SLAM HUKUKU ARATIRMALARI DERGS www.islamhukuku.com
www.islamhukuku.org www.islamhukuku.net
Journal of Islamic Law Studies Say / Number /24 : Yl / Year / 2014
:
Nisan ve Ekim aylarnda ylda iki say çkar. Hakemlidir. Süreli
Yayndr.
Sahibi / Publisher / Mustafa ÖZDEMR
Mehir Vakf / Mehir Foundation / Editör / Editor-in-Chief /
Prof. Dr. Saffet KÖSE Editör Yardmcs / Associate Editor /
Yrd. Doç. Dr. Murat MEK Yayn Kurulu / Editorial Board /
Prof.Dr. Halil brahim ACAR - Dr. Ahmet AKMAN - Doç.Dr. Abdüsselam
ARI - Prof.Dr. Servet ARMAAN - Prof.Dr. Nasi ASLAN - Prof.Dr.
Tevhit AYENGN – Doç.Dr. Tuncay BAOLU – Prof.Dr. Murteza BEDR –
Y.Doç.Dr. smail BLGL - Prof.Dr. Recep CC - Dr. A. Hakan ÇAVUOLU -
Prof.Dr. amil DACI - Prof.Dr. Nihat DALGIN – Y.Doç. Dr. Mehmet DRK
- Prof.Dr. Sabri ERTURHAN - Prof.Dr. H. Mehmet GÜNAY – Y.Doç.Dr.
Necmeddin GÜNEY - Y.Doç. Dr. Menderes GÜRKAN - Prof.Dr. Hasan HACAK
– Prof.Dr. Abdurrahman HAÇKALI - Prof.Dr. Abdullah KAHRAMAN –
Prof.Dr. Cengiz KALLEK - Prof.Dr. Ali KAYA – Doç.Dr. Saim KAYADB -
Dr. Hüseyin KAYAPINAR – Y.Doç.Dr. Necmettin KIZILKAYA - Prof.Dr.
Ferhat KOCA – Prof. Dr. Adnan KOUM – Prof. Dr. smail KÖKSAL –
Doç.Dr. Murtaza KÖSE- Doç. Dr. Muharrem ÖNDER- Prof.Dr. ükrü ÖZEN –
Hasan ÖZER- Doç.Dr. Ali hsan PALA - Dr. Ali PEKCAN - Y.Doç.Dr. zzet
SARGIN - Doç.Dr. Haluk SONGUR – Doç.Dr. Osman AHN – Y.Doç.Dr. Murat
MEK - Doç.Dr. Hasan TANRIVERD - Prof.Dr. Talip TÜRCAN – Y. Doç.Dr.
Mustafa YAYLA - Prof.Dr. Kemal YILDIZ - Doç.Dr. Yaar YT
Danma – Bilim Kurulu / Advisory – Scientific Board / - Prof.Dr.
Hamza AKTAN - Prof.Dr. Vecdi AKYÜZ - Prof.Dr. H. Yunus APAYDIN -
Prof.Dr. Fahrettin ATAR - Prof.Dr. . Hakk AYDIN - Prof.Dr. M. Akif
AYDIN - Prof.Dr. Ali BAKKAL - Prof.Dr. Mustafa BAKTIR - Prof.Dr.
Ali BARDAKOLU - Prof.Dr. Abdülaziz BAYINDIR - Prof.Dr. Faruk BEER -
Prof.Dr. brahim ÇALIKAN - Prof.Dr. Orhan ÇEKER - Prof. Dr. Hamdi
DÖNDÜREN - Prof.Dr. . Kâfi DÖNMEZ - Prof.Dr. Celal ERBAY - Prof.Dr.
Mehmet ERDOAN - Prof.Dr. Mehmet ERKAL - Prof.Dr. Osman ESKCOLU -
Prof.Dr. Beir GÖZÜBENL - Prof.Dr. Hasan GÜLEÇ - Prof.Dr. Hayreddin
KARAMAN - Prof.Dr. Muhsin KOÇAK - Prof.Dr. Ahmet ÖZEL - Prof.Dr.
Mehmet ENER - Prof.Dr. Salih TU - Prof.Dr. Mustafa YILDIRIM -
Prof.Dr. Davut YAYLALI - Prof.Dr. Y. Vehbi YAVUZ
Yayn Takip / Editorial Secretary / Ar. Gör. Huzeyfe ÇEKER
Kitap Tantm / Book Review / Yrd. Doç. Dr. smail BLGL
Özetler / Summaries / Doç. Dr. Haluk SONGUR / Doç. Dr. Saim
KAYADB
Bibliyografya Kontrol/ Bibliographic Control / Ar. Gör. Ahmet
EKNC
Uluslararas likiler Koordinatörü / Coordinator of Int. Relations /
Yrd. Doç. Dr. Necmettin KIZILKAYA- Yrd. Doç. Dr. Necmeddin
GÜNEY
Yaz leri Müdürü / Editorial Assistant Abdullah AFAK
e-mail:
[email protected] ISSN 1304-1045
slam Hukuku Aratrmalar Dergisi EBSCO’nun hazrlad Academic Search
Complete (ASC)’de indekslenmekte ve EBSCO’nun elektronik tarama
motorlarnda yaynlanarak ilim dünyasna sunulmaktadr.
slam Hukuku Aratrmalar Dergisi Index Islamicus tarafndan
taranmaktadr. Journal of Islamic Law Studies (HAD) is indexed by
Index Islamicus.
Basm Tarihi: Ekim 2014
6 | Dr. brahim Tüfekçi Yayn lkeleri 1- Dergide yaymlanmas istenen
yazlar slam Hukuku ile ilgili olmaldr: slam hukuku ile ilgili çada
bir problem, slam hukuk tarihi, edebiyat, son dönem, daha önce yaam
ya da çada slam hukukçularnn ve eserlerinin tantm, önceki fukahann
yazm olduklar risalelerin neri ve tercümesi, sempozyum ve tez
deerlendirmeleri vb. konularda ol- maldr. 2- Aratrma ilmî metotlara
uygun olmaldr. 3- Aratrmaya ngilizce veya Arapça özet eklenmelidir.
4- Aratrmalar hakemlerin (en az iki hakem) olumlu görüünden sonra
yaymlanr. 5- Dergide yaymlanan yazlarn dil ve içerik bakmndan
sorumluluu yazarlarna aittir. 6- Yaymlanmayan yazlar sahiplerine
iade edilmez.
Principles and Regulations For Publication 1- Research submitted
for publication, should be based on Islamic jurisprudence 2-
Research should concentrate on issues, -questions and contemporary
problem, -history of Islamic jurisprudence, -its literature, - past
and contemporary Islamic legists, dealing with Islamic subjects,
with their works, -critical publications and translations of
treatises (unpublished manuscripts) of the past Islamic legists /
jurists about various subjects, -notes on symposiums, conferences,
congresses or theises etc. 3- Research should be followed scentific
methods. 4- A satisfied abstract shold be attached to the research
to be translated into English or Arabic. 5- Researches should be
arbitrated by Islamic legists/jurists according to methods which
indicates principles and proce- dures of arbitration 6- The
opinions expressed in the articles are solely those of the authors
7- Researches which not published, will not be returned.
Adres / Address / Musalla Balar Sarnç Sk. No: 2 - Selçuklu /
KONYA
Tel: 0332 236 14 60 Fax: 0332 236 14 65
www.mehir.org Mehir Vakf Türkiye Gönüllü Teeküllüler Vakf ve IDSB
üyesidir
Abdullah DURMU (Yrd.Doç.Dr.) | Abdullah KAHRAMAN (Prof.Dr.) |
Abdullah ÖZCAN (Yrd.Doç.Dr.) | Adil YAVUZ (Prof.Dr.) | Adnan KOUM
(Prof.Dr.) | Ahmet KAYACIK (Prof.Dr.) | Ali BAKKAL (Prof.Dr.) | Ali
hsan PALA (Doç. Dr.) | Davut LTA (Yrd.Doç.Dr.) | Ferhat KOCA
(Prof.Dr.) | Halis DEMR (Yrd.Doç.Dr.) | Harun ÖMÜ (Doç. Dr.) |
Hilal ÖZAY (Yrd.Doç.Dr.) | smail BLGL (Yrd.Doç.Dr.) | Kemal YILDIZ
(Prof.Dr.) | Mehmet DRK (Yrd.Doç.Dr.) | Mehmet ERDEM (Prof.Dr.) |
Mehmet ÖZKAN (Yrd.Doç.Dr.) | Menderes GÜRKAN (Yrd.Doç.Dr.) | M.
Rahmi TELKENAROLU (Yrd.Doç.Dr.) | Murat MEK (Yrd.Doç. Dr.) |
Mustafa AVCI (Prof.Dr.) | Mustafa BAKTIR (Prof.Dr.) | Nasi ASLAN
(Prof.Dr.) | Necmeddin GÜNEY (Yrd. Doç.Dr.) | Necmeddin KIZILKAYA
(Yrd.Doç.Dr.) | Nihat DALGIN (Prof.Dr.) | Orhan ÇEKER (Prof.Dr.) |
Ömer Faruk HABERGETREN (Yrd.Doç.Dr.) | Recep CC (Prof.Dr.) | Sabri
ERTURHAN (Prof.Dr.) | Saffet KÖSE (Prof.Dr.) | Sahip BEROJE
(Prof.Dr.) | Saim KAYADB (Doç.Dr.) | Sava KOCABA (Yrd.Doç.Dr.) |
Tevhit AYENGN (Prof.Dr.) | Uur Bekir DLEK (Yrd.Doç.Dr.) | Vecdi
AKYÜZ (Prof.Dr.) | Yusuf EN (Yrd.Doç.Dr.)
24. Say Hakemleri
1- .
2-
... 3- .
4- 5- 6-
7-
slam Hukukunda Meclis Muhayyerlii | 7
ÇNDEKLER
Editor’den
......................................................................................................................................................................
9-10
Usûlü’d-Dîn Anlaynn Usûlü’l-Fkha Yansmas: cmâ Örnei The Reflections
of The Conception of Usûlu-Din to Usûlu’l-Fiqh: The Instances of
Ijma Ar. Gör. Mustafa HAYTA
.........................................................................................................................................
11-32
Fkh Usûlü’nün Mantkla likisi
40-33.......................................................................................................................................
.
Kur’ân- Kerim’in Inda slâm eriat Hükümlerinin Sralamas ve Tedrîci
Doç. Dr. Harun ÖMÜ
...........................................................................................................................................
41-70
Sosyal Olgu Fetva-likisi: Ebu’l-Leys es-Semerkandî’nin en-Nevâzil
Örnei Relationship between Social Fact and Fatwa: The Example of
Newâzil of Ebu’l-Leys Semerkandi Dr. smail GÜLLÜK
....................................................................................................................................................
71-92
bn Haldûn ve Fkh lmine Dair Görüleri Ibn Haldun’s Fiqh Aspect Dr.
Emine Gümü BÖKE
.........................................................................................................................................
93-107
Klasik Fkh Usûlünde Taklîdin Bilgi ve Amel Deeri: Genel Bir Bak The
Epistemological and Practical Value of the Imitation in the
Classical Islamic Legal Theory: A General Approach Dr. Adem YIIN
.....................................................................................................................................................109-126
Merûiyet Analizi Balamnda Varlk Yönetim irketleri Asset Management
Companies in The Context of Legitimacy Analysis Yrd. Doç. Dr. Ayhan
AK
.........................................................................................................................................127-148
slâm ktisadnn Karakteristik Özellikleri The Main Characteristics of
The Islamic Financial System Dr. Yüksel ÇAYIROLU
........................................................................................................................................149-183
slâm Hukukunda Evlenmeden Doan Haklar Balamnda Nafaka Marriage
Alimony in the Context of Rights in Islamic Law Dr. Recep ÇETNTA
.............................................................................................................................................185-203
Vesvesenin Talaka Etkisi The Effect of Solicitude on Divorce Prof.
