I
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İSLAM TARİHİ VE SANATLARI (İSLAM TARİHİ) ANABİLİM DALI
İBN-İ MİSKEVEYH VE TARİH ANLAYIŞI
Yüksek Lisans Tezi
İlyas Akyüzoğlu
Ankara 2003
II
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İSLAM TARİHİ VE SANATLARI (İSLAM TARİHİ) ANABİLİM DALI
İBN-İ MİSKEVEYH VE TARİH ANLAYIŞI
Yüksek Lisans Tezi
İlyas Akyüzoğlu
Tez Danışmanı
Prof. Dr. Nahide Bozkurt
Ankara 2003
III
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER.........................................................................................................................................I
KISALTMALAR…………………...…………………………………………………………………III
ÖNSÖZ.................................................................................................................................................... 1
GİRİŞ
TARİH BİLİMİ VE İSLAM TARİHÇİLİĞİNİN GELİŞİMİNE GENEL BİR BAKIŞ
I-TARİH BİLİMİ…………… ……... …...........................................................................................4 II-İSLAM DÜNYASINDA TARİH ÇALIŞMALARININ BAŞLAMASI................... .........................7
III-MÜSLÜMANLARIN TARİH YAZICILIĞININ GENEL KARAKTERİ............................. ..........9
BİRİNCİ BÖLÜM
İBN-İ MİSKEVEYH’İN HAYATI VE ESERLERİ
I-HAYATI..............................................................................................................................................14
II-ESERLERİ.........................................................................................................................................25
IV
İKİNCİ BÖLÜM
İBN-İ MİSKEVEYH’İN TECARİBU’L-UMEM ADLI ESERİ VE TARİH ANLAYIŞI
I-TECARİBUL-UMEM VE TEAKİBU’L-HİMEM............................................................................31
A-ESERİN ÖZELLİĞİ............................................................................................................31
B-İBN-İ MİSKEVEYH’İN TAKİP ETTİĞİ METOT......................................... ..................33
C-İBN-İ MİSKEVEYH’İN YARARLANDIĞI KAYNAKLAR...........................................42
II-İBN-İ MİSKEVEYH’İN TARİH ANLAYIŞI..................................................................................52
SONUÇ.................................................................................................................................................68
BİBLİYOGRAFYA...................................................... .......................................................................73
5
KISALTMALAR
a.g.e. :Adı geçen eser.
Arp. trc. :Arapça tercüme.
a.mlf. :Aynı müellif.
bkz. :Bakınız.
b.y. :Basım yeri yok.
c. :Cilt.
çev. :Türkçe’ye çeviren.
D.İ.F.M :Daru’l-Fünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası.
Haz. :Hazırlayan.
m.y. :Müstensih yok.
s. :Sayfa.
tahk. :Tahkik eden.
tash. :Tashih eden.
t.y. :Basım tarihi yok.
y.z.m. :Yazma eser.
6
ÖNSÖZ
İnsanoğlunun zihnini varlık anlamında “nereden geldik, nereye gidiyoruz?”
sorusu kurcalamaya başlayınca insanlar kendilerini felsefi bir uğraşının içerisinde
buldular. Aynı soruyu bu sefer kendi geçmişleriyle ilgili sorunca da tarih biliminin
temelini atmış oluyorlardı. İnsanlar kendi geçmişlerini hep merak etmişlerdir;
“Acaba atalarım kimlerdi, nasıl yaşarlardı, bizden farklı olarak neler yaparlardı?”
gibi sorular kafalarını kurcalamış ve bunların cevaplanması için insanoğlu bir çaba
içerisine girmiştir. Bu soruları cevaplamak için yapılan araştırma ve incelemeler
neticesinde elde edilen bulgularla da tarih bilimine kaynaklık edecek olan literatür
oluşmaya başlamıştır.
İslam dünyasında da tarihçilik özel bir ihtiyaç neticesinde ortaya çıkmıştır.
İslam peygamberi hayatta iken dini veya dünyevi meselelerle ilgili bir sorunla
karşılaşan Müslümanlar, çözüm için peygambere danışıyorlardı. Fakat Hz.
Peygamber vefat edince karşılaştıkları bir meseleyi ona danışmaları artık mümkün
olmadığından onun benzer durumlardaki tutumunun ne olduğunun bilinmesi ve
buradan yola çıkarak hüküm çıkarılması için onun uygulamalarının kaydedilmesi
ihtiyacı ortaya çıktı. Ayrıca Hz. Peygamber’in hayatını, yaptıklarını kayıt altına alıp
gelecek nesillere aktarmak da gerekiyordu. Böylece Hz. Peygamberin hayatını
(Siyer) ve savaşlarını (Megazi) konu alan kitaplar yazılmaya başladı. Daha sonra bu
süreç genel tarih yazıcılığına doğru hızla gelişti. Müslümanların genel tarih
yazıcılığına yönelmeleri İslam fetihleri sonrasında farklı din, dil, örf ve adetlere
sahip milletlerle karşılaşmaları ile başlamıştır. Ayrıca Kur’an’da geçen kıssalarda
geçmiş milletlere ait bazı olayların anlatılması genel tarih yazıcılığına etki eden bir
başka unsurdur. İslam dünyasında, tarihi, insanlığın varoluşundan itibaren ele alarak
7
işleyen ilk sistematik eseri Taberi, “Tarihu’l Umem ve’l-Muluk” adıyla yazmıştır.
Müslüman alimler eserlerini yazarlarken ve aktarırken hadisçilerin metodu olan
rivayet metodunu kullanıyorlardı.Tarihi haberleri kim rivayet ediyorsa o haberi
hiçbir eleştiriye tabi tutmadan olduğu gibi naklediyorlardı. Taberi de eserini bu
metoda göre yazmıştı.
Biz bu tezimizde, İbn-i Miskeveyh’in “Tecaribu’l-Umem ve Teakibu’l-
Himem” adlı eserini ele alacağız. Eser, genel tarih yazıcılığının bir ürünüdür. Yazar
tarafından insanlığın tarihinin genel bir panoramasını çıkarmak için yazılmıştır.
Bunun için İbn-i Miskeveyh eserine, “Ümmetlerin Tecrübeleri ve Himmetlerin
(gayret,azim) Akışı” anlamına gelen bir isim vermiştir.
Eser, hicri 366-372 yılları arasında filozof yazar İbn-i Miskeveyh tarafından,
kendisi Büveyhi hükümdarı Adududdevle’nin hizmetindeyken kaleme alınmıştır.
Eserin elde bulunan en eski nüshası İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya
Bölümü’nde 3116-3121 numaraları arasında kayıtlıdır. Bu nüsha eserin tamamını
içeren eksiksiz tek nüshadır. Bu nüshanın İbn-i Miskeveyh’in vefatından yaklaşık
seksen beş yıl sonra (Miladi. 1111) istinsah edildiği tahmin edilmektedir.
Tezimizde, “İbn-i Miskeveyh’in hayatının ve eserlerinin” yanı sıra “yazar
tarihi ele alırken hangi kıstaslara dikkat etmektedir, kaynak olarak neleri veya
kimleri almıştır, olayları nasıl işlemiştir ?” gibi sorulara cevaplar bulmaya çalıştık.
Tecaribu’l-Umem ve Teakibu’l-Himem adlı eseri incelememizdeki esas amaç ise,
tezimizin konusundan da anlaşılacağı gibi, “İbn-i Miskeveyh’in tarih anlayışına etki
eden unsurları ortaya koymak ve yazarın tarih anlayışının ne olduğunu tespit
etmektir.”
8
Eserin en temel özelliği İslam tarihçilerinin genel metodu olan olayları
hiçbir elemeye tabi tutmadan olduğu gibi nakletme anlayışının (rvayetçilik) yazar
tarafından benimsenmemesi ve bu anlayışla yazılmış olmasıdır. Tarihe eleştirel bir
yaklaşım söz konusudur. Müslüman tarihçiler içerisinde eleştirel tarihçiliğin öncüsü
olarak İbn-i Haldun kabul edilmektedir. Biz araştırmalarımız neticesinde İslam
dünyasında eleştirel tarihçiliğin fikir babası olarak kabul edilen İbn-i Haldun’dan
yaklaşık üç asır önce yaşayan İbn-i Miskeveyh’in, eleştirel düşüncenin ilk
tohumlarını yazmış olduğu bu eserle attığını fakat sistematik bir hale getiremediğini
ayrıca yazarın İran tarihine ve İranlı yöneticilere olan aşırı sempatisinin eserinde
sergilemiş olduğu objektifliğe ve rasyonelliğe gölge düşürecek seviyede olduğunu
tespit ettik.
Çalıştığım yazar ve eseri hakkında yazılmış olan kaynak eserlere mümkün
olduğunca ulaşmaya çalıştım. Bu amaçla İstanbul ve Ankara’daki çeşitli kütüphane
ve yayınevlerini gezdim. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesindeki 1111 yılında
basılmış olduğu tahmin edilen orijinal nüshasını inceledim.
Tez iki bölümden meydana gelmektedir. Girişte tarih bilimini, İslam
tarihçiliğinin gelişimini ve Müslümanların tarih yazıcılığının karakterini İbn-i
Miskeveyh’in yaşadığı döneme kadar genel hatlarıyla ele aldık. Birinci bölümde,
İbn-i Miskeveyh’in hayatını ve eserlerini inceledik. Son bölümde ise yazarın,
Tecaribu’l-Umem ve Teakibu’l-Himem adlı eserini ve tarihçilik anlayışını ele aldık.
Çalışmalarım sırasında bana destek veren İslam Tarihi Bölümü hocalarıma ve
özellikle bana her türlü yardımı yapan ve bu tezi almamı teşvik eden danışmanım
Prof. Dr. Nahide Bozkurt hocama teşekkürü bir borç bilirim.
İlyas Akyüzoğlu Ankara 2003
9
GİRİŞ
TARİH BİLİMİ VE İSLAM TARİHÇİLİĞİNİN GELİŞİMİNE
GENEL BİR BAKIŞ
I-TARİH BİLİMİ
İnsan bilgilerinin kaynağı yine insanın merak ve hayretidir. Bu durum, kendi
geçmişi söz konusu olduğunda da aynı şey geçerlidir. İnsanlar kendi geçmişlerini
çeşitli nedenlerden dolayı merak etmişler ve araştırmak istemişlerdir. Bu araştırma
çalışmaları neticesinde bir tarih bilimi meydana gelmiştir.
İbn-i Haldun’a göre tarih, zahiri olarak, insanların, kavimlerin hal ve
durumlarının nasıl değişmiş olduğunu, devlet sınırlarının nasıl genişlemiş, kuvvet ve
kudretlerinin nasıl artmış olduğunu, ölüm ve yıkılma çağı gelinceye kadar yeryüzünü
nasıl imar ettiklerini bize bildirir.1
Tarih bilimi, İnsanlığın yaratılıştan bu güne kadar geçirdiği aşamaları, madde
ve mana alanındaki faaliyetlerini, gelişme ve olgunlaşmasını, bu günkü duruma nasıl
geldiğini inceler.2
1 İbn-i Haldun, Mukaddime, çev. Zakir Kadiri Ugan, Ankara 1997, s.5 2 Sabri Hizmetli, İslam tarihi, Ankara 1995,s.1
10
Tarih sözcüğü, hem geçmişte kalan insani ve toplumsal olaylar topluluğunu,
yani yaşanmış geçmişi adlandırmakta kullanılır; hem de bu sözcükle, bu yaşanmış
geçmişi konu edinen bilim, tarih bilimi kastedilir.3Bu iki kavram her ne kadar farklı
anlamlar içeriyorsa da genelde birbirleriyle geçkin bir şekilde kullanılırlar.
Toplumlar geçmişlerini araştırmak kastıyla tarihçiliğe soyunurlar. Amaç,
geçmişi iyice kavrayıp oradan bazı dersler çıkararak geleceğe yön vermektir. Ayrıca
geçmişteki hataların tekrarını yapmamak ve edinilen tecrübeleri gelecek nesillere
aktararak gelişim çizgisini ileriye taşımak gayesi güdülür
İşte, kalkınma ve uygarlaşma sürecinde tarihin oynadığı bu önemli rol,
insanlığı bir “tarih bilimi” kurmaya, milletleri ve devletleri de “tarihçilik” yarışına
sevk etti. Sonuçta umumi ve milli tarihler yazıldı. İnsanlık hayatında meydana gelen
olaylar ve yeni oluşumlar tarih biliminin devamlı olarak gelişmesine,
zenginleşmesine ve çeşitli dallara ayrılmasına yol açtı.
Tarih biliminin bize sunduğu verilerin yorumlanması ve tarihi olaylardaki
neden-sonuç ilişkisini ortaya koyma çalışmaları neticesinde ise Tarih Felsefesi ortaya
çıkmıştır. R.G. Collingwood, “Tarih Felsefesi” ismini on sekizinci yüzyılda, eski
kitaplarda bulduğu öyküleri tekrarlamak yerine kendi kafasında kurmuş olduğu
düşünce tipinden yola çıkarak yorumlamalar yapan Voltaire’nin bulduğunu
söylüyor.4
Tarih Felsefesi, felsefenin tarihiyle birlikte başlamıştır denebilir aslında.
Çünkü insanlar doğa üzerinde düşünce üretirlerken aynı zamanda da tarih
yapmaktaydılar. Ama insanların ilgilerini kendi geçmişlerine çevirmeleri ve bunu bir
bilim haline getirmeleri felsefe ilmi ile aynı zamana denk düşmez. İnsanların ve 3 Doğan Özlem, Tarih felsefesi, İzmir 1998, s.1; John Tosh, Tarihin Peşinde, çev. Özden Arıkan, önsözde, İstanbul 1997 4 R. G. Collingwood, Tarih Tasarımı, çev.Kurtuluş Dinçer, Ankara 1996, s.31
11
insan topluluklarının başından geçenleri yer ve zaman vererek nakleden ve bu sayede
tarihe bilim olma hüviyeti kazandıranın Herodotos olduğu kabul edilir.5 Daha sonra
Thukydides, tarihi, geçmişte yaşanan olayları sadece kaydetme ve aktarma olarak
değil , insani ve toplumsal olayları değerlendirip yorumlama olarak anlayacaktır.6
Doğan Özlem’e göre, Tarih Felsefesi, İbn-i Haldun istisna sayılacak olursa
esas gelişimini son iki yüz elli yılda göstermiş bir felsefe disiplinidir.7 Tarihe felsefi
anlamda yorum getiren kimi filozoflar, tarihte tam bir ilerleme olduğunu söylerler;
bazıları ise, tarihte belli dönemlerde adına ilerleme diyebileceğimiz bir gelişme olsa
bile, tarihin tümüyle ilerleyen bir süreç olduğunu söylemenin mümkün olmadığını
söylerler. İlerleme ve ereklilik çoğu filozofta bir aradadırlar ve onlar tarihi çizgisel
olarak bir ereğe doğru ilerleyen bir süreç olarak görürler (Augustinus, Fichte,
Schelling, Hegel, Marx) ; diğer bazıları ise tam tersine, belli dönemlere göre devinip
duran bir döngüsel süreç olduğunu iddia ederler (İbn-i Haldun, Vico, Spengler,
Toynbee).8 İbn-i Miskeveyh’i de tarihe olan bakışını ve olayları ele alış şeklini
dikkate alarak bu düşünce gruplarından birisine sokmak istersek tarihte döngüsel bir
yapının olduğunu söyleyen gruba dahil edebiliriz.
5 Özlem, Tarih Felsefesi, s.19;Mübahat S. Kütükoğlu,Tarih Araştırmalarında Usul, İstanbul 1998, s. 6 6 Collingwood, Tarih Tasarımı, s.31 7 Özlem, a.g.e , s.215 8 Özlem, a.g.e., s.15
12
II-İSLAM DÜNYASINDA TARİH ÇALIŞMALARININ
BAŞLAMASI
İslam Tarihi’nin oluşumu, Kur’an’ın nazil olması ve hadislerin tedvininin
yanı sıra, çeşitli İslam ilimlerinin yazılışı ile birlikte başlar. Kur’an’ın hemen her
suresinde mutlaka bir tarihi olay anlatılır. Tarihi olaylar ise, çeşitli düşünce akımları
ve rejimleri için birer tecrübe tarlası ve onların güçlerini ispatladıkları, zaaflarını
gösterdikleri meydandır.9
Kur’an’ın bu tarih anlayışı, esas itibariyle, insan tabiatının derinlemesine
anlaşılması üzerine kurulmuştur.10
İslam Alemi’nde İsmi her ne kadar konmasa bile içeriği itibariyle Tarih
Bilimi’nin konusuna giren çalışmalar rivayetçilik, siyer ve megazi ile başlamıştır.
Hz. Peygamber’in tarihi fikirleri (Kur’an’ın yorumları) tarih araştırmalarının ana
kaynağını oluşturdu. Kişilerin yaptıkları, geçmişin olayları, yeryüzünün
topluluklarının bütün olayları önemli olaylar oldular. Aynı şekilde Hz. Peygamberin
kişiliği her türlü tarihi akışın açık ayırt edicisi oldu. Sonradan gelişen İslam Tarihi
İlmi sadece bu çizgiyi takip ederek gelişmiştir.11
Siyer ve Megazi yazarları gerek Arabistan tarihi gerekse Hz. Peygamberle
ilgili her türlü bilgiyi derleyip toplamaya, O’nun hayatını bütün yönleriyle ve doğru
olarak sonraki nesillere tanıtmaya büyük önem verdiler. Böylece ilk dönem İslam
tarihi için en çok güvenilen kaynaklar olma özelliğini kazandılar.
