1
Universität Mannheim - HWS 2008 PD Dr. Klaus Geus, Vertreter der Professur für Alte Geschichte
Propädeutikum Alte Geschichte
12. 9. 2008 a) Antike Geschichte (I): Die archaische Zeit 19. 9. 2008 a) Antike Geschichte (II): Die klassische Zeit 26. 9. 2008 a) Antike Geschichte (III): Die hellenistische Zeit b) Der antike Staat (a): Beispiel Sparta 3. 10. 2008 Tag der Deutschen Einheit (Sitzung entfällt) 10. 10. 2008 a) Antike Geschichte (IV): Die Zeit der römischen Republik 17. 10. 2008 a) Antike Geschichte (V): Die römische Kaiserzeit 24. 10. 2008 a) Antike Geschichte (VI): Die Spätantike b) Der antike Staat (b) + (c): Beispiele Athen und Rom 7. 11. 2008 Klausur, 13:45–15:15 Uhr, in EW 145 28. 11. 2008 Alternativer Klausurtermin, 13:45–15:15 Uhr, in EW 145
Sprechstundentermin: Do., 10:30–11:30 Uhr und n. V. (L 7, 7) E-Mail: [email protected] / [email protected] Klausurstoff: Die Fragen beziehen sich auf: Karen Piepenbrink: Das Alter-tum, Stuttgart: Kohlhammer, 2006.
2
Grundlegende Literatur zur Alten Geschichte Die folgende Literaturliste stellt eine subjektive Auswahl wichtiger Arbeiten zu zentralen Bereichen der Alten Geschichte dar. Ich empfehle allen althis-torisch interessierten Studentinnen und Studenten, zumindest einen Teil der genannten Werke im Laufe ihres Studiums anzuschaffen. H. Bengtson, Griechische Geschichte von den Anfängen bis in die römische Kaiserzeit (HdA III 4), München 51977 H. Bengtson, Grundriß der römischen Geschichte (HdA III 5), München 31982 H. Bengtson – V. Milojčić, Großer Historischer Weltatlas I. Vorgeschichte und Altertum, München 6[1978] R. I. Talbert (Hrsg.), Barrington Atlas of the Greek and Roman World, 3 Bde., Princeton 2000 J. Bleicken, Geschichte der Römischen Republik (Oldenbourg Grundriß der Geschichte), München 62004 K. Christ, Geschichte der römischen Kaiserzeit, München 42002 [ohne An-merkungen] W. Dahlheim, Geschichte der römischen Kaiserzeit (Oldenbourg Grundriß der Geschichte), München 52005 A. Demandt, Die Spätantike (HdA III 6), München 22007 D. Flach, Einführung in die römische Geschichtsschreibung, Darmstadt 21998 H.-J. Gehrke, Geschichte des Hellenismus (Oldenbourg Grundriß der Ge-schichte), München 42008 A. Heuß, Römische Geschichte, Braunschweig 102007 = 61998 [mit einem aktualisierten Forschungsanhang v. J. Bleicken u.a.] W. Huß, Geschichte der Karthager (HdA III 8), München 1985 D. Kienast, Augustus, Darmstadt 31999 D. Kienast, Römische Kaisertabelle, Darmstadt 32004 (= 21996) S. Lauffer, Alexander der Große, München 31993 (= 21981) S. Lauffer, Daten der griechischen und römischen Geschichte, München 1987 J. Martin, Spätantike und Völkerwanderung (Oldenbourg Grundriß der Ge-schichte), München 42001 K. Meister, Die griechische Geschichtsschreibung, Stuttgart - Berlin - Köln 1990 W. Schuller, Griechische Geschichte (Oldenbourg Grundriß der Geschichte), München - Wien 62008 H.-J. Drexhage – H. Konen – K. Ruffing, Die Wirtschaft des Römischen Rei-ches (1.–3. Jahrhundert). Eine Einführung, Berlin 2001
