5
Spis treści
Wykaz skrótów 7
Wprowadzenie 11
I. USTAWA z dnia 27 lipca 2001 r o kuratorach sądowych (tekst jedn Dz U z 17 czerw ca 2014 r , poz 795)
Rozdział 1 Przepisy ogólne (art 1–3) 15Rozdział 2 Kuratorzy zawodowi (art 4–34) 48Rozdział 3 Organizacja kuratorskiej służby sądowej (art 35–42) 193Rozdział 4 Samorząd kuratorski (art 43–51) 233Rozdział 5 Odpowiedzialność porządkowa i dyscyplinarna
kuratorów zawodowych (art 52–70) 249Rozdział 6 Aplikanci kuratorscy (art 71–83) 313Rozdział 7 Kuratorzy społeczni (art 84–91) 336Rozdział 8 Zmiany w przepisach obowiązujących, przepisy
przejściowe i końcowe (art 92–107) 364
II. TEKSTY PRZEPISÓW 1 Dekret Naczelnika Państwa z dnia 8 lutego 1919 r w przedmiocie
utworzenia sądów dla nieletnich (Dz Praw Nr 14, poz 171) 3712 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 lipca 1919 r
w przedmiocie urządzenia sądów dla nieletnich (Dz Praw Nr 63, poz 378) 372
3 Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 czerwca 2002 r w sprawie określenia wzorów legitymacji kuratora zawodowego, aplikanta kuratorskiego oraz legitymacji kuratora społecznego (Dz Urz MS Nr 3, poz 14 ze zm ) 377
4 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r w sprawie wynagrodzeń kuratorów zawodowych i aplikantów kuratorskich (Dz U Nr 239, poz 2037 ze zm ) 383
www.lexisnexis.pl
5 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 czerwca 2003 r w sprawie standardów obciążenia pracą kuratora zawodowego (Dz U Nr 116, poz 1100) 386
6 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 czerwca 2003 r w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz U Nr 112, poz 1064 ze zm ) 388
7 Uchwała Krajowej Rady Kuratorów z dnia 6 maja 2004 r – Kodeks etyki kuratora sądowego 392
8 Regulamin Okręgowego Zgromadzenia Kuratorów Sądu Okręgowego w Gdańsku 394
Wykaz aktów prawnych 401
Bibliografia 407
Skorowidz przedmiotowy 411
Spis treści
7
Wykaz skrótów
1. Akty prawnedekret z 1919 r – dekret w przedmiocie utworzenia sądów dla nieletnich (Dz Mi
nistra Sprawied liwości Nr 14, poz 171) – uchylonyinstrukcja z 1959 r – zarządzenie Ministra Sprawied liwości Nr 36/59/N z 10 kwiet
nia 1959 r – Instrukcja w sprawie kuratorów sądowych dla nieletnich, Zbiór resortowych aktów prawnych Ministerstwa Sprawied liwości – uchylone
instrukcja z 1967 r – zarządzenie Ministra Sprawied liwości z 29 grudnia 1967 r dotyczące instrukcji w sprawie zakresu, organizacji metod pracy kuratorów zawodowych dla osób dorosłych (Dz Urz MS z 1968 r Nr 7, poz 50)
instrukcja z 1972 r – zarządzenie Ministra Sprawied liwości z 2 października 1972 r dotyczące instrukcji w sprawie zakresu, organizacji metod pracy kuratorów zawodowych dla osób dorosłych (Dz Urz MS Nr 5, poz 37) – uchylone
k c – ustawa z 23 kwiet nia 1964 r – Kodeks cywilny (tekst jedn Dz U z 2014 r , poz 121 ze zm )
k k – ustawa z 6 czerw ca 1997 r – Kodeks karny (Dz U Nr 88, poz 553 ze zm )
k k z 1932 r – rozporządzenie Prezydenta RP z 11 lipca 1932 r – Kodeks karny (Dz U Nr 60, poz 571) – uchylone
k k z 1969 r – ustawa z 19 kwiet nia 1969 r – Kodeks karny (Dz U Nr 13, poz 94 ze zm ) – uchylona
k k s – ustawa z 10 wrześ nia 1999 r – Kodeks karny skarbowy (tekst jedn Dz U z 2013 r , poz 186 ze zm )
k k w – ustawa z 6 czerw ca 1997 r – Kodeks karny wykonawczy (Dz U Nr 90, poz 557 ze zm )
k k w z 1969 r – ustawa z 19 kwiet nia 1969 r – Kodeks karny wykonawczy (Dz U Nr 13, poz 98 ze zm )
Konstytucja RP – ustawa z 2 kwiet nia 1997 r – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz U Nr 78, poz 483 ze sprost i zm )
k p – ustawa z 26 czerw ca 1974 r – Kodeks pracy (tekst jedn Dz U z 1998 r Nr 21, poz 94 ze zm )
8 www.lexisnexis.pl
Wykaz skrótów
k p a – ustawa z 14 czerw ca 1960 r – Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn Dz U z 2013 r , poz 267 ze zm )
k p c – ustawa z 17 lis topada 1964 r – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn Dz U z 2014 r , poz 101 ze zm )
k p k – ustawa z 6 czerw ca 1997 r – Kodeks postępowania karnego (Dz U Nr 89, poz 555 ze zm )
k p k z 1928 r – rozporządzenie Prezydenta RP z 19 marca 1928 r – Kodeks postępowania karnego (Dz U Nr 33, poz 313) – uchylone
k p k z 1969 r – ustawa z 19 kwiet nia 1969 r – Kodeks postępowania karnego (Dz U Nr 13, poz 96 ze zm ) – uchylona
k r o – ustawa z 25 lutego 1964 r – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn Dz U z 2012 r , poz 788 ze zm )