9 İmamuddin Halil, İslam’ın Tarih Yorumu, çev. Doç.Ahmet Ağırakça, İstanbul 1988, s.8 10 Mazharuddin Sıddıki, Kur’an’da Tarih Kavramı, çev. Süleyman Kalkan, İstanbul 1982, s.81 11 Franz Rosenthal, İlmu’t-Tarih İnde’l-Muslimin, Arp. Terc. Salih Ahmed el-İlî, Beyrut 1983, s.40
13
Bu sahadaki faaliyetler Emeviler zamanında başlamış ve Abbasiler
dönemindeki tercüme faaliyetlerinden de etkilenerek gittikçe gelişmiştir.
Müslümanların Ehl-i Kitap ve öteki dinlere mensup kişilerle birlikte yaşamaları, Fars
ve Bizans medeniyetlerine mensup milletlerle bir araya gelmeleri, Kur’an’ın öteki
peygamberlerden ve kavimlerden söz etmesi gibi sebepler de onları İslam
Peygamberi’nin siretini tüm yönleriyle kaydetmeye sevk etti.12 Ayrıca, Tefsir, Hadis,
Fıkıh vb. ilimlerin teşekkül etmesi Ashab devrinin, örnek halifelerin icraatlarının tüm
yönleriyle bilinmesini gerekli kıldı. Neticede Müslüman toplumda “peygamber
tarihçiliği” başladı ve “Peygamberler Tarihi” ilmi (Kısas-ı Enbiya) teşekkül etti.13
Fetih hareketleri de Müslüman dünyasında tarihçiliğin oluşmasında etkili
oldu. Siyer ve Megazi kitaplarının yanı sıra “Fütûh” kitapları ve “Peygamberler
Tarihi” İslam Tarihi’ne eklenerek bu ilim genel tarihçiliğe doğru gelişti. Böylece,
rivayetçi tarih yazıcılığı yani “vakanüvislik” başladı.14
Bunlara, hadislerin senetlerinin araştırılıp tespit edilmesinin zaruretinin ortaya
çıkması üzerine, Ashâb’ın ve Tabiîn’in, yani senette yer alan râvilerin, hal
tercümelerini ve öteki durumlarını konu edinen “Tabâkat” ve “Terâcim” kitapları
ilave edildi.15
İlk Siyer ve İslam Tarihi çalışmaları hicretin yüzüncü yılından sonra
başlamıştır. Bu türden çalışmaların ilki hicretin yüz yirminci yılında Ömer b.
Abdülaziz (99-101/717-720) devrinde yapıldı.
12 Rosenthal, İlmu’t-Tarih İnde’l-Müslimin, s. 41 13 M. Şemsettin Günaltay, İslam’da Tarih ve Müverrihler, İstanbul 1342/1240, s.11 14 Hizmetli, İslam Tarihi , s.14 15 Günaltay,a.g.e. , s.12
14
Zührî, hicri 121 yılında Megazi konusunda “Kitabu’l-Meğazi” isminde
müstakil bir kitap yazdı.16 İbn-i Miskeveyh’in Tarih Anlayışı’nı araştırırken kaynak
olarak kullandığımız, “Tecaribu’l-Umem” isimli eseri ise “umumi tarih” sınıflaması
içerisine girmektedir. Bu tür eserlerde tarih insanlığın başlangıcından itibaren ele
alınır ve genelde yazarlarının devirlerine kadar meydana gelen olaylar kaydedilir. Bu
konuda ilk müstakil eser yazan, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir b. Rüstem et-Taberi
(ö.309/923)’dir. Tarihu’r-Rusûl ve’l-Mülûk isimli eserini onuncu asrın ilk on yılında
kaleme almıştır. Yazar eserinde insanlığın başlangıcından hicri 302-303 yılına kadar
olan olayları ele almıştır.17
III-MÜSLÜMANLARIN TARİH YAZICILIĞININ GENEL KARAKTERİ
Siyer ve megazi yazıcılığıyla başlayan İslam tarihçiliğinin genel
karakteristiği, olayların olduğu gibi nakledilmesiydi. Haber kaynağı olan râvilerin
eleştirisi anlamına gelebilecek olan cerh ve ta’dil çalışmaları her ne kadar eleştirel
yaklaşımların ilk örnekleri olarak görülse de bunlar olaylara değil kişilere dönük
eleştirilerdi.
Hicri dördüncü yüzyıldan önce birçok kitap yazan selefler tedvin ettikleri
eserlerde kullandıkları rivayetleri dikkatlice aldılar fakat rivayetlerin kaynaklarını
göstermeye ve direkt olanla dolaylı olanı birbirinden ayırmaya önem vermediler.
Bunun nedeni görevlerini ihmal etmeleri değildi. Onlar, kitaplarını muasırlarının
bilgilerine güvenerek yazıyorlardı. Onlar, kendilerinden sonra gelecek olanların
16 Mevlana Şibli, Asr-ı Saadet, çev. Ömer Rıza Doğrul, (I-IV), İstanbul 1973, s.40 17 Rosenthal, İlmu’t-Tarih İnde’l-Muslimin, s. 102
15
karşılaşacakları zorlukları hesaba katmadılar. Müellifler, muasırlarına ileri derecede
güveniyorlardı.18
İlk dönem İslam Tarihi kaynaklarından birkaç örnek inceleyecek olursak: İbn-
i Abdilhakem’in (ö.257/871) “Fütûh’u Mısr ve Ahbaruha”19 isimli eseri İslam
fetihleri hakkında yazılmış olan “futuhat” kitaplarındandır ve zamanımıza kadar
ulaşabilen eserlerin en eskilerinden biridir. Yazar eserde Mısır20, Ifrikiye21,
Mağrib22 ve Endülüs’ün23 Müslümanlar tarafından fethedilişini anlatmaktadır. Eser,
Hz. Peygamber’in Kıptiler hakkındaki hadisleriyle başlamakta ve bölgeye gelen
sahabilerin anlatılmasıyla son bulmaktadır. Eser hadisçilerin metodu olan rivayet
metoduyla yazılmıştır.
İlk dönemde yazılmış olan bir diğer futuhat kitabı da Belazuri’nin
(ö.284/892) yazmış olduğu eserlerden olan “Fütuhû’l-Buldan” isimli eserdir. Yazar
eserinde, Hz. Muhammed (s.a.v) zamanından hicri üçüncü yüz yıla kadarki fetihleri
bölge ve şehir esasına göre anlatmıştır. Belazuri, haberleri bazen senet usulüne göre
râvileri sıraladıktan sonra vermiş, bazen de râvileri kaldırarak haberi direk vermiştir.
Eserinde bu hususu söyle belirtiyor: “Hadis, siyer ve ülkelerin fetihleriyle uğraşan
bilginlerden bir topluluk bana haber verdi. Ben de onların sözlerini bazen aynen
naklettim veya kısalttım bazen de bir kısmını diğerleriyle karşılaştırarak bütünlemeye
çalıştım.”24
18 Fuad Sezgin, Muhadarat fi Tarihi’l-Ulumi’l-Arab ve’l-İslam, c. I, Frankfurt 1984, s. 151 19 İbn-i Abdilhakem, Futuh’u Mısr ve Ahbaruha, Kahire 1914 20 Yakut el-Hamevi, Mu’cemu’l-Buldan, Tash: Muhammed Emin el-Hanci, (I-X),c.VIII, Mısır 1323-1906, s.68 21 a.g.e., c.I., s.300 22 a.g.e., c.VIII, s.102 23 a.g.e., c.I, s.347 24 Belazuri, Futuhu’l-Buldan, tahk. Muhammet Rıdvan, Kahire 1932, s.17
16
Tezimizde incelediğimiz Tecaribu’l-Umem isimli eser yukarıda değindiğimiz
gibi umumi tarih sınıfına dahildir. Bu konuda yazılan ilk müstakil eserse Taberi’nin
Tarihu’l Umem ve’l-Mülûk isimli eserdir. Taberi de seleflerinin metodunu takip
ederek eserini rivayet metoduyla kaleme almıştır. Rivayetleri herhangi bir eleştiriye
tabi tutmadan olduğu gibi almış ve râvilerine aşırı derecede bir güven duymuştur.
Bunu kendi sözlerinden çok rahat anlayabiliriz. Taberi, isimli eserinin ilk
sayfalarında takip ettiği metodu şu şekilde anlatıyor: “Benim bu kitabımı gözden
geçirenler bilsinler ki bu eserimde aktarılan her bilgi ve haber pek azı hariç olmak
üzere akli delillerle, insanların düşünce ve akıllarıyla düşünüp buldukları sebeplere
dayanmayıp, ancak senetleriyle râvilerini gösterdiğim haber ve rivayetlere dayanır.
Çünkü geçip gidenlere ve sonra gelenlere dair olan haber, olay ve hadiselerden her
biri, bunları gözleriyle görmeyen ve o zamanları idrak etmeyenlere, ancak o halleri
gören ve işitenlerin haber vermeleri, o haberleri nakletmeleriyle bilinir;akıl ve fikirle
bilinmez. Geçip gidenlerin bazılarına dair naklettiğimiz haberlerin bir kısmını doğru
ve hakiki bulmayıp inkar edenler veyahut çirkin sayanlar bulunursa, onlar bilsinler
ki, bu haberler tarafımızdan uydurulmadan ravilerce bize nakledilmiştir. Biz de o
şekilde alarak aktarıyoruz.”25
Görüldüğü gibi eleştiri veya olayların yorumlanması düşüncesi ilk dönem
eserlerinde yoktur. Bu durum sonraki dönemler için de geçerlidir. İslam tarihçiliğinin
bu özelliğine Şemsettin Günaltay da vurgu yapmaktadır. Yazar, İslam tarihçilerine
yöneltilen en büyük kusurun eserlerini telif ederlerken eleştiriye yer vermemeleri
olduğunu söylüyor. Yazara göre bu eleştiri doğru olmakla birlikte bütün İslam
tarihçilerini bu genellemenin içerisine sokmak yanlıştır. Çünkü aralarında İbn-i
Miskeveyh ve İbn-i Haldun gibi gerçekten eleştirel düşünceler geliştirmiş yazarlar da
25 Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, tahk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Beyrut, t.y., c.I, s. 7-8
17
vardır. Yazarların eleştiride yetersiz kalmalarının sebebi biraz da yaşadıkları
dönemlerin fikri, siyasi, ekonomik ve toplumsal şartlarının böyle bir yazım şeklini
geliştirmeye müsait olmaması veya bu yapının buna izin vermemesidir.26 Arnold
Toynbee de aynı görüştedir.27
İbn-i Haldun (ö.808/1406) tarihin sadece nakilden ibaret olmadığını, onun
içinde saklanan bir mananın bulunduğunu ve bunu araştırıp bulmanın görev
olduğunu söylemektedir. 28 Onun bu düşünceyi benimsemesi, İslam tarihçilerinin
tarihi olayları ele alıp değerlendirme anlayışında büyük bir devrim meydana
getirmiştir.
İbn-i Haldun’a göre, İslam tarihçilerinin büyükleri geçmiş gün ve çağların
haberlerini topladılar. Sonradan gelen anlayışı kıt bazı kişiler bu rivayetlere yalan
haberleri de karıştırdılar. Onlardan sonra gelenler de olaylar ve hallerin sebeplerini
düşünmeden, soruşturmadan rivayetlerini olduğu gibi aldılar. İbn-i Haldun ilk İslam
tarihçileri olarak İbn-i İshak (ö.151/768), Taberi (ö.309/923), İbn-i Kelbi
(ö.204/819), Vakidi (ö.207/823) ve Mesudi’yi (ö.345/957) zikrediyor.
İbn-i Haldun’a göre Mesudi ve Vakidi’nin eserlerinde tenkit edilecek çok şey
vardır. Fakat esas yanlışı onlardan sonra gelen tarihçiler yapmışlardır. Onlar bu
eserlerdeki haberleri hiçbir tenkide tabi tutmadan olduğu gibi almışlardır. Halbuki
yapılması gereken şudur: “İnsanların ve ferdin, dünyanın insan yaşayabilecek
yerlerinde bir araya toplanarak yaşamalarından ve yeryüzünü imar etmekten ibaret
olan Umran’ın türlü türlü tabiatları olup, bu tabiatların hal ve eserleri de türlüdür. İşte
26 Günaltay, İslam’da Tarih ve Müverrihler, s.6 27 Arnold Toynbee,Tarih Bilinci, çev. Murat Belge, İstanbul 1975, s.2 28 İbn-i Haldun, Mukaddime, s.5
18
haberler bu tabiat kanunları ile karşılaştırılır, rivayet ve eserler bunlarla mukayese
edilir, rivayet ve eserler bu tabiat kanunlarına uygun ise kabul, değilse reddedilir.”29
İbn-i Haldun, tarihe yeni bir yaklaşım getirerek büyük bir çığır açmıştır. İbn-i
Haldun’a kadar olan devrede aktarılan olaylar sağlam bir rivayet zinciri ile
aktarılmışsa doğru kabul ediliyordu ve metnin içeriğinin olabilirlilik açısından
incelenmesi söz konusu değildi. İbn-i Haldun rivayet zinciri sağlam olsa bile
aktarılan bir olayın tabiat kanunlarına uygunluk arz etmesi gerektiğini söylemiştir.
Olay eğer tabiat kanunlarına aykırı ise rivayet zinciri ne kadar sağlam olursa olsun
bunun gerçekleşmesi mümkün olmadığı için derhal reddedilmesi gerekmektedir. İbn-
i Haldun ortaya koymuş olduğu bu sistem ile tarih felsefeciliğinin de babası kabul
edilmiştir. Yazar da bizlere aktarılan tarihsel olayların doğruluğunu tespit için
geliştirdiği ve adını “Umran” koyduğu sistemin ilk defa kendisi tarafından ortaya
atıldığını söylemektedir.30
29 İbn-i Haldun, Mukaddime, s.19 30 a.g.e., s.91
19
BİRİNCİ BÖLÜM
İBN-İ MİSKEVEYH’İN HAYATI VE ESERLERİ
I-HAYATI
Ahmed b. Muhammed Miskeveyh’in yaşadığı onuncu yüzyıl bir taraftan etkin
bilimsel aktivitelerin yapıldığı, çeşitli entelektüel kazanımlar ve parlak edebi
ürünlerin elde edildiği diğer taraftansa ekonomik krizler, siyasi parçalanmalar,
ahlaki-sosyal dejenerasyonların yaşandığı bir dönem olmuştur. Aynı çağdaki çoğu
İslam ülkesi benzer durumlar içerisindeydiler.31
Abbasi Halifeliği uzun bir zamandır parçalanma süreci içerisindeydi. Miladi
925 yılına doğru bu süreç sona erdi. Batı İran32 Büveyhiler’in, Irak33 Hemedaniler’in,
Ifrikiye Fatımiler’in, Endülüs Emeviler’in, Maveraünnehir34 ve Horasan35
Samanoğulları’nın ve Kuzey Afrika ile Bahreyn36 Karmatiler’in yönetimi altındaydı.
Sadece Bağdat37 ve Irak’ın bir kısmı Halifeliğin hakimiyeti altındaydı.
Ebu Ali Ahmed b.Muhammed b. Yakub Miskeveyh el-Hazin (ö. 421/1030)
filozof , tarihçi, dilbilimci, şairdir.38 İran’ın Rey bölgesinde kesin olmamakla birlikte
31 M. Abdulhaq Ansari, The Ethical Philosophy Of Miskawaih, Aligarh İndia 1964, s.1; B. H. Siddiqui, “Miskawayh: Life And Works”, Journal Of The Regional Cultural Institue, c.VII, no:2-3, Tahran 1977, s.87 32 Yakut el-Hamevi, Mu’cemu’l-Buldan, c.I, s.386-387 33 a.g.e., c.VI, s.133 34 a.g.e., c.VII, s.370 35 a.g.e., c.III, s.407 36 a.g.e., c.II, s.72 37 a.g.e., c.II, s.230 38 Ömer Rıza Kehhale, Mu’cemu’l-Müellifin,(I-XV), c.II, Beyrut, t.y., s.168;Zirikli, el-A’lam, (I-X),c.I, Kahire 1954-1959, s.211;Kıfti, Kitab-u Ahbari’l-Ulema bi Ahbari’l-Hukema, Mısır 1326, s.217; George Sarton, Introduction to The History of Science, c.I, New York 1975, s.687; T. J. Boer ,Tarihu’l Felsefe fi’l-İslam, Arp. trc. Muhammed Abdulhadi Ebu Ruyde, Cezayir, t.y., s.249
20
bazı delillere dayanılarak 325/936 yılında doğduğu tahmin edilmektedir. Büveyhi
sarayında ilk defa 340 (932) yılında görevlendirildiğine göre o zamanlarda en
azından yirmili yaşlarda olması gerekmektedir. Araştırmacıların çoğu bu görüştedir.
39Fakat Şevki Dayf aynı görüşte değil ve doğum tarihinin daha önce olduğunu
söylemektedir.40
Ebu Ali künyesinin Şii olduğu için verildiği sanılmaktadır. Buna dayanak
oluşturan şey onun uzun süre Büveyhi sultanlarına hizmet etmiş olmasıdır. Çünkü
Büveyhiler Şii orijinli idiler. Tanındığı isim olan “Miskeveyh’in” isim mi lakap mı
olduğu veya kendisine ait olup olmadığı tartışmalıdır.41 Kıfti kendisinden “Ebu Ali
Miskeveyh”42 ,Kehhale “Ahmed b. Miskeveyh”43 Zirikli ve İbn-i Ebi Usaybia da
sadece “Miskeveyh”44 diye bahsediyor. Bütün bu tartışmalara rağmen “İbn-i
Miskeveyh” isim olarak kullanılmaya ve yazar bu şekilde tanınmaya devam
etmektedir. Yazarın Mecusi olduğu ve sonradan ihtida ettiği bir iddia olarak
geçmişse de 45 künyesine bakılarak bunun doğru olamayacağı söylenmiştir.46 Bu
durum belki büyük dedesi için söz konusu olabilirdi.