Dr. Sabri ERTURHAN
..................................................................................................................................205-218
slam Hukukunda Cenin Hakk ve Onuruyla lgili Hükümler Provisions in
Islamic Law Pertaining to Rights And Dignity of Fetus Yrd. Doç. Dr.
smail BLGL
.................................................................................................................................219-240
slâm Hukuku Açsndan Tayc Annelikte Meruiyet Tartmalar The
Legitimacy of Surrogacy Discussions in Islamic Law Aye MEK
...........................................................................................................................................................241-266
Hanefî Doktrininde Hrszlk Suçunda ekil Unsuru ve Cezaî Mesuliyete
Etkisi The Formalism Factor in Hanafi Doctrine in Defining The
Crime of Theft And its Effects on Criminal Responsibility Dr. Ahmet
AYDIN
..................................................................................................................................................267-284
8 | Dr. brahim Tüfekçi
Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ ve el-Mâverdî’nin Ahkâmu’s-sultâniyye Adl
Kitaplarnn Mukayesesi Prof. Dr. Mehmet ERKAL
......................................................................................................................................297-304
Fkhta Bir Miras Meselesi Olarak Avliyye: Avl Halleri, Kayna ve
Çözümlerin Deerlendirilmesi A Noted Fiqh Issue, Awl: Sources, Cases
And Solutions Dr. Abdurrahman YAZICI
.....................................................................................................................................305-327
Fkhta Haram Hayvanlar Belirleme Sorunu The Question of Forbidden
Animals in Fiqh Yrd. Doç. Dr. smail YALÇIN
................................................................................................................................329-345
Tedavi Sürecinde badet (Namaz Örnei) Worship in The Process of
Treatment (Example of Prayer) Yrd. Doç. Dr. Ahmet EK
.....................................................................................................................................347-370
‘Ka‘b’ Kelimesinin slam Hukukundaki Kullanm ve Abdest Âyetindeki
Anlam Use of ‘Ka‘b’ Concept in Islamic Law and Meaning in The Verse
That Deals with Ablution Yrd. Doç. Dr. Sava KOCABA
............................................................................................................................371-392
arkiyat Literatüründe Muvatta’n Tarihlendirilmesi: Tartmalarn
Odandaki Studies in Early Muslim Jurisprudence Adl Eseriyle Norman
Calder (1950-1998) Dating of Muwatta’ in the Orientalist writings:
Norman Calder (1950-1998) in the light of his debate-provoking
book, Studies in Early Muslim Jurisprudence Dr. Rahile
YILMAZ.................................................................................................................................................393-407
Hanefî Mezhebi Kaynaklarnda Vitir Namaznn Hükmünün Hadis
Rivayetleri Balamnda Tahlili (Buhârî Örnei) The Analysis for the
Provisions of Vitr Prayer In Sources of Hanafi Sect in the Context
of the Hadith Narrations (Bukhari Example) Dr. Muhammed Hüsnü ÇFTÇ
............................................................................................................................409-430
bn Teymiyye’de Makâsdu’-erî‘a Balamnda Hadisleri Anlama Yöntemi
Yazar: Prof. Dr. Hâlid b. Mansûr ed-Durays Tercüme: Yrd. Doç. Dr.
Muammer BAYRAKTUTAR
........................................................................................431-454
Kitap Tantm / Book Review brahim Kâfî Dönmez, Fkh Usûlü
ncelemeleri, SAM yaynlar, stanbul 2014, 534 s. Deerlendiren: Fatiha
BOZBA
............................................................................................................................455-459
Yaar Sarkaya, Merkez ile Tara Arasnda Bir Osmanl Âlimi: Ebu Said
el-Hadimi (1176/1762), Kitap yaynevi, stanbul 2008, 352 s.
Deerlendiren: Mehmet Akif ÇELK
....................................................................................................................461-465
Orhan Çeker, Fetvalarm-1, 2. Bask, Konya 2014, 368 s. Deerlendiren:
sa TOPUZ
....................................................................................................................................467-474
Abdurrahman Haçkal, slam Hukuk Tarihinde Gayeci çtihat Metodunun
Geliimi, Etüt Yaynlar, stanbul 2004, s. 172. Deerlendiren: Betül
BADA
..............................................................................................................................475-479
XI. slâm Hukuku Anabilim Dal Koordinasyon Toplants Deerlendiren:
Ar. Gör. Ahmet EKNC
...........................................................................................................
481-489
Vefeyât: Prof. Dr. Hüseyin Tekin GÖKMENOLU
......................................................................................
491-506
Editör’den | 9
Editör’den
Allah’a hamd olsun ki O’nun inayetiyle 24. saymz ilim erbabnn önüne
geldi. Bu sa- yda da ilim dünyasna katk salayan deerli makaleler
gün yüzüne çkt. Emei geçen herkese teekkürler.
Mustafa Hayta, “Usûlü’d-dîn Anlaynn Usûlü’l-Fkha Yansmas: cmâ
Örnei” ba- lkl makalesinde Büveyhîler döneminde (932–1062) yaam
biri iî dieri Mu‘tezilî iki çada ismin usul eserlerini temel alarak
usûlü’d-dîn anlaynn usûlü’l-fkh’a yansma- sn siyasi bir meseleyi
merkeze alarak icma örnekliinde irdelemektedir. âmil e-âhin
“‘Alâkatü usûli’l-fkh bi’l-mantk” balkl makalesinde fkh usûlü’nün
mantk ile ilikisini ele almaktadr. Bu balamda Fkh usulü ile mantk
arasndaki ilikiye önemli bir izah ge- tiren bu çalma, genel olarak
mantn usulcüler nezdindeki konumuna ve onlarn, Yunan mantndan
ayrldklar had (tanm) ve istidlaller konusundaki metotlarna açklk
getir- mektedir. Harun Ömü, “Tertîbü ahkâmi’-erî‘ati’l-slâmiyye ve
tederrucühâ fî dav’i’l- Kur’âni’l-Kerîm” balkl makalesinde slam
erî‘at’nn anlam, günümüz dünyasnda onun anlalmas ve uygulanmas
yönünde ortaya çkan sorunlar ele almaktadr. smail Güllük, “Sosyal
Olgu Fetva-likisi: Ebu’l-Leys es-Semerkandî’nin en-Nevâzil Örnei”
balkl in- celemesinde günlük hayatta bireysel anlamda dinin hayatla
balantsn kuran kavram ola- rak ‘fetva’ olgusuna yer vermekte,
sosyoloji ilminin ‘sosyal olgu’ kavram ile klasik fkhn ‘nevâzil’
terimi arasndaki ilikiye dikkat çekmekte, konuyu Ebü’l-Leys
es-Semerkandî’nin en-Nevâzil adl eserini merkeze alarak
incelemektedir. Emine Gümü Böke, “bn Haldûn ve Fkh lmine Dair
Görüleri” balkl makalesinde el-Mukaddime adl mehur eserini esas
alarak bn Haldûn’un fkh ilmi ile ilgili görülerini tespite
çalmaktadr. Adem Yn, “Kla- sik Fkh Usûlünde Taklîdin Bilgi ve Amel
Deeri: Genel Bir Bak” adl makalesinde temel kaynaklar nda özellikle
mezheplerin kurumsal yapsn tamamlamasndan sonra slam toplumlarnn
bilgi ve amel ilikisini düzenleyen “taklîd” terimini
incelemektedir. Ayhan Ak, “Merûiyet Analizi Balamnda Varlk Yönetim
irketleri” makalesinde TMSF’na, ban- kalara ve dier malî kurumlara
yönelik faaliyet gösteren anonim irketler olan Varlk Yöne- tim
irketleri ile ilgili meseleleri fkhî açdan analiz etmektedir.
Yüksel Çayrolu, “slâm k- tisadnn Karakteristik Özellikleri” balkl
aratrmasnda kayna, gayesi, temel deerleri, mülkiyet anlay, insan ve
varla yaklam, ahlâkî ve manevî yönü, topluma vadettikleri, emek ve
sermayeye bak, israf ve faiz yasa gibi mevzularda slâm iktisadnn
özelliklerini ortaya koymaya çalmakta ayrca slâm iktisadnn dier
sistemlerden farkl ilkelere sahip olduuna iaret ederek bunlarn
hakkyla uygulanmas halinde ferdî huzurun ve sosyal ada- letin
salanmasna katk salayaca tezini ilemektedir. Recep Çetinta, “slâm
Hukukunda Evlenmeden Doan Haklar Balamnda Nafaka” balkl tetkikinde
evlilikle birlikte doan kocann aile bireylerine kar mali
sorumluluklarn ve bu mali yükümlülüü kaldran hal- leri
irdelemektedir. Sabri Erturhan, “Vesvesenin Talaka Etkisi”
makalesinde vesvesenin klasik ve modern literatürdeki anlamn
irdeledikten sonra talaka etkisini ele almaktadr. smail Bilgili,
2013 yl Kutlu Doum programlar çerçevesinde hazrlayp sunumunu yap- t
çalmasnn yeniden gözden geçirilmi ekli olan “slam Hukukunda Cenin
Hakk ve Onuruyla ilgili Hükümler” konulu makalesinde ceninin
dokunulmazlna, insan onuruna
10 | Editör’den
sahip bir varlk oluuna vurgu yapmakta ve buna bal hükümlere yer
vermektedir. Aye imek, “slâm Hukuku Açsndan Tayc Annelikte Meruiyet
Tartmalar” konulu ma- kalesinde yapm olduu yüksek lisans tezini
esas alarak güncel bir konu olan tayc anne- lik meselesini zengin
bir literatüre bavurmak suretiyle fkhî açdan incelemektedir. Ahmet
Aydn, “Hanefî Doktrininde Hrszlk Suçunda ekil Unsuru ve Cezaî
Mesuliyete Etkisi” balkl makalesinde Hanefî mezhebini esas alarak
slam ceza hukukunda haddler kapsa- mnda ele alnan hrszlk suçunda
ekil unsurunu irdelemekte ve cezai mes’ûliyete etkisini tetkik
etmektedir. Suat Erdoan, “slam Hukukunda Kiisel ve Toplumsal Hak
hlalleri Kar- lnda Öngörülen Cezalar le badet Kapsamndaki Cezalarn
Mukayesesi” konulu ma- kalesinde klasik cezalarla ibadetlerin
ihmali durumunda öngörülen cezalarn mukayesesini yapmaktadr. Mehmet
Erkal, “Dirâse mukârene li-Kitâbi’l-Ahkâmi’s-sultâniyye li-Ebî
Ya‘lâ el-Ferrâ’ ve’l-Mâverdî” adl makalesinde âfi‘î fukahasndan
el-Mâverdî’nin devletin esas tekilat ve idaresiyle ilgili konular
ele alan el-Ahkâmi’s-sultâniyye isimli kitab ile Hanbelî
fukahasndan Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’n ayn ismi tayan ve ayn konudaki
eseri arasnda mu- kayese yapmaktadr. Abdurrahman Yazc, “Fkhta Bir
Miras Meselesi Olarak Avliyye: Avl Halleri, Kayna ve Çözümlerin
Deerlendirilmesi” konulu makalesinde slam miras hu- kukunun temel
kavramlarndan birisi olan avliyye meselesini irdelemekte ve bu
konudaki hatal anlamalara cevap vermektedir. smail Yalçn, “Fkhta
Haram Hayvanlar Belirleme Sorunu” makalesinde hangi hayvanlarn
haram klnd yönündeki probleme yaklam farkllklarnn ortaya çkard
sorunlara deinmektedir. Ahmet Eki, “Tedavi Sürecinde badet (Namaz
Örnei)” balkl makalesinde hastalk gibi olaanüstü hallerde
ibadetlerin edasna dair problemleri namaz özelinde ele almaktadr.
