[email protected][email protected]
Runasimi 2013
Taytay chajrapi llank'ashanllank'asqa (había trabajado)llank'arqa (trabajó)llank'anqa (va a trabajar)llank'anqacha (trabajará)
Mamay wasipi phuska shan (está retorciendo el hilo en la rueca, hilando) sqa rqa nqa → jamuy pacha (futuro) nqacha → “
Payayki aqhayta sipaskunaman yachachishanPayayki: abuela, o jatun mamaaqhay: hacer la comida
Machulan chajrata qarpachishanMachula: jantun taytaMachulan: su abuelochi: hace que otro, indica que
Mikhuy: comer
Taytay chajrapi mikhu shan sqa rqa
nqa nqacha
Mamay wasipi wayk'u / shan / sqa / rqa / nqa / nqachawayk'uy: cocinar
Payayki wawakunata janpi / shan / sqa / rqa / nqa / nqachaJanpiy: curar
Machulan chajrata qhawa / shan / sqa / rqa / nqa / nqacha
Ñoqanchis wasikunata phukawan llinp'isunchis
Ñoqayku wasita mana llinp'isajkuchu
A: Qankuna yachaywasita llinp'inkichischuB: Ari, llinpisajku
1
Paykuna manaraq punkuta llinp'ishankuchumanaraq: todavía nopunku: puerta
Mayqaq paykuna punkuta llinp'inkankuriMayka: cuando-ri: porque es pregunta.
Imaq mana atirqankuriqué no pudieron. El -ri lo hace una pregunta verdadera
Imaq mana atirqankuchu (subraya que no pudieron)
A: Ima llinpitaq quellqalapi(quellqalapi: hoja de escribir)
B: Yuraq
A: Imaqtin quellqalapi yuraqlla (Imaqtin: xq')B: quellqanapaq ancha llin yuraqqa (El blanco es muy bueno para escribir)
Agataqa jamunan karqa yachaiwasiman, mana jamunchuAgata tenía que venir a la escuela, pero no vino.
Jaquelinpis jamusaq nirqa, manalata jamunchu Jaquelín dijo que venía, tampoco vino
A: Ima llinpitaq intitikari (intitika: girasol)B: Intitikaqa churkillo llinpi (churkillo: naranja)
A: Ima llinpitaq chalekuikyriB: Chalecuyqa yana yuraq pallayniyoq (pallay: figuras)
A: Wayronqokuna imata maskanku tikapi (qué buscan las abejas en la flor)B: Wayronqokuna ñujchuta maskanku (ñujchu: nectar)
A: Lachiwanakuna imata ruwanku ñujchukuyawan (lachiwana: abeja mielera y miel)B: Lachiwanakuna lachiwanata ruwanku.
Lachiwanawantaq thapakunata ruwanku lachiwanakuna (thapa: nido) wiñanankupaq (para que crezcan (las abejas))
A: Maymanta khuru jamunB: Khuru jallp'a ukhumanta jamun / lloksimun (sale)Khuru: gusanojallp'a: tierra
A: Imata janp'atu mikhunriB: Janp'atukunataq ch'uspikunata mikhunku, kusi-kusikunata, akatankakunata, uthakunatajanpatu: sapo
2
kusi-kusi: arañitaakatanka: escarabajoutha: insectos.