r k n z 1951 r – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 30 marca 1951 r o kuratorach sądowych dla nieletnich (Dz U Nr 25, poz 188) – uchylone
r k n z 1959 r – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 13 lutego 1959 r o kuratorach sądowych dla nieletnich (Dz U Nr 18, poz 113) – uchylone
rozp ośr kur – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 5 października 2001 r w sprawie ośrodków kuratorskich (Dz U Nr 120, poz 1294)
rozp w sprawie – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 3 marca 1965 r dozoru i nadzoru w sprawie dozoru ochronnego nad osobami, którym wykonanie z 1965 r kary pozbawienia wolności warunkowo zawieszono, oraz
w sprawie nadzoru nad osobami warunkowo zwolnionymi (Dz U Nr 12, poz 80) – uchylone
rozp w sprawie – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 2 kwiet nia 1971 r dozoru i nadzoru w sprawie dozoru i nadzoru ochronnego (Dz U Nr 9, poz 95 z 1971 r ze zm ) – uchylonerozp w sprawie – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 3 maja 1973 r kuratorów z 1973 r w sprawie kuratorów nieletnich (Dz U Nr 18, poz 107) – uchy
lonerozp w sprawie – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 15 stycznia 1958 r nadzoru z 1958 r w sprawie nadzoru nad osobami warunkowo zwolnionymi
(Dz U Nr 10, poz 35) – uchyloner s k z 1986 r – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 24 lis topada 1986 r
w sprawie kuratorów sądowych (Dz U Nr 43, poz 212 ze zm ) – uchylone
r u k s – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 12 czerw ca 2003 r w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz U Nr 112, poz 1064 ze zm )
r u s p – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 23 lutego 2007 r – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (tekst jedn Dz U z 2014 r , poz 259)
9
Wykaz skrótów
r w k z – rozporządzenie Rady Ministrów z 23 grudnia 2002 r w sprawie wynagrodzeń kuratorów zawodowych i aplikantów kuratorskich (Dz U Nr 239, poz 2037 ze zm )
r w u s p – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 19 lis topada 1987 r – Regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych (Dz U Nr 38, poz 218 ze zm ) – uchylone
r z w p – rozporządzenie Rady Ministrów z 2 lutego 2010 r w sprawie zasad wynagradzania pracowników niebędących członkami korpusu służby cywilnej zatrudnionych w urzędach administracji rządowej i pracowników innych jednostek (Dz U Nr 27, poz 134 ze zm )
u k s – ustawa z 27 lipca 2001 r o kuratorach sądowych (Dz U Nr 98, poz 1071 ze zm )
u p n – ustawa z 26 października 1982 r o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn Dz U z 2014 r , poz 382)
u p u – ustawa z 16 wrześ nia 1982 r o pracownikach urzędów państwowych (tekst jedn Dz U z 2013 r , poz 269)
u s p – ustawa z 27 lipca 2001 r – Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn Dz U z 2013 r , poz 427 ze zm )
u s p z 1985 r – ustawa z 20 czerw ca 1985 r – Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn Dz U z 1994 r Nr 7, poz 25 ze zm ) – uchylona
u w t – ustawa z 26 października 1982 r o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn Dz U z 2012 r , poz 1356 ze zm )
z sekr sąd – zarządzenie Ministra Sprawied liwości z 12 grudnia 2003 r w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej (Dz Urz MS Nr 5, poz 22 ze zm )
2. InstytucjeMOPS – Miejski Ośrodek Pomocy SpołecznejNSA – Naczelny Sąd AdministracyjnyPCPR – Powiatowe Centrum Pomocy RodzinieRPO – Rzecznik Praw ObywatelskichSN – Sąd Najwyższy
3. Publikatory, czasopisma, inneCBOSA – Centralna Baza Orzeczeń Sądów AdministracyjnychLexis pl – Serwis Prawniczy Lexis Nexis PolskaM Pr Pr – „Monitor Prawa Pracy”ONSA – Orzecznictwo Naczelnego Sądu AdministracyjnegoOSNAPiUS – Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Administracyjna, Pracy
i Ubezpieczeń SpołecznychOSNP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Pracy, Ubezpieczeń Spo
łecznych i Spraw Publicznych (od 2003 r )
www.lexisnexis.pl
Wykaz skrótów
OSP – Orzecznictwo Sądów PolskichOTK – Orzecznictwo Trybunału KonstytucyjnegoPiZS – „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”PS – „Przegląd Sądowy”SIP – system informacji prawnej Lex Wydawnictwa Wolters Kluwer
11
Wprowadzenie
