Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy w Międzyrzeczu
2020 r.
Praca z czytelnikiem dziecięcym
w Bibliotece Publicznej Miasta
i Gminy Międzyrzecz Krystyna Pawłowska
Bibliotekarz
1
R O Z D Z I A Ł 2
Biblioteki publiczne w Polsce – ogólna charakterystyka
2.1 Istota biblioteki
Biblioteka (gr. biblion albo biblos – książka; theke – składnica, lokal, budynek, szafa)
to instytucja, która gromadzi, opracowuje, konserwuje, chroni, informuje i udostępnia zbiory
tekstowe, audiowizualne, elektroniczne, hipertekstowe. Zakres i forma działania biblioteki
zależy od poziomu cywilizacyjnego i kulturowego danego społeczeństwa oraz rzeczywistych
potrzeb informacyjnych i czytelniczych środowiska lokalnego i ogólnokrajowego, w którym
biblioteka działa1.
Geneza samej instytucji wiąże się z cywilizacją klasyczną, Rzymianie przyjęli bowiem
słowo bibliotheca od swych sąsiadów zza Morza Jońskiego. Natomiast niemal nic nie
wiadomo o bibliotekach w starożytnym Egipcie i trudno się temu dziwić, jako że nie było tam
wyraźnego rozgraniczenia między księgozbiorem a archiwum – wszak dokumenty i książki
miały taką samą formę zewnętrzną i w podobny sposób były przechowywane2.
O dziejach bibliotek średniowiecznych możemy mówić dopiero od przełomu V i VI
w. Organizacja średniowiecznych, klasztornych bibliotek bierze swój początek z przepisów
reguły zakonnej. Na przykład reguła św. Benedykta określała obowiązki bibliotekarza, inne
reguły z VI i VII w. zakonów męskich i żeńskich określały jakość i warunki lektury, zalecały
przepisywanie rękopisów i organizowanie bibliotek3.
W średniowiecznych bibliotekach, umieszczonych w zakrystii kościelnej, w klasztorze
lub w specjalnej przybudówce przy kościele, do XIII w. układano księgi najczęściej na
półkach w szafach zamykanych drzwiami. W XIV w. pojawił się pulpit z pochyłą przykrywą,
na której kładziono księgi. W najbogatszych bibliotekach księgi przechowywano w specjalnej
sali, rozmieszczając je na pulpitach ustawionych w pobliżu okien, prostopadle do murów
fasadowych. Niekiedy przy pulpitach znajdowały się ławki umożliwiające czytanie ksiąg na
miejscu4.
W niektórych bibliotekach przymocowywano księgi na stałe do pulpitów za pomocą
żelaznych łańcuchów, dość mocnych i wystarczająco długich, aby umożliwić wygodne
1 Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Tom I A-F., T. Pilch (red.), Warszawa 2003, s. 374.
2 B. Kosmanowa: Tysiąc lat bibliotek w Polsce, Wrocław 1978, s. 3.
3 K. Głombiowski, H. Szwejkowska: Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i
średniowieczu, Warszawa 1979, s. 97-98. 4 S. Dahl: Dzieje książki, Wrocław 1965, s. 85.
2
czytanie; łańcuch przytwierdzano jednym końcem do dolnego lub górnego brzegu okładki,
a drugim – do sztaby umieszczonej nad lub pod pulpitem. Tak zakute księgi mogły być
odpinane tylko za pomocą klucza. W bibliotece znajdowała się zazwyczaj wolna przestrzeń,
gdzie księgi stały w szafach i mogły być wypożyczane mnichom do czytania w celach.
Zwyczaj umieszczania ksiąg na pulpitach zachował się w wielu bibliotekach aż do XVI,
a nawet XVII w. Używano również pulpitów wyposażonych u góry w półki, pozwalające na
ustawienie większej ilości ksiąg.
Księgi na półkach były ustawiane do ściany grzbietami, toteż nie przywiązywano wagi
do ich ozdabiania. Obecny zwyczaj ustawiania książek grzbietami na zewnątrz pochodzi
dopiero z XVII w. Tytuł księgi wypisywano atramentem na kawałku pergaminu i przylepiano
go do górnej okładziny albo wypisywano na przednim cięciu, aby był widoczny, gdy księga
stanie na półce; czasem pisano tytuł na dolnym cięciu, by można go było odczytać, jeśli
księga będzie leżeć na pulpicie5.