Filozofun hayatının ve eğitiminin ilk dönemleri ile ilgili bilgiler oldukça
azdır. O, şehir halkı tarafından sevilen ve saygı gösterilen, hali vakti yerinde bir
39 David Samuel Margoliouth, The Eclipse of The Abbasid Caliphate, c.VII, London 1921,önsöz /ii; Mohammed Nasır b. Omar, “Miskawayh’s Theory of Self-Purification And The Relationship Between Philosophy and Sufism”, Journal of İslamic Studies, c.1, Oxford 1994,s.35; Esa’d Samherani, , el-Ahlak fi’l-İslam ve’l-Felsefeti’l-Kadim,Beyrut 1988, s.143 40 Şevki Dayf, Tarihu’l Edebi’l-Arab-Asru’d-Duveli ve’l-İmarat,(I-V), c.V,Kahire 1975-1980,s.465 41 İsmail Hakkı İzmirli, “Ebu Ali Miskeveyh ‘İbn-i Miskeveyh’ el-Hazin”, D.İ.F.M., III/10, İstanbul 1928, s.18 42 Kıfti, Kitab-u Ahbari’l-Ulema bi Ahbari’l-Hukema, s.217 43 Ömer Rıza Kehhale, Mu’cemu’l-Müellifin, c.II, s.168 44 Zirikli, el-A’lam, (I-X),c.I, s.211; İbn-i Ebi Usaybia, Uyunu’l-Enba, , Beyrut 1960, s.331 45 Yakut el-Hamevi, Mu’cemul Udeba,(I-VII), c.II, Mısır 1924, s.89 46 Joel L. Kraemer, Humanism in The Renaissance of İslam, Leiden 1986, s.223; Karl Brockellman, Tarihu’ul-Edebi’l-Arab, Arp trc. Mahmud Fehmi Hicazi, Mısır 1993, s. 471
21
aileden gelmekteydi. Babası onun eğitim ve terbiyesiyle yakından ilgilenemedi ve
oğlu daha genç yaşlardayken vefat etti.47
Netice itibariyle o tamamen annesinin bakımı ve yönetimi altında büyüdü.
Babasının önlenemez kaybı onun ahlaki gelişiminde bir problem olmuştur. Babasının
vefatından sonra annesi kendisinden oldukça genç olan birisiyle evlendi.48 Öyle ki bu
adam, İbn-i Miskeveyh’in kardeşi yaşındaydı. Bu evliliği İbn-i Miskeveyh
onaylamadı ama annesini de terk etmedi. Bunda belki de üvey babasının konumunun
ve maddi durumunun yüksekliği etkili olmuştur. Annesi onun eğitiminin ilk adımını
tamamlaması için yardımcı oldu. Bu aşamada aldığı eğitim Kur’an, Edebiyat, Fıkıh,
Tarih, Aritmetik ve Temel Geometri’den oluşmaktadır. Bu eğitimini camilerdeki
sınıflarda ve önde gelen evlerde verilen derslerle almıştır. Annnesinden bağımsız
olma arzusu ve paraya olan tamahı onu Simya öğrenmeye ve uygulamaya da
yöneltti.49 Ebu Hayyan Tevhidi’nin belirttiğine göre o, Simya’nın varlığına samimi
bir şekilde inanmaktaydı. Bu durum o dönem için pek de şaşılacak bir şey değildi.
Çünkü Yahya b. Adiyy, Süleyman el-Mantıki gibi bilinen bir çok alim de benzer
kanaatler taşımaktaydılar. Bununla birlikte daha sonraları edinmiş olduğu
tecrübelerle İbn-i Miskeveyh böyle teşebbüslerin beyhude olduğunu anladı ve bu
düşüncesinden vazgeçti.50Öğretmenlerinin kimler olduğu hakkında kesin bir bilgi
mevcut değildir.51
Doğmuş olduğu şehir olan Rey, iyi bilinen bir merkezdir. Büveyhiler’in
yönetimi altında Irak Acemleri’nin başkentidir. Döneminin önemli eğitim ve kültür 47 Mohammed Nasır b. Omar, “Preliminary Remarks on Greek Sources of Muslim Ethics: Miskawaih’s Experience”, The İslamic Quarterly, c.XLI/4, London 1997, s.270; M. Abdulhaq Ansari, The Ethical Philosophy of Miskawaih, s.17 ;Es’ad es-Semherani, a.g.e, s.143 48 Ali Abdullah ed-Dafa’, İshamu Ulemai’l-Arab ve’l-Müslimin fi İlmi’l-Hayvan, Beyrut 1406-1986, s.123 49 Macit Fahri, İslam Felsefesi Tarihi, çev. Kasım Turhan İstanbul 1987, s.150;Muhammed Lütfi Cum’a, Tarihu Felasifeti’l-İslami fi’l-Maşrik ve’l-Mağrib,b.y.,t.y.,s.304 50 Ansari, a.g.e., s.18 51 Ansari, a.g.e., s.17
22
merkezlerinden bir çok bilgin yetiştirmiş bir şehirdir. Örneğin Ebu Bekir er-Razi
Rey’de yaşamış meşhur bir fizikçi ve bilim adamıdır.52 İbn-i Miskeveyh doğmadan
sadece beş yıl önce vefat etmiştir.
İbn-i Miskeveyh hayatının ilk zamanlarında Bağdat’ta Muizzuddevle-i
Deylemi’nin (334-356/945-967) veziri Ebu Muhammed Mühellebi’nin (ö.352/963)
hizmetine girmiş (340/952) ve bu sayede ilim ve irfanını geliştirme imkanına
kavuşmuştur. Bu dönemde yirmi ila yirmi beş yaşlarında olduğu tahmin
edilmektedir.53 Onun erken yaşta dikkat çekip saraya alınması iyi bir eğitime sahip
olduğunun bir delili olarak kabul edilebilir. Vezir Mühellebi edip, faziletperver ve
irfan sahibi idi. Ebu Hayyan Tevhidi’yi bazı aşırılıkları yüzünden Bağdat’tan
sürdüğü halde İbn-i Miskeveyh’in irfan ve dirayetini takdir ederek onu sarayından
ayırmadı, kendisine katip ve Hazin-i Kütüb tayin etti.54 Vezir Mühellebi’nin
teşvikiyle Bağdat’ta Ahmed b. Kamil’den tarih öğrendi. İbn-i Miskeveyh, Ahmet b.
Kamil’le Taberi’yi de okumuştur. İbn-i Miskeveyh eserinde ondan ders aldığını
söylüyor: “Bu sene (H. 350) Ebu Bekir Ahmet b. Kamil vefat etti. Ondan Ebu Cafer
et-Taberi’nin kitabını işittim. O, Ebu Cafer’in arkadaşıydı ve ondan çok şey işitmişti.
Ben de ondan (Ahmet b. Kamil) Taberi’nin kitabını okudum ve bir kısmını referans
aldım. Ahmet b. Kamil Abdussamed caddesinde oturuyordu ve onunla çok defa bir
araya geldim.”55 Daha sonra Sabit b. Sinan ile tanışarak onun tarihle ilgili eserini
inceledi.56
52 Yakut el-Hamevi, Mu’cemu’l-Buldan, c.IV, s.360 53 M.E.B. İslam Ansiklopedisi, c.5/2, İstanbul 1978, s.775 54 İsmail Hakkı İzmirli, “Ebu Ali Miskeveyh ‘İbn-i Miskeveyh’ el-Hazin”, III/10, s.22 55 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem,(I-VI), m.y, (y.z.m., Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, nr.3116-3121), t.y., c.VI, s.244 56 İbn-i Miskeveyh Taberi’nin Tarihi’ni 302/915’e kadar periyodik olarak kullandı. el-Muktedir’in saltanatından itibaren 295/908-340/952’ye kadar onun kaynağı Sabit b. Sinan’ın tarihidir.
23
Muizzuddevle, Mühellebi’yi öldürtüp (352/963) Miskeveyh’i de görevden
uzaklaştırdı. Bunun üzerine İbn-i Miskeveyh Bağdat'ı terk edip Rey’e gitti ve orada
yaklaşık olarak iki yıl kaldı. Ardından Rüknüddevle’nin (335-366/947-977) veziri
Ebu’l-Fadl İbnu’l-Amid (ö.360/971) filozofu tekrar saraya çağırdı (354/965). Vezirin
kütüphanecisi ve defterdarı olarak ona yedi yıl hizmet etti.57 Vezir de aynı zamanda
bir ilim adamıydı ve kütüphanesi çok genişti. İbn-i Miskeveyh kütüphaneyi kullanışlı
bir hale getirdi ve onun müthiş hazinesinden faydalandı. İbnu’l-Amid’in kütüphanesi
farklı ilim ve bilimlerden oluşan (Felsefe, Din, Edebiyat, Tarih, Tıp, vs.) büyük bir
kütüphaneydi. Bu kütüphane Rey’e 355/965 yılında yapılan bir saldırı sırasında
yağmadan son anda kurtulmuştur. İbn-i Miskeveyh olayı şöyle anlatıyor: “Ben
İbnu’l-Amid’in kütüphanesinde görevliydim, kütüphane deponun olduğu yerde
güvenli ve sakin bir yerdeydi. O (İbnu'l-Amid) gece eve döndüğünde ne oturacak bir
şey bulabildi ne de su içmek için bir sürahi. İbn-i Hamza Alevi ona yatak takımı ve
kap kacak yolladı. O kendi dokümanları hakkında endişeliydi. Onlar kendisi için her
şeyden değerliydi. Onlar numaralanmış ve her tür ilimle ilgili, hikmetle ilgili,
bilgiyle ilgili şeyler içeriyordu. Yüz deve yükü belki de daha fazla orandaydı. Bana
baktı, onlar hakkında endişeliydi. Ben onlara dokunulmadığını söylediğimde
yüzünün parladığını gördüm, rahatladı ve dedi ki: ‘yemin ederim ki bütün
hazinelerim gitti fakat bunlar onların yerini tutar yarın erkenden onları falan yere
naklet’ dedi. Ben de yaptım. Bu suretle kitaplar kurtulmuş oldu.”58 İbnu'l-Amid, aynı
zamanda İbn-i Miskeveyh’in tarih ve edebiyatta üstadı sayılabilir.59 Ebu’l-Fadl
İbnu’l-Amid zamanında Ebi Tayyib el-Kimyai er-Razi’den kimya dersleri aldı;
57 Abdurrahman Badavi,Quelques Figures et Thémes de la Philosophie Islamique, Paris 1979,s.137 58 İbn-i Miskeveyh,Tecaribu’l-Umem, VI,143 59 İsmail Hakkı İzmirli, İslam’da Felsefe Akımları, haz. N. Ahmet Özalp, İstanbul 1995, s.107
24
onunla Cabir b. Hayyan ve Ebu Bekir Muhammed b. Zekeriyya er-Razi’nin
Kimya’ya dair kitaplarını tetkik etti.60
İbn el-Amid’in ölümünden (360/971) sonra Rüknüddevle, onun oğlu Ebu’l-
Feth’i (ö.366/977) vezir yaptı. Ebu’l-Feth Rüknüddevle'nin ardından
Müeyyiduddevle’nin (366-373/977-983) de vezirliğini yaptı. Filozof bu vezirle
birlikte Vasıt61 seferine de katıldı (975) Ebu’l-Feth’in vezirliği süresince İbn-i
Miskeveyh’in kütüphanedeki görevi de devam etti. 62
Ebu’l-Feth aynı yıl Rey’den Bağdat’a gelince Filozof da onunla geldi ve vezir
Bağdat’ta öldürülünceye kadar (366/977) ona hizmet etti. Ondan sonra da Şiraz’a63
gitti ve Büveyhi hükümdarı Adududdevle’nin (Fena Hüsrev) (338-372/949-983)
himayesine girdi. Adududdevle, İbn-i Miskeveyh’i kendisine hâzin yaptı ve ondan
sonra el-Hâzin diye anıldı. Felsefe ve tıp ilmini mühtedi bir Hristiyan olan Ebu’l-
Hayr b. El-Hammar’dan bu dönemde öğrendi.64 Bu sayede hikmet ilimlerinde öne
çıkmıştı ve Tıp ilminin usul- furuuna da hakimdi.65 Hammar, Yahya b. Adiyy’in
öğrencisi, o da Farabi’nin öğrencisiydi. Buradan yola çıkarak Felsefede İbn-i
Miskeveyh’in Farabi ekolünden olduğunu söylenebilir.66Rey şehrinde beş sene ders
okutan, eser yazan Horasan filozofu, Aristo şarihi tanınmış alim Ebu’l-Hasan
Muhammed b. Yusuf el-Amiri’den ders almadığı bildirilmektedir. Bununla birlikte
Ebu’l-Hasan el-Amiri’nin oğlu Ebu’l-Kasım el-Katib’in İsagoji ve Kategorya’ya
yazdığı Safvu’ş-Şerh isimli şerhi Ebu Hayyan Tevhidi vasıtasıyla almış beraberce
tashih etmiştir. Bu durumda Tevhidi İbn-i Miskeveyh’in ilk Felsefe hocası olmuştur.
60 Yakut el-Hamevi, Mu’cemul Udeba , c.II, s.89 61 Yakut el-Hamevi, Mu’cemu’l-Buldan, c.VIII, s.378 62 M. Abdulhaq Ansari, The Ethical Philosophy of Miskawaih, s.20 63 Yakut el-Hamevi, Mu’cemu’l-Buldan, c.V, s.320 64 Enciclopedia of Arabic Literature,tash. Julie Scott Meisami ve Paul Starkey,c.II,London 1998, s.529 65 İbn-i Ebi Usaybia, Uyunu’l-Enba, s.331 66 İsmail Hakkı İzmirli, “Ebu Ali Miskeveyh ‘İbn-i Miskeveyh’ el-Hazin”, III/10, s.21;Cavit Sunar, İbn-i Miskeveyh ve Yunan’da ve İslam’da Ahlak Görüşleri, Ankara 1980, s.10
25
Aynı zamanda her ne kadar İbn-i Miskeveyh el-Amiri’den doğrudan istifade
etmemişse de oğlu Ebu’l-Kasım vasıtasıyla ondan bilgi almış olmaktadır. Ebu’l-
Hasan el-Amiri, Ebu Zeyd Belhi’nin, Ebu Zeyd Belhi de Kindi’nin öğrencisidir.67
Dolayısıyla İbn-i Miskeveyh’te Kindi’nin fikirlerinin izleri de görülür.
Kıfti’nin bildirdiğine göre de İbn-i Miskeveyh Adududdevle’nin özel
kitaplığının müdürlüğünü yapmış, İran bilginleri sırasına girmiş ve ilim meclislerinin
en ileri gelenlerinden biri olmuştur ve “el-Mülûk fi’t-Tıbb” ile “Tecaribu’l-Umem”
adlı eserlerini de Adududdevle’ye ithaf etmiştir.68
Adududdevle’nin ölümünden sonra Şiraz’dan ayrılan (373/983) filozof , onun
oğlu olan ve Rey’de hükümdarlık yapan Samsamuddevle’nin (372-388/983-998)
hizmetine girdi. Vezir İbn-i Sa’dan’ın da nedimi oldu. İbn-i Sa’dan’ın da öldürülmesi
üzerine (375/985) İbn-i Miskeveyh’in Büveyhiler’le ilişkisinin sona erdiği ve bu
olaydan sonra filozofun Maveraünnehir ve Harezm69 taraflarına geçerek Harezm
Prensi Me’mun b. Muhammed’e intisab ettiği çeşitli kaynaklarda belirtilmektedir.
Filozof Harezmşahlar'ın sarayında İbn-i Sina, Ebu Sehl Mesihi, Ebu Reyhan Biruni,
Ebu Nasr Iraki gibi yüksek bilginlerin meclislerinde bulunmuştur. İbn-i Sina ile
araları hep bozuk olmuştur. Nitekim bu yolda şöyle bir olay anlatılmaktadır: “İbn-i
Miskeveyh bir gün sarayda ders verirken içeriye İbn-i Sina girmiş ve İbn-i
Miskeveyh’in matematikteki bilgisizliğine işaret kastıyla önüne bir ceviz atarak ‘bu
cevizin alanını arpalar ile ölç?’ demiş. Bunun üzerine İbn-i Miskeveyh’te onun
önüne ahlak kitabından bir parça atarak ‘sen ahlakını düzelt ki ben de sana cevizin
alanını ölçeyim’ diye cevap vermiş.”70
67 İzmirli, İslamda Felsefe Akımları, s.95 68 Kıfti, Kitab-u Ahbari’l-Ulema bi Ahbari’l-Hukema, s.218 69 Yakut el-Hamevi, Mu’cemu’l-Buldan, c.III, s.475 70 Kraemer, Humanism in The Renaissance of İslam, s223; Sunar, İbn-i Miskeveyh ve Yunan’da ve İslam’da Ahlak Görüşleri, s.12
26
İbn-i Miskeveyh’in bundan sonraki hayatında neler olduğuna dair net bilgiler
mevcut değildir. Yakut el-Hamevi eserinde Yahya b. Müneddih’ten naklen hicri 421
yılında Safer ayının dokuzunda vefat ettiğini söylüyor.71Ve genelde de bu tarih kabul
görmüştür.
Kendini üstün görmesi ve siyasal mevki ihtirası İbn-i Miskeveyh’in başlıca
kusurları olarak sayılmaktadır. Ayrıca devrinin karakteristik bir özelliği de saraydaki
zevk ve eğlence kültürünün ahlaksızlık denebilecek seviyede bulunmasıdır. İbn-i
Miskeveyh de bu duruma ayak uydurmuş ve ahlaki yönden uygunsuz olan eğlence
meclislerine katılmıştır.72Bu yaptıklarından daha sonraları pişmanlık içerisinde
olmuştur. Bu pişmanlığını Tehzibu’l-Ahlak isimli eserinde ahlaklı bireyin
yetiştirilmesinden bahsederken ortaya koyuyor: “Bir zamanlar benim yaptığım gibi
kişi, yaratılıştan yiyecek, giyecek, binecek, ziynet, at ve kölelere düşkün olsa, sonra
da bunlarla uğraşarak kendisinin layık olduğu mutluluğu ihmal etse, bu onun için bir
bahtsızlıktır, ziyandır, nimet ve kazanç değildir.