Sava Kocaba, “‘Ka‘b’ Kelimesinin slam Hukukundaki Kullanm ve Abdest
Âyetindeki Anlam” konulu makalesinde Maide suresinin 6. ayetinde
namazn art olarak belirlenen abdestte ayan ykanmas emrinde
bahsedilen ka‘b’in anlamn ele almakta ve bu konuda Türkçe’deki
ifade problemine dik- kat çekmektedir. Rahile Ylmaz, “Norman
Calder’in Studies in Early Muslim Jurispruden- ce Adl Eseri
Çerçevesinde arkiyat Literatüründe Muvatta’n Tarihlendirilmesi”
balkl makalesinde yeni kuak oryantalistlerden olan ve fkh alanndaki
çalmalaryla öhret bulmu olan Norman Calder’in mam Mâlik’in
el-Muvatta’ adl mehur hadis mecmua- s çerçevesindeki
deerlendirmeleri ele alnmaktadr. Muhammed Hüsnü Çiftçi, “Hanefî
Mezhebi Kaynaklarnda Vitir Namaznn Hükmünün Hadis Rivayetleri
Balamnda Tah- lili (Buhârî Örnei)” konulu makalesinde vitir namaznn
hükmü (vacip-mendup) ile ilgi- li yaklamlar Sünnetteki delillerini
esas alarak deerlendirmektedir. Halid b. Mansur b. ed-Durays
tarafndan kaleme alnan ve Muammer Bayraktutar tarafndan tercüme
edilen “bn Teymiyye’de Makâsdu’-erî‘a Balamnda Hadisleri Anlama
Yöntemi” balkl maka- lesi Hz. Peygamberin hadislerinin salkl ekilde
anlalabilmesi için makâsdü’-erî‘a’nn önemine dikkat çekmekte ve bu
konuda slam alimlerinden bn Teymiyye’nin görülerine yer
vermektedir.
Dergi kitap tantmlar ve merhum Prof. Dr. Hüseyin Tekin
GÖKMENOLU’nun hatra- sna hasrolunan yazlarla son bulmaktadr.
Yeni saylarda bulumak dileiyle… Prof. Dr. Saffet KÖSE
s lam Hukuku Arat rmalar Dergis i , sy. 24 , 2014 , s . 11-32
.
USÛLÜ’D-DÎN ANLAYIININ USÛLÜ’L-FIKHA YANSIMASI: CMÂ ÖRNE
Ar. Gör. Mustafa HAYTA*
Özet: Dini ilimler, tasnife tabi tutulduunda küllî ve cüz’î olmak
üzere iki ana kategoriye ayrld görülecektir. Hiç kukusuz kelam, tek
bana küllî dinî ilmi temsil etmektedir. Bu tas- nifte fkh usulüne
düen konum ise cüz’î dinî kategoridir. Bir disiplinin küllî olmas,
onun cüzî alanda yer alan dier disiplinleri etkilemesi ve onlarn
temel ilkelerini (mebâdî) ispat etmesi anlamna gelmektedir. Bu
temel kabulden hareketle bu çalmada îa’da temel bir inanç ilkesi
olarak kendine yer bulan imâmet nazariyesinin fkh usulünde nasl bir
etkiye sahip olduu, icmâ delili üzerinden gösterilmeye çallmtr. Bu
amaçla Büveyhîler döneminde (932–1062) yaam biri iî dieri mu’tezilî
iki çada ismin usul eserleri temel alnmtr.
Anahtar Kelimeler: îa, mâmet, Mu’tezile, cmâ
The Reflections of The Conception of Usulu-Din to Usulu’l-Fiqh: The
Instances of Ijma
Abstract: Religious sciences divided into two main category as the
küllî (comprehensive) and the cüz’î (specific). Without a doubt,
Kalam (theology) represents the category of the comp- rehensive
religious sciences per se. Usûlu’l-Fqh (Methodology of Islamic Law)
takes part in the category of specific sciences. Being a
comprehensive discipline means that it affects the other
disciplines in many ways and provides evidences for their main
arguments. From this point of view, Shiah has Imâmet as a
comprehensive factor of faith which affects many dis- ciplines
including methodology of Islamic Law and it’s tried to be revealed
how Imâmet inf- luences these disciplines particularly in the
example of Ijma (Consensus). Two contemporary studies are analyzed
belonging one to Shiah scholar and other to Mu’tezilî scholar who
both lived during the reign of Buwayhiyas (932–1062).
Keywords: Shiah, Imâmet, Mu’tezile, Ijma.
GR
Bir disiplinin ne olduunu ortaya koyarken onun tanmnn, hakikatinin
ve ne tür konular ihtiva ettiinin ortaya konulmas kadar mertebesi
ve dier ilimlere nispeti de bir o kadar önem arz etmektedir.
Denilebilir ki fkh usulü; Kitâb, Sünnet ve icmâ diye bilinen üç
asln sabit olma yollarn, shhat artlarn ve hükümlere delalet
yönlerini bilmekten ibarettir.1 Gazzâlî, ilimler tasnifinde fkh
usulünün mertebesi ve dier ilimlere nispetini öyle betimler:
limler tp, matematik, hendese gibi ‘aklî’; kelam, fkh, fkh usulü,
hadîs, tefsir ve bâtn ilmi -yani kalp ve kalbi kötü huylardan
arndrma ilmi- gibi ‘dînî’ olmak üzere iki ksma ayrlr. […] Gerek
aklî gerekse dinî ilimler
* Çukurova Üniv. lahiyat Fakültesi, slam Hukuku Anabilim Dal/
[email protected] 1 Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî,
Mustasfâ: slam hukuk metodolojisi, trc. Yunus Apaydn, Klasik
yay. stanbul 2006, I, 7.
12 | Ar. Gör. Mustafa HAYTA
kendi içerisinde ‘küllî’ ve ‘cüz’î’ ksmlarna ayrlr. Kelam ilmi,
dinî ilimler içerisinde ‘küllî ilim’, dierleri ‘cüz’î ilimler’dir.
Çünkü müfessir yalnzca Kitâb’n anlam, muhaddis yalnzca hadisin
sübut yolu, fakih yalnzca mükelleflerin fiillerinin hükümleri,
usulcü yalnzca hükümlerin delilleri, mütekellim (kelamc) ise en
genel ey yani “varolan” (mevcûd) üzerinde düünür ve onu inceler.
[…] Bütün bunlardan anlalmaktadr ki; mütekellimin inceleme ve
aratrmas, öncelikle en genel ey’den yani mevcûd’dan balayp detaya
doru iner. Bu detay içerisinde, dier dini ilimlerin Kitâb, Sünnet
ve Peygamberin doruluu gibi ilkelerini ortaya koyar. […] Öyleyse
kelam ilmi bütün dini ilimlerin ilkelerini (mebâdî) isbat görevini
yüklenmi olmaktadr. Bütün dini ilimler kelam ilmine nispetle
‘cüz’îdir. Kelam ilmi ise rütbece en yüksek ilimdir. Zira bu cüz’î
ilimlere kelam ilminden inilmektedir. […]2
Mademki kelam ilmi, dinî ve küllî bir ilim daldr ve bütün dinî
ilimlerin ilkelerini (mebâdî) isbat vazifesi ona dümütür, buna
mukabil fkh usulü dinî ancak cüz’îdir, o halde denilebilir ki bir
kiinin usûlü’d-din anlay onun fkh usulü yaklamnda doal olarak
belirleyici olacaktr. Bu etkileimi ya da belirleyici olma durumunu
burada iki farkl usûlü’d-din yaklamna sahip akm üzerinden icmâ
örnei özelinde göstermek istiyoruz. Bu ana akm Mutezile ve îa
olacaktr. Bu iki mezhebin kelam-usul diyalounu ayn zamanda yaam,
ayn hocadan ders alm ve –tevafuktur- ayn ylda vefat etmi iki önemli
isim üzerinden yanstmann daha isabetli olaca kanaatindeyiz. Bu
isimler, mâmiyye’nin erken dönem, önde gelen fkh, usul ve kelâm
âlimi, edebiyatç, Badat’taki Tâlibîler’in nakibi erif Murtazâ ve
el-Mu‘temed adl eseriyle tannan Mu’tezile kelâmcs ve fkh usulü
âlimi Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’dir. ki ismin icmâa dair görülerine
geçmeden önce konunun daha anlalr olmasna temel olmak üzere ksaca
her iki müellifin hayatndan ve ilmî kiiliinden, yaad ortam ve
evreden bahsetmek yerinde olacaktr. Zira fikirler ve yaklamlar,
rengini kuvvetle muhtemel kiinin yaad ortam ve evreden alr ve ondan
bir iz tar. Bir baka deyile biyografi, bir kiinin fikirlerini
tahlilde yardmc unsurlarn banda gelir.
Müelliflerin yaad ortam ve evre, burada Büveyhîler hanedanlna
tekabül etmektedir. iî-mâmî fkh usulünün kemal ve istiklal
merhalesinde ulamasnda ya da bu merhalede yaam âlimlerin
yetimesinde anlan devletin katks oldukça büyüktür. Bu nedenle bu
devletin tantmna, dönemin ulemas özelde de îa için ne ifade ettiine
ve salad imkânlara birkaç paragrafla da olsa deinmek yerinde
olacaktr.
932-1062 yllar arasnda ran ve Irak’ta hüküm süren Deylem asll bir
hânedan olarak tanmlanan Büveyhîler, önceleri Mecûsî ve putperest
bir kavimken IV. (X.) yüzyln banda Ali evlâdndan Hasan el-Utrû’un
gayretleriyle müslüman olmu ve iîlii benimsemilerdir.3 Deylemî
sülalesi birçok müslüman devletin ordusunda
2 Gazzâlî, Mustasfâ: slam hukuk metodolojisi, I, 8-10. 3 Bk.
Muharrem Akolu, “Büveyhîler’in Mezhebî Eilimleri/Politikalar
Üzerine”, Bilimname: Düünce Platformu,
2009/2, cilt: VII, say: XVII, s. 123-138.
Usûlü’d-Dîn Anlaynn Usûlü’l-Fkha Yansmas: cmâ Örnei | 13
görev alm ve bata Sâmânîler ve Abbasîler olmak üzere baz
devletlerin çökü sürecine girmesinde etkili olmutur. Badat’ta
zamanla yönetim Büveyhîler’e geçmi; fakat iî Büveyhîler, Sünnî olan
Abbasî hilafetine siyasi sebeplerle son vermemitir. Böylece
halifelik kurumunu gerek kendi hâkimiyet sahalarnda, gerekse baka
bölgelerde nüfuz arac olarak kullanabilecekler hem de Sünnîler ve
müslüman devletler nezdinde itibar görmü olacaklard.4
Büveyhî hanedanl; Fars-Huzistan, Kirman, Cibâl ve Irak olmak üzere
dört kola ayrlm ve birçok hükümdar tarafndan yönetilmitir. Fakat
hanedanlk kuvvet ve kudretinin doruk noktasna ve en geni snrlarna
Rüknüddevle’nin de 976’da ölümüyle yerine geçen Adudüddevle
(978/983) zamannda ulamtr.
Büveyhîler devrinde Badat önemli bir edebî ve ilmî merkez haline
gelmi ve mezhebi ve merebi farkl birçok bilim adam kendine yer
bularak öhrete kavumutur.5 Ebû Ali el-Fârisî, Ebû Saîd es-Sîrâfî,
bn Cinnî, Ebû Nasr el-Kalvazanî, bn Miskeveyh, air Mütenebbî, Ebû
Süleyman es-Sicistânî, Bâkllânî6, el-Fihrist sahibi bnü’n-Nedîm,
Nehcü’l-belâga müellifi air ve erif Murtazâ’nn kardei erîf
Ebü’l-Hasan er-Radî, air Firdevsî, Dârekutnî, Ebû Nasr smâil b.
