imaju određena očekivanja od poljoprivredne proizvodnje u narednom periodu

Tabela P19. Da li ste čuli nesto o Projektu razvoja navodnjavanja u RS, koji će se implementirati na

nekoliko lokacija? Jedna od predloženih lokacija je i lokacija Ljubinjsko polje, Ljubinje.

P19. Da li ste čuli nesto o Projektu razvoja navodnjavanja u RS koji će se implementirati na nekoliko lokacija? Jedna od predloženih lokacija

je i lokacija Ljubinjsko polje, Ljubinje.

N %

Da 27 38.6

Ne 28 40.0



Total 70 100.0

Tabela P20. U kojoj mjeri će poboljšano navodnjavanje na lokaciji Ljubinjsko polje, Ljubinje, uticati na Vašu

poljoprivrednu proizvodnju?

P20. U kojoj mjeri će poboljšano navodnjavanje na lokaciji Ljubinjsko polje, Ljubinje, uticati na

Vašu poljoprivrednu proizvodnju?

N %

U velikoj mjeri 5 7.1

Donekle 8 11.4

Malo 11 15.7

Nimalo 13 18.6

Ne zna/Nije siguran/a

33 47.1

Total 70 100.0

Tabela P21. Na koji način mislite da će poboljšano navodnjavanje na navedenoj lokaciji uticati na Vašu

poljoprivrednu proizvodnju?

P21: Na koji način mislite da će poboljšano navodnjavanje na navedenoj lokaciji uticati na

Vašu poljoprivrednu proizvodnju?*

N %

Pozitivno 4 80

Negativno 0 0

Ne zna/Nije siguran/a 0 0

Bez odgovora/Odbijanje 1 20

Total 5 100

*Samo ispitanici koji očekuju da će poboljšano navodnjavanje u velikoj mjeri, donekle ili malo uticati

na njihovu poljoprivrednu proizvodnju

Tabela P22. Da li biste bili zainteresovani da se

priključite na ovaj obnovljeni sistem navodnjavanja?

P22: Da li biste bili zainteresovani da se priključite na ovaj obnovljeni sistem

navodnjavanja?

N %

Da 52 74.3

Ne 1 1.4



Total 70 100.0


Tabela P23. Koji su glavni razlozi zašto tako mislite?

P23: Koji su glavni razlozi zašto tako mislite?

N %

Nema potrebe 1 1.4

Povoljnost uslova

13 18.6

Nedostatak finansijskih sredstava

1 1.4

Bolji rod 55 78.6

Total 70 100.0

Tabela P24. Koliko je vjerovatno da biste Vi lično učestvovali u investiranju u novi sistem navodnjavanja,

kupovina, instalacija cijevi, prskalica i sl.?

P24. Koliko je vjerovatno da biste Vi lično učestvovali u investiranju u novi sistem

navodnjavanja, kupovina, instalacija cijevi, prskalica i sl.?

N %

Vjerovatno da 9 12.9

Vjerovatno ne 43 61.4

Sigurno ne 3 4.3



Total 70 100.0

Tabela P25. U slučaju da se od Vas zahtijeva da

učestvujete i sami u pokrivanju troškova održavanja i korištenja ovog novog sistema navodnjavanja, koliko je

vjerovatno da biste Vi lično učestvovali u tim troškovima?

P25. U slučaju da se od Vas zahtijeva da učestvujete i sami u pokrivanju troškova

održavanja i korištenja ovog novog sistema navodnjavanja, koliko je vjerovatno da biste Vi

lično učestvovali u tim troškovima?

N %

Vjerovatno da 4 5.7

Vjerovatno ne 46 65.7

Sigurno ne 5 7.1



Total 70 100.0

Tabela P26. Da li biste bili spremni ustupiti dio svoje zemlje za potrebe realizacije projekta, odnosno za

postavljanje cijevi / kanala / pumpe i slično?

P26. Da li biste bili spremni ustupiti dio svoje zemlje za potrebe realizacije projekta, odnosno za

postavljanje cijevi / kanala / pumpe i slično?