Bu kitabı inceleyen bilmelidir ki, öncelikle ben de büyüdükten ve bir kısım
alışkanlıklar kazandıktan sonra, yavaş yavaş nefsimi onlardan uzaklaştırdım ve bu
uğurda çok çaba harcadım. Ey! Faziletleri araştıran ve gerçek eğitimi isteyen
okuyucum, kendim için istemiş olduğum şeyi senin için de arzu ettim. Sana, sapıklık
çöllerinde uyanmadan önce, kurtuluş yolunu gösterdim.”73
Yaptığı bu yanlışlıklardan uzak, temiz bir hayat yaşama arzusu ile bazı
prensipler ortaya koymuş ve bunlara uymayı kendisine şiar edinmişti. İbn-i
Miskeveyh bunlara “yaratıcıyla, hiçbir etki ve baskı altında olmadan yaptığım
sözleşme” diyor. Yakut el-Hamevi kitabında filozofumuzu tanıtırken “İbn-i 71 Yakut Hamevi, Mu’cemul Udeba, c.II, s.88 72 Esad Samherani, el-Ahlak fi’l-İslam ve’l-Felsefetu’l-Kadim, s.143 73 İbn-i Miskeveyh, Tehzibu’l-Ahlak, çev:Abdulkadir Şener- İsmet Kayaoğlu- Cihat Tunç, Ankara 1983, s.52-53
27
Miskeveyh’in Vasiyeti” başlıklı bir bölümde bu prensipleri yazan kişinin İbn-i
Miskeveyh olduğunu söylüyor. İbn-i Miskeveyh’e göre ahlaki bir hayat sürdürmek
için insanların hayat boyu şu düsturlara tabi olmaları gerekmektedir:
1- İtikatta hakkı batıla tercih etmek
2- Sözde doğruyu yalana tercih etmek
3- Fiilde hayrı şerre tercih etmek
4- Kişinin nefsiyle olan mücadelesinde şeriata ve gereklerine yapışarak
cihadı çoğaltması.
5- Vaatleri yerine getirmek; bunun ilki de Allah’a verilen sözdür.
6- Yapmacıklıktan vazgeçmek
7- Güzele sevgi beslemek; güzeli sırf güzel olduğu için sevmek.
8- Akla danışıncaya kadar nefsi söz söyleme konusunda tutmak.
9- Yapmacıklıkla fesada düşmemek için meleke kazanıncaya kadar kişinin
mevcut durumunu muhafaza etmesi.
10- Doğru olan konularda ısrarcı olmak;cesur davranmak.
11- Vakti iyi kullanmak. Çünkü o ömürdür, ancak değerli şeyler için harcanır.
12- Bir işin yapılması gerektiğinde fakirlik ve ölüm korkusunu
atmak;gevşekliği bırakmak.
13- Tepki göstermek ve cevap vermekle meşgul olmamak için şer ehlinin
sözlerine özeni terk etmek.
14- İnsanın başına zenginliğin de fakirliğin de; yüceliğin de düşkünlüğün de
gelebileceğini düşünerek bu gibi durumları iyi karşılamak.
15- Azgınlığı ve haddi aşmayı azaltmak için sağlıkta hastalığı, sevinçte
üzüntüyü, kızgınlıkta rızayı hatırda tutmak. 74
74 Yakut el-Hamevi, Mu’cemul Udeba, c.II, s.95-96
28
İbn-i Miskeveyh felsefi fikirleri açısından, özellikle iki büyük etkinin
altındadır: Bunlardan biri, zamanında büyük bir şöhrete sahip olan İhvanu’s-Safa
cemiyetinin felsefi-ahlaki görüşleridir. Diğeri de Farabi felsefesidir.
İhvanu’s-Safa cemiyeti, Abbasi Devleti’nin bozulmaya başladığı sıralarda ve
Farabi’yi İbn-i Sina’ya bağlayan devrede şarkta büyük dini, felsefi ve siyasi gizli bir
cemiyet olarak onuncu yüzyılda (h.136) Basra’da kuruldu ve sonra Bağdat’ta bir
şubesi açıldı. Bu cemiyetin maksadı Müslümanları taassuptan kurtarmak tabiat
ilimlerini ve zihniyetini hakim kılmak ve bir “aydınlar ahlakı” meydana getirmekti.
Bunun için de İslam Şeriatı’nı felsefe ve ilim yoluyla hurafelerden temizlemek
gayesini güdüyorlardı. Bunlar hiçbir din ve mezhebe tabi olmayıp her çeşit dinsel
kaynaklardan faydalanma yolunu tuttular. Fakat, Hint ve Yunan ilmini ve felsefesini
de elden bırakmadılar. Matematik’te Fisagor’a, Mantık’ta Aristo’ya, Metafizik’te
Yeni Eflatuncular’a, Ahlak’ta Sokrat’a, Din felsefesi’nde de Farabi’ye bağlandılar.
Bilimsel bir üslupla dönüşüm ve evrim konularında en önce görüş açıklayanlar
İhvan-ı Safa idi. Canlı ve cansız cisimlerin aşamalı bir biçimde meydana geldiğini
açıklayıp madenden başlayarak sırasıyla bitkiyi, hayvanı geçerek insan aşamasına
kadar süren bir aşamalar silsilesi belirlemişlerdi.75 Her aşamanın sonu üstünde
bulunan aşamanın başına bitişiyor; cisimsel oluşumu bakımından insana en yakın
hayvan maymun oluyordu.76 Bu fikirleri İbn-i Miskeveyh’de benimsemiştir ve
kozmolojik varlık anlayışını bunun üzerine oturtmuştur.77 İhvan-ı Safa
peygamberleri filozoflardan üstün tutarak Farabi’den ayrılmış ve daha sonra gelen
İbn-i Miskeveyh, İbn-i Sina ve İbn-i Rüşd’e de öncülük etmiştir.78 İbn-i Miskeveyh,
bir çok konuda İhvan-ı Safa’yı İzlemiştir. Fakat uzun açıklama ve ayrıntılara girme 75 Enver Uysal, İhvan-ı Safa Felsefesinde Tanrı ve Alem, İstanbul 1998, s.181-182 76 İzmirli, İslamda Felsefe Akımları, s.104 77 İbn-i Miskeveyh, Tehzibu’l-Ahlak, s.,68 78 İzmirli, a.g.e, s.104
29
konusunda onlardan ayrılmıştır.79 İhvanu’s-Safa Cemiyeti’nin kurucusunun kim
olduğu tam olarak bilinmemektedir. İhvanu’s-Safa Felsefesi ile ilgili makaleleri
yazanlardan yola çıkılarak Zeyd b. Rifaa’nın bu ekolün kurucularından olduğu
tahmin edilmektedir.80
İbn-i Miskeveyh’in etkilendiği ikinci ekol Farabi Ekolü’dür. Farabi İslam'da
Meşşai okulunu kurmuş ve peşinden gidenler de bu okulu Endülüslü İbn-i Rüşd’e
kadar sürdürmüşlerdir. Öğrencileri, Bağdat’ta Yahya b. Adiyy, Halep’te İbrahim b.
Adiyy’dir.81 İbn-i Miskeveyh onun doğrudan öğrencisi olmasa da onun okulunu
sürdüren öğrencileri arasındadır.
İbn-i Miskeveyh Eflatun, Aristo ve Galenos’un fikirlerini mezcetmiştir.82
Bunların fikirleriyle İslam dinini birbirlerine yaklaştırmaya çalışır ve bu maksatla
Farabi’nin akılcı yolundan gider ve onun sistemini Tasavvufa ve İhvanu’s-Safa
görüşüne bağlar.83 Fakat o, Farabi’den esaslı bir noktada ayrılır: Farabi’ye göre
nazariye birinci planda, ameliye ikinci plandadır ve ameliye nazariyeye bağlıdır84;
İbn-i Miskeveyh’e göre ise ameliye birinci planda, nazariye ikinci plandadır. Başka
bir deyişle ahlak önce, ilim ondan sonradır.
İbn-i Miskeveyh zamanında iki ahlak sistemi vardı: Bunlardan biri
Yunan’dan gelen Rasyonel Ahlak Sistemi, diğeri de İslam’dan meydana gelen
Tasavvufi Ahlak Sistemi.
İbn-i Miskeveyh, başlıca dayanağı olan ve Aristo’nun nazari felsefesine
dayanmış olan hocası Farabi’yi pratik felsefe bakımından tamamlamaya çalıştı. Bu
79 İzmirli, İslamda Felsefe Akımları, s.108 80 T.J. De Boer, İslam’da Felsefe Tarihi, çev. Yaşar Kutluay, Ankara 1960, s. 60 81 Henry Corbin, İslam Felsefesi Tarihi, çev. Hüseyin Hatemi, İstanbul 1986, s.166 82 De Boer, Tarihu’l- Felsefe fi’l-İslam, s.249; Naci et-Tikriti, el-Felsefetu’Ahlakiyyetu’l-Eflatuniyye inde Müfekkiri’l-İslam, Bağdat 1402-1982, s.143 83 Ahmed Mahmud Subhi, el-Felsefetu’l-Ahlakiyye fi’l-Fikri’l-İslam, Kahire 1983, s.310 84 Farabi, Mutluluğu Kazanma-Eflatun Felsefesi-Aristo Felsefesi, çev. Hüseyin Atay, Ankara 1974, s.3
30
yönüyle Aristo ve Farabi’nin ardından üçüncü büyük üstaz sayıldı ve “Muallim-i
Salis” ünvanını aldı.85
İbn-i Miskeveyh’e göre insan sosyal bir varlıktır ve ahlak da ancak bu dünya
arzuları içinde ve bu sosyal hayatta gerçekleşir.86 Sosyal hayat da, Yunanlılar’ın
kabullendikleri gibi hikmet, iffet, şecaat, adalet ile kaimdir. Yalnız yaşayan bir
insanda ise bu faziletler meydana gelmez.87
II-ESERLERİ
1-el-Fevzu’l-Asğar:
İbn-i Miskeveyh’in günümüze kadar ulaşan metafizik ve teolojiyle ilgili en
sistematik eseridir. Eser, Allah’ın varlığı ve ispatı, nefis ve halleri, nübüvvet olmak
üzere üç meseleyi ele alıyor. Her üç mesele kendi içerisinde on bölüme ayrılarak
toplam otuz alt başlıkta inceleniyor. Birinci bölümde, isbat-ı vacip delilleri arasında
yer alan; kadim filozoflarca kabul edilen “hudus” ve “imkan” delilinden sonra
Aristo’nun “hareket delili” daha geniş bir şekilde tahlil ediliyor. İkinci bölümde ise,
nefis problematiği felsefi bir dil kullanılarak çözümlenmeye çalışılır. Yazar
peygamberlikten bahsettiği üçüncü bölümde ise, vahyin keyfiyeti, nübüvvet ve
kehanetin farkı gibi konuları akli tefekküre de vurgu yaparak yorumluyor. Eserin, Dr.
Salih Uzeyme tarafından yapılan Arapça tahkiki ve Roger Arnaldez tarafından
yapılan Fransızca tercümesi Paris’te Daru’l-Arabiyye li’l-Küttab yayınevince 1987
yılında bir arada neşredilmiştir.
85 Ali Abdullah ed-Dafa’, İshamu Ulemai’l-Arab ve’l-Müslimin fi İlmi’l-Hayvan, s.123 86 İbn-i Miskeveyh, Tehzibu’l-Ahlak, s. 105 87 Ahmed Mahmud Subhi, el-Felsefetu’l-Ahlakiyye fi’l-Fikri’l-İslam, s.312; De Boer, İslam’da Felsefe Tarihi, s. 91
31
2-Tehzibu’l-Ahlak ve Tathiru’l-Arak (Kitabu’t-Tahare ve Taharetu’n-Nefs)
Bu kitapta tekamül nazariyesinden, nefsin faziletlerinden, sosyal terbiyeden
söz eder. Fisagor, Eflatun ve Sokrat’ı mutluluğu nefiste görenlerden, Revakîler’i de
mutluluğu nefse ve bedene teşmil edenlerden sayar. Aristo’ya göre mutluluğun beden
sağlığında, varlıklı olmada, nam ve şöhrette, doğru itikatta toplandığını belirtir.
Yazara göre ise insan, “ruh, akıl, zeka, ahlak ve yatkınlık (isti’dat) tan müteşekkildir.
İnsanın asıl amacı, ebedi mutluluğa ulaşmak olmalıdır”. İslam Tasavvuf ve Felsefesi
alanında sistematik olarak yazılmış ilk ahlak kitabıdır. Kitabın ilk tahkikli neşri
Costantine K. Züreyk tarafından yapılmıştır ve “The Refinement of Character”
ismiyle 1968 yılında Beyrut’ta yayınlanmıştır. Eserin Fransızca tercümesi
Muhammed Arkoun tarafından Traité de’éthique adıyla 1969 yılında Dımeşk’te
yayınlanmıştır. Ayrıca Abdulkadir Şener, İsmet Kayaoğlu, Cihad Tunç tarafından
Türkçe’ye çevrilerek “Ahlakı Olgunlaştırma” adıyla 1983 yılında Ankara’da
yayınlanmıştır (Kültür ve Turizm Bakanlığı yay.:528, Tercüme Eserler Dizisi:25).
3-Tertibu’s-Saada
Eserin içinde Aristo’ya göre yapılmış bir ilimler tasnifi kısmı bulunmaktadır.
Genel konusu mutluluktur Felsefe’nin bütün kısımları doğru olarak bilinmedikçe
insanın tam bir mutluluğa erişemeyeceğini bildirir. Ebu’l-Fazl İbnu’l-Amid’in
isteğiyle yazar tarafından kaleme alınmıştır. Ali et-Tûbacî es-Süyûti tarafından 1982
yılında Kahire’de yayınlanmıştır.
32
4-Luğaz-ı Kabes
Bu kitabın aslı Fisagorcular’dan Filalaos’un öğrencisi Teb’li Cebes’e aittir.
Bu kitapta asıl anlatılmak istenen şey hayır ve şer meselesidir. İnsanları şerden
koruyup mutluluğa eriştirir ümidi ile Miskeveyh tarafından tercüme edilmiştir. Eser
Ali Suadi Tarafından 1898 de Cezair’de, E. Basset tarafından da 1873 te Paris’te
yayınlanmıştır.
5-Cavidan-ı Hired (Ezeli Akıl)
Ahlaki hikmetlere dair yazılmış bir eserdir. Fars, Hint, Arap, Grek ve İslam
kültür havzasının hikemiyatının derlendiği eserde, dünya entelektüel tarihinde ortak
ve sürekli bir hikmet geleneğinin mevcut olduğu fikri işlenmektedir. Eser
Abdurrahman Bedevi tarafından tahkik edilen bir nüshası el-Hikmetu’l-Hâlide adıyla
Meketebetu’n-Nahdati’l-Mısriyye yayını olarak 1952 yılında Kahire’de basılmıştır.
Diğer bir baskısı ise Daru’l Endelüs yayını olarak Beyrut’ta 1980 yılında basılmıştır.
Eserin Lüğazi Kabis başlıklı bölümü René Basset tarafından Tableau de Cébés adıyla
Fransızca’ya tercüme edilmiştir.
6-Kitabu’l-Hevâmil ve’ş-Şevâmil
Ebu Hayyan et-Tevhidi tarafından “hevâmil” (başı boş gezen develer)
adı altında sorulan felsefi, ilmi, filolojik ve kelâmî sorulara İbn-i Miskeveyh
tarafından “şevâmil” (elbisesine bürünen kimseler) adı altında verilen cevapları
içerir. Ayrıca 68, 69 ve 161. Sorular İbn-i Miskeveyh tarafından sorulmuş ve Ebu
Hayyan et-Tevhidi cevaplamıştır. Kaynaklarda bu eser Tevhidi’ye nisbet edilir fakat
cevapları veren İbn-i Miskeveyh olduğuna göre bu kitabı ikisinin ortak eseri olarak
kabul etmek daha doğru olur. Kitabın Ahmed Sakr ve Ahmed Emin tarafından
33
yazılan mevcut tek yazma nüshası Lecnetu’t-Te’lif ve’t-Terceme yayınevince 1951
yılında Kahire’de neşredilmiştir.
7-Risale fi Mahiyyeti’l-Adl
Adalet kavramının felsefi açıklamasını ele alır. Ali b. Muhammed es-Sufi’nin İbn-
i Miskeveyh’e sorduğu soruya cevap olarak yazılmıştır. Risalenin sekiz varaktan
oluşan tek yazma nüshası Meşhed Âsitâne-i Kudsi Rezevî Kütüphanesi’nde kayıtlıdır
(nr.137). Risale Muhammed Arkoun tarafından tahkik edilerek Hesperis Tomuda
adlı dergide 1961 yılında Beyrut’ta yayınlanmıştır (c.11, fasikül.1, s. 215-230). Daha
sonra Muhammed Sâlim Han tarafından da tahkik edilerek İngilizce tercümesiyle
birlikte An Unpublished Treatise of Miskawaih on Justice adıyla E.J Brill
müessesesiyle Leiden’de 1964 yılında yayınlanmıştır.
8-el-Mecmu’
Ragıp Paşa Kütüphanesi’ndeki bir mecmuada (nr.1463) yer almaktadır. İçinde yer
alan risaleler şunlardır: “el-Lezzat ve’l-Alam, Risale fi’n-Nefs ve’l-Akl, Kitabu’l-Akl
ve’l-Ma’kul, Risale fi’t-Tabia, Risale fi Cevheri’n-Nefs, fi’l-Bahs anha, Makale fi’n-
Nefs, el-Me’kulatu’s-Selas, Fi İsbati’s-Suveri’r-Ruhaniyye, fi İsbati zalike eydan fi’l-
İlleti’l-Ula, el-Fasl beyne’d-Dehr ve’z-Zaman.” Bu mecmua Muhammed Arkoun
Tarafından tahkik edilerek “Nusus Gayri Menşure li’Miskeveyh” adıylaKahire’de
İslami Yıllıklar içinde 1963 yılında yayınlanmıştır (c.V, s.191-205).