Ta stałość miejsca i nieruchomości książki średniowiecznej jest w jaskrawej
sprzeczności z dzisiejszymi usiłowaniami bibliotek, żeby książkę uczynić jak najbardziej
przenośną. Obecnie książka dociera do czytelnika, dawniej czytelnik podróżował do miejsca
pobytu książki. Istniejący zwyczaj wypożyczania książek do wewnętrznego użytku klasztoru
lub na zewnątrz, pod zastaw lub zamianę, nie zmienia zasadniczo stałości zbiorów
bibliotecznych.
Nie zawsze jednak łańcuchy chroniły przed kradzieżą. Z uwag na starych katalogach
rękopisów dowiadujemy się, że książki wycinano nieraz, zostawiając wiszące na łańcuchach
puste deski oprawy. Tak samo mało zachowało się cennych opraw w stanie nienaruszonym,
gdyż niszcząca ręka często wydzierała z arcydzieła złotniczej oprawy drogie kamienie
i szlachetny metal6.
2.1.1. Początki bibliotek w Polsce
Jeśli chodzi o Polskę, to nie można wątpić że od tej chwili, gdy zaczęło się tu krzewić
i ugruntowywać chrześcijaństwo, rozpoczął się także import książek, a mianowicie rękopisów
niezbędnych do pracy misjonarskiej i do sprawowania obrzędów kościelnych. Były to więc
księgi liturgiczne, a także Biblia (zwłaszcza Nowy Testament), zbiory kazań itp. Rzecz jasna,
że tego typu pojedyncze rękopisy początkowo nic stanowiły jeszcze księgozbiorów, lecz
zaledwie ich zalążki. Dopiero z biegiem lat z tych zalążków rozwinęły się po klasztorach
5 Ibidem, s. 85-87.
6 K. Głombiowski, H. Szwejkowska, op. cit., s. 98-99.
3
i przy stolicach biskupich właściwe biblioteki. Konkretnym, a najdawniejszym tego
świadectwem jest katalog Krakowskiej Biblioteki Katedralnej z r. 1100, złożony z 47
rękopisów, których przeszło połowa miała treść liturgiczną. Z pozostałej reszty cząstka
wykazywała treść świecką, co warto podkreślić. Między innymi były tam dzieła rzymskich
klasyków, jak Owidiusza, Persjusza, Salustiusza, Terencjusza itp. Na tym przykładzie
widzimy już działanie drugiego czynnika, jaki w owych czasach wywołał potrzebę posiadania
książek: były nim szkoły, w których wówczas pielęgnowano czytanie i objaśnianie
starożytnych poetów i prozaików łacińskich12
.
Krakowski katalog z r. 1100 jest dziś, niestety, jedynym tego rodzaju zabytkiem dla
Polski XII wieku. Ponieważ jednak dobrze funkcjonujące katedry biskupie i złączone z nimi
szkoły istniały wówczas w Polsce także i gdzie indziej (Gniezno, Płock. Poznań itp.), godzi
się przypuścić, że również i w tych miejscowościach nie brakło większych lub mniejszych
bibliotek, a brak wyraźnych na to dowodów wytłumaczyć należy tym, iż zaginęły one wśród
rozlicznych klęsk i zawieruch dziejowych, na jakie Polska była narażona w późniejszych
stuleciach13
.
Rolę wiodącą w upowszechnianiu piśmiennictwa odgrywały prężne środowiska
intelektualne, w których od XI w. rozwijała się literatura w języku łacińskim. Obok
lapidarnych zapisek rocznikarskich dowodem pracy twórczej, dla której niezbędne było
korzystanie z istniejących księgozbiorów, stało się pierwsze dzieło historyczne związane
z ideologią piastowską- „Kronika” Anonima Galla. Jego śladami podążył sto lat później
biskup krakowski Wincenty, zwany Kadłubkiem. Pierwszym znanym z imienia bibliofilem
polskim był Iwo Odrowąż, biskup krakowski. Jego księgozbiór składał się z 32 tomów
i obejmował 41 tytułów; zawierał dzieła nabyte przede wszystkim podczas studiów
zagranicznych7.