3
H. Cancik – H. Schneider – M. Landfester (Hg.), Der Neue Pauly: Enzyklopädie der Antike, 15 Bde., Stuttgart 1996– (weitere Ergänzungsbände im Erscheinen) Einführungen in die Alte Geschichte: H. Bengtson, Einführung in die Alte Geschichte, München 81979. M. Clauss, Einführung in die Alte Geschichte, München 1993. D. Vollmer (u. a.), Alte Geschichte in Studium und Unterricht. Eine Einfüh-rung mit kommentiertem Literaturverzeichnis, Stuttgart 1994. R. Günther, Einführung in das Studium der Alten Geschichte, Paderborn u. a. 22004 H. Leppin, Einführung in die Alte Geschichte, München 2005 H. Blum – R. Wolters, Alte Geschichte studieren, Konstanz 2006 K. Piepenbrink, Das Altertum, Stuttgart 2006 A. Hartmann, Tutorium Quercopolitanum. Ein althistorisches Proseinar. Als Download unter: http://www.gnomon.ku-eichstaett.de/LAG/proseminar/TutoriumEichstaett.pdf
4
Die archaische Zeit Literaturhinweise zu diesem Kapitel Karl-Wilhelm Welwei: Die griechische Polis: Verfassung und Gesellschaft in archaischer und klassischer Zeit, Stuttgart 1983. Oswyn Murray: Das frühe Griechenland, übers. v. Kai Brodersen, München 31986.
Iranier (Meder, Perser) Italiker
Knossos Phaistos
Phylen Phratrien
Labyrinthos (-nthos!) Mykene
Linear B Tiryns
Schachtgräber Kuppelgräber
Seevölker Philister
Maske des Agamemnon Megaron-Haus
Ilias, Odyssee Nestor-Palast
Pylos Dark Ages
Polis (Plural: Poleis) Lyder
Kroisos (Croesus) Smyrna
Halikarnassos Milet
Ephesos Ionier
5
Dorer Aioler (Äolier)
Kyme (Cumae) Syrakus
Gela Agrigent
Selinunt Himera
Messana Magna Graecia
Tarent Sybaris
Kroton Metapont
Byzanz Kyrene
Tartessos Massilia
Metropolen/Apoikien Orakel von Delphi
Olympische Spiele Geometrischer Stil
Demos Stasis
Achill Patroklos
Hektor Priamos
Hephaistos Rhapsode
Hesiod Boiotien
Büchse der Pandora Akropolis
Heloten Periöken
6
Lykurg Spartanischer Kosmos
Messenien Arkadien
Peloponnesischer Bund Aigina (Ägina)
Megara Solon
Eleusis Marathon
Laureion Pentelikon
Piräus Archonten
Archon Basileus Polemarchos
Archon eponymos Thesmotheten
Areopag Phalanx
Timokratie Drakon
Salamis Seisachtheia
Tyrannis Peisistratos
Olympieion Thespis
Kypselos Periander
Polykrates Dionysios
Hippias Hipparch
7
Die klassische Zeit Literaturhinweise zu dem Kapitel Bengtson, Hermann: Griechische Geschichte von den Anfän-gen bis in die römische Kaiserzeit. 5. Aufl. München: C. H. Beck, 1977 (HdA III 4). Schuller, Wolfgang: Griechische Geschichte. 6. Aufl. Mün-chen; Wien 2008 (Oldenbourg Grundriß der Geschichte).
Platon Aristoteles
Prinzipien der autonomia, autarkeia, eleutheria
Peloponnesischer Krieg (431–404 v. Chr.)