N %

Da 5 7.1

Ne 59 84.3



Total 70 100.0

Tabela P27. Pod kojim bi uslovima pristali da date na korištenje dio svoje zemlje za ove potrebe? Šta biste

tražili zauzvrat?

P27. Pod kojim bi uslovima pristali da date na korištenje dio svoje zemlje za ove potrebe? Šta

biste tražili zauzvrat?

N %

Uz nadoknadu 7 63.6

Po dogovoru 3 27.3



Total 11 100.0

*Samo ispitanici koji navode da bi pristali ustupiti dio svoje zemlje, ne znaju/nisu sigurni ili nisu dali

odgovor.


Tabela P28. A pod kojim bi uslovima ipak pristali da date na korištenje dio svoje zemlje za potrebe Projekta

razvoja navodnjavanja?

P28. A pod kojim bi uslovima ipak pristali da date na korištenje dio svoje zemlje za potrebe Projekta

razvoja navodnjavanja?

N %

Ni pod kojim uslovima 16 26.7

Uz dogovor/nadoknadu 23 38.3

Prodaja zemlje 16 26.7


Total 60 100.0

*Samo ispitanici koji navode da ne bi pristali ustupiti dio svoje zemlje

Tabela P29. Da li biste pristali da dio Vašeg zemljišta bude predmet eksproprijacije (izuzet uz nadoknadu)

ukoliko bi bilo neophodno za izgradnju sistema navodnjavanja?

P29. Da li biste pristali da dio Vašeg zemljišta bude predmet eksproprijacije (izuzet uz

nadoknadu) ukoliko bi bilo neophodno za izgradnju sistema navodnjavanja?

N %

Da 20 28.6

Ne 39 55.7



Total 70 100.0

Tabela P30. Pod kojim bi uslovima pristali da Vaše zemljište bude predmet eksproprijacije? Šta biste tražili

zauzvrat?

P30. Pod kojim bi uslovima pristali da Vaše zemljište bude predmet eksproprijacije? Šta biste

tražili zauzvrat?*

N %

Dogovor 7 35

Novčana naknada

13 65

Total 20 100

*Samo ispitanici koji bi pristali da njihovo zemljište bude predmet eksproprijacije

Tabela P31. A pod kojim bi uslovima ipak pristali da

Vaše zemljište bude predmet eksproprijacije?

P31. A pod kojim bi uslovima ipak pristali da Vaše zemljište bude predmet eksproprijacije?

N %


Po dogovoru/nadoknada 9 18.0

Prodaja zemljišta 21 42.0



Total 50 100.0

*Samo ispitanici koji ne bi pristali da njihovo zemljište bude predmet eksproprijacije, ne znaju/nisu

sigurni ili nisu dali odgovor.

Tabela P32. Da li biste pristali na privremeno preseljenje, ukoliko bi bilo neophodno radi izgradnje

sistema navodnjavanja?

P32. Da li biste pristali na privremeno preseljenje, ukoliko bi bilo neophodno radi izgradnje sistema

navodnjavanja?

N %

Da 0 0.0

Ne 58 82.9



Total 70 100.0


Tabela P33. A pod kojim bi uslovima ipak pristali da se privremeno preselite?

P33. A pod kojim bi uslovima ipak pristali da se privremeno preselite?

N %






Total 58 100.0

*Samo ispitanici koji ne bi pristali na preseljenje

Tabela P34. Da li biste pristali na trajno preseljenje,

ukoliko bi bilo neophodno radi izgradnje sistema navodnjavanja?

P34. Da li biste pristali na trajno preseljenje, ukoliko bi bilo neophodno radi izgradnje sistema

navodnjavanja?

N %

Da 4 5.9

Ne 52 76.5



Total 68 100.0

Tabela P35. Pod kojim bi uslovima pristali da se trajno preselite? Šta biste tražili zauzvrat?

P35. Pod kojim bi uslovima pristali da se trajno preselite? Šta biste tražili zauzvrat?

N %

Po dogovoru 1 25

Prodaja zemljišta

3 75

Total 4 100

*Samo ispitanici koji bi pristali na trajno preseljenje

Tabela P36. A pod kojim bi uslovima ipak pristali da se trajno preselite?