9-Tecaribu’l-Umem ve Teakibu’l-Himem
Nuh Tufanı’ndan Adududdevle’nin ölüm tarihi olan H.372 tarihine kadar
geçen vakaları toplamaktadır. Hicretin dördüncü yüzyılı için aydınlatıcı bir eserdir.
34
Eserin orjinali altı cilttir. Kayıtlarda hicri tarihler esas alınmış. Yazar tarihini, Hz.
Nuh (a.s) tufanını zikrederek başlatıyor. Birinci cilt Hz. Ali dönemi olan hicri otuz
yedi yılıyla birlikte sona eriyor. İkinci cilt, Sıffin savaşının anlatımıyla başlıyor
(h.37) ve hicri yüz üç senesinin olaylarıyla sona eriyor. Üçüncü cilt, hicri yüz dört
senesiyle başlıyor ve yüz doksan yılıyla sona eriyor. Dördüncü cilt, yüz doksan bir
yılıyla başlıyor ve iki yüz seksen üç yılıyla sona eriyor. Beşinci cilt, iki yüz seksen
dört yılıyla başlayıp üç yüz yirmi altı yılıyla bitiyor. Son cilt ise üç yüz yirmi yedi
yılıyla başlayıp Büveyhi hükümdarı Adududdevle'nin ölüm yılı olan 372/983 yılı
olaylarıyla sona eriyor. Büveyhiler’in tarihiyle ilgili son kısmı, İbn-i Miskeveyh’in
kendi kişisel gözlemlerine dayandığı için özellikle bu hanedanla ilgili güvenilir bir
bilgi kaynağı olarak kabul edilmektedir. En eski ve orijinal olan tek nüshası
İstanbul’da Süleymaniye kütüphanesi Ayasofya bölümünde 3116-3121
numaralarında kayıtlıdır. Bu nüshanın İbn-i Miskeveyh’in vefatından yaklaşık seksen
beş yıl sonra (505/1111)istinsah edildiği tahmin edilmektedir.88 Eserin biri Paris
Bibliothéque Nationale’de (nr.5838) diğeri Escurial Library’de (nr.1709) bulunan
fakat eksik olan iki orijinal nüshası daha vardır.
Eser üzerine iki zeyl yazılmıştır. Birincisi, el-Muktedibillah’ın 476’ dan 484
‘e (1083-1091) kadar vezirliğini yapan ve Medine’de 23-6-1095’te vefat eden
Muhammed b. el-Hüseyin b. Abdullah İbrahim Zahiruddin Ebi Şuca’ er-Ruzraveri
tarafından yapılan zeylidir ve 368 ile 389 yılları arasında geçen olayları ihtiva eder.
Diğeri ise, Muhammed b. Hüseyin b. Abdullah el-Bağdadi tarafından “Ahbaru’s-
Seyri’t-Tâliye alâ Tecaribu’l-Umemi’l-Hâliye” adıyla yazılmış ve daha sonra
88 T.D.V. İslam Ansiklopedisi, c.XX, İstanbul 1999, s.206
35
Muhammed b. Abdulmelik Ebi’l-Fazl el-Hemedani tarafından eklemeler yapılarak
tamamlanmıştır.89
Tecaribu’l-Umem’in 101-256 yıllarına ait kısmı iki cilt halinde Gazan’da
basılmıştır. Batıda, 196-251 yılları arasındaki bölümünü Fragmenta Historicorum
Arabicorum (II.1871) içinde neşrederek ilk defa tanıtan kişi Michael Jan de Goeje
olmuştur. Eserin Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki nüshasının ilk üç cildi, Leone
Caetani tarafından The Tajarib al-Umam or The History of İbn-i Miskawaih adıyla
tıpkıbasım olarak yayınlanmıştır. (London 1909-1917) daha sonra Henry Frederic
Amedroz ve David Samuel Margoliouth, Abbasilerin son devri ile Büveyhiler’e ait
kısmı Ebu Şuca’ er-Ruzraveri’nin zeyli ile birlikte The Eclipse of The Abbasid
Caliphate başlıklı yedi ciltlik bir seri içinde yayınlamışlardır.
10- Diğer Eserleri
İbn-i Miskeveyh’in zikrettiğimiz bu eserlerinin yanında çeşitli kaynaklarda
ona atfedilen eserler de vardır. Bunlar: Ünsü’l-Ferid (küçük, hoş hikayelerden
meydana gelmiştir)90, Kitabu’l-Edviyye (basit bir tıp kitabıdır.),Terkibu’l-Bacâti
mine’l-Et’ime (pişirme usulünü gösterir) Kitabu’l-Müstevfa (Miskeveyh’in
kasidelerini içerir)91 es-Siyer (nefis tezkiyesinden,insan hayatını kolaylaştıracak olan
prensiplerden bahseder) 92
89 Karl Brockelmann, Tarihu’l-Edebi’l-Arab, s. 484-485 90 Kıfti, Kitab-u Ahbari’l-Ulema bi Ahbari’l-Hukema, s.217 91 Yakut el-Hamevi, Mu’cemul Udeba, c.II, s.91 92 Kıfti, , a.g.e., s. 218
36
İKİNCİ BÖLÜM
İBN-İ MİSKEVEYH’İN TECARİBU’L-UMEM ADLI ESERİ VE
TARİH ANLAYIŞI
I. TECARİBU’L-UMEM VE TEAKİBU’L-HİMEM
A-ESERİN ÖZELLİĞİ
Tecaribu’l-Umem’in önsözüne bakarsak eserin yazılış maksadını
anlayabiliriz. Yazar, bir çok tarih kitabını okuduktan sonra, o, kitaplarda kendisine
göre bazı yanlışlıklar ve de bazı prensipler keşfediyor. Keşfetmiş olduğu bu
hakikatleri sonraki nesillere aktarabilmek ve ibret alması gerekenlere bir kılavuz
sunabilmek amacıyla İbn-i Miskeveyh bu eseri kaleme alıyor. Yazar, esere besmele,
hamdele ve salvele ile başladıktan sonra kitabı yazış sebebini şu şekilde izah ediyor:
“Ümmetlerin haberlerini, meliklerin hayatlarını, şehirlerin haberlerini,tarih
kitaplarını derinlemesine okudum. Orada işlerde aynısının tekrar etmeyeceği
kendisinden faydalanılacak tecrübeler buldum.93 Onların, aynen olmasa bile şeklen
meydana gelmesi beklenebilir.94 Örneğin, devletlerin başlangıcı, kral(lık)ların
büyüyüp gelişmesi, sonra refah içerisine girmesi, ardından bu durumun bir
savurganlık haline gelmesi, ardından bu durumun izmihlal ve zevali getirmesinin
kaçınılmaz olmasını gördüm.”95
93 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.I, s.1 94 a.g.e., c.I, s.2 95 a.g.e., c.I, s.2
37
“Ayrıca şehirlerin imarında, yöneticilerin, askerlerin niyetlerinin ıslahında,
harp hilelerinde, düşmanlara karşı hazırlanan ve sahibine geri dönen tuzaklardaki
siyaseti gördüm.”96
“Vezirlerin , askeri erkanın, kendisine siyaset ve harp isnad edilen kişilerin
işleri ve olaylar neticesinde nasıl harplerin meydana geldiği bilinirse, elinde geçmişle
ilgili böyle misaller bulunursa sonradan gelenler için geçmişin tecrübesi kendisine
örnek olur ve o tecrübeyi kendisine kılavuz yapar. İşlerini haberi karşılamakla
karşılamış olur. İşleri (vakayı) vukua gelmeden önce bilir.”97
“Dünyanın işleri müteşabihtir ve onların halleri mütenasiptir. İnsan bu
örnekleri muhafaza ederse onu tecrübe etmiş gibi olur. Eğer onu düşük görür ve
dikkate almazsa o tecrübelerin hepsini tekrar yaşamak zorunda kalır.”98
“Bu metinlerde yine esmar ve hurafatlar gördüm. Bunlar kendisiyle uykunun
celb edileceği ve bundan başka faydası olmayan şeylerdir. Hatta bunlar kayıtlardan
çıkartılmalıdır ki okuyuculara ulaşmasın.”99
Yazar, yapmış olduğu okuma ve incelemeler neticesinde kendi düşüncesine
göre bir tarih kitabında nelerin olup olmaması gerektiğini tespit ediyor ve bu
düşüncelerden yola çıkarak eseri kaleme alıyor.
“İnsanların çoğu ondan faydalansın, yöneticiler haz alsın veya dünya işlerinde
vezirler, askeri erkan, şehirlerin yöneticileri, toplumda muteber olanlar, insan
tabakasının üstündekiler kıstas alsınlar diye bu kitabı topladım ve onu Tecaribu’l-
Umem diye isimlendirdim.”100
96 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.I, s.3 97 a.g.e., c.I, s.3 98 a.g.e., c.I, s.3 99 a.g.e., c.I, s.3 100 a.g.e., c.I, s.4
38
Burada İbn-i Miskeveyh tarafından eserin yazılış maksadı belirtilirken
“yöneticiler haz alsın” ifadesi dikkat çekmektedir. Bu ifade bize yazarın yaşamış
olduğu devirde saray çevresinin tarih bilimine bakış açısının nasıl olduğunun ip
uçlarını vermektedir. Buradan yola çıkarak o devir yöneticilerinin bu bilime bir
fantezi olarak baktıklarını söylememiz mümkündür.
Tecaribu’l-Umem ağırlıklı olarak ve konusu itibariyle rasyonel tarzda
yazılmıştır.101 Şemsettin Günaltay esere eskilerin dedikodularının ve efsanelerinin
dahil edilmediği kanaatindedir.102 Fakat İbn-i Miskeveyh tarafından aynı hassasiyetin
İran tarihi söz konusu olduğunda gösterilmediği ortadadır. Yazarların bir kısmı
verdiği bilgilerin tarihsel anlamda değerinin büyük olduğunu ve tarihe yazarın bir
filozof gözüyle bakmış olmasının eseri farklı kıldığını düşünmektedirler.103
B-İBN-İ MİSKEVEYH’İN TAKİP ETTİĞİ METOT
İbn-i Miskeveyh, eserine Tufanı zikrederek başlamakla birlikte kitabını bu
olaydan itibaren meydana gelen olayları anlatmak suretiyle devam ettirmiyor. Tufanı
sadece zikretmekle yetiniyor ve olay hakkında kendisine gelmiş olan herhangi bir
bilginin olmadığını, olsa bile insani tecrübe açısından bilinmesinden bir fayda
gelmeyeceğini söyleyerek direk olarak İran tarihine geçiyor ve tarihte kayıtlı olan ilk
hükümdarın Uşhanc olduğunu belirtiyor. Uşhanc’ın ardından oğlu Tahumart onun
101 Brockelmann, Tarihu’l-Edebi’l-Arab, s.471-477; Muhammed İsa Salihiyye, el-Mu’cemu’ş-Şamilu li’t-Turasi’l-Arabiyyi’l-Matbu’, Kahire 1995, c.V, s. 93-97; İsmail Hakkı İzmirli, “Miskeveyh’in Felsefesi Eserleri”, D.İ.F.M, III/11, İstanbul 1929, s.59-66 102 Günaltay, İslamda Tarih ve Müverrihler, s.99 103 Abdulvehhab İbrahim Ebu Süleyman, Kitabetu’l-Bahsi’l-İlm, Mekke 1983,s. 581; Encyclopedia of Arabic Literature, c.II, s. 530
39
ardından da Tahumart’ın kardeşi Cemşid’in İran hükümdarı olarak tahta geçtiğini
söyleyerek onların icraatlarını anlatıyor.104
İran hükümdarlarından Yezdicird’in krallığı dönemine gelince İslam tarihine
geçiş yapıyor. Burada yazar, “Yezdicird’in dönemi ile ilgili olayları Hz. Peygamber
dönemi ve halifelerin dönemini zikrettikten sonra tekrar anlatacağız. Rasulullah’ın
gazvelerinde insani anlamda meydana gelen tedbir ve hilelere gelince, onlardan olan
Hendek savaşı....”105 diyerek İslam tarihini, Hendek savaşından başlayarak anlatıyor
ve çok az bir yer ayırıyor.
Yazar, kendisinden önceki ve çağdaşı olan Müslüman tarihçilerin aksine
peygamberlerin hayatlarını kitabına almamıştır. Aynı şekilde Hz. Muhammed
(s.a.v)’in hayatıyla ilgili kıssaları veya peygamberlik görevini ifa edişi sırasında
meydana gelen olaylara da yer vermemiştir. Yazarın bu tavrını bazı yazarlar seküler
bir tarih oluşturma çabası olarak algılamışlardır.106
İbn-i Miskeveyh’in yaptığı ilk dönem İslam tarihiyle ilgili bu kısaltma onun
tarih anlayışı ve takip ettiği metot ile ilgili bir durumdur. Kesinlikle görmezlikten
gelme değildir. Peygamberlerin mucizelerini ve onların kıssalarını almamasının
nedeni peygamberlerin, peygamberlikle ilgili durumlarının özel bir durum olması ve
mucizevi karakterler taşımasıdır. Mucizelerse olağanüstü olaylardır ve tarihte belli
zamanlarda ve özel şartlarda Allah’ın izni ile gerçekleşmektedirler. İnsanlar bu
mucizelerden ibret alabilirler fakat bunları insanların tecrübe edip tekrar
gerçekleştirmeleri mümkün değildir.107 Yapmış olduğu bu kısaltmanın bir başka
nedeni de İran merkezli milli bir tarih yazma gayreti içerisinde olmasıdır. Bu
104 İbn-i Miskeveyh,Tecaribu’l-Umem, c.I, s.6 105 İbn-i Miskeveyh, a.g.e., c.I, s.136 106 Kraemer,Humanism in The Renaissance of Islam,s.224; M. S. Khan, “Miskawaih and Arabic Historiography”, Journal Of The Regional Cultural Society c.89/4 New Haven 1969, s.712 107 İbn-i Miskeveyh, a.g.e., c.I, s.6
40
iddiamızı İbn-i Miskeveyh’in efsanevi anlatımlardan ve mucizeleri aktarmaktan
kaçınmasına rağmen tarihte ilk kral olarak zikrettiği Uşhanc’dan bahsederken bütün
kriterleri bir kenara bırakıp ona efsanevi bazı sıfatlar yüklemesiyle
delillendirebiliriz. İbn-i Miskeveyh, tarihte kayıtlı olan ilk kral olarak Pers kökenli
Uşhanc’ı zikrettikten sonra onu şöyle anlatıyor: “Uşhanc dedesi Ceyumart’tan sonra
krallığa geçti ve Ekalim-i Seb’a’yı birleştirdi.108 Krallık sistemini oluşturdu ve devlet
işlerini düzene koydu memurluğu ihdas etti. Bu sayede fişdad diye isimlendirildi.
Bunun Arapça’daki anlamı “adaleti ilk ihdas eden kişi”dir. Ve denir ki, onun zamanı
Tufan’dan iki yüz yıl önceydi. O, ağacı ilk kesen, onunla bina yapan, madeni ilk
çıkaran, Babil ve Sûs şehirlerini kuran kişiydi. Faziletli ve övülmüş biriydi. Onun
güzel siyasetinden bazıları şunlardır: Fesat ehlini ortadan kaldırdı. Krallığı onlardan
temizledi, onları ülkelerden çıkarıp soğuk bölgelere sürdü. Fesat ehli de dağların
tepelerine ve adalara sığındılar. Bu fesat ehlinden boyun eğenleri kendi hizmetine
alarak onları Şeytan ve İfrit diye isimlendirdi.”109 Yazar, bu anlatımlarından da
anlaşılacağı gibi efsaneleri ve mucizeleri elerken göstermiş olduğu titizliği İran tarihi
ve yöneticileri söz konusu olduğunda gösterememiştir ve sonraki nesillere
aktarılmasında herhangi bir sakınca görmemiştir.
İslam tarihine, yazdığı eserde, bir nevi yan bir pasaj açarak kısaca değinme
alışkanlığının sadece İbn-i Miskeveyh’te bulunmadığını kendisinden önce yaşamış
olan bir başka İranlı tarihçi olan Ebu Ahmed Davud ed-Dineverî’nin (ö.282/895) “el-
Ahbaru’t-Tıval” isimli eserine baktığımızda anlayabiliriz: Dineveri, yazmış olduğu
bu eserde dünya tarihini insanlığın başlangıcından itibaren ele almış ve olayları da
hep İran’ı merkeze alarak anlatmıştır. Hz. Peygamber’in hayatı ile ilgili konuya
108 Ekalim-i Seb’a: Dünyanın ayrıldığı yedi kıta manasına gelen bir tabirdir. Eskiler bu kısımların her birinde çeşitli iklimler farz ederlerdi. Geniş bilgi için bkz. Mu’cemu’l-Buldan, c.I, s. 24-34. 109 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.I, s.7-8
41
gelince yazar, İran meliklerinden Anu Şirvan’ın dönemini anlattığı konu başlığının
altında Hz. Peygamberin hayatına kısaca değinmiştir. Bütün söyledikleri şunlardan
ibarettir: “Rasulullah (s.a.v) Anuşirvan’ın krallığının sonlarında dünyaya geldi.
Peygamber olarak görevlendirilene kadar Mekke’de kırk yıl kaldı. Bu süre boyunca
Anu Şirvan’ın yedi sene hükümranlığı olmuştur. Ardından on dokuz sene Hürmüz b.