3
13-04Kunan watijmanta (de nuevo) llankasunchij llimp'ikunawan
patataraypa qhatan phuka (la tapa de mi libro es roja)
paypa ishkayphirurun phukallataq (taq: también)
wayakayki phuka kasqa (tu bolso había sido rojo)
uqtawan (uno más)
uqñeqe runapiishkayñeqe runapikinsañeqe runapi (en tercera persona)
Aghataq quellqa laphin yuraq
Kay t'aqaq perqanpis yuraq (la pared de esta aula también es blanca)
mana yuyanichu (no recuerdo)
Kaypi janp'arapis yuraqpura(pura: entre, con la idea de que todas las mesas son blancas)
Kunan p'unchay Inti llojsimun qellulla (hoy día el sol salió amarillo no más)
Last'a qellqa janp'arawan q'omer (el pizarrón y la mesa son verdes)
Inti t'ika chajrapi churkillupura
kunan jananpacha anqaslla kashan (hoy el cielo está azul no más)
A: Imaqtin (Por qué)B: Imaqtinchu (porque)
A: Pikunata (a quienes) Tawantisuyupi mitmakuna sutiwan risij kasqankuA quienes los conocían en el Tawantinsuyu con el nombre de mitmaes
B: Mitmakunaqa yachayniyoq kamanikuna karqanku yachayniyoq: con sabiduría kamani: profesionalA: Imatataq mitmakuna waq cheqanman rispa ruwakasqanku (qué sabían hacer cuando iban a otro lugar)B: Mitmakunaqa waq cheqanman rispa yachayninkuta saqeqkanku sapa aylluman!Waq: otrosaqeqkanku: dejaronYachayninkuta: su sabiduríaLos mitmaes yendo a otro lugar dejaban su sabiduría a cada pueblo.
4
A: Imanaqtaq kasqanku inkakuna uq cheqanpi runa pisiyapujtin qué hacían cuando (tin) disminuía la población en un lugarB: Runa pisiyajtin, inkakuna yachanankukama kaspa yanapaq kasqanku runakunata kaspa: causayanapaq: para ayudaraveriguaban la causa para ayudar a la gente
Leer crónicas de Fray Bartolomé de las Casas.
A: Maykentaq inkataq ñawpaqta mitmakunawan kamachyta qallarisqa (Cuál de los incas había empezado a enviar a los mitimaes?)kamachy: ordenar, enviarqallariy: empezar
5
20-4Quechua: Qheshwa: Habitante de los valles templados, la culturaQhechuwaq: el que viene a robarRunasimi
Leyenda fundacional. Los cuatro hermanos de Tiwanako cuando la tierra se eleva a 4600: Ayarkachi, Ayaruchu, Ayarawqa, Ayarmanqo. Se dirigen en las cuatro direcciones y fundan los 4 idiomas: Poqena, Uruchipaya, Aymara y RunasimiLas esposas eran Mamakora, Mamawaqu, Mamarawa, Mamaoqllo..Fundan Qosqo.
LlinphikunaAnqasiqa janapachapi kashan (el cielo está celeste: el celeste está en el cielo)Qayna anqasi jananpachapi karqaArgentinaq unanchan yuraq anqasiwan
Whipala: grito que flamea en el espacio (whipu: grito).
Ñoqa kulli pachata tataypaq rantikuni (compré ropa para mi papá)
Jacquelin kullipachata ranjawan (Jacquelin me vendió ropa morada)
Api q'oñi kashan (el api está caliente). Pajtakuy ruphachikuwaq (cuidado: pajtakuy; ruphachikuy: quemarse; cuidado que te quemas)
la q final al quedar como infijo se escribe j
Ñoqayku llanka tikakunata rantisharqayku: estabamos comprando flores rosas
Kamachiwasiqa llankalla: la casa de gobierno es rosa
Paqo: color marrón claro del puma, llama, alguna madera como pino.
Pino k'ulluqa paqo: la madera de pino es marrón claro
wakin uywakuna millman paqo: la lana de algunos animales domésticos es marrón.
Tarea: oraciones con Ch'unpi (marrón); Oqe (gris), lachiwana, wayronqo (abejorro), urisqañu (avispa), tujtu (abeja europea), t'ika, janp'atu.
Kuraka: deformación de kurajkaq (kuraj: el mayor); la mujer es la mama t'alla.
Partes del díaLaqhayay: al caer la tardesukha: tardepaqarin: mañanatuta: noche
6
04-05
Wayanay: golondrinaPawqar waray mit'api wayanakuna kayman jamunku
A: Imajtinchus (por qué será) pawqar waray mit'api wayanakuna jamunkuB: chay p'isqokunaqa q'oñi pachallapi wiñanku, kausanku.
(estos pájaros en el tiempo cálido crecen, viven)
irpa: pichón. Urphilaq irpan: pichón de palomaUrphilaq irpan, mana phawayta atinchu (no puede volar)Mallkimanta wamanpa irpan urmaykusqa (ku: afecto; y: reflexivo; se cayó)
sqa: pasado reciente: se ha caídorqa: pasado lejano.