Hammâd- Cevherî, Hanefî usulcü ve fakih Ebü’l-Hasan el- Kerhî, mam
Ebû Hâmid Ahmed b. Muhammed-i sferâyînî, el-Kânun fi’t-tb yazar bn
Sînâ, Basra Mu‘tezilesi’nin ünlü kelâmcs ve âfiî fakihi Kâdlkudât
Abdülcebbâr (415/1025) Büveyhî hanedanl zamannda yetimi bilim
adamlarndan sadece bir kaçdr.7
Sâsânî geleneklerini yeniden canlandrmak isteyen Büveyhîler
zamannda daha önce hiç olmad kadar Badat’ta büyük bir iî topluluu
meydana gelmi ve bu da çok geçmeden Badat iîler’le Sünnîler arasnda
ciddi problemlere yol açmtr. Hükümdar Muizzüddevle’nin ald baz
kararlar nedeniyle, söz gelimi 10 Muharrem 352 (8 ubat 963) günü
bütün Badat esnafndan kepenk kapatmalarn, kadn-erkek herkesin
siyahlar giyerek ehirde dolamasn ve Hz. Hüseyin için matem tutmasn;
18 Zilhicce 352’de (7 Ocak 964) Gadîr-i Hum gününün bayram olarak
kutlanmasn emretmesiyle iki toplum arasndaki mücadele ve
huzursuzluk dorua ulam ve iddetli kavgalara sebep olmutur. Ancak
Adudüddevle anlan kutlama ve merasimleri yasak etmi, dolayyla onun
zamannda görece bir huzur ortam olumutur.8
4 Erdoan Merçil, “Büveyhîler”, DA, VI, 497; Mehmet Azimli, “Sünni
Hilafete Tahakküm Kurmu Bir iî Hanedan: Büveyhîler”, Dicle
Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, 2005, cilt: VII, say: 2, s.
19-32.
5 Bk. Ahmet Güner, “Büveyhî Devlet Adamlarnn Kitaba lgileri ve
Kütüphaneleri”, Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi,
2001, say: 13, s. 35-63; a. mlf., “Büveyhîler Dönemi ve Çok
Seslilik”, Dokuz Eylül Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi,
1999, say: 12, s. 47-72.
6 Cafer Karada, “Bizans Saraynda Müslüman-Hristiyan Münazaras -
Büveyhî Elçisi Bakllânî ile mparator II. Basileios Arasnda Geçen
Tartma-,” slâm Aratrmalar Dergisi, 2009, say: 22, s. 1-36.
7 Merçil, “Büveyhîler”, DA, VI, 499. 8 Abdülkerim Özaydn,
“Adududdevle” DA, I, 392-3; Güner, “Büveyhîler Devrinde Badat’ta
Kerbelâ/Aure, Gadir
Humm ve Benzeri iî Uygulamalar”, Çeitli Yönleriyle Kerbelâ (Tarih
Bilimleri), 2010, cilt: I, s. 325-340.
14 | Ar. Gör. Mustafa HAYTA
Hânedan mensuplar arasndaki taht mücadelesi nedeniyle zayflayan
Büveyhî hanedanlnn Cibâl kolunun Hemedan ve sfahan’daki ubesini
Kâkûyîler; Cibâl kolunu 1029’da Gazneli Mahmud; Kirman kolunu Çar
Bey’in olu Kavurd’un yönetimindeki Selçuklular; Badat’taki 110 yllk
Büveyhî hâkimiyetini ise 447/1055’te Selçuklu ordusu komutan Turul
Bey ortadan kaldrmtr.9
erîf Murtazâ, bu hanedanln hüküm sürdüü bir dönemde 355 (966) ylnda
nakiblik10 görevini üstlenen soylu ve saygn bir ailenin ferdi
olarak Badat’ta dünyaya gelmitir. Temel eitimini ailesinden alan
Murtazâ, mâmiyye fkh ve kelâmn dönemin mehur âlimi eyh Müfîd’den
örenmitir. mâmiyye ahbârn bata bn Bâbeveyh el-Kummî’nin kardei
Hüseyin b. Bâbeveyh olmak üzere muhtelif hadisçilerden; Arap dili
ve edebiyat alannda ilk bilgileri Ebû Nasr Abdülazîz b. Nübâte ve
bn Cinnî’den; Mu‘tezile’ye dair bilgilerini ise 389 (999) ylnda hac
dönüü Rey’e giderken Badat’ ziyaret eden Kad Abdülcebbâr’dan almtr.
Büveyhî hanedan Bahâüddevle döneminde Halife Kadir-Billâh tarafndan
kendisine “el- Murtazâ Zü’l-mecdeyn” unvan verilmi, bu nedenle erîf
el-Murtazâ diye mehur olmu ve Badat’taki Tâlibîler’in nakibi olarak
görev yapmtr. Kardeinin vefat üzerine Murtazâ nakîbü’n-nukabâ
olarak tayin edilmitir. Bunun dnda mezâlim konusunda hükmetme
yetkisi ve hac emirlii görevi de verilmitir.11
tidalli ahsiyeti, büyük serveti, resmî görevleri, geni bilgisi,
edebî yetenekleri, örenci yetitirme ve eser telifi gibi
faaliyetleri, erîf Murtazâ’y devrinde Badat’n siyasal ve sosyal
hayatnda etkili bir kii haline getirdi. Büveyhî hükümdar-
vezirleriyle ve Abbasî halifeleriyle (Tâi‘-Lillâh, Kadir-Billâh ve
Kâim-Biemrillâh) iyi ve yakn ilikiler kurmu hatta Büveyhî
hanedanlnn zayflama ve hâkimiyetlerini kaybetmeye sürecinde
Badat’ta bulunan Türk birlikleri arasnda arabuluculuk görevi de
almtr. Özellikle Badat’n Kerh bölgesinde 420 (1029) ylndan itibaren
ortaya çkan Sünnî-iî çatmalarnda iîler’in sözcülüünü üstlenmi ve
ihtilâflarn çözümü için çaba sarf etmitir. erîf Murtazâ 436/1044
tarihinde vefat etmitir.12
Yaad dönemde mâmiyye îas’nn en yetkili âlimi olarak tannan erîf el-
Murtazâ, gerek ifahi gerekse yazl sorulara cevaplar vermi, büyük
servetiyle iî örencilerin yetimesine destek olmu ve 80.000 cilt
kitap ihtiva ettii söylenen bir kütüphane kurmutur. Velûd bir
müellif olan erîf el-Murtazâ’nn kelam, akaid,
9 Edip Akyol, “Selçuklularn Hilafet’le lk Temas ve Büveyhiler’le
likileri” , STEM: slam Sanat, Tarih, Edebiyat ve Musikisi Dergisi,
2012, cilt: X, say: 19, s. 237-252; Merçil, “Büveyhîler”, DA, VI,
498.
10 Temelde seyyid ve eriflerle ilgili ilere bakan zamanla biat,
muayede, klç kuanma ve mevlid gibi merasimlerin yan sra XIX.
yüzylda uygulanmaya balanan cülûs ve velâdet günlerinde yer alan ve
hilâfetin ilgasyla birlikte kaldrlan bir kurum. Bk. . Tufan
Buzpnar, “Nakîbüleraf ”, DA, XXXII, 322-324.
11 Necâî, Ricâlü’n-Necâî, s. 259-60; Muhammed Muhsin Aga Büzürg-i
Tahrânî, Tabakatu a lâmi›-î‘a: es-sikatü’l- ‘uyûn fî
sâdisi’l-kurûn, thk. Ali Nakî Münzevi, Müessesetü smâiliyyan, Kum
2000, II, 183; Öz, “erîf el-Murtazâ” DA, XXXVIII, 586-7.
12 Ebû Abdullah emseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman Zehebî, Siyeru
a’lâmi’n-nübelâ; thk. Muhammed Nu- aym-uayb el-Arnavut,
Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1983, XVII, 5588-90; Öz, “erîf
el-Murtazâ” DA, XXXVIII, 587; Mazlum Uyar, ii ulemann otoritesinin
temelleri, s. 34 vd.
Usûlü’d-Dîn Anlaynn Usûlü’l-Fkha Yansmas: cmâ Örnei | 15
gaybet ve imamet inancna dair birçok kitap ve risale kalem almtr.
Bu eserlerden en mehurlarn ve alanlarn öyle ifade edebiliriz:
1. el-Cevâmiu’l-fkhiyye (nr. M. Bâkr Hânsârî, Tahran 1276/1859) ve
el-ntisâr fkhla; 2. ez-Zerîa fî ilmi usûli’-erîa (I-II, Tahran
1346-1348; nr. Ebü’l-Kasm Gürcî, Tahran 1363) ise fkh usulüyle; 3.
el-Mukni fi’l-gaybe (nr. Muhammed Ali el-Hakîm, Kum 1416/1995),
el-Mülahhas fî usûli’d-dîn (nr. Muhammed Rzâ Ensârî Kummî, Tahran
1381), e-âfî fi’l-imâme (nr. Abdüzzehrâ el-Hüseynî el- Hatîb,
Beyrut 1988) ve ez-Zahîre fî ilmi’l-kelâm (nr. Seyyid Ahmed
el-Hüseynî, Kum 1411) ise kelamla alakaldr. Kelamla ilgili bu
eserlerden e-âfî fi’l-imâme,13 hocas Kad Abdülcebbâr’n
el-Munî’sinde kaleme ald imâmete dair bölümler hakknda bir
reddiyedir.14
Mu’tezile’nin eyhi, kelamc, cedelci, ttla yüksek, fasih, beli,
selika sahibi, zeki olarak nitelendirilen15 ve Basra’da doan,
hayatnn büyük bir ksmn Badat’ta geçiren, tahsilini bu ehirde
tamamlayp öretim ve ilmî faaliyetlerini genellikle burada yürüttüü
ifade edilen Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Alî b. Tayyib el-Basrî, Basra
Mu‘tezile ekolünün mehur âlimi Kad Abdülcebbâr’n önde gelen
talebelerindendir.16 Özellikle kelâm ve usûl-i fkh sahasnda temayüz
ettii kaydedilen Ebü’l-Hüseyin’in ilmî faaliyetlerini daha çok
Badat’ta yürüttüü, bu arada birçok talebe yetitirip asrlar boyu
faydalanlabilecek nitelikte eserler verdii bilinmektedir.
Ebü’l-Hüseyin el-Basrî 5 Rebîulâhir 436’da (30 Ekim 1044) Badat’ta
vefat etmitir.17
Usûl-i fkh sahasnda mütekellimîn metoduna göre yazlm en önemli
eserlerden biri kabul edilen el-Mutemed’i telif etmi olmas onun bu
alanda ulat ilmî seviyeyi göstermektedir. Ebü’l-Hüseyin
Mu‘tezile’ye ait tabakât kitaplarnda, hocas Kad Abdülcebbâr’n da
mensup olduu ve büyük ölçüde Ebû Ali el- Cübbâî ile Ebû Hâim
el-Cübbâî’nin görülerinin etkisinde kalan Basra Mu‘tezilesi
kelâmclar arasnda saylr. Bununla birlikte onun zaman zaman bu
ekolün ve hocalarnn görülerine aykr fikirler ileri sürdüü ve
felsefeye fazla dalm olduu ifade edilmektedir.18
13 Bk. Niyazi Kahveci, Mu’tezile ile ia arasnda siyasal tartma:
(Kad Abdulcebbar-erif Murtaza), Aratrma Yayn- lar, Ankara
2006.
14 Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî et-Tûsî, el-Fihrist,
Necef, ts. s. 99-100; Seyyid Münzir El-Hakîm,
“Tatavvuru’d-dersi’l-usuliyyi fî medreseti’n-Necefi’l-eref ”,
el-Fikru’l-islâmî, Ocak 1375, say: 16, s. 104-106; Murtazâ
el-Mutahharî, el-Usul, Dâru’l-vefâ Beyrut 2009, s. 30.