Do najstarszych bibliotek w Polsce należą: w XI w. biblioteki katedralne, kapitulne,
klasztorne; Biblioteka Uniwersytecka w Krakowie (XIV w.); biblioteki dworskie, rodowe,
mieszczańskie; biblioteki miejskie kolegiów zakonnych (jezuickie, pijarskie); pierwsza
biblioteka publiczna i narodowa – Biblioteka Załuskich (1747). W okresie zaborów swoje
prywatne zbiory upubliczniali: Raczyńscy, Krasińscy, Tarnowscy, Dzieduszyccy8.
2..2. Podział bibliotek
Biorąc pod uwagę różne kryteria, można wyróżnić następujące typy bibliotek (tab.1)
7 B. Kosmanowa, op. cit., s. 7-8.
8 Encyklopedia pedagogiczna, op. cit., s. 374.
4
Tabela1. Podział bibliotek według różnych kryteriów ze względu na:
charakter środowiska czytelniczego i formy
wykonywanych usług
biblioteki naukowe
biblioteki fachowe
biblioteki szkolne i pedagogiczne
terytorialny zasięg działania biblioteki narodowe
biblioteki regionalne
zakres tematyczny księgozbioru biblioteki ogólne
biblioteki specjalne
metodę udostępniania biblioteki prezencyjne
biblioteki wypożyczające
biblioteki publiczne
zależnie od osób prawnych, utrzymujących
i finansujących
biblioteki państwowe
biblioteki społeczne
biblioteki prywatne
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Kołodziejska: Lokalność i uniwersalizm
bibliotek, Warszawa 2000; E. B. Zybert: Jakość w działalności bibliotek, Warszawa 2007.
Powyższa klasyfikacja ma charakter schematyczny, w praktyce podziały nie są tak
ostre i krzyżują się ze sobą.
Biblioteki ze względu na charakter środowiska czytelniczego i form usług:
Biblioteki naukowe zaspokajają potrzeby nauki i związanych z nią funkcji
społecznych. Pomagają w pracach naukowo – badawczych, pielęgnowaniu kultury,
przygotowywaniu wykształconych kadr i upowszechnianiu nauki.
Biblioteki fachowe – specjalne, związane z zakładami pracy i służące ich potrzebom
oraz kształceniu zawodowym kadr.
Biblioteki szkolne i pedagogiczne – przeznaczone dla uczniów i nauczycieli oraz
studentów kształcących się na kierunkach pedagogicznych są związane ze swymi szkołami
i środowiskiem pedagogicznym; pomagają w realizacji zadań dydaktyczno-wychowawczych.
Biblioteki ze względu na terytorialny zasięg działania:
Biblioteki narodowe gromadzą i udostępniają pełną produkcję wydawniczą narodu
wraz z obcym piśmiennictwem o tym narodzie.
Biblioteki regionalne gromadzą zbiory związane z określonym obszarem kraju
zarówno treściowo jak i formalnie np. biblioteki wojewódzkie.
Biblioteki ze względu na zakres tematyczny księgozbioru:
5
Biblioteki ogólne posiadają działy ze wszystkich dziedzin wiedzy.
Biblioteki specjalne gromadzą piśmiennictwo z określonej dziedziny (mogą także
gromadzić zbiory z kilku pokrewnych dziedzin).
Biblioteki ze względu na metodę udostępniania:
Biblioteki prezencyjne udostępniają swoje zbiory jedynie na miejscu, w czytelni
(z reguły są to zbiory archiwalne i unikalne): Biblioteka Narodowa, Ossolińskich,
Jagiellońska, władz, urzędów, resortowe (np. biblioteki wojskowe).
Biblioteki wypożyczające – zalicza się do nich biblioteki publiczne, niektóre szkolne
i pedagogiczne.
Biblioteki publiczne obsługują ogół odbiorców na określonym terenie.
Biblioteki zależne od osób prawnych, utrzymujących i finansujących:
Biblioteki państwowe stanowią własność państwa i są utrzymywane przez państwo
z budżetu centralnego, samorządowego, instytucji naukowych lub związków zawodowych.
Biblioteki społeczne – prowadzone są przez organizacje lub instytucje społeczne,
np.: biblioteki związków zawodowych, stowarzyszeń itp.