Uchwalenie ustawy z 27 lipca 2001 r o kuratorach sądowych było bez wątpienia momentem zwrotnym w historii kurateli sądowej w Polsce Historia ta zaczęła się 7 lutego 1919 r , kiedy to Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski dekretem w przedmiocie utworzenia sądów dla nieletnich powołał przy tych sądach urzędy stałych opiekunów sądowych do sprawowania nadzoru nad nieletnimi Od tamtej pory instytucja opiekunów sądowych, przekształconych w 1929 r w kuratorów dla nieletnich, trwale wpisała się w polski system sądowniczy Znamienny jest fakt, iż powołanie tej instytucji uważano za jeden z priorytetów państwa zarówno w okresie jego restytucji po czasach zaborów, jak i w czasie odbudowy kraju po wojnie światowej Systematyczne poszerzanie zakresu zadań powierzanych kuratorom, z początku o sprawy dotyczące władzy rodzicielskiej i osób małoletnich, a następnie o sprawy karne osób dorosłych, może świadczyć o uznaniu dla tego organu pomocniczego sądu
Zwiększający się udział kuratorów w postępowaniu sądowym w sprawach opiekuńczych i nieletnich, a także w wykonywaniu orzeczeń sądów karnych, liczebny wzrost coraz lepiej przygotowanej i świadomej swojej roli kadry profesjonalnej, wreszcie podniesienie ich do rangi organu wykonawczego sądu ujawniły obiektywną potrzebę ustawowego uregulowania statusu prawnego liczącej już wówczas blisko 4 tysiące osób grupy zawodowej Potrzeba ta zbiegła się w czasie z coraz wyraźniejszymi sugestiami środowiska kuratorskiego w sprawie potrzeby wydania stosownego aktu okreś lającego zasady funkcjonowania kuratorów, jako grupy zawodowej należącej do grupy zawodów zaufania publicznego Powstała w takim klimacie – dzięki determinacji środo
12 www.lexisnexis.pl
Wprowadzenie
wiska kuratorskiego i wsparciu parlamentarzystów, sędziów i przedstawicieli nauki – ustawa oceniana była bardzo pozytywnie Poseł M Markiewicz – sprawo zdawca projektu tej ustawy na posiedzeniu Sejmu 23 maja 2001 r tak przedstawiał jego genezę: „był to projekt szczególny dlatego, że przygotowany przez stowarzyszenie kuratorów sądowych, organizację samorządu kuratorskiego, której chwała za to, że ten projekt został przygotowany […] Kuratorzy sądowi, jak mówiłem w trakcie pierwszego czytania, to szczególna grupa zawodowa Są to ludzie, od których wymaga się wysokich kwalifikacji, którzy wykonują pracę niesłychanie odpowiedzialną, a których pozycja w hierarchii zawodów prawniczych, a szczególnie tych funkcjonujących w wymiarze sprawiedliwości, jest od lat nieproporcjonalnie niższa od tej, jaką chciałoby się widzieć”
W ocenie fachowców ustawa postrzegana jest jako dobry akt prawny, wyraz rozsądnego kompromisu potrzeb i oczekiwań środowiska kuratorskiego z jednej strony oraz realnych możliwości państwa i jego władzy sądowniczej z drugiej strony Mimo jej pewnych mankamentów także praktycy, i to zarówno sędziowie, jak i kuratorzy pozytywnie oceniają tę ustawę, którą bez zbytniej przesady można by nazwać konstytucją zawodu kuratora Pierwszy komentarz do tej ustawy, autorstwa sędzi dr Krystyny Gromek, został wydany w 2002 r , niemal równocześnie z wejściem w życie ustawy (doczekał się drugiego wydania w 2004 r ) Ustawę w pewnym zakresie komentowali także jej twórcy A Martuszewicz i A Rzepniewski (Ustawa o kuratorach sądowych…)
Niniejsza publikacja jest więc trzecią próbą analizy tej ustawy W odróżnieniu od autorów wcześ niejszych komentarzy, autorzy niniejszego opracowania nie uczestniczyli w pracach nad ustawą, ale należą do pierwszego pokolenia realizującego i testującego w praktyce jej unormowania Niniejszy komentarz różni się od poprzednich także perspektywą, z której analizowane są po szczególne zapisy ustawy Jest on napisany niejako z doświadczenia „bycia kuratorem”, z perspektywy kuratora sądowego na co dzień realizującego swoje zadania służbowe, spotykającego się z konkretnymi problemami w ich realizacji Niektóre z nich znamy z włas nego doświadczenia, inne poznaliśmy, uczestnicząc w pracach Krajowej Rady Kuratorów Nasze rozważania i analizy
13
Wprowadzenie
staraliśmy się prowadzić na tle historycznych rozwiązań komentowanych przepisów Każdy rozdział komentarza został poprzedzony wprowadzeniem zawierającym przegląd obowiązujących w przeszłości unormowań analizowanej w nim problematyki Podejście takie pozwala na uchwycenie ciągłości i zmiany w ewolucji instytucji kurateli sądowej w Polsce