15 Zehebi, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ, XVII, 587; Ebü’l-Fazl ehabeddin
Ahmed bn Hacer el-Askalânî, Lisanü’l-mizan, i’tina bih: Abdülfettah
Ebû Gudde; i’tina bi-ihracihi ve tbaatihi Salman Abdülfettah Ebû
Gudde, Mektebü’l- Matbuati’l-slâmiyye, Beyrut 2002, VII, 851.
16 Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit Hatîb el-Badadi, Târîhu
Medîneti’s-selam. thk. beâr avvâr ma’rûf, Dârü’l- garbi’l-islâmî
Beyrut 2001, IV. 168-9; Hâkim el-Cüemî, erhu’l-uyûn (Fazlü’l-itizâl
ve tabaktü’l-Mutezile içinde, nr. Fuâd Seyyid), Tunus 1974, s.
387.
17 Ebü’l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali bnü’l-Cevzî,
el-Muntazam fî târîhi’l-müluk ve’l-ümem, thk. Muham- med Abdülkadir
Ahmed Ata - Mustafa Abdülkadir Ata, Dârü’l-Kütübi’l-lmiyye, Beyrut
1992, XV, 300-1; Ebü’l- Fida madüddin smail b. Ömer bn Kesir,
el-Bidâye ve’n-nihâye, tahk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki, Hicr
li’t-Tbaa ve’n-Ner, Cize 1997, XV, 695-6.
18 Ahmet Akgündüz, “Ebü’l-Hüseyin el-Basrî” DA, stanbul 1994, X,
327.
16 | Ar. Gör. Mustafa HAYTA
Usûl-i fkh ve kelâm sahasnda birçok eser telif eden Ebü’l-Hüseyin
el- Basrî’nin günümüze ulaan eserlerinden bazs unlardr: 1.
el-Mutemed fî usûli’l- fkh. Mütekellimîn metoduna göre yazlm ve
kendisinden sonraki birçok usul müellifini etkilemi fkh usulüne
dair eserdir.19 2. Ziyâdâtü’l-Mutemed. Müellifin el-Mutemed’e zeyil
olarak kaleme ald, emir, nehiy ve neshe dair baz meseleleri ihtiva
eden bu risâle, M. Hamîdullah tarafndan el-Mutemed’in içinde
neredilmitir 3. Kitâbü’l-Kyâsi’-er’î. M. Hamîdullah, el-Mutemed’in
içinde yaymlamtr. 4. erhu’l-Umed. Müellifin, hocas Kad
Abdülcebbâr’n usûl-i fkha dair günümüze ulamayan el-Umed adl
eserine yazd erhtir.20
Çada erîf Murtazâ’nn hocas kad Abdülcebbâr’a Kitâbü’-âfî fi’l-imâme
adl eseriyle reddiyede bulunduunu ifade etmitik. Basrî’nin de
Nakzü’-âfî fi’l-imâme adl eseriyle Murtazâ’ya reddiye yazdn
belirtelim. Ayrca erîf Murtazâ’nn gaybet konusuyla ilgili
Kitâbü’l-mukni’ adl eserine Nakzü’l-mukni’ fi’l-gaybe isimli
eseriyle bir reddiye yazd, tabakât kitaplarnda
kaydedilmitir.21
Kaydedilen satrlara bakldnda müelliflerin birçok ortak yöne sahip
olduu görülecektir. iî Büveyhîler döneminde ayn bölgede yaam
olmalar ve ayn ylda ölmeleri, ayn hocadan (Abdülcebbâr) ders
almalar, usulcü, kelamc ve edebiyatç olmalar bunlardan sadece bir
kaç olarak öne çkmaktadr. Ayn konularda birbirlerine reddiye yazm
olmalarna baktmzda canl bir ilmî atmosferin hâkim olduu ve ayn
bölgede farkl mezheplere müntesip insanlarn düüncelerini dile
getirmede herhangi bir baskyla karlamadklar fark edilmektedir.
Denilebilir ki Büveyhîler nsanlara fikir özgürlüü salamak ve
bilimsel yaynlar destelemek suretiyle hem kendilerine meruiyet
salam hem de devletin egemenliini iyice tahkim etmi
oluyorlard.22
Müelliflerin yaad dönem, ilmi kiilii ve eserleri hakknda ksaca
bilgi sunduktan sonra icmâ konusundaki görülerine geçebiliriz.
Müelliflerin bu konudaki yaklamlarn usul eserlerinden (Zerîa fî
ilmi usûli’-erîa; el-Mutemed fî usûli’l-fkh) hareketle ele alacak
ve deerlendireceiz.
fade etmeliyiz ki masum imam anlay veya imamet nazariyesi ve bunun
bir inanç ilkesi olduu fikri mâmiyye tarafndan kabul görmü, buna
karn Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet tarafndan reddedilmitir. Bu, harc-
âlem bir bilgi olduundan hem de bunu bütün yönleriyle ele almak, bu
makalenin boyutlarn aacandan
19 Örnein Hallikân, Fahreddin er-Razî’nin (606/1210) usul eseri
el-Mahsul’ü yazarken Basrî’den etkilendiini be- lirtmektedir. Bk.
Ebü’l-Abbas emseddin Ahmed b. Muhammed bn Hallikân,
Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z- zaman, thk. hsan Abbas, Dâru
Sadr Beyrut 1978, IV. 681.
20 Akgündüz, “Ebü’l-Hüseyin el-Basrî” DA, X, 326-328. 21 Cüemî,
erhu’l-uyûn, s. 387; Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ b. Murtazâ
bnü’l-Murtazâ, Tabakatü’l-Mu’tezile,
thk. Susanna Diwald-Wilzer, el-Ma’hedü’l-Almani
li’l-Ebhasi’-arkiyye [Orient-Institut Beirut], Beyrut 1961, s.
119.
22 Bk. Güner, “Büveyhîler Dönemi ve Çok Seslilik”, Dokuz Eylül
Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, 1999, say: 12, s.
47-72.
Usûlü’d-Dîn Anlaynn Usûlü’l-Fkha Yansmas: cmâ Örnei | 17
burada sadece buna iaretle yetineceiz. eriatn koruyucusu ve zamann
imamn bilmek gerektii, dinde imametin bir lütuf olduu, bunun gerek
akl gerekse sem’le temellendirilebilecei, gaybet inanc ve gaybetin
illetleri, ilk halifelerin yönetime gelme ekilleri ve yetki gasp
gibi konular için Murtazâ’nn ilgili eserlerine baklabilir.23 zleyen
satrlarda imamet nazariyesinin Murtazâ’nn icmâ anlay üzerindeki
etkilerini, Basrî’nin icmân dayanaklarna yönelik düüncelerini ve
Murtazâ’nn buna cevaplarn ortaya koymaya çalacaz.
Birçok füru hükmün temelini tekil eden ve bu hükümlere meruiyet
salayan, ayrca usul eserlerinin kaynaklar tasnif ve tertibinde
kendine üçüncü srada yer bulan icmâ, slam dini müntesiplerine
“kolektif uur” kazandrmas yönüyle ayrks bir öneme sahiptir. cmân
tarihi ve fikri temelleri ve ortaya çk süreci her ne kadar onun
“baz politik ve sosyal ihtiyaçlarn ürünü; slam’n uray emretmesi ve
Hz. Muhammed’in uygulamaya koymas ve tavsiye etmesi; Câhiliye
Araplarnca benimsenen “es-sünne”, “ûra” ve “nedve” kavram ve
kurumlarnn devam; Kur’an’n bir ksm Yahudilere yönelttii tahrif
eletirisinden korunma” gibi etkenlere balansa ve açklansa da sünnî
usul eserlerinde icmân bir kurum olarak var olmasndaki sâikin ve
ona yön veren temel düüncenin “ümmetin hatadan korunmuluu (ismet)
ve bunun Müslümanlara verilen ilahi bir lütuf olduu belirtilmitir.
“Ümmetin ismeti” tabirinin masum imam inancna sahip ve imam,
ümmetin akl ve idrakine önceleyen ia’ya verilen bir tepki olduu
hemen fark edilecektir.24
Bu tepkinin Murtazâ tarafndan nasl karlanaca ve imam eksenli icmâ
anlaynn nasl temellendirilecei izleyen satrlarda görülecektir.
Usulü’l-Fkh ona göre edilletü’l-fkhdr. Bu nedenle fkh usulünden
konumak esasnda asl denilen eyin ahkâma delalet keyfiyetinden
konumak demektir.25 Ne var ki Murtazâ’nn cmâ hakkndaki görüleri
bütüncül olarak deerlendirildiinde ya da kendinden etkilenmi,
görülerini imla etmi gözde talebesi Ebû Ca’fer et-Tûsî’nin el-Udde
fî usuli’l-fkh adl eserine bakldnda icmân mahza bir delil veya asl
olmad hemen göze çarpar. Bu nedenle icmân “geçerlilii tartmal
deliller” kapsamnda deerlendirilmesi daha yerinde olacaktr. Nitekim
Tûsî eserinin mukaddimesinde, bazlarnn icmâ, kyas ictihad, iftâ,
hazr ve ibâha konularn da fkh usulüne dâhil ettiklerini; ancak bu
tertibin mâmiyye’nin anlayna uygun olmadn ifade ederek u satrlar
ilave eder:
23 Emâli’l-murtaza: gurerü’l-fevâid ve dürerü’l-kalâid, thk.
Muhammed Ebü’l-Fazl brâhim, Dâru hyai’l-Kütübi’l- Arabiyye, I-II
cilt, [y.y.] 1954; el-Mukni’ fi’l-gaybe, thk. Muhammed Ali Hâkim,
Müessesetu ‘ali’l-Beyt, Kum 1995/1416; el-Mülahhas fî usuli’d-din,
thk. Muhammed Rza el-Ensârî Kummî, Merkez-i Ner-i Danigahi
Kitâbhane-i Meclis-i ura-y slâmî, Tahran 1381; e-afi fi’l-imâme
thk. Abdüzzehra el-Hüseyni Hatîb; Racea Fazl Meylani,
Müessesetü’s-Sadk, IV cilt, Tahran 1986.
24 brahim Kâfi Dönmez, “cmâ”, DA, stanbul 2000, XXI, 417-9. 25
Ebü’l-Kâsm Alemülhüda Ali b. Hüseyin erif el-Murtazâ, ez-Zerîa ila
usûli’-erîa, thk. Ellecnetü’l-ilmiyye fî
müessesti’l-imâm es-Sadk, ner: müessestü’l-imâm es-Sadk, Kum 1429,
s. 33.