Metöken „Banausen“/“Idioten“
Delisch-Attischer Seebund Amphiktyonie
Peloponnesischer Bund Hegemon
Arche „Vom Staat der Athener“
schole Ochlokratie
Nomos (Pl. Nomoi) Kleisthenes
Phylen, Trittyen, Demen Isonomie
Perikles Strategen
Bule Ostrakismos
Sophokles Euripides
Aristophanes Liturgien
8
Trierarchie Choregie
Gymnasiarchie Marathon (490)
Thermpylen, Salamis (480) Plataiai (479)
Himera (480) Themistokles
Trieren Theten
Propyläen Parthenon
Phidias Orestie (Aischylos)
Ödipus (Sophokles) Elektra (Euripides)
Lysistrate, Wolken, Ekklesiazusen (Aristophanes)
Oligarchen (oligoi) Plutokratie
„Lange Mauern“ Sybaris
Thurioi Megara
Korkyra Korinth
Demagogen Thukydides
Alkibiades Aigospotamoi
Lysander Hellenika (Xenophon)
Sokrates „30 Tyrannen“
Theben Epameinondas
9
Schiefe Schlachtordnung Leuktra
Philipp II. Makedonen
Erechtheion Sophisten
Gorgias Protagoras
Aporie Politeia („Staat“)
Pella Akademie
Peripatos Peripatetiker
Athenaion politeia Eudaimonia
Polyklet Doryphoros
Polygnet Praxiteles
Skopos Lysipp
Apelles
10
Die hellenistische Zeit Literaturhinweise zu dem Kapitel Frank Walbank: Die hellenistische Welt. 4. Aufl. München: dtv, 1994. Hans-Joachim Gehrke: Geschichte des Hellenismus. München 42008 (Oldenbourg Grundriß der Geschichte).
Illyrer Thraker
Hetairoi Archelaos
Philipp. II. Aischines
Isokrates Demosthenes
Chaironeia (338) Dareios III.
Granikos Issos (333)
Tyros Alexandria
Zeus-Ammon Siwa
Gaugamela (331) Baktrien
Gedrosische Wüste Susa
Koiné Kleitos
Proskynese Roxane
Diadochen Stoiker
Seleukos Iskander
Ipsos (301) Antigonos
11
Lysimachos Ptolemaios
Ptolemäer, Seleukiden, Antigoniden
Antigonos Gonatas Ptolemaios I. Soter
Antiochos Antiocheia am Orontes
Seleukeia am Tigris Parther
Akrokorinth Aitolische Bund
Achaiische Bund Rhodos
Attaliden Pergamon
Attalos Kelten (Galater)
Epikur (Epikureer) Zenon (Stoiker)
stoa poikike („Bunte Halle“)
Nike von Samothrake, Pergamom-Altar, Venus
von Milo, Laokoon-Gruppe
Museum (Museion) Aristarch
Eratosthenes von Kyrene Euklid
12
Die griechische Polis (I): Beispiel Sparta Literaturhinweise Manfred Clauss: Sparta: Eine Einführung in seine Geschichte und Zivilisation. München: C. H. Beck, 1983. Ernst Baltrusch: Sparta: Geschichte, Gesellschaft, Kultur. München: C. H. Beck, 1998 (Beck Wissen).
ekklesía; lat comitia bzw. curiae
Gerusía oder Bule; lat. senatus
Archonten; lat. magistratus
Tyrtaios Alkman
Herodot Xenophon
Polybios Cicero (De re publica)
Plutarch Pausanias
Xenelasie Große Rhetra
Gerusia (Geronten) Phylen
Obai/Oben Ephoren
Agiaden Eurypontiden
Basileis Areopag
probuleutisch Apella
Demos / Damos Ephorenliste
Heloten Periöken
13
Plataiai Pausanias
Agoge Eiren
Syssitien lakonisch
14
Die Zeit der römischen Republik Literaturhinweis Jochen Bleicken: Geschichte der Römischen Republik. 6. Aufl. München: Oldenbourgh, 2004 (Oldenbourg Grundriß der Geschichte).
Italiker Etrusker
Liktoren latinisch-sabinisch
Plebeier Patricier
Praetoren Consuln
rex sacrorum regina sacrorum
Kuriatkomitien Zenturialtkomitien
centuria (Pl. centuriae) Latiner
Samniten Sentinum (295)
Umbrien Italische Wehrgemeinschaft
cives Romani, Latini, socii
ager Romanus bzw. ager publicus
Halbbürgergemeinden (cives sine suffragio)
municipia (von munus capere, „Lasten tragen“)
Polybios Cicero, De re publica
Praetoren Zensoren
15
Quaestoren Aediln
Tributkomitien Kuriatkomitien
res publica senatus consulta
Nobilität (nobilis = Angehöriger einer Familie,
die einen Konsul vorweisen konnte)
Volktribunen concilia plebis
Zwölftafelgesetz Pontifices
Auguren Licinisches Ackergesetz (367)
Sufeten Messina
Ägatische Inseln Mediolanum
Gallia cisalpina Hasdrubal
Hamilcar Barkas Carthago nova
Iber/Ebro Iberer
Sagunt Hannibal
Cannae (216) Zama
Publius Cornelius Scipio Africanus
Philipp V. Antiochos III.