Kisra Anu Şirvan dönemi olmuş ve peygamber olarak görevlendirildiğinde Kisra
Ebreviz’in hükümdarlığının on altıncı senesi idi. Mekke’de nübüvvetinin on üç yılı
boyunca bulundu ve Medine’ye hicret etti. Bu sırada Ebreviz’in hükümdarlığının
yirmi dokuzuncu senesi geçmişti. Medine’de on sene kaldı ve Kisra Ebreviz’in
ölümünden sonra Rasulullah (s.a.v) vefat etti. Rasulullah’ın yaşı altmış üç idi.”110
İbn-i Miskeveyh, hicri üç yüz kırk tarihinden itibaren kendi müşahedelerine
veya kendisinin çok güvendiği kişilerin birinci dereceden tanıklıklarına dayanan
anlatımlara başvuruyor.
Yazar gerek kaynaklardan almış olduğu gerekse kendi müşahedelerine
dayanan tarihi olayları naklettikten sonra kendi görüşünü konuya ilave ediyor ve bazı
açımlamalar yapıyor. Bu görüşlerin kendisine ait olduğunu belirtmek için. “ve
diyorum ki”111, “ben işittim”112, “bizce doğrulandı”113 veya “bu kitabın sahibi Üstaz
Ebu Ali Ahmed b. Muhammed Miskeveyh diyor ki”114 gibi ifadelere başvuruyor.
Olayları anlattıktan sonra da bu olayların meydana gelmesine neyin sebep olduğunu
belirtmek için ,“bunun meydana gelmesinin sebebi”115, “bu olay hakkındaki
haberlerin zikri”116, “durumun izahı”117 gibi ifadeler kullanıyor.
110 Ebu Ahmed ed-Dineveri, el-Ahbaru’t-Tıval, Tahk:Abdulmun’im Amir, Kahire 1960, s.74 111 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.I, s.7 112 a.g.e., c.VI, s.84 113 a.g.e., c.V, s.187 114 a.g.e., c.VI, s.136 115 a.g.e., c.II, s.287,288 116 a.g.e., c.V, s.280 117 a.g.e., c.II, s.538
42
Olayların hangi yıllarda geçtiğini “... yılına girdik”, “bu sene meydana gelen
olaylar” diyerek belirtiyor ve vakaları sırasıyla bir tarih düzeni içerisinde ele alıyor.
Bir yıl içerisinde birden fazla vakıa ele alınacaksa ve araya da izahatlar girmişse yeni
vakıa ele alınırken “fîha” (bu yılda) denerek o olayın zikredilen yıl içerisinde
meydana geldiği bildiriliyor.118 Bazı tarihlerse,“ İbnu’l-Amid, 360 yılının Safer
ayının altıncı günü Perşembe gecesi vefat etti”119, “Mühellebi Şaban’ın yirmi
yedisinde Cumartesi günü Zevata’da vefat etti. Allah ona rahmet etsin”120 şeklinde
ifadelerle gününe gün veriliyor.
Yazar bazı vakaların anlatımına ara veriyor ve daha sonra tekrar konunun
anlatımına başka bir yerde devam ediyor ama tabi ki bunları yaparken olayların
zamanlarla olan ilişkisini ortadan kaldırmıyor ve zaman silsilesini bozmuyor “konu
hakkında ilerde tekrar bahsedeceğiz inşallah”121, “ona tekrar döneceğiz”122 diyor.
Bazen de yeni bildirdiği bir haberle önceden bildirdiği haber arasında bağlantı
kuruyor, “şu olaya geri dönüyoruz”123, “daha önce zikretmiştik”124, “demiştik”125
gibi ifadeler kullanıyor.
Kitabına almış olduğu bir olayı kimden dinlediğini veya aldığını belirterek, “
Ebu Zekeriyya Yahya b. Said es-Susi hikaye etti126, Hişam b. Muhammed’in
dediğine göre”127 şeklinde başlayarak olayları anlatıyor. Bazen de belirsiz kişileri
118 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.V, s.205 119 a.g.e., c.VI, s.181 120 a.g.e., c.VI, s.198 121 a.g.e., c.VI, s.181 122 a.g.e., c.V, s.110 123 a.g.e., c.V, s.14 124 a.g.e., c.IV, s.1 125 a.g.e., c.VI, s.292 126 a.g.e., c.VI, s. 1 127 a.g.e, c. II, s.550
43
zikrederek, “falanın dediğine göre” , “falanın zikrettiğine göre”128 diyerek vakaları
naklediyor.
Bu metoda ve olayların anlatılış tarzına örnek vermek gerekirse:
Muktedir Billah’ın Halifeliği (h.295)129
Mu’tezid Billah’ın oğlu Cafer’e 13 yaşındayken biat edildi. Künyesi Ebu’l-
Fazl’dır.
Bu hususta cereyan eden vakalar:
Müktefi’nin hastalığı ağırlaşınca vezir Abbas b. Hasan hilafeti kime tevdi
edeceğini düşündü fakat kararlaştıramadı. Divan işlerini yapan eden dört kişiden
yani; Abdullah Muhammed b. Davut İbn el-Cerrah, Ebu’l-Hasan Muhammet b.
Abdun, Ebu’l-Hasan b. el-Furat ve Ebu’l-Hasan Ali b. İsa’dan biri vezirle beraber
onun evinden ata binerek sultan sarayına birlikte giderdi. O gün Muhammed b.
Davut vezirle birlikte atlara binip gittiler. Yolda giderken vezir onunla istişare etti.
Muhammed b. Davut, Ebu’l-Abbas Abdullah b. el-Mu’tez’i tavsiye etti ve onu övdü.
Ertesi gün vezirle beraber Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammet b. el-Furat atına bindi ve
vezir ona da danıştı, lakin İbnu’l-Furat vezire şöyle dedi:Bu konuda benimle
müşavere etmek adete uygun değildir. Beni affet, benimle ancak memurlar hakkında
müşavere edilir. Bunun üzerine Abbas b. Hasan kızdı ve “bu, fikir beyan etmekten
açıktan açığa kaçınmadır. Yoksa kimin uygun olduğunu bilmez değilsin” dedi ve
ısrar etti. Bunun üzerine İbnu’l-Furat vezire “eğer vezirim belli bir kişide karar
kılarsa Allah’tan hatır dilesin ve kararını uygulasın” dedi. İbnu’l-Furat şöyle diyor:
“Vezir benim Mu’tez’in oğlunu kastettiğimi zannetti. Zira onun hakkında haber
yayılmıştı. Bunun üzerine vezir bana ‘samimi bir şekilde fikir beyan etmeni
istiyorum’ dedi. Buna karşı vezire şöyle dedim: Vezir benden bunu istiyorsa benim 128 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.VI, s.181 129 a.g.e., c.V, s.56
44
diyeceğim şudur: Allah’tan kork, bu işe ötekinin berikinin yurdunu, bahçesini,
cariyesini, çiftliğini, atını bilen ve ahalinin arasına giren, iş bilen tecrübeli ve
halkının kâr-zararını bilen kimseyi tayin etme”
İbnu’l-Furat dedi ki: “Vezir bu sözü bana birkaç kere tekrar ettirdi. Sonra
‘pekalâ kimi uygun görüyorsun?’ dedi. Mu’tezid’in oğlu Cafer’i dedim. ‘ne
yapıyorsun Cafer çocuktur’ dedi. Sabidir fakat Mu’tezid’in oğludur. Bu makama
neden emir ve nehyeden, bize ait olan işleri bilen, doğrudan doğruya devleti idare
eden, kendisini bağımsız gören birisine teslim ediyorsun, niçin tedbiri senin eline
bırakacak birisine teslim etmiyorsun?” dedim. Sonra üçüncü gün Ebu’l-Hasan Ali b.
İsa ile istişare etti ve bir isim söyletmek için çok uğraştı. Fakat Ali b. İsa hiç isim
söylemedi ve “ben kimseyi tavsiye edemem. Fakat Allah’tan korkmalısın ve dini göz
önünde bulundurmalısın” dedi. Abbas b. Hasan, Ebu’l-Hasan İbnu’l-Furat’ın fikrini
benimsedi.130 Hem de bu fikir, Müktefi’nin, kardeşi Cafer’i hilafete tayin
hususundaki ahdine de uygundu. Zilkadenin on ikisinde Cumartesi günü akşamı
Müktefi vefat edince vezir Abbas, Cafer’i yaşı küçük olduğu için istemeyerek halife
olarak atadı...
Cafer’in tayini tamamlandı ve Muktedir Billah diye lâkaplandı.
296 senesi girdi
Bu sene Abdullah b. el-Mu’tez (13. Halife el-M’tez’in oğlu) fitnesi
meydana geldi. Bu fitnenin keyfiyeti: Muktedir Billah’ı hilafetten azledip yerine
Abdullah b. el- Mu’tez’i geçirme tedbiri Muhammed b. Davut b. el-Cerrah ile
Hüseyin b. Hamdan tarafından icra edildi. Bu işe kumandanlardan, kâtiplerden ve
kadılardan bir cemaat iştirak etti. Bir gün Abbas b. el-Hasan Bustanu’l-verd diye
bilinen bahçesine gitmek için ata bindiğinde Hüseyin b. Hamedan onun yolunu kesti
130 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.V, s.57
45
ve kılıçla üzerine hücum ederek onu öldürdü...131 daha sonra Abdullah b. el-Mu’tez
elde edildi ve isyan bastırıldı.132
315 senesi
İbn-i Ebi’s-Sâc’ın Karmati ile olan vakası, düşmanı hor görüp ihtiyatı ihmal
ettiği için esir edilmesi, esir edildikten sonra başına gelen vakalar ve nihayet
katledilmesi. 133
317 senesi
Muktedir Billah’ın azli ve Kahirbillah’ın Hilafet makamına getirilmesi...134
318 senesi
Bu sene hassa piyadesi mahv ve helak oldu. Helak olmalarının sebebi
Hassa piyadesinin her işe burun sokmaları haddini aştı. “İktidardan
indirildikten sonra Muktedir’in hilafet merkezine tekrar getirilmesini biz sağladık”
diye küstahlık etmeye ve bu konuda aşırıya gitmeye başladılar. Masrafları ağırlaştı,
masrafları arttıkça istekleri arttı, gürültüleri çoğaldı, tecavüz sataşmaları ileri
derecelere vardı. Bunların aylıkları 130 000 altına kadar ulaşıyordu. Tesadüf olarak o
sırada süvariler de bayrak açtılar ve erzak talep ettiler. Piyadeler bunlarla çatıştı ve
bir çok adam öldürdüler. Sultan, mal piyadelere harcanıyor diye süvarilere karşı
mazeret beyan etti. Bunun üzerine süvariler piyadelerle çatışmaya girip onları
sultanın sarayından kovdular. Sonra Muhammed b. Yakut atına bindi piyadelerin
Bağdat’ta oturmamalarını ilan etti...
321 senesi
Ali b. Büveyh’in valiliğini yerine getiren sebep ve kalanlarının vazifeleri
başına varmadan azledilmeleri. 131 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.V, s.60 132 a.g.e, c.V, s.288 133 a.g.e, c.V, s.315 134 a.g.e, c.V, s.317
46
Ali b. Büveyh’in yükselmesine ve eriştiği dereceye çıkmasına sebep, tabii
olan cömertliği ve kalbinin genişliğidir. Bu büyük ahlâka bundan daha yüce bir ahlâk
eklenmişti ki o da onda bulunan tam şecaattir. Bütün bunlara bir takım güzel
tesadüfler ve uğurlu talih de eklendi. Ahitnamesini aldı ve Rey’e vardı. Ve böylece
padişahlığının ve iktidarının ilk basamağı olan valiliği elde etti. Halbuki Ali b.
Büveyh’le birlikte bir çok komutan da Rey için ahitnamelerini alarak yola
çıkmışlardı ama hepsi göreve başlayamadan azledilmişlerdi... Bu işler için Allah’ın
kaza ve kaderinden sonra Ali b. Büveyh’in cömertliğinden ve kalbinin genişliğinden
başka bir sebep bilinmiyor.135
324 senesi
Ebu’l-Hüseyin Ahmet b. Büveyh’in başına gelen vaka cereyan etti.
Hıyanetin ve ahdi bozmanın akıbeti.
Ebu’l-Hüseyin Ahmet b. Büveyh gençliğinden ve tecrübesizliğinden dolayı
katibine uydu. Dinin ve mürvetin icab ettiği şeyden ayrıldı. Askerinin şanlı olanlarını
topladı ve isyan etti... Ali b. Büveyh ihtiyatı elden bırakmadı askerlerini öldürdü ve
Ahmet b. Büveyh’i esir etti.
Verdiğimiz örneklerden de anlaşılacağı üzere İbn-i Miskeveyh ilk önce seneyi
zikrettikten sonra o yılda ne tür olaylar meydana gelmişse onları söylüyor. Ve
ardından da bu olayların meydana geliş nedenlerini veya sonuçlarını anlatıyor. Bazı
anlatımlar çok uzun ve ayrıntılı yapılmıştır.
135 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.V, s. 436
47
C-İBN-İ MİSKEVEYH’İN YARARLANDIĞI KAYNAKLAR
İbn-i Miskeveyh’in yararlandığı kaynakları iki ana grup olarak
değerlendirebiliriz: Birinci grup devlet yönetiminde yer alan ve İbn-i Miskeveyh’in
yanlarında Hâzinu’l-Kütüb olarak da çalışmış olduğu vezirler olan Ebu Muhammed
el-Mühellebi ile Ebu’l-Fazl İbnu’l-Amid’dir. Yazar onlardan faydalandığını şu
ifadelerle belirtiyor: “Bu eserin müellifi Ebu Ali Ahmet b. Miskeveyh şöyle diyor:
Bu seneden itibaren anlatacaklarımın ekserisi gözlemlerime veya haberleri benim
nezdimde kendi gözlemim değerinde olan kimselerin haberlerine dayanmaktadır.
Mesela, el-Üstaz er-Reisu’l-Fazl Muhammed el-Hüseyin el-Amid (r.a)’in bana
vermiş olduğu haberler güvenilirlilik açısından kendi gözlemimden aşağı değildir.
Ayrıca güvenirliliği şüphe götürmeyen Muhammed Mühellebi Rahimehullah bana
haber verdi.”136 Bu iki vezir İbn-i Miskeveyh’i ilmi konularda kendisini geliştirmesi
için teşvik etmişler , ona her türlü desteği ve imkanı sunmuşlardır.137
Yazarın ilk defa devlet ricali arasına girmesini sağlayan Muizzuddevle-i
Deylemi’nin veziri Ebu Muhammed Mühellebi’dir (ö.963). Dolayısıyla İbn-i
Miskeveyh’in ona karşı büyük güven duygusu beslemesi doğal karşılanabilir. Yazar,
vezirin kendisine verdiği bilgileri kitabına aldığını söylemektedir, “Ebu Muhammed
el-Mühellebi (r.a) kendi zamanında meydana gelen olayların çoğunu bana beraber
bulunduğumuz meclislerde uzunca yaptığımız sohbetler sırasında haber verdi.”138
İbn-i Miskeveyh kendisini saraya alıp Hazinu’l-Kütüb yapan vezirden övgüyle
136 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.VI, s.136 137 M. S. Khan, “The Personal Evidence in Miskawaih’s Contemporary History”, The İslamic Quarterly, c. XI/1-2, London 1967, s.50; a.mlf., “The Eye –Witness Reporters of Miskawaih’s Contemporary History”, İslamic Culture, c.XXXVIII/IV,s.296 138 İbn-i Miskeveyh, a.g.e., c. V, s.238
48
bahsetmektedir. Onu şu şekilde anlatıyor: “Mühellebi maksadını güzel ifade eder,
mal tahsil etme yollarını bilir, cömert, cesur ve edebi bir lisana sahip olup fasih bir
şekilde Arapça konuşurdu. Yazıcılık sanatının yok olmuş olan adetlerinden bir
çoğunu tekrar diriltti. Harabe olmuş yerleri tekrar imar etti. Para geliri elde etmek
için yerinde bir çok kaynaklar buldu. Bu suretle güzel işler yaptı. Bunun haricinde
edebiyat ve ilim erbabına önem verdi ve onların adları silinmeye ve unutulmaya yüz
tutmuş olanlarını tekrar ortaya çıkardı. Halkı bu konuda çalışma yapmaları için
teşvik etti.”139 İbn-i Miskeveyh ondan naklettiği haberlerin çoğunda onunla birlikte
yer almıştır. Yani aynı zamanda kendisi de gözlemlemiştir: “Yine bu sene de
Muizzuddevle, Ebu Ali el-Hazin’i Ebu Mihled’i, divan sahibi Ebu’l-Ferec İbn’ul-
Abbas’ı, Ebu’l-Fazl el-Abbas el-Hüseyin eş-Şivazi’yi ve Divanu’l-Ceyş sahibi Ebu
Sehl Dizevey’i tutukladı ve bunları Vezir Mühellebi’nin konağına götürüp ona teslim
etti… Vezirin bunlarla olan tartışmasında ben de yanlarındaydım”140
İbn-i Miskeveyh’in yararlandığı ikinci vezir, Rüknüddevle’nin veziri Ebu’l-
Fazl İbnu’l-Amid’dir. Yazar vezirin kütüphanecisi ve defterdarı olarak ona yedi yıl
hizmet etti.141 Vezir de aynı zamanda bir ilim adamıydı ve kütüphanesi çok genişti.