Chiwli: pollitot'iki sarata chiwlikuna mikhunqanku (los pollitos van a comer maíz molido), chaymanta (luego) yakuta ujanqanku (van a tomar agua).
Pili: patitopilikuna tantakuspa (juntándose) t'una sarata (maíz pequeño) mikhushanku, chaymanta qochapi tuyturinku (en la laguna nadaron; tuytuy: nadar, flotar).
imperativojamuy (vení)jamuchun (que venga)jamuchunku (que vengan) ej: wauqe Angel rarurimaypi wajamuchun (que llame x teléfono)
cafeta pay qochun : que ella dé el cafétatanman mikhunata apachun : que lleve la comida a su padremikhunata wasipi waykuchunku p'achatawan t'ajsachunku: que cocinen y que laven la ropawantata ruway: hacé la tareallankayta qallariy (empezá a trabajar)
-kama
kaykama: hasta aquíjaqjaykama: hasta allichaykama: hasta ese lugarsukhakama: hasta la tarde.Qayakama: hasta mañanaminchakama: hasta pasado mañanaqanchischawkama: hasta la próxima semanatutakama
qarikamalla llank'ashanku: sólo hay hombres trabajandowarmikamalla wasipi kashanku
7
churikamalla pujllashanku: están jugando.
A: Ima ujanapaq kan (qué hay para beber)B: yakukamalla kan (sólo hay agua)
-ku
wawayta anchata maywakunichajraykita llank'akunayki (trabajate tu chacra)
ñawi nanawan: me duelen los ojos (no se pluraliza)
-mu
ailluykiman willamuy: llevale una noticia (avisá) a tu comunidad)chimpamuy: cruzá para aquí
-manhacia, potencial
kokitaykita qoriwankimanchu : me darías coquita (ri_ afectivo)
Hacer sufijos hasta -wan
El Qhapaq Ñan
océano pacíficotunbez
q'asamarkaqosqo
pukara tiwanaku (el centro)
uru urup'otojchi
tarijapillqomayo Formosa
MisionesLaguna dos patos
(Brasil)Océano atl
chakana: chaka: puente; chakana: puentes cruzados
8
Pueblos en donde se reunen las comunidades para celebrar la chakana. El 5 de mayo, ahora se le llama la fiesta de la cruz (terjiverzación católica):
MachaPoqoq wataChayanataLlallawaSakakaQollqe chaka
Hoy 20:30 en Fuente de las nereidas, Achaval Rodriguez y EEUU.
-man
como comparación: ismusqaman asnarin (huele a podrido)
Orqo wakaman rijchakun (se parece a un buey)llankan orko wakajina (trabaja como un buey)risuman tusuy: iríamos a bailarjackelin yakuta apamunman
kay q'oñi t'akaman yaikumunchis: a esta alula caliente ingresamos
Potencialñoqa ripuyman (iría)qan ripuwaqpay ripunmanñoqanchis ripusunmanñoqayku ripuykumanqankuna ripuwaqchispaykuna ripunkuman
-manta
musujmanta: de nuevoyachaqaymanta jamusharqa : estaba viniendo de estudiar
Jatun mamaypa phatunan millmamanta kasqa; ichhumanta kasqa (ichhu: paja)(el colchón de mi abuela era de lana)
ñoqa ichhumanta phatunata rantiyta munani
taytayqa Tucumanmanta jamurqa (vino)Taytayqa Tucumanmanta jamuq (proviene)
kaymanta chaupi punch'aipi ripusun: de aquí nos vamos al mediodía
chaymanta (luego, posteriormente), wasiman chayasun (llegaremos)
9
jaqjaymanta sapa uq yachan imatachu ruwananta (de ahí cada uno sabe lo que tiene que hacer)
pachayqa millmamanta ruwasqaunku: hilopunchuyqa unkumanta awasqa (tejido)
miski yakuqa mayumanta kasqakay miski yakuqa apukunamanta uraykamun (baja)
kunanmanta chirimushan (chiriy: hacer frío: mu: a nosotros, está haciendo frío)pawkar waraymanta qoñinqa (qoñin:hace calor; qa, enfatiza)
Pay ñoqata much'awan : ella me besapay qanta much'asunki: ella te besapay payta much'anpay ñoqanchista much'awanchispay ñoqaykuta much'awaykupay qankunata much'asunkichispay paykunata much'an
-pitintillupi: a caballo
-raykuA: Imarayku runasimita yachachankiB: qeshwa runakunata allin riqsinayrayku (riqsiy: conocer)
Ñoqa qoyayrayku Colombiaman ripusaqÑoqa yachanayrayku yachaywasiman jamuniÑoqa yachaqaynayrayku yachaywasipi kashani
Ñoqa yakurayku mayuman rirqani
Imperativo
Llank'ay: trabajaLlank'amuy: ve a trabajarllank'arqamuy: ve a trabajar pero con afecto
mikhurqamuy: ve a comer
-sapa
A: Mamay, kumpaykuna ñoqa umasapa kani ninkuB: Waway, qanqa mana umasapachu kanki. Chulloykita jap'iy; kinsa waranqa k'isura papata apamuy.