Raphia (217) Ptolemaios IV.
16
Flamininus Kynoskephalai
Aitoler Magnesia
Eumenes II. Bithynien
Bastarner Lucius Aemilus Paulus
Pydna (168) Delos
Latifundien Antiochos IV. Epiphanes
Marcus Porcius Cato homo novous
Massinissa (Provincia) Gallia Narbonensis
Keltiberer Hispania citerior und ulterior
Numantia Attalos III.
Prokonsul/Proprätor publicani
Latifundien Nobilität
Gracchen Tiberius Sempronius Gracchus
Gaius Sempronius Gracchus Marius
Sulla (Felix) Jugurtha
Kimbern und Teutonen Popularen
Arpinum Volsker
Italia (Corfinium) Mithridates von Pontos
17
dictator perpetuus Proskriptionen
Cn. Pompeius Magnus M. Licinius Crassus
Sertorius Spartakus
Cicero Verres
Catilina Kilikien
Bithynien Lucullus
Iudaea Galatien
Kappadokien Parther
Pontifex maximus Iulia
Gallia cisalpina Illyricum
Gallia Narbonensis Rubikon
Dyrrhachium (Durazzo) Pharsalos
Kleopatra Thapsos
Munda Cato der Jüngere
Dictator perpetuus Carrhae
rex (König) M. Iunius Brutus
C. Cassius Iden des März (15. 3. 44 v. Chr.)
18
Die römische Kaiserzeit Literaturhinweis Karl Christ: Geschichte der römischen Kaiserzeit. 4. Aufl. München: C. H. Beck, 2002 [ohne Anmerkungen].
Marcus Antonius C. Octavius (Oktavian)
Philippi Kleopatra
Actium Agrippa
Augustus („der Erhabene“)
imperium proconsulare maius
tribunicia potestas princeps senatus
res gestae auctoritas
Alexandria Latifundien
Coloni (Kolonen) Antiocheia
Maecenas Vergil
Horaz Ovid
Livius panem et circenses
Tiberius (14–37) Sejan
Caligula (37–41) Claudius (41–54)
Nero (54–68) Iulisch-claudisch
Agrippina Seneca
19
Vespasian flavische Dynastie
Iudaea Titus
Pompeji Herculaneum
Kolosseum Domitian
Tacitus Nerva
Trajan (98–117) Hadrian
Antoninus Pius Mark Aurel
Bar-Kochba Diaspora
Limes Commodus
Cerialis Köln (colonia)
Daker Nabatäer
Baalbek Palmyra
Petra Pantheon
Trajanssäule Plutarch
Ptolemaios Markomannen
Vindobona Caracalla
Sasaniden Severus Alexander
Diocletian Aurelian (270–275)
20
Probus (276 –282) Alarich (410)
Geiserich (455) Ricimer (472)
Totila (546 und 550) Narses (552)
Kolonen Gallienus (260–268)
Severer (193—235) Carus
Curatores collegia
curiales decuriones
humiliores munera sordida
conductores Plotin (204–270)
restitutor orbis
Sol, Apollon, Sarapis, Baal und Mithras
Helios Sol Invictus
Decius lapsi
libelli libellatici
21
Die Spätantike Literaturhinweise Alexander Demandt: Die Spätantike. 2. Aufl. München: C. H. Beck, 2007. Karen Piepenbrink: Konstantin der Große und seine Zeit. Darmstadt: Wis-senschaftliche Buchgesellschaft, 2002 (Geschichte Kompakt).
