• Liu 50% povu moris iha liña pobreza nia Liu 50% povu moris iha liña pobreza nia okos.okos.
• 80% povu hela iha area rurais, moris ho 80% povu hela iha area rurais, moris ho agrikultura subsistensia.agrikultura subsistensia.
• Liu 1,200 labarik ho idade menus tinan lima Liu 1,200 labarik ho idade menus tinan lima mate kada tinan husi kondisaun bele mate kada tinan husi kondisaun bele prevene … maizumenus dala 20 ema na’in prevene … maizumenus dala 20 ema na’in hira mate husi violénsia fízika.hira mate husi violénsia fízika.
• Labarik barak liu mate husi diarrhea duke Labarik barak liu mate husi diarrhea duke malaria. malaria.
• Liu 50% povu moris iha liña pobreza nia Liu 50% povu moris iha liña pobreza nia okos.okos.
• 80% povu hela iha area rurais, moris ho 80% povu hela iha area rurais, moris ho agrikultura subsistensia.agrikultura subsistensia.
• Liu 1,500 labarik ho idade menus tinan lima Liu 1,500 labarik ho idade menus tinan lima mate kada tinan husi kondisaun bele mate kada tinan husi kondisaun bele prevene … maizumenus dala 20 ema na’in prevene … maizumenus dala 20 ema na’in hira mate husi violénsia fízika.hira mate husi violénsia fízika.
• Labarik barak liu mate husi diarrhea duke Labarik barak liu mate husi diarrhea duke malaria. malaria.
Molok tinan 2021, Molok tinan 2021,
250,000 labarik tan 250,000 labarik tan
sei moris, no kampu sei moris, no kampu
mina no gas hotu mina no gas hotu
ona.ona.
Oinsá sira bele Oinsá sira bele
moris?moris?
Molok tinan 2021, Molok tinan 2021,
250,000 labarik tan 250,000 labarik tan
sei moris, no kampu sei moris, no kampu
mina no gas hotu mina no gas hotu
ona.ona.
Oinsá sira bele Oinsá sira bele
moris?moris?
• Projeta ba Reseita estadu iha 2014:…………………..tokon $2,380 tokon $2,213 (93%) sei mai hosi mina-rai (inkl. tokon $770 hosi retornu investimentu)tokon $ 166 ( 7%) hosi rekursu naun petróleu
• OJE 2014………………………………………………………tokon $1,500 tokon $903 (60%) hosi Fundu Petrolíferu iha 2014.tokon $430 (29%) tan hosi FP ohin no futuru. (Rollover no tusan)
• PIB/GDP naun petrolíferu iha 2011:..…………..…….tokon $1,047GDP petrolíferu iha 2011:………….…………………...…tokon $3,478 Produtivu (agrikultura & fabrika) tokon $179 (4%) no hatún
• Balansu komérsiu (2013): tokon $694 ba importasaun, tokon $18 ba esportasaun (98% café).
• Reseita husi petróleu ba estadu, la'ós ba povu. 44Sudan Súl, Libia (no Guinea Ekuatorial?) iha nasaun rua de’it Sudan Súl, Libia (no Guinea Ekuatorial?) iha nasaun rua de’it iha mundu depende liu Timor-Leste ba esportasaun mina no iha mundu depende liu Timor-Leste ba esportasaun mina no gas. gas.
55
Reseita total: tokon $1,500, inklui 89% husi mina Reseita total: tokon $1,500, inklui 89% husi mina no no gas iha tempu pasadu, ohin loron no aban bainrua.gas iha tempu pasadu, ohin loron no aban bainrua.
Reseita tomak hosi atividade Reseita tomak hosi atividade petrolíferu nian tenke ba Fundu petrolíferu nian tenke ba Fundu diretamente.diretamente.