18 | Ar. Gör. Mustafa HAYTA
[…] masumun icmâ ehli içinde yer aldn ve onun için hata etmenin
mümkün olmadn, her zaman ve dönemde muhakkak bir imamn bulunduunu
ve bunu bilmenin yolunun da nakil deil akl olduunu dikkate alrsak
bize göre icmâ, fkh usulü içinde ele alnmamaldr.26
1. CMÂIN MAHYET
Murtazâ, icmâa dair herhangi bir tanm sevk etmeden ihtilaflar ve
farkl yaklamlar zikrederek konuya giri yapmakta ve icmân kaynak
deeriyle ilgili olarak “kabul edenler” ve “etmeyenler” eklinde iki
yaklamdan bahsetmektedirler. Buna göre bütün kelamc ve fukaha kabul
edenler snfnda; Nazzâm27 ve ona tabi olanlar, ayrca baz Hâricî
bilginler kabul etmeyenler snfnda yer almaktadr. Murtazâ bunlardan
baka adn açkça zikretmedii baz insanlarn hataya yatkn fertlerin bir
araya gelmesiyle hata mefhumunun zail olmayaca illetinden hareketle
icmâ hüccet kabul etmediini de aktarmaktadr. Yine baz kimselerin,
tahminden dolay bir ey üzerine icmâ edilmise buna tabi olmann caiz
olmad; yok eer nas dayanak yaplarak icmâ edilmise bu durumda icmâa
gerek bulunmad; kyas gerekçe yaplmsa ayet, bu durumda yaklamlar,
anlaylar ve kyas konusundaki farkl tutumlar nedeniyle haddi zatnda
icmân gerçekleemeyecei vb. sebeplerle icmâ hüccet kabul etmediini
ifade etmitir.28
Basrî, icmâ bir eyi (emr/umur) yapma (fiil) veya yapmama (terk)
üzerinde bir cemaatin/her asrn ümmetinin ittifak etmesi olarak
tanmlamakta, ayrca bu ittifak “doru ve hüccet” olarak
nitelendirmektedir.29 Murtazâ da baz rezerv koymak suretiyle icmân
hüccet olduunu kabul eder. Buna göre, icmâ gerek bütün ümmetin
gerek müminlerin gerekse de itibarl âlimlerin icmâ olsun hüccet
niteliine sahiptir. u kadar var ki bu yaklam, talil ve delalet
açsndan Basrî’nin kabulünden farkllk arz eder. öyle ki, Murtazâ’nn
icmâ kabul gerekçesi (talil), hiçbir asrn masum ve eriatn
koruyucusu bir imamdan hâli olmayaca ve yaplan icmâa dâhil olduu
düüncesidir. Ayrca imam gerek münferit olsun, gerekse cemaat içinde
bulunsun o kabih ilemez ve hatadan korunmutur. Dolaysyla burada
icmâa deer veren ve onu bir kaynak yapan etken ümmetin ismeti deil,
imamlarn zatdr. Bu nedenle, imamn kavline muhalif oluan icmân
hüccet deeri yoktur ve batldr.30 Oysa Basrî’ye göre her ne kadar
bireyler yanlsa da cemaat/ümmet bütünüyle hataya dümez ve ümmetin
beraberce alaca bir karar, zorunlu bilgi oluturacaktr.31 O halde
Murtazâ ve Basrî icmân ekil ve isminde ittifak; özünde ise ihtilaf
etmektedir.
26 Tûsî, el-‘Udde fî usûli’l-fkh, thk. Muhammed Rza el-Ensârî
Kummî, Kum 1417, I, 8. 27 Muhammed b. Ali Ebü’l-Hüseyin el-Basrî,
el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, Dâru’l-Kütübi’l-lmiyye, Beyrut 2005,
II, 6. 28 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 419. 29 Basrî,
el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 3-4. 30 Murtazâ, ez-Zerîa ilâ
usûli’-erîa, s. 420. 31 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II,
16.
Usûlü’d-Dîn Anlaynn Usûlü’l-Fkha Yansmas: cmâ Örnei | 19
Murtazâ’ya göre icmân bir kaynak olduuna “delalet” eden ey ise
-Basrî’nin baz ayet ve haberle istidlalde (a. bk.) bulunmasna karn-
tamamen aklî istidlaldir. Buna göre akl, her zamanda/dönemde bir
imamn bulunmas gerekliliine delalet etmektedir. Zira bu teklif-i
aklî de bir lütuftur.32
cmâa deer veren ey, imamm kavli ise “icmâ hüccettir ve itibara
alnmaldr” eklinde bir söylemin ne faydas var ki? eklinde muhtemel
bir soruyu Murtazâ özetle öyle yantlar: Gerek gaybette bulunduundan
gerekse (zalim idarecilerin) korkusundan ve bu nedenle iradesini
açkça dile getiremediinden çou defa imamm bir hususta ne düündüü
muayyen olmayabilir. Fakat bir hususta icmâ söz konusu ise, buradan
imamn tutumunun da icmâa sonucunda varlan kararla örtütüü anlalr.
Müellif, masum imam ile Hz. Peygamber arasnda mukayese yaparak
meramn anlatma çabasna girer. öyle ki içinde Hz. Peygamber’in de
bulunduu bir cemaat, bir konu da icmâ etse o ittifak “hak ve
hüccet” kabul edilmelidir. Fakat buna bu vasf veren ey, Hz.
Peygamber’in o cemaat içinde yer almasdr. Cemaatte yer alan dier
fertlerin icmâa her hangi bir tesiri söz konusu olamaz.33
Buradan hareketle denilebilir ki, imamn gaybette iken bir hususta
ne tür yaklama sahip olduunu bilmek için icmâ “keif ” ilevi
görmektedir. mamn yaamad farz edilse ve o dönemde akdedilen icmâa
itibar olunmayacaksa ümmetin çokluuna ramen hatadan beri olmad ve
bu hususta güven duyulamayaca fikri ortaya çkmaktadr.
2. CMÂ’IN DAYANAKLARI
Bu balk altnda müellifler, icmân hücciyyetini ortaya koyduu iddia
edilen delil/üpheleri ele alm ve deerlendirmilerdir. fade edelim ki
Murtazâ –kabul etmeyenlerin delilleri/üpheleri daha sonra ele
alnacaktr- eletirilerini daha ziyade icmân bir delil olduunu
nakille temellendiren içinde Basrî’nin de bulunduu cumhura kar
yöneltmitir. Dolaysyla o muhalif, Basrî ise müddeî konumundadr. Bu
balk altnda dile getirilen ifadeler, izleyen satrlarda da görülecei
üzere iki insann tartma ve diyalounu andrmaktadr. Ayrca Murtazâ’nn
“muhaliflerin düüncesine göre…” eklindeki her ifadenin Basrî’nin
iddia ve düünceleriyle örtüüyor olmas da bunu göstermektir. Kim
bilir belki de eserlerini pe pee yazm veya imla
ettirmilerdir.
cmân kaynak oluu, Basrî tarafndan Kitap, Sünnet, sahabe ve tabiîn
uygulamas ile ispatlanmaya çallmtr. Onun icmân vukuuna/imkânna
Kur’an’dan gösterdii delilleri öyle sralamak mümkündür.
32 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa s. 420. Müellif, masum imamn
gereklilii ve bunun bir lütuf olduu eklindeki mülahazalar için
okuyucuyu imametle ilgili kitaplarna yönlendirmektedir. Bk.
Ebü’l-Kâsm Alemülhüda Ali b. Hüseyin erif el-Murtazâ, e-âfi
fi’l-imâme, thk. Abdüzzehra el-Hüseyni, Müessesetü’s-Sadk, Tahran
1986. Ö- rencisi Ebû Cafer et-Tûsî, ise bu eseri Telhîsü’-âfî,
(Danigah- Tahran, Kum 1394, II cilt) adyla özetlemitir.
33 Murtazâ, e-âfi fi’l-imâme, I, 280; Murtazâ, ez-Zerîa ila
usûli’-erîa, s. 431.
20 | Ar. Gör. Mustafa HAYTA
. [Ey Müminler!] Peygamber size örnek (âhit) olsun, siz de dier
insanlara örnek olun diye adaletli, dengeli, ölçülü bir topluluk
(ümmeten vasatan) olmanz saladk. (Bakara 2/143)
Basrî’ye göre burada vasat kavramyla “hayrl” olanlar kastedilmitir.
Allah ehadet hususunda büyük-küçük günaha teebbüs ettiklerini
bildii halde bir kavmin hayrl olduunu dile getirmez, bu ona caiz de
olmaz. O halde onlarn ehadet ettii her husus dindendir ve
dorudur.34
Murtazâ’ya göre ayette bu iddiay hakl çkaracak bir delalet mevcut
deildir. Ayetin zahiri, her ne kadar “bütün ümmetin” adalet ve
ehadet vasfna sahip olduuna iaret ediyorsa ümmetin tamamnn adil
olduu söylenemez. Adalet vasf ümmetin tamamna deil de bazlarna
yaktrlacak olursa bu vasf en fazla imamlar hak etmektedir. Adaletle
nitelenmek, bu vasf izale edici her türlü davrantan saknmak
gerektii anlamna gelir. Hâlbuki iddia sahiplerine göre küçük
günahlar adalete zarar vermemektedir. Buna mukabil ayn iddia
sahipleri, ümmetin küçük günahlar üzerinde icmâ etmesini de mümkün
görmemektedirler. Murtazâ’ya göre bu durum, bir çelikidir. Ayrca
anlan ayet, adalet vasfn sahip olanlarn hangi açdan ve hangi fiil
ve sözlerinde adil olduklarn ifade etmemesi nedeniyle mücmel
nitelik arz etmektedir. Her hususta adil olduklarn iddia edenlerin
delil ortaya koymalar gerekir. Hz. Peygamber’in hata ve kabihten
korunmu olmas, onun örnek (ahit) deil peygamber olmas
nedeniyledir.35
Basrî, “ümmetin tamamnn adil olduu söylenemez” savunusuna ilikin
olarak zahire tutunarak ayette geçen (…olmanz saladk.) ifadesinin
ekser deil, hitabn tevcih edildii kimseler veya o asrn bütün ehli
anlalmaktadr. Bu nedenle gerek ehadet ettikleri gerekse icmâ
ettikleri her halde tamamnn adil olmas gerekir.36
. Ey Müminler! Siz [Allah’n raz olaca bir hayatn ve böyle bir hayat
yaamaya namzet bir toplumun inas yolunda] insanlara örnek olmak
üzere ortaya çkarlm hayrl ve faziletli bir topluluksunuz. Nitekim
siz iyiliin hâkim, kötülüün mahkûm olmas için gayret
gösterirsiniz.[…]37
Basrî’ye göre bu ayet, onlarn her tür münkeri nehyettiklerine
delalet etmektedir. Aksi halde münker bir görü üzerinde icmâ etmi
olsalard münkeri yasaklamak yerine onu emretmeleri gerekirdi. Oysa
böyle bir durum, ayetin fahvasna tezat tekil edecektir. Murtazâ
“iyiliin hâkim, kötülüün mahkûm olmas için gayret gösterenler”
eklinde bir nitelendirmenin ümmetin tamamna deil bazsna ait olduunu
belirtir. Bu durumda bu sfat, en fazla hatadan korunmu imamlar hak
etmektedir.38
34 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 4. 35 Murtazâ, ez-Zerîa
ila usûli’-erîa, s. 425-6. 36 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh,
II, 5. 37 Al-i mran 3/110 38 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s.
426.
Usûlü’d-Dîn Anlaynn Usûlü’l-Fkha Yansmas: cmâ Örnei | 21
Ayette, “en hayrl ümmet” tabiri kullanlmakta fakat bu hayrn devamna
yönelik herhangi bir iaret bulunmamaktadr, denilirse Basrî buna
gramer younluklu bir yant verecektir. öyle ki ayette geçen “kâne”
fiili ya zaman ifade etmektedir ya bulmak anlamnda tam fiil veya
her ne kadar haberini nasb etse de zâit fiildir. Hangi seçenek
kabul edilirse edilsin Basrî’nin yaklamyla çelimeyecektir. Hayrn
ümmette devam eden bir sfat olduu ayetin “siz iyiliin hâkim,
kötülüün mahkûm olmas için gayret gösterirsiniz” parçasndan
anlalmaktadr. O halde ayet, gerek kapsamndaki fertler açsndan
gerekse zaman açsndan umuma ve devama hamledilmelidir.39
. Kim de hak ve hakikatin ne olduunu pekâlâ görüp bilmesine ramen
Peygamber’e kar gelir ve müminlerin yolundan baka bir yol tutarsa
onu kendi yolunda kendi hâline brakrz; ama sonunda cehenneme atarz.
Ne kötü bir yerdir cehennem! (Nisâ, 4/115)
Basrî’ye göre mezkûr ayette geçen vaîd, sadece Hz. Peygamber’e kar
gelenlere deil ayn zamanda müminlerin yolundan baka bir yol
tutanlara yönelik olarak dile getirilmektedir. Müminlerin yolundan
baka bir yol tutmak mubah olsayd, peygambere kar gelmekle ayn
sonuca (vaîd) müncer olmazd.40
Murtazâ’ya göre, bu ayet iddia olunduunun aksine dorudan icmân
kaynaklna delalet etmez. öyle ki ayette “zahir ve batn” olarak
hakikaten iman etmi kimselerin yoluna tabi olmak kastedilmitir.