Miskeveyh hem kütüphaneden hem de vezirden bir çok konuda faydalanmıştır. İbn-i
Miskeveyh eserinde onun da Vezir Mühellebi gibi ilmi ve ahlaki güzelliklerinden
övgüyle bahsetmektedir.142 Hatta övgüsünde abartıya kaçtığını düşünenlere de
eserinde şu şekilde seslenmektedir: “Olabilir ki reisi görmemiş ve kitabımızın bu
faslını okumamış bazı kimseler, bizim onun hakkında ölçüsüz şehadette
bulunduğumuzu ve sahip olduğu ilim ve faziletinden fazlasını iddia ettiğimizi
zannederler. Bizi doğru söyleten ve ancak doğruyu söylememiz için bizden söz alan 139 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.VI, s.125-126 140 a.g.e., c.VI,s.185-186 141 Abdurrahman Badavi,Quelques Figures et Thémes de la Philosophie Islamique, s.137 142 İbn-i Miskeveyh, a.g.e., c.VI, s.275
49
Allah’a yemin ederim ki öyle değildir.” İbn-i Miskeveyh bu ifadesiyle övgü
konusunda kendisine gelebilecek eleştirilerden kurtulmak istemiştir. Özellikle 323 ile
355 yılları arasında geçen olayların anlatımında İbnu’l-Amid, yazar tarafından
kaynak olarak alınmıştır.143 Yazar İbnu’l-Amid’den naklettiği bir olayı şu şekilde
anlatıyor: “Ebu’l-Fazl İbnu’l-Amid şöyle anlatıyor: Ben ve Rüknüddevle askerlerle
beraber o kadar darlık, erzaksızlık ve yemsizlikle (hayvanlar için) karşı karşıya
kaldık ki benzeri görülmemiştir. Çevremizi Kürtler kuşatmıştı ve kimse karargahtan
dışarı çıkamıyordu. Gerek erzakı gerekse hayvanlar için yemi ancak Kürtler’den
satın alma yoluyla elde edebiliyorduk. Kürtler, daracık torba ve herhangi bir kapla un
getirip istedikleri fiyatlarla bize satıyorlardı. Alıp da içini boşalttığımızda ancak
kabın üstünde görülen kısmın un olduğunu kalanınınsa toprak olduğunu görürdük.
Üstte olan az miktardaki un da toprağa karışmış olduğundan hiçbir işe yaramazdı.
Arpa ve buğday konusunda da böyle yaparlardı. Bunların bunun gibi pek çok hileleri
vardı”144
Yazarın yararlanmış olduğu Vezir Mühellebi ve Vezir İbnu’l-Amid, devlette
üst düzeyde göreve sahip kimselerdir ve dolayısıyla siyasi kişiliğe sahiptirler. İbn-i
Miskeveyh’in, onlarla olan samimiyetinden kaynaklanan bir güven duygusuyla
hareket ettiği ve onlardan almış olduğu haberleri bu duygu ve düşüncelerle naklettiği
dikkate alınırsa bu anlatımlara objektif tarihçilik açısından dikkatle ve şüpheyle
yaklaşmak gerekmektedir. Çünkü genelde İslam coğrafyasındaki tarihçiler özellikle
saray eşrafından olan kimselere uzak durmuşlardır. İslam düşünce tarihine bir
bakılırsa ilim adamlarının ileri gelenlerinin bunu bir prensip haline getirdikleri
görülür. Hatta İslam fıkıhçılarının kendilerine verilmek istenen kadılık görevlerini
reddettikleri ve bunun yüzünden işkenceye uğradıkları bilinen bir gerçektir. 143 Meliha Rahmetullah, “el-Müerrihu İbn-i Miskeveyh”, Müerrihu’l-Arab,c.XL, Bağdat 1989, s.194 144 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.VI, s.140-141
50
İbn-i Miskeveyh’in saraya yakın duruşu kaçınılmaz bir şekilde eserine politik
bir renk katmıştır.145 İbn-i Miskeveyh’in Tecaribu’l-Umem’in yazılmasında
başvurduğu ikinci grup kaynaklar ise, eserlerini okumuş olduğu Taberi ve Sabit b.
Sinan’dır. 146
Yazar, eserinin büyük bir bölümünde Taberi’nin Tarihu’r-Rusul ve’l-
Mülûk’ünden faydalanmıştır. Taberi’nin tarihini hicri 37-302 tarihleri arasında
geçen vakaların anlatımında periyodik olarak kullanmıştır. Muktedirbillah’ın
saltanatından itibaren 295/908-340/952’ye kadar ki kısımda ise Sabit b. Sinan’ın şu
anda mevcut olmayan et-Tarih’inden faydalanmıştır.
İbn-i Miskeveyh’in eserindeki bilgilerle Taberi ve Sabit b. Sinan’ın
aktardıklarını karşılaştırırsak arada büyük bir benzerlik olduğunu görürüz. Hatta
bilgilerin birbirleriyle olan benzerliğinden yola çıkarak nerdeyse tamamen bu
kaynaklardan aktarılmıştır bile diyebiliriz. Yazar, bu eserlerden haberleri naklettikten
sonra kendisi olayların meydana geliş sebebini açıklama yoluna gitmiştir.
Vereceğimiz karşılaştırmalı metinlerden de anlaşılacağı üzere İbn-i Miskeveyh,
Taberi’den bolca faydalanmıştır ama bu bilgileri ondan aldığını belirtmemiştir.
Ayrıca Taberi’den yaptığı alıntılarda, bazen Taberi’nin kaynak belirterek aktarmış
olayları kendisi kaynak belirtmeden direk almıştır.147
Tecaribu’l-Umem’de dikkat çeken bir başka özellik, yazarın hicri üç yüz kırk
tarihinden itibaren aktardıklarının kendi duyum ve gözlemleri olduğunu belirtmesine
rağmen hicri 351 yılına ait kendisinin naklettiği bir olayın anlatımının Zehebi’nin
145 Tarif Khalidi, Arabic Historical Thought in The Classical Period, New York 1994,s.171; Badruddin Bhat, “Miskawaih as an Historian”, The İslamic Quarterly, c.XXXIII/2, London 1989, s.134 146 M. S. Khan, “The Use of Letters and Documents in The Contemporary History of Miskawaih”, The İslamic Quarterly, c.XIV/1, London 1970, s.45 147 bkz.153.ve 155. dipnotlu metinler.
51
“Tarihu’l-İslam” isimli kitabında Sabit b. Sinan kaynak gösterilerek anlatılması ve
iki metin arasında anlatım yönüyle büyük benzerlik arz etmesidir.148
148 bkz.157. ve 158. dipnotlu metinler.
52
TABERİ
هل لك فى امر: لمعاويةقال ا ●
اعرضه عليك ال يزيدنا اجتماعا و ال
عمرو بن (قال. يزيدهم اال فرقة؟ قال نعم
نرفع المصاحف ثم نقول ما فيها ) العاص
فإن ابى بعضهم ان . حكم بيننا و بينكم
بلى نقبل ما : يقبلها وجدت فيهم من يقول
فيها رفعنا هذاالقتال عنا و هذه الحرب
فرفعوا المصاحف . حينالى اجل او الى
هذا آتاب اهللا عز و : بالرماح و قالو
149...جل
● ذآر الخبر عما آان فيها من االحداث
فمن ذلك وفات سليمان بن عبدالملك،
توفى فيما حدثت عن حشام، عن ابى
رض قنسرين يوم مخنف بدابق من ا
الجمعة لعشر ليال بقين من صفر، فكانت
واليته سنتين ثمانية اشهر اال خمسة
150...ايام
149 Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c.V, s.48 150 a.g.e, c.VI, s.546
İBN-İ MİSKEVEYH
قال نرفع):عمرو بن العاص( قال ●
رماح ثم نقول ما فيها المصاحف على ال
فإن ابى بعضهم اال قال . بينكمو حكم بيننا
ال نقاتل حتى ننظر : وجدت فيهم من يقول:
قالوا مالحكم القران فتقع بينهم الفرقة وان
را فعنا هذه باجمعهم نقبل حكم القران
151الحرب و دافعناه الى اجل
● يوموفيها توفى سليمان بن عبدالملك،
فكان ،ن من صفرالجمعة لعشر مضي
152...خالفته سنتين و سبعة اشهر
151 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.II, s.8 152 a.g.e, c.II, s.550
53
و فيها ولى يزيد بن عبدالملك بن ●
مروان و آنيته ابو جالد وهو ابن تسع و
. عشرين سنة فى قول هشام بن محمد
و فى هذه اسنة قتل : قال ابو جعفر
153...شوذب الخارجى
فمن ذالك ما آان من قدوم رسول ●
عمرو بن الليث الصفار براس رافع بن
هرثمة فى يوم الخميس الربع خلون من
المحرم على المعتضد فامر بنصبه فى
المجالس بالجانب الشرقى الى اظهر ثم
تحويله الى الجانب الغربى و نصبه
هنالك الى الليل ثم رده الى دار السلطان
خلع على الرسول وقت وصوله الى و
154...المعتضد بالراس
153Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c.VI, s.574 154 a.g.e, c.X, s.51
و فيها ولى يزيد عبدالملك الجالفة و ●
آنيته ابو جالد وهو ابن تسع و عشرين سنة
و فيها قتل شوذب . فى قول هشام بن محمد
155...الخارجى
و فيها قدم رسول عمرو بن الليث ●
الصفار براس رافع بن هرثمة فى المحرم
فامر المعتضد برفعه و نصبه فى الجانب
الشرقى الى اظهر ثم تحويله الى الجانب
الغربى الى الليل ثم رده الى دار
156...السلطان
155 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.II, s.550 156 a.g.e, c.V, s.2
54
فمن ذالك ما آان من توجيه محمد بن ●
ج ابنه المعروف بابى المسافر ابى السا
الى بغداد رهينة بما ضمن للسلطان من
الطاعة والمناصحة فقدم فيما ذآر يوم
الثالثاء لسبع خلون منالمحرم منها معه
هدايا من الدواب والمتاع وغير ذالك
157...والمعتضد يومإذ غاءب عن بغداد
157 Taberi, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, c.X, s.56
● فيها وجه محمد بن ابى الساج ابنهو
المعروف بابى المسافر الى بغداد رهينة
بما ضمن له من الطاعة والمناصحة فقدم
في المحرم منها معه هدايا والمعتضد
158...غاءب
158 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.V, s.6
55
SABİT b. SİNAN
و دجلت الروم: ن سنانقال ثابت ب ●
عين زربة مع الدمستق فى ماءة وستين
الفا و هى فى سفح جبل مطل عليها،
فصعد بعض جيشه الجبل، و نزل هو
على بابها، واجذوا فى نقب الصور،
فطلبوا االمان، فامنهم، و فتحوا له،
فدخلها و قدم جيشا منهم، و نادا بان
. يخرج جميع من فى البلد الى الجامع
- و آانو ستين الفا-لما اصبح بث رجالهف
فكل من وجوه فى منزله قتلوه، فقتلوا
عالما ال يحصى ، و اخذوا جميع ما آان
و آان من جمله ما اخذوا اربعون . فيها
من - لعنه اهللا–و قطع . الف رمح
حوالى البلد اربعين الف نخلة، و هدم
من آان فى : و نادى. البيوت و احرقها
ذهب حيث شاء، و من امسى الجامع فلي
فيه قتل، فازدحم الناس فى ابوابه، و
جماعة ومرا على وجوههم حفاة مات
عراة ال يدرون اين يذهبون، فماتوا فى
الطرقات جوعا و عطشا، واخرب
السور والجامع، و هدم حولها اربعة و
خمسين حصنا، اخذ
İBN-İ MİSKEVEYH
●و فيها ورد الروم عين زربة فى ماءة
وستين الفا و هى فى سفح جبل والجبل
مطل عليها فلما جاءه الدمستق فى هذا
الجمع العظيم انفذ جيشه الجبل و نزل هو
على بابها و انه قد اجذ فى نقب السور
طلبوا منه االمان فامنهم و فتحوا له باب
المدينة فدخلها قدم على اعطاءهم االمان
يخرج اول الليل بان فنادى فى البلد من
جميع اهله الى المسجد الجامع فلما اصبح
انفذ رجالته فى المدينة وآانوا ستين الف
رجل وآل من وجدوه فى منزله قتلوه
فقتلوا عالما من الرجال و امر بجمع ما فى
البلد من السالح فجمع اربعون الف رمح
من النحل فقطع نحو و قطع ما فى البلد
من حصل فى فى خمسين الف نخلة و نادى
ن المسجد الجامع من الناس بان يخرجوا ع
حيثالبلدالى
شاءوا وان من امسى ولم يخرج قتل
فخرج الناس مبادرين و تزاحموا فى
االبواب فمات بالضغط جماعة منالرجال
والنساء والصبيان ومروا على وجوههم
حفاة عراة
56
انتهى . ملة و منها بالسيفمنها باالمان ج
159...قول ثابت
159 Zehebi, Tarihu’l-İslam ve Vefayatu’l-Meşahiri ve’l-Alam, tahk: Ömer Abdusselam Tedmuri, 351-380 h., Beyrut 1989,s.8
ال يدرون الى اين يتوجهون فماتوا فى
الطرقات و من وجد فى المدينة اخر النهار
قتل واخذ آل ما خلفه الناس من امتعتهم و
اموالهم و هدم السوران اللذان علىالمدينة
و هدمت المنازل و بقى الدمستق مقيما فى
ن االسالم واحد و عشرون يوما و فتح بلدا
حول عين زربة اربعة و خمسين حصنا
منها اخذ منها بالسيف و منها
160...باالمان
160 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.VI, s.251-252
57
II-İBN-İ MİSKEVEYH’İN TARİH ANLAYIŞI
İbn-i Miskeveyh’in tarih anlayışını iyi anlayabilmek için onun düşünce
yapısına göz atmamız gerekmektedir. İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem gibi
değerli bir tarih kitabı yazmış olmakla birlikte daha çok bir ahlak filozofu olarak
bilinir. Yazmış olduğu “Tehzibu’l-Ahlak ve Tathiru’l-Arak” isimli eser, ahlak
felsefesi alanında yazılmış olan ilk sistematik eser olarak kabul edilir. Bu esere
baktığımızda yazarın varlık anlayışının ve ahlak öğretisinin ana temalarını
görebiliriz.
İbn-i Miskeveyh, kozmik varlık alanında tekamüle dayalı bir hiyerarşinin
mevcut olduğunu ve bu tekamül meydana gelirken oluşan varlık mertebelerinin,
birbirleriyle zincirin halkaları gibi geçiş ufuklarıyla bağlı olduklarını düşünüyor. Bu
tekamül cansız ve şekilsiz varlıklardan başlamaktadır, bunlar üreme duygusundan
yoksundurlar. Ardından şekilli fakat tohumsuz olan canlı bitkiler gelir. Sonra üreme,
neslini ve yavrusunu koruma, büyütme, acıyarak yuvasında barındırma ve üstünü
örtme duygusuna sahip olan hayvanlar gelir. Bu hayvanlarda kendi içlerinde
derecelenirler . Hayvanların en üstün dereceli olanları eğitilmeksizin insanı taklit
edebilen maymunlardır. Maymun, insana bakarak ve onun yaptığını yaparak, insanı
yormaksızın ve onun eğitmesine gerek duymaksızın, kendi kendini zekasıyla
eğitebilir. Burası hayvan ufkunun sonudur. Eğer o, bu sınırı geçer birazcık ilerlerse,
kendi ufkundan çıkar ve insan ufkuna girmiş olur. İnsan derecesine ulaşan varlık
bilgilere yönelir ve arzu duyar. İnsan Allah vergisi olan bu özelliklerini geliştirerek
yükselip ilerler ve kendi ufkunun sonuna varır. Kendi ufkunun sonunda melekler
58
ufkunun başıyla karşılaşır. İşte burası en üstün insan mertebesidir. Burada varlıklar
birleşir ve onların başı sonuna kavuşur.161
Filozof bu tekamül nazariyesini aslında Nübüvvet meselesini kendi felsefi
düşüncesine göre açıklamak için ortaya koyuyor. İbn-i Miskeveyh’in kozmik varlık
anlayışına dikkatlice baktığımızda bir döngüselliğin var olduğunu görürüz. Aynı
özellik kendisinin etkisi altında olduğu Farabi’de de vardır.162 Yazarın kozmik varlık
anlayışı ve ahlak öğretisi tarih anlayışına da yansımıştır. Bunları sırasıyla ele almaya
çalışacağız.
Tecaribu’l-Umem’in önsözüne bakarsak, İbn-i Miskeveyh’in tarih anlayışının
ana temalarını görmüş oluruz. Yazar, eserini yazmaya başlamadan önce kendi
dönemine kadar yazılmış olan ve kendisinin ulaşabildiği çoğu eseri okuduğunu ve bu
eserleri derinlemesine tetkik ederek bazı sonuçlar elde ettiğini söylüyor:
“Ümmetlerin haberlerini, meliklerin hayatlarını, şehirlerin haberlerini,tarih
kitaplarını derinlemesine okudum. Orada olaylarda aynısının tekrar etmeyeceği
kendisinden faydalanılacak tecrübeler buldum. Onların, aynen olmasa bile şeklen
meydana gelmesi beklenebilir. Örneğin, devletlerin başlangıcı, kral(lık)ların büyüyüp
gelişmesi, sonra refah içerisine girmesi, ardından bu durumun bir savurganlık haline
gelmesi, ardından bu durumun izmihlal ve zevali getirmesinin kaçınılmaz olmasını
gördüm.” 163
İbn-i Miskeveyh, yapmış olduğu tetkikler neticesinde tarihsel olaylar
arasında bir benzerlik keşfediyor. Tarihte meydana gelen olaylar mahiyet itibariyle
birbirinin benzeri olmasa bile şekil itibariyle birbirlerine benzemektedirler. Yani,
tarihte bazı sebeplere bağlı olan bir çeşit döngüsellik vardır. Yazar, buna devletlerin
161 İbn-i Miskeveyh, Tehzibu’l-Ahlak, s.,68 162 Farabi, el-Medinetü’l-Fazıla, çev. Nafiz Danışman, İstanbul 1956, s.22 163 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c. I, s.1
59
kuruluş ve yıkılışlarındaki ortak noktaları zikrederek örnek veriyor. Devletler ilk
önce kurulurlar sonra büyüyüp gelişirler ardından refah dönemi gelir. Bu refah
dönemindeki yaşayış şekilleri zamanla savurganlığa dönüşür ve bu durum da
zamanla yıkılışı beraberinde getirir.