Ñoqa sapay tiyakuni
10
-sqach'akisqa: sedientoqoñisqa: acaloradopunqisqa: hinchadouskaychasqa: apuradosaykusqa: cansado
Peña Tío Cámpora en Cuenca 1301
ñoqa kunamusqani mikhunata qan kunamusqankipay kunamusqañoqanchis kunamusqanchisñoqayku kunamusqaykuqankuna kunamusqankichispaykuna kunamusqanku
Pedro chayajtin ñoqaqa mikhunata kunamusqaniña (cuando llegó pedro yo ya había encargado comida).
-wan se puede usar como -pi para medios de transporte
thartarapi jamunithartarawan jamuni (en auto)
-yoq
puede usarse el ni después de consonantekusikuynin: su alegríach'aqynin: su sedYarqaynin: su hambreyarqayninta chinqarpachin: le hizo perder su hambre
yarqasqa kaspapis, mana munanichu mikuytaaún estando hambriento, no quiero comer
Oraciones con pasado (se construye con jti + sufijo posesivo + qa, se entiende el tiempo por contexto).
Pay chayashaqtinqa, ñoqaqa llojsisharqani (Cuando ella estaba llegando, yo estaba saliendo)
Pay chayajtinqa, ñoqaqa llojsisqaniña (Cuando ella llegó, yo ya había salido)
Pay chayajtinqa (o chayajtintaq), ñoqa llojsisaq (Cuando ella llegue, yo voy a salir)
11
Paykuna chajtinkuqa, ñoqayku kutinpusaqku (pu: afectivo) /kutimusaqkuQan chayaqtiykiqa, suyashasqayki (cuando llegues te voy a estar esperando)
Ñoqa chayaqtiyqa, ñoqanchis mikhusunchis
Sufijos condicionales-qa-jtiny como conjunción pospuesta: chayqa
-ntinÑoqa jamurqani k'umpakunawanÑoqa jamurqani k'umpakunantinwan
Ñoqa yachaywasiman patarantinwan jamurqaniÑoqa maywayki sonqoynintinwan (-ni eufónico como en -niyoq)
-lla: Explicación cultural: la cultura quechua no es ambiciosa (no más).
Wawqellay mayuta chimpasqa.
Ayllullaypiña kaniImallatapis (cualquier cosa) jaywariway.Llajtamanta imallatapis apamuychis (traigan cualquier cosa del pueblo)
tukuynintin risunchis imallamampis: iremos a lo que sea.
Tukuy: todos (Bolivia)Q'alan: todos (Cochabamba)Llapan: (Perú)
tukuynintin Q'alantinLlapantin
-puwaychajrapi llankayta yanaparipuway (hágame el favor de ayudar a trabajar la chacra)
wasita qhawaripuway : mirame la casawasita qhawaripuwanki
-qa condicionalyanapawaqtiykirqa, pachischasqayki: si me ayudás, te estaré agradecido. Rantiwaqtiykirqa, llapasqayki: se me compras, te aumento (doy yapa).
-pisqollqeykiwanpis, mana munanichu rantinawaykita: no quiero que me compres, aunque sea con tu dinero.