W niniejszym wydaniu uwzględniliśmy wszystkie zmiany legislacyjne mające związek z działalnością kuratorów, które dokonały się w ciągu ostatnich sześciu lat Dotyczy to w szczególności ustawy o kuratorach sądowych, Kodeksu karnego, Kodeksu karnego wykonawczego, Kodeksu pracy, ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich i ustawy o ustroju sądów powszechnych oraz aktów wykonawczych do tych ustaw Uwzględniliśmy także wszystkie orzeczenia Sądu Najwyższego odnoszące się do statusu lub funkcjonowania służby kuratorskiej Zmiany te przyczyniły się do wyjaśnienia wielu niejasności i wątpliwości sygnalizowanych w pierwszym wydaniu, wskutek czego zrezygnowaliśmy z pewnych fragmentów, w których formułowaliśmy wątpliwości lub postulaty de lege ferenda Wykorzystaliśmy także nasze doświadczenia z tego okresu z pracy w charakterze kuratora okręgowego, z działalności opiniodawczej na rzecz Krajowej Rady Kuratorów oraz prac legislacyjnych w komisjach i podkomisjach sejmowych w charakterze ekspertów Krajowej Rady Kuratorów Książka ta – można powiedzieć – odzwierciedla stan naszej wiedzy na temat kuratorskiej służby sądowej na dzień 15 lipca 2014 r
Komentarz adresowany jest przede wszystkim do kuratorów sądowych i aplikantów kuratorskich, ale także do sędziów, studentów resocjalizacji i pedagogiki, przedstawicieli zawodów i służb społecznych współpracujących z kuratorami sądowymi
Przystępując do pracy nad komentarzem, mieliśmy świadomość, że omawiamy materię jeszcze stosunkowo mało zbadaną Praca nad książką Zarys metodyki pracy kuratora sądowego uświadomiła, że komentowana materia jest niezwyk le trudna Niektóre przepisy skondensowane do formy zdania prostego zawierają tak bogatą i złożoną treść, że jej wydobycie wymaga wyjątkowo mozolnej pracy Wielu ciekawych
www.lexisnexis.pl
Wprowadzenie
spostrzeżeń dostarczyła analiza materiałów archiwalnych: aktów prawnych i publikacji fachowych pierwszego samorządu kuratorskiego z początku lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku Publikacje te były nie tylko inspiracją do pracy, ale równocześnie źródłem zobowiązania wobec ich autorów – wcześ niejszych pokoleń kuratorów, którzy znaczną część swojego życia poświęcili tworzeniu polskiej kurateli sądowej
Dotarcie do tych materiałów nie byłoby możliwe bez pomocy ze strony pani Ewy Tokaj z Biblioteki Ministerstwa Sprawied liwości oraz pani Sylwestry Jankowskiej z Archiwum Akt Nowych w Warszawie, dzięki którym mogliśmy dotrzeć do cennych materiałów źródłowych i publikacji Biuletynu Kuratorów dla Nieletnich z lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku W tym miejscu pragniemy wyrazić im nasze szczególne podziękowania i wdzięczność
Pragniemy także podziękować tym wszystkim, którzy zechcieli zapoznać się z niektórymi, szczególnie ważnymi częściami komentarza i przedstawić nam swoje uwagi i sugestie Wszystkim przyjaciołom dziękujemy za życzliwość i wsparcie w momentach zniechęcenia
Autorzy
Tadeusz Jedynak 15
I
USTAWAz dnia 27 lipca 2001 r
o kuratorach sądowych(tekst jedn Dz U z 17 czerw ca 2014 r , poz 795)
Rozdział 1Przepisy ogólne
Uwagi wstępne
Początki instytucji kurateli sądowej w Polsce sięgają okresu odradzania się państwa polskiego po latach zaborów Znamienny jest fakt, iż wśród zadań priorytetowych, w ramach porządkowania i ujednolicania systemu prawnego, znalazło się stworzenie sądów dla nieletnich i powołanie przy nich odpowiednich organów pomocniczych, organizacyjnie powiązanych z sądami powszechnymi, których celem było wykonywanie okreś lonych przez prawo czynności w sprawach rozpoznawanych przez te sądy (por Z Resich, Nauka o organach ochrony prawnej, s 84; F Zedler, Sądy rodzinne…, s 47–53; H Haak, Ochrona prawna…, s 166–168) Z biegiem czasu czynności te stawały się coraz bardziej zróżnicowane, a do ich wykonywania powoływano kolejne organy pomocnicze Proces ten dokonywał się w szczególności w drugiej połowie lat pięćdziesiątych i w latach sześćdziesiątych XX wieku Następnym etapem rozwoju tej instytucji było połączenie organów, których oddziaływania odnosiły się zasadniczo do tych samych adresatów, wskutek czego wykształciły się dwie specjalizacje kuratorów
16 www.lexisnexis.pl
I. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych
sądowych, które w przyszłości miały zostać nazwane kuratelą dla dorosłych i kuratelą rodzinną Kolejny etap ewolucji kurateli sądowej rozpoczął się wraz z unormowaniem w jednym akcie prawnym pragmatyki kuratorskiej regulowanej dotąd oddzielnie Oznaczało to uznanie, że pomimo odmienności adresatów oddziaływań, kuratorzy stanowią jeden zawód, ponieważ pełnią zasadniczo podobne role w wymiarze sprawied liwości, przyświecają im podobne cele, do których dążą przy wykorzystaniu podobnych metod Przedstawienie kolejnych etapów kształtowania się i rozszerzania zakresu zadań powierzanych kuratorom zawodowym jest niezwyk le ważne dla zrozumienia ich obecnego uregulowania