Biblioteki prywatne stanowią własność osób lub instytucji prywatnych
2.3. Biblioteki publiczne w Polsce
Za ojców założycieli pierwszej w Polsce publicznej biblioteki uważa się Andrzeja
Stanisława i Józefa Andrzeja Załuskich. W 1747 r. po połączeniu swych zbiorów w pałacu
Daniłowiczowskim w Warszawie otworzyli dla publiczności jedną z największych bibliotek
ówczesnej Europy. Liczyła sobie przeszło 200 tysięcy tomów. W 1774 r. przejęta została
przez państwo i powierzona Komisji Edukacji Narodowej, a od 1780 r. na mocy uchwały
sejmu otrzymała pierwszy w Polsce egzemplarz obowiązkowy. W 1794 r. jej zbiory liczyły
już ok. 400 tysięcy druków, 20 tysięcy rękopisów, ponad 40 tysięcy sztychów, przeważała
książka polska9.
Biblioteka stanowiła ośrodek życia kulturalnego i naukowego. Stanowiła doskonały
warsztat pracy dla ówczesnych uczonych. Była też szkołą zawodowego bibliotekarstwa. Józef
A. Załuski, który osobiście kierował biblioteką był wytrawnym znawcą książek i namiętnym
bibliofilem. Na podstawie zbiorów opracował niemal kompletną wielotomową bibliografię
narodową – pierwszą w naszych dziejach pt. „Bibliotheca Polona Magna Universalis”.
Monumentalne dzieło pozostające jedynie w rękopisie spłonęło po powstaniu Warszawskim
w 1944 roku wraz z innymi pracami Józefa Załuskiego oraz katalogami biblioteki10
.
9 B. Kosmanowa: Książka i jej czytelnicy w dawnej Polsce. Warszawa 1981, s. 288.
10 B. Bieńkowska: Książka na przestrzeni dziejów. Warszawa 2005, s. 145.
6
Biblioteka Załuskich przestała istnieć w 1795 roku. W ramach akcji represyjnych po
upadku powstania kościuszkowskiego zbiory wywiezione zostały na rozkaz Katarzyny II do
Petersburga, gdzie zasiliły Cesarską Bibliotekę Publiczną oraz inne książnice rosyjskiego.
Połowa zbiorów nie dotarła na miejsce. Część książek zwrócona Polsce na mocy traktatu
ryskiego z 1921 r., została zniszczona podczas II wojny światowej. Obecnie zachowały się
tylko szczątki, głównie w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego oraz Narodowej
w Warszawie. Ocenia się że uratowano tylko ok. 20 tysięcy druków i 2000 rękopisów, czyli
niewielki fragment wspaniałej niegdyś kolekcji11
.
Pomimo, że los tak strasznie się obszedł z Biblioteką Załuskich idea biblioteki
narodowej udostępniającej swe zbiory narodowi żyła w czasach zaborów a także po
odzyskaniu państwowości. W 1907 powstaje Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy a w 1928
Biblioteka Narodowa, które odwołują się do chlubnej tradycji Biblioteki Załuskich,
zbierającej i udostępniającej swe zbiory12
.
2.4. Zadania bibliotek
Do podstawowych zadań bibliotek należy13
:
1)gromadzenie, opracowywanie, przechowywanie i ochrona materiałów
bibliotecznych,
2)obsługa użytkowników, przede wszystkim udostępnianie zbiorów oraz prowadzenie
działalności informacyjnej, zwłaszcza informowanie o zbiorach własnych, innych bibliotek,
muzeów i ośrodków informacji naukowej, a także współdziałanie z archiwami w tym
zakresie.
Do zadań bibliotek może ponadto należeć prowadzenie działalności bibliograficznej,
dokumentacyjnej, naukowo – badawczej, wydawniczej, edukacyjnej, popularyzatorskiej
i instrukcyjno – metodycznej14
.
W realizacji zadań biblioteka może współpracować z placówkami oświaty i kultury,
stowarzyszeniami oraz innymi instytucjami dobierając odpowiednio formy współpracy do
zakresu realizowanych zadań.
Biblioteka może również organizować praktyki zawodowe dla studentów i słuchaczy
przygotowujących się do zawodu nauczyciela bibliotekarza.
11
Ibidem, s. 196-198. 12
Ibidem, s. 237-238. 13
Ustawa o bibliotekach (Dz. U. z dnia 28 lipca 1997 r., art. 4, p.1.) 14
Ibidem, art. 4, p. 2.
