Szczepienia ochronne
niektóre problemy
Stefania Giedrys-Kalemba
Katedra i Zakład Mikrobiologii i Immunologii
Układ immunologiczny - odpornościowy
• powstał jako ochrona przed patogenami (antygenami)
• ma zdolność rozpoznawania antygenów własnych (self) od obcych (non self)
• podstawowe cechy: (podstawa stosowania szczepień ochronnych) * swoistość rozpoznania antygenu a następnie * wytworzenia swoistej odpowiedzi immunologicznej: komórkowa, humoralna (klucz-zamek) * pamięć immunologiczna szybsza i bardziej efektywna odpowiedź po powtórnym zetknięciu się z
antygenem
Budowa układu limfatycznego (1-2% masy ciała)
• narządy pierwotne (centralne):
* grasica – rozwój i dojrzewanie limfocytów T
* szpik kostny – rozwój i dojrzewanie limfocytów B
• narządy wtórne (obwodowe): kooperacja T i B z antygenem, współdziałanie z fagocytami i komórkami pomocniczymi
* śledziona * węzły chłonne * tkanki „śluzówkowe”- MALT (GALT, BALT), SALT,
kępki Peyera..
Typy odporności
wrodzona (nieswoista) od urodzenia
nabyta (swoista)powstaje latami
reakcja natychmiastowa wymaga czasu pomiędzy ekspozycją a odpowiedzią
nieswoista antygenowo nieswoista, jednakowa reakcja dla różnych patogenów fagocytoza, aktywacja dopełniacza, naturalna cytotoksyczność
antygenowo swoistaodpowiedź wysoce swoistahumoralna- przeciwciałakomórkowa - swoiście uczulone komórki Tfagocytoza immunologicznacytotoksyczność zależna od przeciwciał
pamięć nie powstajepowstaje pamięć dla antygenu !!!cel szczepień ochronnych
Odpowiedź komórkowa Odpowiedź humoralna
Antygen musi być przetworzony przez komórkę APCAPC prezentuje antygen limfocytowi T - rozpoznanieLimfocyt T ulega proliferacji, wytwarza cytokiny, staje się komórką efektorową T
Za swoistą odpowiedź immunologiczną odpowiedzialne sąlimfocyty
Szczepienia ochronne
• podanie odpowiednich antygenów wytworzenie czynnej odpowiedzi i komórek pamięci
• najskuteczniejszy sposób zapobiegania zakażeniom, realizowany wg kalendarza szczepień
• szczepienie dzieci - satysfakcjonujące, dorosłych - nie
• wg Światowego Banku Rozwoju - najbardziej opłacalna inwestycja zdrowia publicznego
* ochrona indywidualna + efekt populacyjny (starzenie się populacji, wzrost aktywności ludzi młodych, migracje,
więcej grup ryzyka zakażenia) określenie „szczepionka” (ang. vaccine) - wprowadził Pasteur dla uczczenia
osiągnięć Jennera (vaccinia virus – wirus ospy krowiej = wakcynacja) nazwę rozszerzono na wszystkie czynniki wywołujące swoistą odpowiedź łagodzącą
infekcje i inne reakcje na antygen
Typy antygenów w szczepionkach
• żywe naturalne
• żywe odzjadliwione = atenuowane
• pełne, zabite
• toksoid (anatoksyna)
• fragmenty subkomórkowe, podjednostki wirusowe
• rekombinanty DNA
• żywe naturalne drobnoustroje lub blisko spokrewnione ospa - wirus krowianki rzadko stosowane
• żywe odzjadliwione = atenuowane (mutacje, niższa temperatura) Polio – szczepionka doustna wg Sabina, odra, świnka, różyczka, żółta febra, Rotavirus, BCG
możliwość rewersji szczepu do zjadliwego, niebezpieczeństwo u osób z niedoborem odporności,
trudniejsza atenuacja bakterii niż wirusów
• pełne, zabite (inaktywacja formaliną) Polio – szczepionka wg Salka, wścieklizna, grypa, HAV, krztusiec, dżuma, cholera, dur brzuszny
bezpieczniejsze, ale wirusowe wywołują głównie odpowiedź humoralną, a ważniejsza jest komórkowa,
• toksoid (anatoksyna) (inaktywacja formaliną),
tężec, błonica, cholera tylko w niektórych chorobach, najbardziej skuteczne
fragmenty subkomórkowe, podjednostki wirusowe
• polisacharydy otoczkowe: S.pneumoniae, H.influenzae b, N.meningitidis łączy się z nośnikiem białkowym, stymulują wytwarzanie IgM, swoiste przeciwciała blokują adherencję do nabłonków
• antygen powierzchniowy: HBsAg swoiste przeciwciała blokują adherencję i wnikanie do komórki wrażliwej (początkowo izolowano z krwi nosicieli)
Rekombinanty DNA