Dolaysyla gerçek anlamda iman ettiine; masum ve hatadan korunmu
olduuna inandmz tek kimse imamdr. Bu ayet ona tabi olmay gerekli
klmaktadr.41
Murtazâ’nn imamlar adna bir ön kabulü yanstan bu düüncesi, Basrî’de
kabul görmez. Basrî, buna Basra Mu‘tezilesi reislerinden, kelâm,
tefsir ve fkh âlimi Ebû Alî el-Cübbâî’nin (ö. 303/916) ifadeleriyle
karlk verir. Cübbâî’ye göre bu durumda batna deil zahire baklmaldr.
Zira Allah, mümin olduklarn bilebileceimiz kimselerin yoluna tabi
olmakla mükellef tutmutur. Bu nedenle zahiren medih ve sevab hak
ediyor olmalar kâfidir, batn ise teklife konu olmaz.42
Murtazâ’ya göre “el-müminîn” kelimesi, umum ifade etmektedir.
Dolaysyla her hangi bir zamana tahsis etmeksizin kyamete dek iman
eden her bireyin bu kavramn kapsamna dâhil olmas gerekir. Cumhurun,
bu lafz âm olmasna ramen “her asrn müminleri”ne hamlettiini
belirten Murtazâ, bu tutumun zahirle uyumadna dikkat çeker.
Müminlerin tamamna deil bazsna hamletmek mümkün ise anlan lafz
masum imamlara hamletmek de caiz hale gelecektir. Bu durumda her
iki hamlde de lafzn zahirini terk etmek söz konusudur. Dier
taraftan
39 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 6-7. 40 Basrî,
el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 7. 41 Murtazâ, ez-Zerîa ila
usûli’-erîa, s. 423. 42 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II,
13-13.
22 | Ar. Gör. Mustafa HAYTA
bütün hallerde mi yoksa belli durumlarda m tabi olmaktan söz
edilmediinden ayet, mücmel niteliktedir. ddia olunduu gibi bütün
hallerde tabi olmay gerekli klacak herhangi âm bir lafz mevcut
deildir. Ayrca ayette geçen sebil/yol kelimesi de münekkerdir.
Dolaysyla “sebil” lafznn her eyde tabi olunmay gerektirecek âm bir
lafz olduu nasl iddia olunmaktadr.43
v. Benim ümmetim, hata üzerinde icmâ etmez/birlemez.
cmân balayc bir kaynak olduunu dile getiren Basrî, kaydettiimiz
ayetler dnda anlan hadise de tutunmutur. lgili hadis mucibince
akdedilen icmâda hatann mümkün olmadn ve üzerinde icmâ edilen
konuya muhalefetin mazur görülemeyeceini ifade ederek bu haberin
sübutu ve metnine ilikin gündeme gelen tartmalar üzerinde
durur.
Murtazâ, mealen anlan hadisle alakal olarak bir dizi tenkitte
bulunur ve iddia sahiplerinin bu haberle ilgili olarak üç hususu,
yani öncelikle ve temel olarak bu haberin sahih olup olmad, sahih
ise ümmetin hatadan korunmuluuna ve icmân hüccet olduuna nasl
delalet ettiini ortaya koymalar gerektiinden söz eder.44
Dier taraftan bu hadis, âhâd türü rivayetlerdendir. Katiyet
gerektiren bir hususta bu tür rivayetlere tutunmak doru olmasa
gerekir. Bu haber/leri ümmetin hüsnü kabulle karlayp amel ettii
eklinde bir iddia da ileri sürülemez. Zira ümmetin tamam, bunu
kabul etmemitir. Bununla beraber, ümmetin hatadan tamamyla korunduu
hususu tartmaldr, söz konusu rivayeti kabul etmi olmalar onlarn
yanlgsna bir örnek oluturur. Bu ayn zamanda bir eyi kendisiyle
ispat etmek anlamna geleceinden geçerli bir yöntem deildir. Anlan
haberler sahih olsa bile hadiste geçen ümmet kelimesi ümmetin
tamamn kapsamak üzere sevk edilmi bir âm lafz olmaktan ziyade
bununla “hatadan korunmu tâife” yani imamlar da kastedili olabilir.
Belki de söz konusu rivayet, nefiy deil (benim ümmetim hata
üzerinde birlemez.) nehiy (benim ümmetim hata üzerinde birlemesin!)
ifade etmektedir. Nitekim hadis erbabnn zabt kusuru nadirattan
deildir. Böyle olmas halinde hadis ihticac konusu olmaktan tamamen
çkacaktr. Dier taraftan hadiste geçen ümmet kelimesi kyamete dek bu
sfat hak eden herkese amildir. Bu durumunda iddia sahiplerinin “her
asrn âlimlerinin icmâ hüccettir” eklindeki söylemi boa düecektir.
Çünkü icmâ, oluum sürecini bir türlü tamamlayamam olacaktr.45
Basrî, her ne kadar âhâd yolla aktarlsa da bu rivayetin manevî
mütevâtir düzeyine ulatn ifade eder. Bu ve benzeri hadislerin
lafzlar farkllk arz etse de genel olarak ümmetin hata ve dalalet
üzerine icmâ etmeyecei, cemaatten ayrlmamak
43 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 423-5. 44 Murtazâ,
ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 427. 45 Murtazâ, ez-Zerîa ila
usûli’-erîa, s. 428.
Usûlü’d-Dîn Anlaynn Usûlü’l-Fkha Yansmas: cmâ Örnei | 23
gerektii, Allah’n elinin cemaat üzerinde olduu, müminlerin nazarnda
güzel olann Allah katnda da güzel olduu, cemaatten bir kar ayrlann
slam halkasn boynundan çkarm olaca eklindeki anlamlarda temerküz
etmektedir.46. Ayrca tabiîn neslinin; icmân shhatine inandklarn,
aralarnda buna ilikin bir ihtilaf zuhur etmediini, icmân hüccet
olduuna ilikin görülerinin kaynann da bu hadis olduunu belirtir.
Nitekim ümmetin âdeti udur: Haberin doru olduuna ilikin bir hüccet
söz konusu ise ancak o zaman haberin mûcebi üzerinde icmâ
edilebilir.47
Basrî, ümmet kavramn, Hz. Peygamber’i tasdik etmi herkes, eklinde
tanmlar. Fakat hadis dikkate alndnda daha hususi bir anlama tekabül
eder. Buna göre burada kastedilen kimseler, sözün sadr olduu andaki
insanlar olup daha sonra doan kimseler o an itibariyle bu kapsama
dâhil deildir. Zira daha sonra doanlar, o anda henüz Hz.
Peygamber’i tasdik etmi deillerdi.48 Böylelikle Murtazâ’nn icmâ,
oluum sürecini bir türlü tamamlayamam olacaktr, eletirisi yantn alm
olmaktadr.
Söz konusu hadisin aslnda hata deil dalalet üzerinde birlemez,
eklinde olduunu dalaletin de burada küfür olduunu, dolaysyla icmâa
buradan bir yol bulunamayacan iddia edenlere Basrî, iki hadisi cem
ederek cevap verir. Buna göre dalaletin sadece küfür anlamna
gelmediini, her masiyetin dalalet saylabileceini, çünkü masiyetin
haktan/doru olandan sapmak anlamna geldiini ifade eder ve u ayetle
de istihat eder.
Musa da öyle karlk verdi: “Evet, ben o ii yaptm; ama o zamanlar
toydum. (ve ene min’ed-dâllîn) sonra da sizden korkup bu
memleketten kaçtm. Ama rabbim bana geçen zaman zarfnda doru düünme
ve doru karar verme kabiliyeti verdi ve beni peygamber olarak
görevlendirdi. […] (uarâ, 26/20)
cmân kaynak oluunu sayca kalabalk olmaya balayan tutuma veya mahza
ekseriyete sahip olmann bir deer olduu anlayna da Basrî’nin itiraz
vardr. öyle ki, bazlarnn iddiasna göre, oldukça kalabalk gruplar
(cemaat-i kesir) huy, tabiat ve amaç farkllklarna ramen bir kavl
üzerinde ittifak edebilmilerse bu ittifak, muhakkak bir sâikten
kaynaklanmtr. Bu sâik, taklit veya üphe olamaz. Zira insanlarn çou
taklide kar koyduu gibi üphe, bir ittifaka sebep olsayd bu günümüze
kadar nakledilegelirdi. Mademki böyle bir durum söz konusu deil o
halde bu ittifak “kesin hüccet” kabul etmek gerekir.
Basrî, icmân kabulü yönünde yaplan bu aklî istidlale katlmaz ve
saysal çounlua sahip bir cemaatin hata üzerinde ittifakn akln
mümkün göreceine
46 Buhari, “Fiten”, 2, 11; Müslim, “mâre”, 13, 170; bn Mâce
“Fiten”, 8; Ebû Dâvûd “Fiten”, 1; Tirmizî, “Fiten”, 7, 21. 47
Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 16-7 48 Basrî, el-Mu’temed
fî usuli’l-fkh, II, 20.
24 | Ar. Gör. Mustafa HAYTA
dikkat çeker. Bu yaklama göre, ümmetlerin veya kalabalk cemaatlerin
tamamnn hata üzerinde ittifak etmemeleri gerekirdi. Dahas söz
konusu kalabalklarn bir ksmn ilkin üpheye dayanmas sonrasnda ise
dierlerinin bunlara muhabbet duymas nedeniyle onlar taklit etmesi
ve bunun zamanla herkes tarafndan kabul görmesi de imkân
dâhilindedir.49
Bu ifadeleriyle Basrî, icmân hüccet oluunun temelinde “ekseriyet”
düüncesinin olamayacan ifade eder. Aksi halde Hristiyanlarn tamamnn
sa’nn çarmha gerilmesi (?) hadisesine inanmas nedeniyle bu inancn
icmâ kabul edilmesi gerekir. Belki de bu yüzden ynlarn üphe
sâikiyle ittifak edebileceini dile getirmekte ve bu hadiseye
gönderme yapmaktadr. Denilebilir ki Basrî, icmân sadece bu ümmete
has (kerâmeten li hezihi’l-ümme) bir hüccet olduuna inanmakta ve
“Benim ümmetim, hata üzerinde birlemez” hadisinin de bu tutumu
onayladn ima etmektedir.
cmân dayanaklarna ilikin müelliflerin mütalaalarn sunduktan sonra
imdi Murtazâ ve Basrî’nin beraberce, icmâ kabul etmeyen üç snfn
iddia ve gerekçelerini sralayarak bunlara nasl biz dizi eletiri
yönelttiklerine bakalm. Bu hususta müellifler, birbirlerine artk
muhalif deil, görece müttefik konumunda bulunmaktadrlar. Her iki
ismin aktardna göre icmâ hüccet kabul etmeyenler;
a) siyahi olan bireylerin bir araya gelmeleri halinde yine siyahi
bir cemaat teekkül edecei örneinde olduu gibi hata ile malül
bireylerin bir araya gelmeleri (cemaat) ile bu illetten
kurtulamayacaklar gerçei,
b) icmân senedi nas ise bu durumda zaten icmâa gerek olmad, senet,
kyas ise amaç ve görü ihtilaf, çeitli kyas yöntemlerinin benimsenmi
olmas nedeniyle insanlar arasnda ittifakn öngörülebilir bir ey
olmad,
c) icmâ akdedilmise bile bunu bilmenin imkânsz olduu vb.
gerekçelere tutunmulardr.