7
2.5. Wizerunek i tożsamość biblioteki publicznej
Współczesna biblioteka publiczna musi być instytucją potrzebną i ocenianą jako
niezbędna dla rozwoju społeczeństwa, niezastąpiona w zakresie świadczonych usług,
przyjazna użytkownikowi. Dlatego też wszystkie działania marketingowe biblioteki powinny
mieć na celu wykreowanie i utrzymanie pozytywnego wizerunku w świadomości społecznej.
Obecnie bowiem dobra opinia o bibliotece w otoczeniu jest podstawowym warunkiem jej
istnienia15
.
Budowanie przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa nie może abstrahować od tego,
co dzieje się w otoczeniu. Postrzeganie innych firm jako konkurentów wymaga od każdej
firmy samookreślenia czy zdefiniowania własnej tożsamości16
. Tożsamość firmy jest
dosłownym tłumaczeniem pojęcia corporate identity (CI). W powszechnej świadomości CI to
nic innego, jak nazwa i znak graficzny firmy, czyli tożsamość wizualna. Takie rozumowanie
ma swoje wytłumaczenie w fakcie, że system identyfikacji wizualnej przedsiębiorstwa jest
najbardziej widocznym aspektem działań public relations. W praktyce tożsamość wizualna
stanowi jedynie tylko element składowy corporate identity17
.
Rys. 1. Wizerunek a tożsamość.
Źródło: Z. Zemler: Public relations, zarządzanie reputacją firmy. Warszawa 1992, s. 31.
O ile tożsamość jest pewnym zespołem atrybutów, które przedsiębiorstwo przekazuje
otoczeniu, a zwłaszcza konsumentom, to wizerunek stanowi w tym otoczeniu ich realną
projekcję. Tożsamość „produkując” wizerunek pozycjonuje go w świadomości otoczenia18
.
Otoczenie obserwuje tę tożsamość, widzi określone odbicie prezentowanej rzeczywistości i
tworzy w swojej świadomości jej określony wizerunek19
. Zgodność wizerunku i tożsamości to
docelowy ideał. Powodami niezgodności mogą być: niewłaściwe dopasowanie atrybutów
15
R. Cybulski: Wizerunek biblioteki w strategii marketingowej. „Bibliotekarz” 1997 Nr 7-8, s. 8. 16
J. Altkorn: Kształtowanie rynkowego obrazu firmy. Kraków 2002, s. 7. 17
B. Rozwadowska: Public relations – teoria, praktyka, perspektywy. Warszawa 2002, s. 193. 18
J. Altkorn, op. cit., s. 9. 19
E. Pluta: Public relations – moda czy konieczność? Teoria i praktyka. Warszawa 2001, s. 16.
8
tożsamości do cech docelowego segmentu rynku; rozbieżność między deklarowanymi
a rzeczywistymi zachowaniami firmy; nieskuteczność komunikacyjna firmy; oddziaływanie
konkurentów; zmienność otoczenia20
.
Pojęcia tożsamości i wizerunku firmy, choć są często używane wymiennie, kryją
w sobie inne treści. Wizerunek przedsiębiorstwa to sposób, w jaki jest ono odbierane przez
ogół, natomiast tożsamość to jego złożona osobowość, na którą składają się: filozofia, kultura,
strategia, historia, styl zarządzania, reputacja. Przedsiębiorstwo jest rozpoznawane przez
zewnętrzne i widoczne manifestacje wielu atrybutów i to właśnie ich wizualne aspekty są
zazwyczaj najczęściej poddawane ocenie ze strony ogółu21
.
Stworzenie odpowiedniego wizerunku biblioteki jest niezwykle istotne. Biblioteki
mają wiele do zaoferowania, a pozytywny wizerunek, jaki sobie wypracują, przyczyni się do
wzrostu popularności instytucji w otoczeniu. Sposób realizacji usług, udostępniania, a także
informacja o możliwości uzyskania książek, czasopism i innych materiałów, wpływają na
kształtowanie opinii o bibliotece.
Posiadanie pozytywnego wizerunku ma duże znaczenie zarówno dla pracowników
biblioteki, jak i jej otoczenia. Pomaga mianowicie w tworzeniu więzi ze społecznością
lokalna i budowaniu zaufania do biblioteki, jak również pozwala na rekrutację wysoko
wykwalifikowanych pracowników czy osiąganie przez nich dodatkowej satysfakcji z pracy22
.