• klonowanie i ekspresja genu – HbsAg u drożdży • wprowadzanie genów jednego drobnoustroju: * do innego mniej zjadliwego (krowianka, Salmonella, BCG), * do obojętnych wektorów, np. plazmidów * do produktów spożywczych (transgeniczna sałata – obiecujące w krajach afrykańskich) wektor wprowadza się potem do organizmu, gdzie ulega replikacji, a ekspresja odpowiedniego genu dostarcza dużej ilości antygenu in situ, może być rozsiewany przez makrofagi po całym organizmie
* „goły” DNA kodujący antygen (białkowy) można umieścić na kulkach złota i wprowadzić do skóry pod ciśnieniem
Dobra szczepionka musi być:
• Indukować prawidłowy rodzaj odporności – istotny w likwidacji lub unieczynnieniu danego drobnoustroju / toksyny
• Mieć dostateczną immunogenność * żywe są bardziej skuteczne niż zabite * zabite oraz fragmenty komórkowe są wzmacniane adiuwantem lub podawane z
nośnikiem białkowym * aby uzyskać wysoką skuteczność - antygen podaje się kilkakrotnie, 2-3-5 szczepionek
podaje się jednoczasowo – działają wzajemnie jak adiuwanty * podanie domięśniowe/podskórne/ doustne/ w aerosolu
• Bezpieczna - brak objawów choroby, alergicznych, innych
• Trwała w przechowywaniu – problem - żywe drobnoustroje
• Koszt szczepień – BCG - tania, wzw B, rekombinowana - droga
Szczepionki - problemy
• Atenuowane * zalety: indukcja odp. humoralnej i komórkowej, nie wymagają
adiuwantów, długotrwała protekcja * wady: atenuacja prowadzi do utraty immunogenności, ryzyko wzrostu
patogenności, niebezpieczne dla osób z niedoborami, przechowywanie może unieczynnić drobnoustrój
• Inaktywowane, pojedyncze antygeny * zalety: wygodne przechowywanie, indukują przeciwciała, nie ma
ryzyka przy niedoborach * wady: ryzyko zniszczenia istotnych epitopów przy inaktywacji, brak
odpowiedzi miejscowej, konieczność dodawania adiuwantów, protekcja krótkotrwała, wymagają powtarzania dawek
Kalendarz szczepień, obowiązkowe - 2010Dz.Urz.Min.Zdrowia Nr 10, poz.47 z 22 .10.2009
• <24 godz po urodzeniu – WZW B, gruźlica – BCG • 2 miesiąc (po 6-8 tyg.) – WZW B, DTP (błonica, tężec, krztusiec), Hib• 3/4 miesiąc (po 6-8 tyg.) - DTP, PolioI, Hib • 5/6 miesiąc (po 6-8 tyg.) – DTP, PolioI, Hib • 7 miesiąc (po 6-8 tyg.) – WZW B• 13-14 miesiąc – odra+świnka+różyczka• 16/18 miesiąc – DTP, PolioI, Hib• 6 rok – DTaP, PolioO• 10 rok – odra+świnka+różyczka• 11/12 rok – odra+świnka+różyczka - nie ma• 14 rok – WZW B (u nieszczepionych, cykl - 0; 1; 6 miesięcy), Td• 19 rok – Td
Szczepienia obowiązkowe osób narażonych w sposób szczególny - nieodpłatne
• WZW B – pracownicy służby zdrowia, studenci medycyny, uczniowie szkół medycznych, osoby z otoczenia chorych i nosicieli WZW B (rodzina, opiekunowie), chorzy dializowani, z przewlekłym zapaleniem wątroby, zakażenie HIV, przygotowywane do zabiegu w krążeniu pozaustrojowym
• Błonica – osoby z kontaktu, zagrożeni zawodowo (przejścia graniczne), wyjeżdżające do krajów, gdzie są zachorowania, ustalenia w zależności od sytuacji epidemiologicznej
• Tężec – osoby zranione, ciężkie – uodpornienie czynno-bierne
• Wścieklizna – osoby pokąsane, ciężkie (twarz) + surowica
• Dur brzuszny – zależności od sytuacji epidemiologicznej (powódź)
Dodano:• Haemophilus influenzae b - do 2 r.ż. niezaszczepione• Streptococcus pneumoniae - wybrane grupy• Ospa wietrzna - wybrane grupy
Szczepienia zalecane (niefinansowane przez MZ)
• RV - Rotawirusy• Streptococcus pneumoniae• WZW A• WZV B• grypa - przewlekle chorzy, > 55 lat, pracownicy służby zdrowia,
szkół, transportu..• odra, świnka, różyczka, ospa wietrzna• Neisseria meningitidis• Haemophilus influenzae b• kleszczowe zapalenie mózgu• błonica, tężcec - dorosłym co 10 lat• różyczka - młodym kobietom nieszczepionym lub po 10 latach• żółta gorączka
Szczepienie przeciwko grypie sezonowej
Nazwa handlowa Producent Postać leku Opakowanie Zawartość tiomersalu Wskazania
Fluarix GlaxoSmithKline Biologicals - Belgia
zaw. do wstrzyknięć1 ampułkostrzykawka 0,5 ml + igła
nie zawiera po 6. mż.
Influvac Solvay Pharmaceuticals zaw. do wstrzyknięć i.m. i s.c.