12
-na sustantivizallankana: el trabajar, el lugar de trabajo, como objeto de otro verbo (a veces).
-raj
kunaraq tarpuni (recién siembro, sembré)manaraq: todavía
kunanraq t'antata apamun (recién trae el pan)
t'antataraq apamun (primero / antes traé el pan)
ñawpajtaraq risunchis (iremos primero)
uyariraq, chaymanta rimariy (escucha primero, después habla)
qepan kanchischawpiraq Tandilman risunchis (Recién la próxima semana iremos a Tandil).
Tantakuyman (a la reunión) rispa, uyariraq ñawpaqta (primero), chaymanta rimari
mana kaytu karqachu (no había hilo), kunanraq chayamun. Kallarisun awayta (comenzaremos a tejer).
Qan ñawpaqtaraq chayanki chajraman (vos vas a llegar primero a la chacra), ñoqa qepantaraq jamusaq (yo iré después)
Jackelin manaraq chayamushanchu, qhepantaraqcha chayamunqa
Runasimipiraq ñawichay = ñawpaqtaraq runasimipi ñawichay.
Ñoqa ishkayñeqepiraq chayamuni, Jackelin kinsañeqepiraq chamunqa.
-riyachaqayarinachis runasimita: estudiemosyachaqayarisunchis: estudiaremos.
yachay: aprender técnico /saber yachachiq (maestro)yachaqayay: estudio literario, con libros. Yachachiqe (profesor)
kunan qallarisun kuska (juntos) puririyta (a caminar, andar). yachayninchispi puririyta (a transitar/ caminar en nuestra sabiduría)
wayuykikunata ranjariway (véndame sus frutas).Q'omerchaykikunatawan (y las verduras) ranjariwanki
papakunayta rantiriway: comprame mis papas.
Uraykurichiy, chanta (luego) rantirisqayki a (pues): habré de comprarte → buscar tiempo en español.
13
uraykuy: bajar
ancha ashkha chanin ch'arkiqa, manacha rantiriysajchu, mana rantisajchu
aychata rantirikuway, q'aparichata yapasqayki a (comprame carnte, te habré de amenntar perejil, pues).
-Spa
uq wayna sipaswan anchata muchanakuspa kashankumarqankuspa, muchankusqa purishankumarqanakuspa, p'itinakunku (abrasándose, se separaron).
Subordinante relativo
Pedroqa uq runa Jujuypi tiyakuq / tiyakunÑoqa uq runa llankaqta rijsini (conozco a un hombre que trabaja).
-ysi: ayudar a alguien, hacer algo con alguien.
ch'in (silenciosa) wasipi panayta puñuysimunimamaypa llamankunata tantaysimuni (tantay: juntar)mamaypa llamankunata tantaysimurqaniraymipaq wak'anchista (nuestro lugar sagrado) allinllachaysiy (ayudá a arreglar el templo)
yakuta mayumanta wasiman astaysimuchej (ayudemos a acarrear agua)
A: imaynata ninki mesata runasimipiB: mesallaA: Ñoqapaq runasimipiqa mesaqa janpara
-taq
chayamunspaqa, punkuta wishqaytaq /punkutataq wishkay (cuando llegues cierra la puerta)
uywakuna chajraman yaykunku (ingresan), chay runataq mana jarqanchu (los animales ingresan a la chacra, esa persona no los atajó)paykunaqa pantaspataq (equivocarse), juchayoq (culpables) kanku
walancha (tren) saqerpasunki (te dejó), kunan imanankitaqri (qué vas a (hacer))mikhuspa, uywata michiytaq, kanchaman wishkaytaq (después de comer, pasta lo animales, enciérralos en el corral).
14
Repaso para el examen.