Wraz z powołaniem w Warszawie, Łodzi i Lublinie specjalnych sądów pokoju dla nieletnich, których zadaniem było rozpoznawanie wszystkich spraw karnych wynikłych na terenie danego miasta i należących do właś ciwości sądów pokoju, o ile oskarżonymi lub poszkodowanymi w tych sprawach byli nieletni poniżej 17 roku życia (art 1 dekretu z 1919 r ), powołano przy tych sądach urzędy stałych opiekunów sądowych Zadaniem opiekunów było „sprawowanie nadzoru nad nieletnimi” według wskazówek sędziego (art 2 dekretu z 1919 r ) Na podstawie art 3 rozporządzenia Ministra Sprawied liwości z 26 lipca 1919 r w przedmiocie urządzenia sądów dla nieletnich (Dz Praw Nr 63, poz 378) po raz pierwszy uściślono zadania opiekunów sądowych w sądach dla nieletnich: „Opiekunowie sądowi będą podlegali dyrektywie sędziego dla nieletnich według wydanej instrukcji, jako jego pomocnicy w zbieraniu informacji o nieletnich, zajmą się w wypadkach przez sędziego wskazanych opieką nad nieletnim, niepozostającym pod dozorem rodzicielskim, lub gdy dozór rodzicielski wymaga jeszcze dodatkowej kontroli odpowiedzialnej, oraz będą mieli nadzór nad nieletnimi, skazanymi na karę, a korzystającymi z prawa zawieszenia kary”
Fundamenty dla przyszłych zadań kuratorów nieletnich zostały położone w Kodeksie postępowania karnego z 19 marca 1928 r Przewidywał on zadania dla kuratora zarówno w fazie przed wydaniem orzeczenia, jak i w fazie wykonawczej W postępowaniu przed sądem sędzia mógł zlecić kuratorowi nieletnich przeprowadzenie czynności
Tadeusz Jedynak 17
Rozdział 1. Przepisy ogólne
dochodzenia (art 594 § 2 k p k z 1928 r ), które miały na celu ustalenie: „okoliczności czynu zarzucanego nieletniemu, stopnia rozwoju umysłowego i moralnego nieletniego oraz innych danych niezbędnych do ustalenia, czy nieletni działał z rozeznaniem, charakteru i przeszłości nieletniego, warunków, w jakich żył i wychowywał się, stosunków moralnych i materjalnych jego i jego rodziny oraz środków nadających się do jego poprawy” (art 596 § 1 k p k z 1928 r ) Ponadto, tytułem środka zapobiegawczego, sąd mógł oddać nieletniego pod dozór kuratora (art 598 § 1 pkt a k p k z 1928 r ) Dozór kuratora (dozór „innej osoby”) sędzia „mocen był” zastosować względem nieletniego, „umarzając postępowanie karne z powodu braku rozeznania lub wydając z tego powodu wyrok uniewinniający” (art 600 § 1 k p k z 1928 r ) Rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 25 czerw ca 1929 r (Dz U Nr 47, poz 387 ze zm ), zgodnie z nomenklaturą przyjętą w Kodeksie postępowania karnego z 1928 r , przekształciło stałych opiekunów sądowych w kuratorów nieletnich przy sądach grodzkich (§ 1), a w przypadku utworzenia sądów dla nieletnich w sądach okręgowych przewidziano możliwość mianowania kuratorów także przy sądach dla nieletnich (§ 1 zd 2)
W Kodeksie karnym z 1932 r kuratorom nieletnich wyznaczono wykonywanie „samoistnego” środka wychowawczego dozoru kuratora (art 69 § 2 i art 71), a także „środków probacyjnych” dozorów w okresie próby, przy warunkowym zawieszeniu umieszczenia w zakładzie poprawczym (art 73 § 2) oraz przy warunkowym zwolnieniu z zakładu poprawczego (art 75 § 2) W związku z pełnionymi dozorami w okresie próby, kuratorom przyznano uprawnienie do składania wnios ków: o odwołanie zawieszenia umieszczenia w zakładzie poprawczym (art 73 § 3) oraz o odwołanie warunkowego zwolnienia z zakładu poprawczego (art 75 § 3) Dokonana w tym samym roku nowelizacja Kodeksu postępowania karnego z 1928 r nie wprowadziła istotnych zmian do okreś lenia zadań powierzonych kuratorom, poza zmianą numeracji przepisów i nieznaczną korektą treści art 600 § 1, używając pojęcia zbiorczego „środki wychowawcze” (a więc także dozór kuratora), zamiast dotychczasowego ich wymieniania („Umarzając postępowanie karne z powodu braku rozeznania lub wydając
I. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych
18 www.lexisnexis.pl
z tego powodu wyrok uniewinniający, sędzia stosuje środki wychowawcze” – art 622 § 1 k p k z 1928 r