1 ampułkostrzykawka 0,5 ml + igła
nie zawiera od 6. mż.
Influvac Solvay Pharmaceuticalszaw. do wstrzyknięć i.m. i s.c.
10 ampułkostrzykawek 0,5 ml + igła
nie zawiera od 6. mż.
Vaxigrip Sanofi Pasteur zaw. do wstrzyknięć i.m. i głęboko s.c.
1 ampułkostrzykawka 0,5 ml
nie zawiera od 6. mż.
Vaxigrip Junior Sanofi Pasteurzaw. do wstrzyknięć i.m. i głęboko s.c.
1 strzykawka 0,25 ml nie zawiera 6.-35. mż.
Szczepienie przeciwko grypie pandemicznej
Szczepionki przeciwko grypie sezonowej - 2009/2010
Inaktywowana szczepionka przeciwko grypie (rozszczepione wiriony - split) Fluarix, Vaxigrip,Podjednostkowa sub-unit (oczyszczona hemaglutynina i neuraminidaza): Influvac
Co zawiera Influvac 2009/2010• Substancjami czynnymi szczepionki są hemaglutynina i neuraminidaza, A/Brisbane/59/2007 (H1N1) - wariant szczepu
A/Brisbane/59/2007 (IVR-148) 15 mikrogramów HA * A/ Brisbane/10/2007 (H3N2) - wariant szczepu A/Uruguay/716/2007 (NYMC X-175C) 15 mikrogramów
B/Brisbane/60/2008 – wariant szczepu B/Brisbane/60/2008 15 mikrogramów HA
• w dawce 0,5 ml
• Szczepionka ta jest zgodna z zaleceniami WHO (dla półkuli północnej) i decyzją UE na sezon 2009/2010
• Inne składniki szczepionki to: potasu chlorek, potasu diwodorofosforan, disodu fosforan dwuwodny, sodu chlorek, wapnia chlorek dwuwodny, magnezu chlorek sześciowodny, woda do wstrzykiwań.
2005/2006: A/New Caledonia/20/99, A/California 7/2004, B/Shanghai/361/20022006/2007: A/New Caledonia/20/99, A/Visconsin 67/2005 B/Malaysia/2506/20042007/2008: A/Wisconsin/67/2005 (H3N2) A/Solomon Islands/3/2006 (H1N1) B/Malaysia/2506/2004
Szczepionki przeciwko grypie pandemicznej: A H1N1
Nazwa handlowa Producent Postać leku OpakowanieZawartość tiomersalu
Wskazania
Pandemrix (1) GlaxoSmithKline Biologicals - Belgia
zaw. i emulsja do sporządzania emulsji do wstrzyknięć
50 fiolek po 2,5 ml zaw. (10 dawek: 10 x 0,25 ml) + 50 fiolek po 2,5 ml emulsji (10 dawek: 10 x 0,25 ml); objętość (5 ml) otrzymana po zmieszaniu 1 fiolki zaw. z 1 fiolką emulsji stanowi 10 dawek szczepionki; 1 dawka = 0,5 ml
zawiera po 6. mż.
Focetria Novartis Vaccines and Diagnostics zaw. do wstrzyknięć i.m. 1 ampułkostrzykawka 0,5 ml nie zawiera od 6. mż.
Focetria (2) Novartis Vaccines and Diagnostics zaw. do wstrzyknięć i.m.
10 fiolek wielodawkowych 95 ml)
(10 dawek na fiolkę) 1 dawka = 0,5 ml
zawiera od 6. mż.
Celvapan (3) Baxter AG zaw. do wstrzyknięć i.m.20 fiolek wielodawkocyh(10 dawek na fiolkę) 1 dawka = 0,5 ml
nie zawiera od 6. mż.
1. Rozszczepiony wirion, inaktywowana + Adiuwant AS03 A/California/7/2009 (H1N1) wariant wirusa (X-179A) 3,75 mikrograma hemaglutyniny, namnażany w zarodkach kurzych 2. Antygeny powierzchniowe (hemaglutynina i neuraminidaza) wirusa grypy+ Adiuwant MF59C.1 A/California/7/2009 (H1N1)v wariant wirusa (X-179A) 7,5 mikrograma hemaglutyniny, namnażane w zarodkach kurzych 3. Cały wirion, namnażany na komórkach Vero, inaktywowany, A/California/07/2009 (H1N1)v 7,5 mikrograma** hemaglutyniny
Szczepienia - co dalej?
• Warunek nadrzędny - bezpieczeństwo szczepionek - stała kontrola
• Nowe szczepionki - bardzo drogie - państwa biedne - czy uzyska się efekt populacyjny?
• Stare - suboptymalna skuteczność, różnorodność gatunków, np. BCG
• Zmienność drobnoustrojów - wirus grypy, HIV
• Objawy uboczne? - szczepionka MMR (świnka, odra, różyczka - autyzm?) - zmniejszenie szczepień - epidemie odry !
• Szczepionki przeciw pasożytom - wciąż w fazie eksperymentalnej - polimorfizm form pasożyta, zmienność (malaria)