2.6. Public relations w bibliotece
W Polsce public relations jest kojarzone w zasadzie tylko i wyłącznie z działalnością
biznesową, podczas gdy kreowanie pozytywnego wizerunku powinno być obecne
w praktycznie każdej aktywności społecznej. Public relations jest więc istotną funkcją
zarządzania wspierającą życie społeczne w jego najszerszym rozumieniu: począwszy od
sprawowania władzy na szczeblu lokalnym, krajowym, przez szeroko pojmowaną działalność
gospodarczą, edukację, służbę zdrowia i działalność charytatywną, a na polityce
międzynarodowej kończąc23
.
Zdefiniowanie public relations nie jest zadaniem łatwym, o czym świadczy fakt, iż
w literaturze przedmiotu funkcjonuje ponad 2000 definicji, a autorytety tej dziedziny od lat
prześcigają się w udoskonalaniu sformułowań i próbują znaleźć idealne pojęcie określające
public relations. Odzwierciedleniem tej sytuacji mogą być rezultaty ankiety przeprowadzonej
20
J. Altkorn, op. cit., s. 10. 21
S. Black: Public relations. Kraków 2001, s. 96. 22
B. Żołędowska – Król: Wizerunek biblioteki publicznej. Katowice 2006, s. 14. 23
S. Black: Public relations. Warszawa 1998, s.12.
9
przez Amerykańskie Stowarzyszenie Public Relations (PRSA) wśród 25 największych na
świecie firm doradczych i stowarzyszeń public relations. Celem ankiety było określenie
najważniejszych zadań, stojących przed tą dyscypliną. Wśród nich na pierwszym miejscu
znalazła się potrzeba jednoznacznego jej zdefiniowania24
.
P. Kotler uważa, że public relations to budowanie dobrych relacji z różnymi grupami
mogącymi mieć wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstwa przez uzyskiwanie przychylnych
publikacji w mediach, tworzenie korzystnego wizerunku firmy oraz odpowiednie reagowanie
na niekorzystne informacje i wydarzenia związane z przedsiębiorstwem25
. B. Rozwadowska
definiuje public relations jako funkcję zarządzania komunikacją między organizacją a jej
otoczeniem (zarówno wewnętrznym jak i zewnętrznym), która ma służyć wypełnieniu misji
organizacji26
.
W literaturze podaje się wiele definicji public relations, w których akcentuje się
pojęcie komunikowania i traktuje public relations jako zarządzanie informacją w celu
wykreowania pozytywnego wizerunku organizacji. Według Ł. Piasty komunikacja to serce
PR. Bez efektywnej komunikacji proces PR w ogóle nie będzie mógł zaistnieć. Nie może być
takiej sytuacji, że organizacja zaplanuje przekazanie informacji od odbiorcy, wywoła
krótkotrwały efekt i przerwie dalsze działania. Przepływ informacji musi być stały i tak
zaplanowany, aby wywołał u adresata pożądany efekt w procesie sprzężenia zwrotnego27
.
W systemie komunikowania się biblioteki z otoczeniem działania ze sfery public
relations pełnią zatem funkcje28
:
kształtowania wizerunku biblioteki (budowanie, zmiana lub utrzymywanie
pozytywnych wyobrażeń i opinii o bibliotece),
przekazywania opinii publicznej informacji charakteryzujących działalność biblioteki i
kreujących jej wizerunek,
tworzenia przesłanek do zrozumienia określonych decyzji biblioteki,
nawiązywania i utrzymywania więzi ze wszystkimi elementami otoczenia, ważnymi w
realizacji celów biblioteki,
harmonizowania stosunków społecznych zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz
biblioteki,
24
W. Budzyński: Public relations – Zarządzanie reputacją firmy. Warszawa 1997, s. 9. 25
P. Kotler, G. Armstrong, I. Saunders, V. Wong: Marketing. Podręcznik europejski. Warszawa 2002,
s. 825. 26
B. Rozwadowska, op. cit., s. 37. 27
Ł. Piasta: Public relations: istota, techniki. Warszawa 1997, s. 6-7. 28
B. Żołędowska – Król, op. cit., s. 70.
10
wzmacniania „wytrzymałości” biblioteki w sytuacjach kryzysowych i złej opinii
otoczenia.