Wydane na podstawie znowelizowanego Kodeksu postępowania karnego z 1928 r rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 25 czerw ca 1935 r o kuratorach nieletnich (Dz U Nr 46, poz 316) okreś liło obowiązki kuratora przez odwołanie się do wymienionych już Kodeksów, wskazując przy tym, że sąd udziela mu odpowiednich wskazań, nie dokonało dalszego uszczegółowienia zadań kuratorów nieletnich Ponadto rozporządzenie, wychodząc naprzeciw panującym wówczas przekonaniom, że zadania te można prawidłowo wykonywać, wyłącznie kierując się wzniosłą motywacją moralną, ustaliło, że pełnienie obowiązków kuratora jest „obywatelską funkcją honorową” W ten sposób na blisko ćwierć wieku przesądzono o społecznym charakterze kurateli sądowej Pamiętano jednak, że pełnienie tej funkcji – chociaż ma charakter honorowy – pociąga za sobą okreś lone wydatki, które powinny zostać kuratorowi zwrócone Dokładne ustalenie ponoszonych kosztów nie było możliwe, więc ustalono, że zwrot kosztów i wydatków ponoszonych w związku ze sprawowaniem nadzoru będzie się odbywał w formie zryczałtowanej Od tamtej pory kuratorzy otrzymują ryczałt z tytułu sprawowania nadzoru lub dozoru
Podsumowując, należy stwierdzić, że w okresie międzywojennym powołano do życia instytucję kuratora nieletnich, dla którego wyznaczono zadania podobne, a pod pewnymi względami nawet szersze niż znane z ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich Czynności dochodzeniowe przewidziane we wspomnianym Kodeksie postępowania karnego z 1928 r to odpowiednik dzisiejszej diagnozy środowiskowej poszerzonej o uprawnienie do sugerowania sądowi środków „nadających się poprawy” nieletniego (art 596 § 1 lit c k p k z 1928 r oraz art 618 § 1 lit c k k z 1932 r ) Warto także zwrócić uwagę na fakt, że kuratorzy nieletnich sprawujący dozory w okresie próby mieli uprawnienie do składania do sądu wnios ków zarówno w przedmiocie odwołania zawieszenia umieszczenia w zakładzie poprawczym, jak i zwolnienia z niego Uprawnienie to przysługiwało bez wyjątku kuratorom pełniącym swoją funkcję zawodowo i honorowo, a od 1935 r wyłącznie kuratorom „społecznym” W tym to właś nie czasie ukształto
Rozdział 1. Przepisy ogólne
Tadeusz Jedynak 19
wała się charakterystyczna dla współczesnej kurateli rodzinnej doniosła rola kuratora dla nieletnich we wszystkich fazach postępowania sądowego, a zadania sformułowane wówczas w Kodeksie postępowania karnego i Kodeksie karnym odpowiadały charakterem tym zadaniom, które wykonują współcześni kuratorzy rodzinni w sprawach nieletnich
Restytucji kurateli sądowej w okresie powojennym dokonała wprowadzona w 1950 r nowelizacja Kodeksu postępowania karnego z 1928 r , na podstawie przepisów przedwojennych, która nie wprowadziła zasadniczych zmian w zadaniach kuratorów nieletnich Podobnie jak przed wojną mieli oni do spełnienia ważną funkcję w obu fazach postępowania sądowego, dookreś lono jedynie zakres zlecanych im przez sąd czynności śledczych lub dochodzeniowych W toku dochodzenia kurator na zlecenie sędziego miał przeprowadzać wywiad środowiskowy w celu „ustalenia dokładnych danych, dotyczących nieletniego, jego rodziny i najbliższego otoczenia (art 477 § 2 k p k z 1928 r ), a w szczególności jego tożsamości, wieku, pochodzenia społecznego i przynależności społecznej, zawodu, stosunków rodzinnych i majątkowych oraz wzmianek o nim w rejestrach karnych (art 74 k p k z 1928 r ), a także o jego stosunku do pokrzywdzonego, stopniu rozwoju umysłowego, charakterze, dotychczasowym życiu i zachowaniu się po spełnieniu przestępstwa” (art 231 § 1 lit e k p k z 1928 r ) W § 16 instrukcji do postępowania karnego w sprawach nieletnich z 25 kwiet nia 1950 r (Dz Urz MS Nr 3, poz 10) okreś lono obowiązki kuratora dla nieletnich Do obowiązków tych należało:„1) w zakresie postępowania przygotowawczego – wykonywanie
czynności zleconych przez sędziego,2) udział w rozprawach i posiedzeniach niejawnych, o ile sędzia
uzna to za celowe,3) pełnienie obowiązków dozoru nad nieletnimi, powierzonymi im
na podstawie orzeczeń sądowych W ramach spełnianych dozorów nad nieletnimi winni kuratorzy podejmować działania i starania zmierzające do zatrudnienia nieletnich, umieszczenia ich w szkole zawodowej, w organizacjach młodzieżowych itd ”
I. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych
20 www.lexisnexis.pl