Müellifler, ilk itirazn usul ilmi tahsil etmeyen kimselerin dayana
olduunu ifade ederek cemaatten hata sadr olmayacan dile
getirenlerin kastnn “kudretsizlik” deil, bilakis hatay ve üpheyi
imkân dâhilinden çkarmak olduuna dikkat çekerek bireyle cemaatin
farkl olduuna vurgu yaparlar. Ayrca cemaatte üpheyi izale eden bir
delaletin kaim olmas da imkân dâhilindedir. Kald ki bu durum,
siyahlk ya da uzunluk türü fiziksel özellikler gibi
deildir.50
Müellifler, icmân imkânn gayr-i kabil gören ikinci iddiaya, nassn;
insanlarn bir araya gelmelerinde yeterli sevk edici sebep
olabilecei gibi emare ve üphenin de ayn ileve sahip olduuna dikkat
çekerek kar savunuda bulunur.51 Ayrca
49 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 21. 50 Murtazâ, ez-Zerîa
ila usûli’-erîa, s. 429; Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II,
22-3. 51 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 23.
Usûlü’d-Dîn Anlaynn Usûlü’l-Fkha Yansmas: cmâ Örnei | 25
Murtazâ, Hristiyan ve Yahudilerin yanl da olsa sa Mesih’in
öldürüldüü ve asld hususunda ittifak etmi olduklar örneinde olduu
gibi, insanlarn gerek bir hüccet gerekse bir üpheye dayanarak bir
fiil ve bir görü üzerinde uzlamalarnn mümkün olabileceini ifade
eder.52
cmâ akdedilmise bile bunu bilmenin imkânsz olduu eklindeki bir
iddia, her ne kadar günümüz için anlamsz olsa da ulam ve iletiimin
hayli olanaksz olduu eski zamanlar için icmâ kabul etmeme yönünde
önemli ve geçerli bir mazerettir. Murtazâ, icmâ sonucunda oluan
kararn bilinemeyecei eklindeki eletiriyi cehalet olarak niteler.
Zira halk- kesîrin bir görü üzerinde icmâ ettii ve söz konusu
görüle alakal mevcut üphenin gerek müahede gerekse nakil yoluyla
zail olduu bilinen bir husustur. cmâ ile oluan bilgi celâ ve
zuhuriyet açsndan büldân ve büyük hadiseler hakknda oluan bilgi
gibidir. Söz gelimi dou ve batdaki bütün müslümanlarla mülaki
olmadmz halde içkinin ve annelerle cimann haraml hususunda
müslümanlarn icmâ ve ittifak ettiklerini bilmekteyiz.53
Basrî ise icmân meydana geldii aklla deil idrakle bilinebilir,
demek suretiyle Murtazâ’nn fikirlerine benzer tarzda bir savunma
yapar. Burada idrakle kastedilen ise semâ ve ehadettir. Buna göre
ehlinin bir hususta icmâ ettiine bizzat tank olmak ehadeti; icmâ
ehlinden bu yönde bir haber duymak veya onlardan duyanlardan duymak
da semâ kavramn betimlemektedir. Konu, haber/nakil olunca haliyle
râvîlerin says ve nitelii gündeme gelmektedir. Basrî’ye göre icmân
vukuunu icmâa katlan her bir müctehidden bizzat duyulmas halinde bu
durum, icmân shhati için yeterlidir. Bazlarndan duyulmas halinde
ise iki artn gerçeklemesi durumunda icmân shhatinden söz
edilebilir: Dier icmâ ehlinin bu akde katld veya sukut ettii
mütevâtir veya âhâd yolla nakledilmi olmaldr.54
3. CMÂ EHL
Müellifler, bu balk altnda hem icmâa katlanlarn vasflarn hem de
icmân bir asra veya bölgeye hasredilip edilmeyecei hususunu
tartmaya açm ve kendi usullerine göre baz kanaatler sevk etmitir.
Murtazâ’ya göre icmân hüccet olmasndaki illetin imamn icmâ edenler
arasnda bulunma zorunluluu olduu dikkate alndnda icmâ ehlinin kim
olduu hususu gayet açktr. Dolaysyla icmâ edenlerin says ne kadar
kalabalk olursa olsun içinde imam ya da kavli bulunmad sürece bir
delil deeri tamayacaktr.
Muhalifler nezdinde icmâ ehlinin kim olmas gerektii hususuyla
ilgili olarak () Resulü tasdik etmi bütün ümmet () özellikle
müminler () ve fukaha olmak
52 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 430. 53 Murtazâ, ez-Zerîa
ila usûli’-erîa, s. 430. 54 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II,
65 vd.
26 | Ar. Gör. Mustafa HAYTA
üzere üç farkl yaklam bulunduunu ifade eden Murtazâ, tutarl ve doru
olann kendi yaklamlar olduunu belirtir.55
Basrî’ye göre nebinin gönderildii mümin-kâfir; müctehid-gayr-
müctehid herkes kyamete kadar her ne kadar teklife muhatap olsa da
kâfirler ve teklifin inktana kadar doacak bütün müminler icmâ ehli
olarak itibara alnamaz. Çünkü icmân dayanaklar olarak zikredilen
naslarda geçen mümin ve ümmet kavramlar kâfiri hariçte tutar. cmân
kurulmas için kyamet öncesi son mümin beklenecek olursa kyamet
koptuktan sonra teklif olmadndan icmân kime ne faydas olacaktr! O
halde naslarda geçen mümin kavramn “her asrn müminleri” eklinde
anlamak daha doru olacaktr.56
Peki, icmâda avamn söz hakk olacak mdr? Bu sorunun cevab dini
meselelere dair yaplacak alan ayrmnda gizlidir. Basrî hocas kad
Abdülcebbâr’dan buna dair bir taksim nakleder. Abdülcebbâr’a göre
ümmet arasnda yaygnlk kazanm kaviller, havasa ve hem havas hem de
avama özgü olmak üzere ikiye ayrlr. Hem havas hem de avama özgü,
zarûreten veya mütevâtir düzeyde haberler nedeniyle istidlalî
olarak dinden olduu açk olan, ümmet arasnda niza konusu olmayan ve
idraki hususunda avâm ve havasn müterek olduu, be vakit namaz,
ramazan orucu, insann kzyla evlenmesi gibi meselelerde halk
tabakasnn icmâa katlmalar tasavvur olunabilir. Buna mukabil havasn
itigal alanna giren ictihadî meselelerde ise iki farkl yaklam göze
çarpmaktadr.57
Bu yaklamlardan birine göre her ne kadar avama düen âlimlere tabi
olmak ise de ulemann icmâ, ancak avamn da icmâ ehli arasnda
bulunmasyla mümkün ve sonraki nesil için balayc olabilir. Zira
icmân delilleri olarak kaydedilen naslarda geçen “ümmet” ve “mümin”
kavramlar, hem avam hem de havas
55 Murtazâ, ez-Zerîa ila usûli’-erîa, s. 435. Kurulan bir icmâda
imamn bulunup bulunmad, bulunuyorsa bunun nasl bilinebilecei sorusu
da önem arz etmektedir. Murtazâ’nn örencisi Tûsî, imamn sözünün
muayyen olmas halinde bu ya sema ve müahede ile ya da mütevâtir
nakille bilinecektir. Bu iki yolla imamn sözü muayyen hale gel-
memise ve kurulan icmâa bir muhalefet söz konusu ise hangi taraf
tutulacaktr? Tûsî tevhid, adalet, imamet, ircâ vb. usûli’d-dîn
konularnda muhalif olanlarn karsnda yer almay bir çözüm olarak
sunmaktadr. Çünkü anlan mevzular, sahih delillerle belirlenmitir ve
muhalefet de caiz deildir. Dolaysyla bu temel prensiplere muhalif
ka- lanlarn yaklam reddedilmelidir. Bk. Tûsî, el-Udde, II, 628-9.
htilafn mâmiyye arasnda vuku bulmas halinde –ki bu durumda icmâdan
söz edilemeyecektir- imamn görüünün hangi frkada bulunduu ile
ilgili olarak bir dizi tercih yöntemi de sunmaktadr. Buna göre,
taraflardan hangisi meselenin çözümü hususunda Kitap ya da Maktu
Sünnet’ten bir delille istidlalde bulunmusa imamn kavlinin bu
yaklama muvafk ve mutabk olduu üphesizdir. Bu mümkün deilse
meseleye deil ihtilaf edenlerin hâline bakmak gerekecektir. Bu
durumda sayca fazla olan ve ahsen tannmayan kimselerin yaklam
tercih edilecektir. Zira masumun gaybeti esastr. “Hak”kn mevcut
yakla- mlardan birinde bulunduu farz edilse fakat tam olarak tespit
edebilme imkân bulunmasa bu durumda imamn istitar/gizlenmesi caiz
olmaz. Bizzat ortaya çkarak hakk izhar ve beyan etmesi veya ümmete
bildirmeleri için baz sikalarna bu görevi vermesi vacip olacaktr.
mamn sözünü veya yaklamn belirlemede ihtilaf edenlerin halleri
açsndan Tûsî’nin benimsedii bir baka yöntem ise, bilimsel
vasflardr. cmâda kimin sözüne; bir kiiye mi, mâmiyye’nin tümüne mi
yoksa mâmî âlimlere mi itibar edilmelidir, sorusuna avam ve
mukallitlere deil usul ve fürûu bilen âlimlere itibar edilmelidir,
der. Gerekçesini ise imamn nitelii üzerinden oluturur. Buna göre
hali imamn haline benzeyen kimselere bir baka deyile halk ya da
mukallitler deil eriatn usulünü ve hükümlerini bilen ve sözü hüccet
kabul edilen kimselere itibar edilmelidir. Bk. Tûsî, el-Udde, II,
630-3.
56 Basrî, el-Mu’temed fî usuli’l-fkh, II, 24. 57 Basrî, el-Mu’temed
fî usuli’l-fkh, II, 25.
Usûlü’d-Dîn Anlaynn Usûlü’l-Fkha Yansmas: cmâ Örnei | 27
kapsamaktadr. Dolaysyla ümmetin hatadan korunmuluu da ümmeti bir
bütün olarak tasavvur etmekle salanabilir. Buna karn Basrî,
ictihadî alann nazar ve istidlale dayandn, avamn ise havadisler
üzerinde nazar ve istidlalde bulunma yeteneinden yoksun olduunu, bu
nedenle bu tür meselelerde avamn kavlini itibara almann önemli
olmadn, nihayetinde onlara düün eyin âlime tabi olmak ve muvafakat
etmek58 olduunu özetle dile getirir.59
cmân herhangi bir zamana tahsis edilip edilmeyeceiyle ilgili olarak
Basrî bize iki yaklamdan söz eder. Bunlardan biri, her asrn ehlinin
icmân hüccet olarak niteleyen ve cumhura ait olan yaklam, dieri ise
sadece sahabenin icmân sahih gören Zâhirî anlaytr. Her asrda icmâ
mümkün gören cumhur, icmân delilleri olarak geride kaydedilen
naslarda geçen ümmet ve mümin kavramlarnn zahiren bütün müminlere
amil olduu gerekçesini ileri sürerken Zâhirîler ise bu naslarn
muhataba hitap olduunu, nüzul vasatnda bu muhataplarn da sahabeler
olduunu dile getirmektedir. Ayrca sahabelerin yldzlara tebih
edildii, onlardan herhangi birine tabi olunmas halinde hidayete
erilecei eklindeki hadisin ve dier insanlardan farkl olarak
sahabelerin vahye ve nüzul ortamna tank olduu gerçeinin dikkate
alnmas halinde bu kabul güç kazanacaktr.60 Basrî naslarda geçen
muhatap zamirlerinin onlar methetmek maksadyla kullanldn yoksa bu
nitelie sahip olann sadece sahabeler olmadn ifade etmekle
yetinir.61
Murtazâ’ya göre ise icmân bütün asrlarda geçerli ve devam eden