Alois Riegl Edward Gibbon
„History of the Decline and Fall of the Roman
Empire“ (1776-1788)
Alfred Heuß Langobarden
Herakleios Ravenna
Slawen Awaren
Iustianian dominus
Jovius Augusti
Caesares Kolonen
Höchstpreistarif Maximian
Nikomedeia (Bithynien) Spalato (Split)
Tetrarch(ie) Constantius Chlorus
Helena Galerius
Licinius Maxentius
Milvische Brücke (312) Toleranzedikt
22
Labarum Pontifex maximus
Konzil von Nicaea (325) Presbyter Arius
Athanasius Lactantius
Eusebios Iulian Apostata
Dante, De monarchia Jakob Burckhardt
Schapur II. Constantinus II.,
Constantius, Constans, Dalmatius, Hanniba-
lianus Aquileia
Magnus Magnentius magister militum
Gallus Iulian
Serdica (Sofia) Iovianus
Flavius Valentinianus Valens
Gratianus „allumfassende" (katholische)
Theodosius (379–95) Ambrosius
Hagia Sophia Codex Iustianus
cäsaropapistisch Herakleios (610–41)
Zarathustra Basileus („König“)
23
24
Der antike Staat (b): Beispiel Athen Literaturhinweis Jochen Bleicken: Die attische Demokratie. 2. Aufl. Paderborn 1994 (auch als Taschenbuch).
Solon
Aisymnetes Seisachtheia
Horoi Timokratie
Pentekosiamedimnoi Zeugiten
Theten Medimnos (Scheffel)
Peisistratos Periander
Polykrates Hieron
Kleisthenes Isonomia
Isegoria Perikles
Kleruchien Drachme (4,36g)
Trierarchie Choregie
Leiturgie Eisphora
Delisch-attischer Seebund Metöken
Laureion Gymnasien
Symposien Hetären
25
Rat der 500 Isonomia
Themistokles Salamis
Aristeides Kimon
Ephialtes Demagogen
Ekklesia Pnyx
Buleuterion (Bule) Prytanie
Prytanen Probuleuma
Tamiai Strategen
Heliasten Heliaia
Dikasterien Polypragmones
Pseudo-Xenophon: Vom Staat der Athener
Hetairien Kaloikagathoi
Timé Areté
Miltiades Homonoia
Phoroi Oligoi
Ostrakismos „... nur dem Namen nach eine Demokratie, in Wirklichkeit aber die Herrschaft des ersten Mannes“ (Thukydides, II 65)
26
Der antike Staat (c): Beispiel Rom
Literaturhinweis Bleicken, Jochen: Die Verfassung der römischen Republik: Grundlagen und Entwicklung. 7. Aufl. Paderborn: UTB, 1995.
patricii plebs
clientela Phalanx
tribuni plebis concilium plebis
aediles secessio plebis
appellatio intercessio
tribus der Tities, Ramnes und Luceres
plebiscita populus Romanus
Psephismata Nomoi (lat. leges)
curulischen Aediln decemviri
lex Canuleia de conubio conubium
Servius Tullius Centurie
Servianische Centurienverfassung gentes
equites pedites
193 centuriae
Die 18 centuriae der equites bestanden aus:
27
- sex suffragia [„sechs Stimmabteilungen“]
(Ramnes priores und posteriores; Tities priores
und posteriores und Luceres priores und
posteriores)
- 12 centuriae equitum
Die 175 centuriae der pedites bestanden aus:
- 80 centuriae 1. classis
- 20 centuriae 2. classis
- 20 centuriae 3. classis
- 20 centuriae 4. classis
- 30 centuriae 5. classis
--------------------------------------------------------
- 2 centuriae der fabri (Pioniere/Handwerker)
- 2 centuriae der cornicines tibicinesque (Horn-
bläser/Musikanten)
- 1 centuria der proletarii
28
armati velati
lex Hortensia de plebiscitis Polybios
magistratus potestas/imperium
cursus honorum: Quaestor, (Aedil), Praetor, Consul
praetores peregrini/ praetores urbani
honores nobilis
Quaestorier homo novus
viri consulares auctoritas
principes viri senatus consulta
contio patroni
Nobilität