Bayu Undan no Kitan sei maran iha tinan Bayu Undan no Kitan sei maran iha tinan neen oin mai. Sunrise seidauk klaruneen oin mai. Sunrise seidauk klaru 1010
Tabela ida ne’e, husi OJE 2014, hatudu katak Tabela ida ne’e, husi OJE 2014, hatudu katak
reseitas mina sei tun lalais, kuandu RSE monu reseitas mina sei tun lalais, kuandu RSE monu
kada tinan.kada tinan.
Timor-Leste
TL laiha Sunrise
Australia
Rikusoin mina no gas ba kada sidadaun
800 barríl
310 barríl
1,180+ barríl
Bele kontinua tinan hira ho taxa produ-saun 2012
Tinan 14
Tinan 5 Tinan 58+
• Halo projesaun ba reseita no gastu estadu Halo projesaun ba reseita no gastu estadu nian, bazeia ba kontestu atuál, fatór nian, bazeia ba kontestu atuál, fatór esterna no desizaun iha futuru.esterna no desizaun iha futuru.
• La koko estimatiza makro-ekonomia: laiha La koko estimatiza makro-ekonomia: laiha PIB/GDP, inflasaun, pobreza ka balansu PIB/GDP, inflasaun, pobreza ka balansu komérsiu … ka ligasaun fraku sira. komérsiu … ka ligasaun fraku sira.
•Reseita no gastu kada tinanReseita no gastu kada tinan
•Saldu iha Fundu PetrolíferuSaldu iha Fundu Petrolíferu
•Saldu seidauk selu fali husi deveSaldu seidauk selu fali husi deve
•Gráfika sira la hatudu:Gráfika sira la hatudu: Rendimentu Sustentavel EstimaduRendimentu Sustentavel Estimadu
Kompozisaun despeza: rekurrente, tusan, Kompozisaun despeza: rekurrente, tusan, manutensaun, kapitál menór no manutensaun, kapitál menór no dezenvolvimentudezenvolvimentu
Kompozisaun reseita: EDTL, emprestimu, Kompozisaun reseita: EDTL, emprestimu, taxa doméstika, mina no gas, returno taxa doméstika, mina no gas, returno investimentu husi Fundu Petrolíferuinvestimentu husi Fundu Petrolíferu
• Inflasaun global, Inflasaun global, populasaun, TLpopulasaun, TL
• Folin mina no gasFolin mina no gas
• Produsaun bele hetan husi Produsaun bele hetan husi Bayu-Undan no SunriseBayu-Undan no Sunrise
• Dezenvolvimentu Greater Sunrise: Dezenvolvimentu Greater Sunrise: karik, bainhira, iha ne'ebé no fahe karik, bainhira, iha ne'ebé no fahe reseitareseita
• Returno husi investimentu Fundu PetrolíferuReturno husi investimentu Fundu Petrolíferu
• Reseita doméstikaReseita doméstika, inklui rekuperasaun gastu EDTL ba kombustivel, inklui rekuperasaun gastu EDTL ba kombustivel
• Despeza recurrente, Despeza recurrente, inklui manutensaun infraestrutura kapitálinklui manutensaun infraestrutura kapitál
• Despeza kapitál: Despeza kapitál: PPP no Tasi ManePPP no Tasi Mane
• EmprestimuEmprestimu
• ““Yellow Road” no senáriu sustentavel selukYellow Road” no senáriu sustentavel seluk
Importa Sistema Elétrika Nasionál
ImportasaunEsportasaun (naun-mina)Importasaun sistema eletrisidade“Importasaun” nota dolar EUA
Tokon
dola
r EU
A k
ad
a t
inan
2424
Gráfiku ida ne’e hatudu komérsiu legal sasán de’it. Gráfiku ida ne’e hatudu komérsiu legal sasán de’it. Maizumenus 89% gastu doador nian no 70% gastu estadu Maizumenus 89% gastu doador nian no 70% gastu estadu nian sai ba li'ur.nian sai ba li'ur.