W wydanym na podstawie art 493 § 2 k p k z 1928 r pierwszym powojennym rozporządzeniu Ministra Sprawied liwości z 30 marca 1951 r o kuratorach sądowych dla nieletnich (Dz U Nr 25, poz 188) kurator dla nieletnich został nazwany organem pomocniczym sądu (§ 1 ust 1), a jego zadania okreś lono zarówno w postępowaniu przed wydaniem orzeczenia, jak i w postępowaniu wykonawczym Na podstawie § 2 ust 1 r k n z 1951 r kuratora zobowiązano do wykonania „czynności zleconych przez sędziego w toku śledztwa (art 477 i 481 k p k ) oraz sprawowania dozoru nad nieletnimi powierzonymi mu na mocy orzeczeń sądów karnych (art 69 § 2, art 71, art 73 § 2 i art 75 § 2 k k )” Ponadto powinien czynić starania „w celu zapewnienia mu warunków rozwojowych dostępnych dziecku i młodzieży w ustroju ludowodemokratycznym, a zwłaszcza w zakresie wykształcenia ogólnego i ideologicznego oraz przygotowania do zawodu” (§ 2 ust 2 r k n z 1951 r ) Znakiem czasu tamtej epoki było zobowiązanie kuratora do szczególnej czujności wobec wpływów wroga klasowego, inspirującego nieletnich do popełniania przestępstw (§ 1 ust 2 r k n z 1951 r ) Działania kuratora dla nieletnich zyskały wyraźny akcent wychowawczy, choć niewątp liwie wychowanie to było podporządkowane dominującej wówczas ideologii Szczegółowy zakres działalności kuratorów zawarto w instrukcji w sprawie kuratorów sądowych dla nieletnich, wydanej na podstawie § 19 r k n z 1951 r W rozdziałach IV–VI instrukcja szczegółowo opisuje zakres działań kuratorów w po szczególnych fazach postępowania sądowego w sprawach nieletnich, okreś lony identycznie jak w instrukcji z 1950 r Wydane półtora roku później zarządzenie nr 35/52 Ministra Sprawied liwości z 8 października 1952 r – Instrukcja w sprawie kuratorów sądowych dla nieletnich (Dz Urz MS Nr 2, poz 14) jest w zakresie zadań kuratorskich wierną kopią wcześ niejszych instrukcji (różni się od poprzedniej pod względem formalnym; części podzielone są na paragrafy)
Kuratela dla nieletnich została odbudowana jako kuratela społeczna Jednak na mocy rozporządzenia Ministra Sprawied liwości z 13 lutego 1959 r o kuratorach sądowych dla nieletnich (Dz U Nr 18, poz 113) pojawiła się możliwość powoływania także kuratorów zawodowych (zgodnie z § 1 pkt 2 tego rozporządzenia: „Pełnienie obowiązków ku
Rozdział 1. Przepisy ogólne
Tadeusz Jedynak 21
ratora sądowego dla nieletnich jest w zasadzie funkcją społeczną W miarę potrzeby jednak mogą być powoływani kuratorzy sądowi dla nieletnich pełniący swe czynności zawodowo”) Na podstawie § 17 tego rozporządzenia Minister Sprawied liwości wydał kolejne zarządzenie – instrukcję w sprawie kuratorów sądowych dla nieletnich (instukcja z 1959 r ) Podobnie jak w poprzednich instrukcjach, dla kuratora dla nieletnich przewidziano następujące czynności:1) w toku postępowania przygotowawczego – przeprowadzanie wy
wiadów środowiskowych, zebranie opinii o nieletnim w szkole, miejscu pracy i miejscu zamieszkania oraz sprawowanie dozoru nad nieletnim, jako środka zapobiegającego uchylaniu się od sądu (§ 20);
2) w toku rozprawy i posiedzenia niejawnego – udział w rozprawach i posiedzeniach niejawnych, w celu złożenia wyjaś nień co do poczynionych obserwacji nad nieletnim i jego środowiskiem (§ 23);
3) w toku postępowania wykonawczego – sprawowanie nad nieletnim dozoru jako środka wychowawczego (§ 25) oraz dozoru nad nieletnimi zwalnianymi z zakładów poprawczych (§ 32)
Kurator nieletnich był organem pomocniczym sądów dla nieletnich ustanowionym na podstawie procedury karnej Dekret z 16 maja 1956 r o zmianie ustawy z 27 czerw ca 1950 r o postępowaniu niespornym w sprawach rodzinnych oraz z zakresu kurateli (Dz U Nr 16, poz 89) stworzył warunki do powołania organu pomocniczego dla władzy opiekuńczej Władza ta mogła odtąd powoływać inspektorów społecznych, którzy pomagaliby sądowi w sprawach opiekuńczych małoletnich (art 55a § 1 przywołanego dekretu) W wydanym – na podstawie delegacji zawartej w § 2 do art 55a wspomnianego dekretu – rozporządzeniu z 3 lipca 1956 r o inspektorach społecznych przy sądach powiatowych (Dz U Nr 29, poz 134) Minister Sprawiedliwości okreś lił zasady i tryb powoływania, odwoływania oraz zawieszania w czynnościach inspektorów społecznych, a także ich prawa i obowiązki Do ich zadań należało ustalanie warunków życia małoletnich, nad którymi ustanowiono opiekę, lub małoletnich pozostających u rodziców, którym ograniczono władzę rodzicielską, udzielanie pomocy rodzicom i opiekunom w zakresie wykonywania władzy ro
I. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych
22 www.lexisnexis.pl
dzicielskiej i sprawowania opieki, wskazywanie kandydatów na opiekunów oraz wykonywanie innych czynności zleconych przez władzę opiekuńczą (§ 4)