Przytoczone definicje pozwalają stwierdzić, iż zadaniem PR jest utrzymywanie jak
najlepszego obrazu biblioteki w oczach jej użytkowników, obecnych i przyszłych,
społeczności lokalnej, władz, sponsorów i innych ewentualnych instytucji finansujących jej
działanie29
. Ważną rolę odgrywa tutaj budowa korzystnych informacji o bibliotece, jej
usługach i zbiorach, a także innych kwestiach związanych z jej funkcjonowaniem, czyli
stworzenie wokół biblioteki dobrego wrażenia. Oferta placówki musi być zatem kierowana do
różnych, wyodrębnionych spośród mieszkańców, grup czytelniczych. Ważne są kontakty
z władzami i kształtowanie ich poglądów na sprawy książki i czytelnictwa przez cierpliwe
i efektywne wyjaśnianie im roli i miejsca biblioteki w społeczności lokalnej. Biblioteki
powinny również nawiązać kontakt i współpracować z innymi placówkami oświatowymi
i kulturalnymi, mając na celu rozwój kulturalny mieszkańców30
.
Biblioteczny PR obejmuje także kreowanie nowego, niestereotypowego wizerunku
bibliotekarza. Zawód bibliotekarza powoli przestaje kojarzyć się z najnudniejszą profesją,
a bibliotekarz już nie jest zacofany i niezdarny. Jest rzutkim fachowcem, korzystającym
z nowoczesnych technologii, kompetentnym, miłym i uśmiechniętym. Również biblioteka
staje się nie tylko miejscem, w którym wypożycza się książkę, ale też nowoczesnym centrum
multimedialnym, gdzie można posłuchać muzyki, obejrzeć film, korzystać z usług Internetu.
Biblioteka powinna być miejscem, które będzie zachęcać ludzi do spędzania tam swojego
czasu31
.
Biblioteka ma swoje cele i zadania do spełnienia. Funkcjonuje na rynku w otoczeniu
społecznym, wspólnym dla wszystkich przedsiębiorstw. Cechą wyróżniającą bibliotekę jako
przedsiębiorstwo, jest jej niedochodowy charakter – biblioteka jest instytucją non profit.
Nie znaczy to jednak, że nie będzie komunikować się z otoczeniem i propagować swoich
usług w środowisku. Narzędzia marketingowe, jakimi posługują się inne instytucje, mogą być
wykorzystane również w promocji biblioteki. Sposoby komunikowania się ze środowiskiem
i jakość kształtowania wizerunku biblioteki zależeć będą od różnorodności działań
marketingowych stosowanych przez jej pracowników.
Biblioteki w swojej działalności promocyjnej w ramach PR wykorzystują również
publicity. Jednak dla instytucji non profit znaczenie publicity jest mniejsze niż dla innych
29
M. Witkowska: Public relations w bibliotece – nasze nastawienie do różnych kategorii odbiorców
informacji. „Bibliotekarz” 1997 nr 1, s. 7. 30
B. Żołędowska – Król, op. cit., s. 70. 31
M. Huczek: Marketing organizacji non profit. Sosnowiec 2003, s. 147.
11
przedsiębiorstw. Często bowiem biblioteki nie mają wpływu na to, co i w jakim tonie o niej
się pisze. Chętnie natomiast sięgają po publicity, gdy same mogą konstruować treść
informacji, którą media przekazują. Powodem, dla którego korzysta się z publicity
w bibliotece, może być np.: przyznanie wysokiej subwencji, pozyskanie i uruchomienie
unikalnych, nowatorskich urządzeń, programów, uruchomienie poczty elektronicznej32
.
Wykorzystując public relations i publicity, biblioteki mają na celu trwanie
w świadomości użytkowników, władz lokalnych i opinii społeczne. Jeśli o bibliotece jest
głośno, to znaczy, że jest ona instytucją potrzebną, pożyteczną i atrakcyjną. Te opinie zaś
mogą wpływać zwrotnie na działalność biblioteki, przysparzając jej życzliwych sponsorów
i zwiększając liczbę zainteresowanych ofertą użytkowników33
.
2.7. Marketing w bibliotece
Marketing jest funkcją zarządzania, polegającą na organizacji i kierowaniu wszystkimi
działaniami firmy zaangażowanymi w ocenę potrzeb klienta i zamianę siły nabywczej klienta
na efektywne zapotrzebowanie na określony produkt lub usługę oraz na przekazywaniu tego
produktu lub usługi do końcowego klienta lub użytkownika, tak aby osiągnąć założone zyski
lub inny cel wyznaczony przez firmę czy inną organizację34
.