P36. A pod kojim bi uslovima ipak pristali da se trajno preselite?

N %






Total 52 100.0

*Samo ispitanici koji ne bi pristali na trajno preseljenje

Tabela P37. Da li surađujete ili ne surađujete sa svakim od

navedenih aktera?

P37. Da li surađujete ili ne surađujete sa svakim od navedenih aktera?

Da Ne Ne zna

Bez odgovora

N % N % N % N %

Drugi lokalni poljoprivrednici

60 85.7 6 8.6 1 1.4 3 4.3

Predstavnici lokalne vlasti nadležni za oblast poljoprivrede

4 5.7 57 81.4 6 8.6 3 4.3

Predstavnici lokalne vlasti nadležni za oblast vodoprivrede

0 0.0 60 85.7 7 10.0 3 4.3

Udruženja poljoprivrednika / zadruge

9 12.9 53 75.7 4 5.7 4 5.7

Preduzeća za preradu poljoprivrednih proizvoda

19 27.1 42 60.0 4 5.7 5 7.1


Tabela P38. U kojoj mjeri lokalne vlasti uvažavaju vaše zahtjeve u vezi s poljoprivrednom proizvodnjom?

P38. U kojoj mjeri lokalne vlasti uvažavaju vaše zahtjeve u vezi s poljoprivrednom proizvodnjom?

N %

U prilično značajnoj mjeri 2 2.9

U prilično maloj mjeri 12 17.1

U veoma maloj mjeri 42 60.0



Total 70 100.0

Tabela P39. Da li možete uticati na odluke koje se donose na lokalnom i višem nivou vlasti vezano za

poljoprivredu?

P39. Da li možete uticati na odluke koje se donose na lokalnom i višem nivou vlasti vezano za

poljoprivredu?

N %

Da 0 0.0

Ne 67 95.7


Total 70 100.0

Tabela P40. Mislite li da zaposleni u službama lokalne vlasti za oblast poljoprivrede i vodoprivrede trebaju obuku iz upravljanja za optimalno korištenje vode?

P40. Mislite li da zaposleni u službama lokalne vlasti za oblast poljoprivrede i vodoprivrede

trebaju obuku iz upravljanja za optimalno korištenje vode?

N %

Da 32 45.7

Ne 8 11.4



Total 70 100.0

Tabela P41. Da li ste koristili poticaje ili neku vrstu pomoći za poljoprivrednu proizvodnju?

P41. Da li ste koristili poticaje ili neku vrstu pomoći za poljoprivrednu proizvodnju?

N %

Da 2 2.9

Ne 63 90.0


Total 70 100.0

Tabela P42. Da li ste član udruženja poljoprivrednika ili poljoprivredne zadruge?

P42. Da li ste član udruženja poljoprivrednika ili poljoprivredne zadruge?

N %

Da 2 2.9

Ne 68 97.1

Total 70 100.0

Tabela P43. Šta očekujete od udruženja

poljoprivrednika ili zadruge?

P43. Šta očekujete od udruženja poljoprivrednika ili zadruge?

N %

Pomoć u sjemenskom materijalu ili novcu

7 10.0

Donaciju mehanizacije ili stočnog fonda

3 4.3

Rješenje otkupa proizvoda 21 30.0

Izgradnju skladišnih objekata

14 20.0

Informacije 9 12.9

Zastupanje zajedničkih interesa

12 17.1

Nešto drugo? 3 4.3


Total 70 100.0


Tabela P44. Ko bi, po vašem mišljenju, trebao biti najprije zadužen za distribuciju vode i održavanje


P44. Ko bi, po vašem mišljenju, trebao biti najprije zadužen za distribuciju vode i održavanje


N %

Opštinska služba za poljoprivredu

27 38.6

Opštinska komunalna služba/preduzeće

9 12.9

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS

1 1.4

Udruženje poljoprivrednika

5 7.1

Udruženje korisnika vode 6 8.6



Total 70 100.0

Tabela P45. Da li imate potrebu za obukom u vezi sa planiranim sistemom navodnjavanja?

P45. Da li imate potrebu za obukom u vezi sa planiranim sistemom navodnjavanja?