•Populasaun Populasaun AAumenta 2.4% kada tinan. Iha tinan 29 tan, umenta 2.4% kada tinan. Iha tinan 29 tan, populasaun dupla, no “baby boom” (hafoin populasaun dupla, no “baby boom” (hafoin funu) sa’e inan no aman sira.funu) sa’e inan no aman sira.
•Inflasaun Inflasaun Folin ba konsumidór sa’e liu 11% iha 2012, Folin ba konsumidór sa’e liu 11% iha 2012, maibé tun ba 4% iha 2013. maibé tun ba 4% iha 2013.
Povu nia nesesidade no hakarak sei Povu nia nesesidade no hakarak sei aumenta kuandu nasaun dezenvolve.aumenta kuandu nasaun dezenvolve.
• TL hahú servisu ba korredór petróleu Tasi Mane iha TL hahú servisu ba korredór petróleu Tasi Mane iha 2010.2010.
• Durante 2011-2013, TL gastu ona tokon $35.Durante 2011-2013, TL gastu ona tokon $35.
• Folin projetu tomak bele liu billaun $2 (liu karik Folin projetu tomak bele liu billaun $2 (liu karik Timor-Leste selu ba refinaria, kadoras, ka planta Timor-Leste selu ba refinaria, kadoras, ka planta LNG).LNG).• OJE 2014 OJE 2014 sei gastu sei gastu t$46 iha t$46 iha 2014 no 2014 no t$320m iha t$320m iha 2015-2018, 2015-2018, maibé maibé lakon buat lakon buat barak. barak.
•TMP Halo TL depende liu tan ba setór TMP Halo TL depende liu tan ba setór petrolíferu.petrolíferu.
•Kusta boot liu fali returno.Kusta boot liu fali returno.
•Haluha setór sustentavel (agrikultura, turizmu, Haluha setór sustentavel (agrikultura, turizmu, indústria ki'ik nsst).indústria ki'ik nsst).
•Besik osan tomak gasta ba kompañia Besik osan tomak gasta ba kompañia estranjeiru, fornese kampu servisu uitoan de'it.estranjeiru, fornese kampu servisu uitoan de'it.
•Sei kria problema sosiál, hadau rai, eviksaun, Sei kria problema sosiál, hadau rai, eviksaun, implikasaun ba saúde no degrada no ameasa ba implikasaun ba saúde no degrada no ameasa ba ambiente. ambiente.
Karik Sunrise la dada mai iha TL? Karik Sunrise la dada mai iha TL? Projetu ne'e atu ba saida tan?Projetu ne'e atu ba saida tan?
• IFC fó korajen ba IFC fó korajen ba TL atu harii portu TL atu harii portu no aeroportu boot no aeroportu boot liu duke trafiku liu duke trafiku bele justifika.bele justifika.
• Oinsá Timor-Leste Oinsá Timor-Leste bele selu ba defisit bele selu ba defisit komérsiu bainhira komérsiu bainhira mina no gas mina no gas maran ona?maran ona?
0
100,000
200,000
300,000
400,000
500,000
600,000
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
2028
2029
2030
2031
2032
2033
2034
2035
2036
2037
2038
2039
2040
TE
U p
.a.
Base full import Base full export Base empty container High Scenario Low Scenario
Traffic forecast for Tibar Port
PPPPPPPortu Tibar Portu Tibar • Parte hosi projetu Parte hosi projetu
Parseriedade Públiku-PrivaduParseriedade Públiku-Privadu
• IFC (Grupu Banku Mundial) IFC (Grupu Banku Mundial) tau matan ba ida ne’etau matan ba ida ne’e
• IFC projetu katak Timor-Leste IFC projetu katak Timor-Leste sei importa sasán maka’as sei importa sasán maka’as
• Est. kapitál investimentu Est. kapitál investimentu tokon $300-400tokon $300-400
Portu Tibar Hosi Fundu Infrastrutura iha OJE 2014
Gasta 2012
2013 2014 2015 2016 2017Hafoin 2017
0.7 1.5 3.5 20.4 109.5 9.9+ liu
Aeroportu Dili Aeroportu Dili
• Parte hosi PPP ne’ebé IFC mak tau Parte hosi PPP ne’ebé IFC mak tau matan, ka husi governu Maláziamatan, ka husi governu Malázia
• Ekspeta bele fasilita ema Timor na’in Ekspeta bele fasilita ema Timor na’in 300,000 bele semo tinan-tinan300,000 bele semo tinan-tinan
Who benefits: residents of Oecussi or political Who benefits: residents of Oecussi or political opposition?opposition?