Elementy marketingu stosowane są przez liczne grupy organizacji niedochodowych,
na przykład przez biblioteki, bowiem współczesna biblioteka, jeśli chce skutecznie
funkcjonować w środowisku, musi wypracować własną strategię marketingową. Zadaniem
marketingu w bibliotece jest z jednej strony przystosowanie organizacji do zmieniającego się
otoczenia, z drugiej zaś oddziaływanie i kształtowanie „rynku” dla potrzeb biblioteki.
Marketing, jako sposób nowoczesnego działania, służy doskonaleniu usług bibliotecznych
poprzez nieustanne dostosowywanie ich do potrzeb konkretnych użytkowników. To
nieustanne dostosowywanie się do użytkowników biblioteki, mające na celu dostarczenie im
wartości i zadowolenia, a także pozyskanie nowych czytelników, nie jest łatwe. Wymaga
starannego zbierania informacji o tym, kim są zgłaszający się adresaci, jakie są ich
zainteresowania, co trzeba zrobić, aby biblioteka zaspokajała ich potrzeby.
W badaniach marketingowych ważne pole obserwacji stanowi struktura organizacyjna
instytucji oraz jej kooperantów i organizacyjny układ procesów marketingowych. W sferze
badań nad organizacją bibliotek niezbędne są analizy relacji pomiędzy układem sieci
32
Ibidem, s. 147. 33
Ibidem, s. 148 34
J.Ch. Halloway, Ch. Robinson: Marketing w turystyce. Warszawa 1997, s.19
12
bibliotecznej a strukturą biblioteki oraz między rozmieszczeniem agend a przestrzenną
strukturą środowiska – zarówno otwartego, jak też uczelnianego albo szkolnego35
.
Do kategorii badań stałych należą analizy personelu, polegające na ustaleniu cech
i umiejętności koniecznych na każdym stanowisku pracy oraz identyfikacji, które z nich
i w jakim stopniu reprezentuje pracownik na tym stanowisku zatrudniony. Predyspozycje
i kwalifikacje bibliotekarza są w działalności marketingowej nie bez znaczenia. Prowadzenie
przez niego ciekawych form pracy, w tym wykorzystywanie nowych technologii, jest
dostrzegane i właściwie oceniane przez użytkowników biblioteki36
.
Wszędzie tam, gdzie biblioteki realizują różne formy pracy z czytelnikiem, zachodzi
potrzeba ocena użyteczności skuteczności tych działań. Jak wszystkie instytucje realizujące
strategię marketingową – biblioteki powinny systematycznie badać społeczne o nich opinie
oraz skuteczność stosowanych form promocji. Rozpoznanie opinii, społecznych poglądów na
temat bibliotek, w znacznym stopniu określa użyteczność tych instytucji. Badania pozwalają
ocenić stan funkcjonowania bibliotek oraz ustalić opinie użytkowników o tym
funkcjonowaniu. Na tej podstawie można wypracować strategię działań praktycznych:
określić realne cele, plan, program i rozwiązania organizacyjne37
.
Współczesna biblioteka, stosująca strategię marketingową, nie może być tylko
wypożyczalnią książek. Musi także podejmować się prowadzenia różnych, innowacyjnych
form pracy z użytkownikiem i dla użytkownika. Biblioteki muszą odważnie podjąć się
pełnienia funkcji edukacyjnej, kulturalnej, rekreacyjnej, rozrywkowej. Wówczas stają się
poważnym konkurentem dla różnego rodzaju ośrodków szkoleniowych, punktów
gastronomicznych, kawiarenek internetowych, masowych mediów. Nastawiona na
marketingową strategię biblioteka potrafi jednak nie tylko rywalizować z konkurencją, ale
również z nią współpracować.
Zastosowanie marketingu w bibliotece jest dzisiaj koniecznością. Biblioteka stosująca
dobrą strategię marketingową nadąża za nowoczesnością, a tym samym przyciąga i zadowala
czytelników swoją ofertą, wychodząc naprzeciw ich potrzebom i oczekiwaniom.
35
J. Wojciechowski: Marketing w bibliotece. Warszawa 1993, s.74 36
A. Adamska: Działania marketingowe w bibliotece szkolnej. „Poradnik bibliotekarza” 2002 nr5, s. 28. 37
J. Wojciechowski, op. cit., s.76