N %

Da 9 12.9

Ne 32 45.7



Total 70 100.0

Tabela P46. Iz kojih od navedenih oblasti, ili nekih drugih biste najprije voljeli imati obuku?

P46. Iz kojih od navedenih oblasti, ili nekih drugih biste najprije voljeli imati obuku?*

N %

Optimalno planiranje navodnjavanja vaših parcela

2 22.2

Optimalno korištenje vode za navodnjavanje

7 77.8

Zastupanje zajedničkih interesa vezano za navodnjavanje

0 0.0

Total 9 100.0

*Samo ispitanici koji imaju potrebu za obukom u vezi s planiranim sistemom navodnjavanja


Tabela D01. Spol ispitanika

D01. Spol ispitanika

N %

Muški 58 82.9

Ženski 12 17.1

Total 70 100.0

Tabela D02. Koliko imate navršenih godina?

D02. Koliko imate navršenih godina?

N M

70 52

Tabela D03. Možete li reći koji je Vaš najviši završeni stepen obrazovanja?

D03. Možete li reći koji je Vaš najviši završeni stepen obrazovanja?

N %

Bez osnovne škole ili nezavršena osnovna škola

6 8.6

Završena osnovna škola

21 30.0

Srednja škola/gimnazija

31 44.3

Viša škola (6 stepen) 3 4.3

Fakultet (7 stepen) 2 2.9

Ne želi odgovoriti 7 10.0

Total 70 100.0

Tabela D04. Da li je u Vašem domaćinstvu poljoprivreda glavna ili sporedna aktivnost?

D04. Da li je u Vašem domaćinstvu poljoprivreda glavna ili sporedna aktivnost?

N %

Glavna 27 38.6

Sporedna 31 44.3

Ne želi odgovoriti

12 17.1

Total 70 100.0

Tabela D05. Koliko članova ima Vaše domaćinstvo?

D05. Koliko članova ima Vaše domaćinstvo?

N M

70 3

Tabela D06. Da li je neko od članova Vašeg domaćinstva zaposlen negdje drugo, a ne u Vašoj

poljoprivrednoj djelatnosti?

D06. Da li je neko od članova Vašeg domaćinstva zaposlen negdje drugo, a ne u Vašoj

poljoprivrednoj djelatnosti?

N %

Da 23 32.9

Ne 47 67.1

Total 70 100.0

Tabela D07. Koliko članova vašeg domaćinstva je zaposleno negdje drugo?

D07. Koliko članova vašeg domaćinstva je zaposleno negdje drugo?*

N M

23 1

*Samo ispitanici koji su naveli da su članovi domaćinstva zaposleni negdje drugo


Tabela D08. Da li osim poljoprivredne proizvodnje Vaše domaćinstvo/kućanstvo ima i druge izvore prihoda?

D08. Da li osim poljoprivredne proizvodnje Vaše domaćinstvo ima i druge izvore prihoda?

N %

Da 27 38.6

Ne 32 45.7


Total 70 100.0

Tabela D09. Koji su to izvori prihoda?

D09. Koji su to izvori prihoda?

N %

Plata/plaća 11 40.7

Penzija/mirovina 14 51.9

Više izvora 1 3.7

Ostalo 1 3.7

Total 27 100.0

*Samo ispitanici koji su naveli da njihovo kućanstvo ima i druge izvore prihoda

Tabela D10. Kako biste opisali prosječni mjesečni prihod Vašeg domaćinstva iz svih izvora, znači kada

uračunate sve plate, i sva ostala primanja svih članova domaćinstava?

D10. Kako biste opisali prosječni mjesečni prihod Vašeg domaćinstva iz svih izvora, znači kada

uračunate sve plate, i sva ostala primanja svih članova domaćinstava?

N %

Do 100 KM 2 2.9

Od 101 do 300 KM 19 27.1

Od 301 do 500 KM 15 21.4

Od 501 do 700 KM 12 17.1

Od 701 do 900 KM 4 5.7

Od 901 do 1100 KM 3 4.3

Od 1101 do 1500 KM 2 2.9

Od 1501 do 2000 KM 0 0.0

Od 2001 do 3000 KM 0 0.0



Total 70 100.0