•Saida mak vantage kompetitivu iha Oekusi?Saida mak vantage kompetitivu iha Oekusi?
•ZEESM bele justifika investimentu billaun $4?ZEESM bele justifika investimentu billaun $4?
Se mak hetan benefísiu: Oekusi sira ka polítiku na’in Se mak hetan benefísiu: Oekusi sira ka polítiku na’in sira?sira?
• Lei iha 2009 fó dalan.Lei iha 2009 fó dalan.
• Tinan 2012 Timor-Leste asina kontratu sira Tinan 2012 Timor-Leste asina kontratu sira atu empresta tokon $107 hosi Japaun no ADB.atu empresta tokon $107 hosi Japaun no ADB.
• Iha 2013 TL asina kontratu rua tan ho ADB no Iha 2013 TL asina kontratu rua tan ho ADB no Banku Mundial ba tokon $90.Banku Mundial ba tokon $90.
• Iha OJE 2014 Timor-Leste sei deve tokon $31.Iha OJE 2014 Timor-Leste sei deve tokon $31.
• Durante 2014-2018, TL hakarak empresta Durante 2014-2018, TL hakarak empresta tokon $500. Hare OJE ba infrastrutura:tokon $500. Hare OJE ba infrastrutura:
2014$31m
2015$117m
2016$158m
2017$140m
2018$37m
Emprestimu iha OJE 2014Deve kontratu ona Deve total seidauk selu (liman los)
• Ezekusaun SDP sei presiza empresta dolar Ezekusaun SDP sei presiza empresta dolar billaun ruma, ho taxa funan komersial.billaun ruma, ho taxa funan komersial.
• Maski funan konsesional, atu selu fali Maski funan konsesional, atu selu fali deve sei hatún osan iha Fundu Petrolíferu. deve sei hatún osan iha Fundu Petrolíferu. Deve iha yen, selu iha dolar, labele Deve iha yen, selu iha dolar, labele kontrola.kontrola.
• TL nia mina no gas limitadu, naun-TL nia mina no gas limitadu, naun-renovable, no labele hatene folin iha renovable, no labele hatene folin iha futuru.futuru.
• Maski osan laiha, GoTL tenke prioritiza atu Maski osan laiha, GoTL tenke prioritiza atu selu tusan uluk, molok dezenvolve povu.selu tusan uluk, molok dezenvolve povu.
• Ita nia oan no be-oan sira hetan tusan Ita nia oan no be-oan sira hetan tusan hafoin kampu mina no gas maran ona.hafoin kampu mina no gas maran ona.
Bele hetan informasaun tan no atualiza ihaBele hetan informasaun tan no atualiza iha
•La’o Hamutuk nia website La’o Hamutuk nia website http://www.laohamutuk.org http://www.laohamutuk.org
•La’o Hamutuk nia blogLa’o Hamutuk nia bloghttp://laohamutuk.blogspot.com/ http://laohamutuk.blogspot.com/
•Refere ba USB referénsia 16GB husi La’o Hamutuk.Refere ba USB referénsia 16GB husi La’o Hamutuk.
•Karik hakarak uza gráfiku balun husi LH, husu de’it.Karik hakarak uza gráfiku balun husi LH, husu de’it.
Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza DezenvolvimentuRua Martires do Patria, Bebora, Dili, Timor-LesteMailing address: P.O. Box 340, Dili, Timor-Leste
Tel.: +670 77234330 (mobile) +670 3321040 (landline) Email: [email protected]