1. Uyari allinta, kutichiy qhepan tapukuykunata
a) Maypi kakushan sapa uq chay suyukuna tawantinmantaQollasuyuqa Argentinapi Chilipi Perupi (Punopi) Boliviapiwan kashan, Chinchasuyuqa Colombiapi Ecuadorpiwan Perupiwan kashan, Antisuyuqa kashan Perupi Brasilpi Boliviapiwan, Amazonia nisqapi (nisqa: dicho)Contisuyqa kashan Perupi
b) Argentinapi mayk'a wamanikuna (provincias) kanku jap'iynin (que pertenencen) qollasuyumantaChunka kinsayoq wamanikuna kunan Argentinapi kanku qollasuyumanta jap'iynin: Jujuy, Salta, Tukunan, Santiago (Chaqo walampa), Catamarca, La Rioja, Chaco, San Juan, Mendoza, Córdoba, San Luis, La Pampa.
2. a) Mayk'a karqanku 1492yoq watakunapi runa simita rimarijkuna.Waranka tawa pachaq jisqonchunka iskayniyoq watakunapi karqanku kinsay chunka kuñukuna (30 millones) runasimita rimarijkuna.
b) Kunan mayk'a kanku 2013yoq watakunapi runasimita rimarijkuna.Kunan Tawantinsuyupi Ishkay waranqa chunka kinsayoq watakunapi chunka jisqonniyoq juñukuna (19 millones) kanku runasimita rimarijkuna.
3. Vocabulario y gramática.
Ima: A: Ima kasqa B: Uq allqo kasqaA: Imaq jina kashan (por qué está así) B: onqosqa kashan.
Imanasqa (qué le ocurrió): A: Imanasqa B: patarata qonqaspa jina kashan (está así porque se olvidó el libro)
May: abundante
Maypi: A: Maypi wasiyki kashan B: Wasiyqa Almagropi kashan.
Pi: A: Pi jamusqa B: Qollay jamusqa A: Warayoq Jilaqata wauqenchis jamunqachuB: Ari, jamunqa
Mayqen (cuál) . A: Mayqen ripusqa llajtanman B: Tayta llajtaman ripusqa A: Kurajnin (el mayor) ripusqachu B: Mana ripusqachu
Jayk'a, mashaka, mayk'a: A: Mayk'a chanin llojsin B: Kay pataraq 20 llojsin.
Imayna
Los números1.206: 5.514:
15
1.002:100.890:
chunka soqtayoq janikunaqoyllurchay punchay: miércolesIntipachay: KillapachayAntipachayQoyllurchayIllapachayChasqachayKuichichay
Iskay chunkaAymuray killa: mayo
La hora (fuera de examen): Ima janitaq
jani, phani: horachinini: minutoch'ipu: segundo
14:45: chunka tawayoq janikuna tawa chunka phisqayoq chininikuna.
CanciónSanta Vera Cruz tatala, bendicion mañarikuni (pido)tata wakachanirispa (sagrado) valasta japich'ipuyki (te prendo las velas)señora velas vendeway, tatala vela munaypaq (una vela quiero para elpadre)imillata juntachiway chisisito kanaypaq (junteme a las chichas para que esté de nochecita)takisituntaq (su cantito) k'achitu, mosqoy (sueño) gringo machitosikisitunmpis chichito (su colita abultada) qhepayqeqa suavecito, por atrás suavecito
16
2014
Tiwanakotas Uru ChipayaPoqenaAymaraRuna Simi
Atahualpa : ataw, feliz; wallpa, ave.
Adolfo Cáceres Romero, Poesía Quechua del Tawantinsuyu, Ediciones del Sol
Paqarin (Perú) = Q’aya (Bolivia, el día de mañana)
Paqarin (Bolivia, la madrugada)
Tupananchiskama (Perú) = Tinkunanchiskama (Bolivia)
Tupay (Bolivia, hacer contacto)
Asniqkama (P) = Kunankamalla (B) : hasta luegoQ’aya watakama (P) = Qhepan watakama (B) Hasta el año que viene.
Yaykuy: entráYaykumuy: entrá (hacia aquí)
Kamachinawaykipaq: para que me ordenes ( a tu disposición); kamachiy: ordenar
Mayk’a watayki = cuántos años tienes?= Mayk’a watayoq kanki= Mashka watayoq kanki
Malliy: probar,Munay: querer, desear, gustarLlamiy: degustar
Kusakanki ñoqapaq: me agradas
allin k’acha runa kanki = sos una persona muy buena, para decir que me agrada alguien.
17