Zadania inspektorów były zbliżone do tych, które zostały powierzone kuratorom nieletnich Ustalanie warunków życia małoletnich oraz udzielanie pomocy rodzicom i opiekunom w zakresie wykonywania władzy rodzicielskiej odpowiadały w zasadzie czynnościom kuratora w dozorze nad nieletnim Niewątp liwie wiązały się one także z przeprowadzaniem wywiadów środowiskowych Minister Sprawied liwości pozostawił władzy opiekuńczej znaczną swobodę w przedmiocie okreś lania czynności zlecanych swojemu organowi pomocniczemu W ich ramach mogły się zatem mieścić czynności przed wydaniem orzeczenia, o charakterze podobnym do zadań kuratora nieletnich związanych z dochodzeniem, czyli przeprowadzane w celu ustalenia warunków życiowych małoletnich Pomimo wielu podobieństw organy te funkcjonowały niezależnie od siebie do 1973 r , kiedy to Minister Sprawied liwości na mocy rozporządzenia z 3 maja 1973 r w sprawie kuratorów sądowych (Dz U Nr 18, poz 107) dokonał ich połączenia Rzeczą godną uwagi są delegacje do wydania tego aktu Znajdują się one zarówno w procedurze karnej (art 493 § 2 k p k z 1928 r w zw z art III pkt 1 ustawy z 19 kwiet nia 1969 r – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, Dz U Nr 13, poz 97), jak i w procedurze cywilnej (art 571 § 2 ustawy z 17 lis topada 1964 r – Kodeks postępowania cywilnego, Dz U Nr 43, poz 296 ze zm )
W przywołanym rozporządzeniu z 3 maja 1973 r Minister Sprawiedliwości ustalił, że kuratorzy nieletnich byli organami pomocniczymi sądów w sprawach nieletnich i w sprawach opiekuńczych małoletnich (§ 1 ust 1) Do ich zadań w sprawach nieletnich należało: wykonywanie czynności zleconych przez sędziego dla nieletnich do czasu wydania orzeczenia, sprawowanie dozoru nad nieletnim, wykonywanie innych czynności zleconych przez sąd lub sędziego dla nieletnich (§ 14 ust 1), a w sprawach opiekuńczych: wykonywanie czynności zleconych przez sąd przed wydaniem orzeczenia, sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem obowiązków rodzicielskich przez rodziców, którym władzę rodzicielską w ten sposób ograniczono oraz udzielanie
Rozdział 1. Przepisy ogólne
Tadeusz Jedynak 23
tym rodzicom pomocy w wychowaniu dziecka, wskazywanie kandydatów na opiekunów, kontrolowanie sytuacji dzieci, nad którymi ustanowiono opiekę i udzielanie pomocy w zakresie sprawowania tej opieki, wykonywanie innych czynności zleconych przez sąd opiekuńczy (§ 14 ust 2) Rozporządzenie połączyło dwa organy zajmujące się zasadniczo tym samym przedmiotem i wykonujące – chociaż na podstawie odrębnych przepisów – podobne zadania oraz potwierdziło przedwojenną funkcję kuratora nieletnich w obu fazach postępowania sądowego Tradycyjnie ukształtowane zadania kuratora nieletnich – diagnostyczne i wychowawczoresocjalizacyjne – zostały rozszerzone o takowe zadania względem małoletnich i osób podlegających opiece; tym samym poszerzono listę adresatów oddziaływań kuratorów dla nieletnich (§ 14 przywołanego rozporządzenia z 3 maja 1973 r )
Proces kształtowania się kurateli dla osób dorosłych skazanych i sprawców przestępstw rozpoczął się dopiero w okresie powojennym, mimo iż warunki do jej powstania zaistniały już w Kodeksie karnym z 1932 r , który przewidywał w przypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary oddanie skazanego na czas zawieszenia pod dozór ochronny osób lub instytucji zasługujących na zaufanie (art 62 § 1 k k z 1932 r ) Jednak to nie instytucja dozoru ochronnego występująca w Kodeksie karnym z 1932 r , ale ustawa z 29 maja 1957 r o warunkowym zwolnieniu osób odbywających karę pozbawienia wolności (tekst jedn Dz U z 1961 r Nr 58, poz 321), która w art 4 § 2 przewidywała, iż „warunkowo zwolniony może być na okres próby oddany przez sąd pod nadzór osoby lub instytucji wyznaczonej w tym celu”, stała się impulsem do powołania pierwszych kuratorów dla osób skazanych
W wydanym na podstawie delegacji art 4 § 3 powołanej ustawy z 29 maja 1957 r rozporządzeniu z 15 stycznia 1958 r w sprawie nadzoru nad osobami warunkowo zwolnionymi (Dz U Nr 10, poz 35) Minister Sprawied liwości powołał społeczny organ pomocniczy sądu – kuratorów sądowych dla nadzoru nad warunkowo zwolnionymi (§ 1) Minister okreś lił zasady funkcjonowania nowo powołanego organu (tryb powołania, kwalifikacje, prawa i obowiązki itd ) oraz wyznaczył charakter podejmowanych działań, które mają na celu kontrolę,