İbn-i Miskeveyh tarafından devletlerin canlı bir organizma gibi doğup
büyüdüklerinin ve sonra da öldüklerinin söylenmesi çok dikkat çekici bir durumdur
ve aynı zamanda bu düşünce kendisinin tekamül nazariyesindeki varlık dairesinin
izlerini de taşır. Bir başka dikkat çekici nokta tarihte buna benzer görüşlerin çok
sonraları ortaya atılması ve bu fikirlerin babalarının onlar olarak kabul edilmesidir.
İslam dünyasında İbn-i Haldun (1332-1406) tarafından batıda da on sekizinci
yüzyılda İtalyan filozof Giambattista Vico (1668-1744) tarafından dile getirilen
tarihi olayları bir organizma yapısıyla karşılaştırma ve bunların belli bir döngüsel
süreçte devinip durmaları düşüncelerinin164 esas kaynağının İbn-i Miskeveyh
olduğunu söylemek daha doğru olur.
İbn-i Haldun Mukaddime’sinde devletlerin geçirmiş olduğu aşamalarla ilgili
benzer şeyler söylemektedir. İbn-i Haldun’a göre, insanın tabii ömrü 120 yıldır, kırk
yaş olgunlaşma yaşıdır. Yani olgun bir insan kırk yılda yetişir. Öyleyse yüz yirmi
yılda üç olgun-üç batın insan yetişir. Kırk yıl içinde bir nesil yok olup gitmekte ve
düşkünlüğün ne olduğunu bilmeyen bir başka nesil yetişmektedir.
Bir devletin ömrü üç batını geçmez. Çünkü, devleti kuran ilk nesil,
bahadırlık, atılganlık, ululuk gibi özelliklerine sahiptir ve bu özelliklerini korurlar.
Kılıçlarının çalım yerleri keskin olur, bundan dolayı diğer kavimler onlardan korkar
ve onlara yenilirler. İkinci batın gelince devleti hazır olarak bulur. Refah ve huzur
164 Özlem, Tarih Felsefesi, s.31
60
içinde yaşar ve bolluğa alışır. Bu nesilde şeref bir şahısta toplanır (yani devleti bir
kavim kurar ama sonra onun başına bir kişi geçer ve yetkiyi kendi elinde toplar).
Bunun tesiriyle kalanları devleti koruma hususunda tembelleşirler. Bu nesil
başkalarına galebe çalamaz ve hakir düşer ve düşkünlüğe, boyun eğmeye alışırlar.
Fakat yine de devleti kendileri kurmasalar da hangi zorluklarla kurulduğunu
bildikleri için asabiyet ve şerefi bırakmazlar. Üçüncü batına gelince, bunlar rahat
yaşamaya alıştıkları için devletin korumasına muhtaç olurlar artık mücadele azmi
ortaya koyamazlar. Bunlar giyim kuşamlarında, atlara binmek ve güzelce süngü
kullanmak hususlarında askere benzeseler de, gerçekte bunlar atların üzerinde
kadınlardan da korkaktırlar. Düşman üzerlerine yürüdüğünde karşı koymaktan
acizdirler. Artık Allah büsbütün yıkılmasını irade edinceye kadar devlet bu hali üzere
devam eder.165 Yani anlaşılan bir devletin ömrü üç batın sürer, doğar, büyüyüp
olgunlaşır, sonra da ihtiyarlayıp çöker. Devletlerin ortalama ömürleri yüz yirmi
yıldır.
Vico’da insanoğlunun tekamülünü –evrensel olarak- üç çağa ayırır: Tanrılar
çağı, kahramanlar çağı ve insanlık çağı. Tüm bu çağlar tarihin akışı içinde kendi
dönenip dururlar. İnsanlar önce zorunluluğu tanırlar;sonra yararlıyı, hoşu, kendilerine
uygun olanı ve giderek lüksü öğrenirler; en sonunda baştan çıkarlar ve kendi tözlerini
tüketip giderler. 166
Bu görüşlerle İbn-i Miskeveyh’in bir devletin kuruluş ve yıkılışı sırasında
geçirmiş olduğu evreleri anlatırken söyledikleri arasında büyük benzerlik dikkat
çekmektedir.
165 İbn-i Haldun, Mukaddime, s.434 166 Özlem, Tarih Felsefesi, s.233
61
İbn-i Miskeveyh, Tehzibu’l-Ahlak’ında varlıkların mertebelerini anlatırken
bu varlık mertebelerinde hangi tür canlıların yer aldığını da örneklerle izah ediyor.
Örneğin, hayvan ufkunun sonu ile insan ufkunun başı arasında insandan çok az bir
farklılığı bulunan maymunlar yer almaktadır.
İnsanları da varlık silsilesinde derecelendirirken enteresan yorumlar getiriyor.
Yazar şöyle diyor :“Hayvan ufkunun sonuyla birleşen insan ufkunun ilk derecesinde,
medeni dünya dışında kuzey ve güney bölgelerinde yaşayan insanlar yer alır. Ye’cuc
ve Me’cuc ülkesinden, Türklerin ötesindekilerle, zenciler ve onlara benzeyenler çok
az bir üstünlükle maymunlardan ayrılan toplulukları meydana getirirler. Sonra
bunlarda orta bölgelere doğru gidildikçe ayırt etme ve anlama gücü gelişir. Zeka,
çabuk kavrama, ve faziletleri kabul etme özellikleri ortaya çıkar.”167
Burada dikkati çeken şey medeni dünyanın merkezine kendi yaşadığı bölgeyi
koymasıdır. Bu da tabi ki kendisinin tarihi vakaları yorumlamasına etki edecektir.
Çünkü bir filozofun bir kitabındaki yazdıklarıyla diğer kitabında yazmış oldukları
arasında mutlaka düşünce bağlamında bir bağlantı vardır ve birbirlerinden tamamen
bağımsız olmaları imkansızdır.
Bu görüşe neredeyse harfiyyen uyan bazı görüşleri İbn-i Haldun’da da
görmekteyiz. İbn-i Haldun’a göre yeryüzünün mu’tedil iklime sahip olan orta
bölgeleri gelişmiş mamur bölgelerdir. Çok soğuk olan kuzey ve çok sıcak olan
güney bölgeleri ise gelişmemiştir. Hüner ve sanatlar, güzel yapılar ve giyimler,
yiyecek maddeleri ve meyveler yeryüzünün orta bölgesinde toplanmıştır. Bu bölgede
yaşayan kişiler, tenleri, renk, çehre, ahlak ve dinleri gibi cihetlerden olan yüksek
167 İbn-i Miskeveyh, Tehzibu’l-Ahlak, s.49-50
62
özellikleri ile başka iklimlerin ahalisinden ayrılmışlardır. Peygamberler de ancak bu
iklimlerin kişileri arasından seçilerek gönderilirler.168
İtidal bölgesinden uzakta yaşayanlarsa, bunlar, her iş ve hallerinde itidalden
uzaktadırlar. Yapıları çamur ve kamıştandır. Yemekleri darı ve ottur. Kılık ve
ahlakları dilsiz hayvanların kılık ve ahlakına yakındır. Bunların din ve iman
hususlarındaki durumları da böyledir. Peygamberlik nedir bilmezler hiçbir şeriatleri
yoktur.169
İbn-i Miskeveyh’in tarih anlayışında dikkati çeken bir başka husus, onun
geçmişten intikal eden efsanevi anlatımlara ve hurafelere karşı elemeci bir yaklaşım
sergilemesidir. Yazar okumuş olduğu eserlerde bir çok efsane ve hurafe görmüştür.
Yazara göre bunlar insanın uyumak için dinleyebileceği masallardır ve kesinlikle
tarih kitaplarına alınmamalıdır . Bu düşünceyle hareket eden yazar eserine bu tür
haberleri İran tarihi ile ilgili olarak aynı hassasiyeti göstermemekle birlikte almamış
ve bir elemeye tabi tutmuştur. Bu görüşten yola çıkarak İbn-i Miskeveyh’in rasyonel
bir tarih anlayışını yakalamaya çalıştığını söyleyebiliriz.
Ayrıca İbn-i Miskeveyh, şehirlerin imarında, yöneticilerin, askerlerin
niyetlerinin ıslahında, harp hilelerinde, düşmanlara karşı hazırlanan ve sahibine geri
dönen tuzaklardaki siyaseti gördüğünü belirtiyor.170
İbn-i Miskeveyh’e göre, tarihi çok dikkatli bir şekilde okumalı, öğrenmeli ve
iyice tetkik etmeliyiz. Madem tarihteki olayların gelişimi şekil olarak birbirine
benzemektedir. Bizler de tarihi iyice inceledikten sonra bu şekilleri meydana getiren
ve olayların içinde gizli olan temel esasları tespit ederek geleceğimize yön
verebiliriz. Yazara göre vezirlerin, askeri erkanın, kendisine siyaset ve harp isnad 168 İbn-i Haldun, Mukaddime, s.194 169 a.g.e, s.195 170 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.I, s.2
63
edilen kişilerin işleri ve olaylar neticesinde nasıl harplerin meydana geldiği bilinirse,
elinde geçmişle ilgili böyle misaller bulunursa sonradan gelenler için geçmişin
tecrübesi kendisine örnek olur ve o tecrübeyi kendisine kılavuz yapar. Böylece
gelecekte meydana gelecek olayları tahmin edebilir ve ona göre tedbirini alır.
Dünyanın işleri müteşabihtir ve onların halleri mütenasiptir. İnsan bu örnekleri
muhafaza ederse onu tecrübe etmiş gibi olur.
Eğer bizler bu gizli prensipleri keşfedersek kazançlı çıkarız. Filozof, bu temel
prensipleri dikkate almanın önemli olduğunu belirtiyor. Kim bu geçmişin
tecrübelerini dikkate almazsa ve onları düşük görürse o zaman aynı aşamaları kendisi
de yaşamak zorunda kalır.171
Tecaribu’l-Umem’de dikkat çeken bir başka husus, peygamberlerin
mucizelerine yer verilmemesidir. Bu durumu İbn-i Miskeveyh, peygamberlerin
mucizelerinin insan tecrübesi içerisinde zikredilemeyeceğini söyleyerek açıklıyor.
Yazarın amacı insani alanda meydana gelen tecrübeleri ele almaktır. Peygamberlerin
hayatları mucizevi olduğu için onları insanların kendilerine örnek alabilmeleri
imkansızdır. Bunun için Hz. Muhammed (s.a.v)’ de dahil olmak üzere
peygamberlerin hayatı bu eserde incelenmemiştir. Sadece Hz. Peygamberin yapmış
olduğu savaşlarda insani anlamda meydana gelen tedbir ve hileleri ele almak
amacıyla Hendek savaşından itibaren peygamberin hayatını kısaca işlemiştir.172
Ancak tekamül nazariyesine inanan ve insanların peygamberliği kesbedebileceğini
kabul eden bir filozofun peygamberlerin hayatını esere almaması biraz çelişik bir
durum olarak dikkat çekmektedir.
171 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.I, s.3 172 a.g.e, c.I, s.136
64
Yazar saymış olduğumuz düşüncelerden yola çıkarak bu eseri kaleme
almıştır. İbn-i Miskeveyh diyor ki: “İnsanların çoğu ondan faydalansın, yöneticiler
haz alsın veya dünya işlerinde vezirler, askeri erkan, şehirlerin yöneticileri, toplumda
muteber olanlar, insan tabakasının üstündekiler kıstas alsınlar diye bu kitabı
topladım ve onu Tecaribu’l-Umem diye isimlendirdim.”173
İbn-i Miskeveyh’in eserini Nuh tufanıyla başlatmasına rağmen bu konudan
ve peygamberlerin hayatlarından hiç bahsetmemesi, başka milletleri İranlılarla olan
ilişkileri açısından ele alması, kitabını İran’ın ilk kralının Uşhanc olduğunu
söyleyerek başlatması, benimsemiş olduğu prensibin zıddına ona ait efsanevi
anlatımlara baş vurması ismini her ne kadar Tecaribu’l-Umem (Toplumların
tecrübeleri) olarak koymuş olsa da yazarın esas amacının İran merkezli milli bir
tarih yazmak olduğu izlenimini uyandırmaktadır. Kendisinin Büveyhiler’in
hizmetinde bulunması, saray eşrafıyla arasının iyi olması ve eserini Adududdevle’nin
hizmetinde çalışıyorken ele alması bu düşünceyi kuvvetlendirecek unsurlardır.
Ayrıca Tehzibu’l-Ahlak isimli eserinde kozmolojik varlık mertebelerini ele alırken
söylemiş olduğu “medeni dünyaya mensup insanlar dünyanın orta bölgelerde
yaşamaktadırlar. Bu bölgenin kuzeyiyle güneyinde yer alan bölgelerin insanları ise
hayvan ufkundan biraz yukarda yer alırlar ve maymunlardan çok az bir farkla
ayrılırlar.” sözü tarihi ele alırken İran ve civarını hangi bakış açısıyla
değerlendirdiğinin ip uçlarını vermektedir.
Aktarmış olduğu vakaları ele alış şekline bir göz atacak olursak: Yazar, ilk
önce olayın nerede, ne zaman ve ne şekilde meydana geldiğini söylemiş ve hemen
173 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.I, s.6
65
bunun ardından olayların meydana geliş nedenlerini ortaya koyma amacına dönük
olarak tahlillere girişmiştir.
315 senesi
İbn-i Ebi’s-Sac’ın Karmati ile olan vakası. Düşmanı hor görüp ihtiyatı ihmal
ettiği için esir edilmesi, esir edildikten sonra başına gelen vakalar ve nihayet
katledilmesi.
318 senesi
Bu sene hassa piyadesi mahv ve helak oldu. Helak olmalarının sebebi
Hassa piyadesinin her işe burun sokmaları haddini aştı. “İktidardan
indirildikten sonra Muktedir’in hilafet merkezine tekrar getirilmesini biz sağladık”
diye küstahlık göstermeye ve bu konuda aşırıya gitmeye başladılar. Masrafları
ağırlaştı, masrafları arttıkça istekleri arttı, gürültüleri çoğaldı, tecavüz sataşmaları
ileri derecelere vardı. Bunların aylıkları 130 000 altına kadar ulaşıyordu. Tesadüf
olarak o sırada süvariler de bayrak açtılar ve erzak talep ettiler. Piyadeler bunlarla
çatıştı ve bir çok adam öldürdüler. Sultan, mal piyadelere harcanıyor diye süvarilere
karşı mazeret beyan etti. Bunun üzerine süvariler piyadelerle çatışmaya girip onları
sultan sarayından kovdular.174 Sonra Muhammed b. Yakut atına bindi ve piyadelerin
Bağdat’ta oturmamalarını ilan etti...
İbn-i Miskeveyh’in eserinde dikkat çeken unsurlardan bir tanesi de Büveyhi
sultanlarına karşı olan aşırı derecedeki muhabbeti ve övgü dolu sözleridir. Yazar bu
174 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.V, s.330
66
tutumu yüzünden eleştiri konusu olmuştur. Buna Büveyhi Devleti’nin kurucusu
İmaduddevle’den bahsederken kullandığı ifadeleri örnek verebiliriz:
321 senesi
Ali b. Büveyh’in (Ali b. Büveyhi İmaduddevle :Büveyhi Devleti’nin
kurucusu) valiliğini yerine getiren sebep ve kalanlarının vazifeleri başına varmadan
azledilmeleri.
Ali b. Büveyh’in yükselmesine ve eriştiği dereceye çıkmasına sebep, tabii
olan cömertliği ve kalbinin genişliğidir. Bu büyük ahlâka bundan daha yüce bir ahlâk
eklenmişti ki o da onda bulunan tam şecaattir. Bütün bunlara bir takım güzel
tesadüfler ve uğurlu talih de eklendi. Ahitnamesini aldı ve Rey’e vardı. Ve böylece
padişahlığının ve iktidarının ilk basamağı olan valiliği elde etti. Halbuki Ali b.
Büveyh’le birlikte bir çok komutan da Rey için ahitnamelerini alarak yola
çıkmışlardı ama hepsi göreve başlayamadan azledilmişlerdi.. Bu işler için Allah’ın
kaza ve kaderinden sonra Ali b. Büveyh’in cömertliğinden ve kalbinin genişliğinden
başka bir sebep bilinmiyor.175
324 senesi
Ebu’l-Hüseyin Ahmet b. Büveyh’in başına gelen vaka cereyan etti.
Hıyanetin ve ahdi bozmanın akıbeti.
Ebu’l-Hüseyin Ahmet b. Büveyh gençliğinden ve tecrübesizliğinden dolayı
katibine uydu. Dinin ve mürvetin icab ettiği şeyden ayrıldı. Askerinin şanlı olanlarını
175 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.V, s.436
67
topladı ve isyan etti... Ali b. Büveyh ihtiyatı elden bırakmadı askerlerini öldürdü ve
Ahmet b. Büveyh’i esir etti. 176
İbn-i Miskeveyh’in eserini değerli kılan ana özellik, ülkenin içerisinde
bulunduğu durum hakkında kendisinin birikimine ve gözlemlerine dayanarak
yapmış olduğu değerlendirme ve yorumlardır. Yazar, objektif ve rasyonel bir
anlayışla ülkenin sosyo-ekonomik durumunu anlatmış ve bu durumun ileride nasıl
sonuçlar doğurabileceğini söylemiştir. Ve geçen zamanla birlikte İbn-i Miskeveyh’in
haklılığı ortaya çıkmıştır.
Büveyhi Devleti’nin kurucusu olan İmaduddevle Ali b. Büveyh ülkenin
iktisadi politikasını tımar sisteminin üzerine oturtmuştu. İmaduddevle, topraklara el
koyarak bunları maaş karşılığı olmak üzere subaylarına tımar olarak veriyordu.177 Bu
politika devletin ilk yılları için güzeldi. Çünkü hazinenin yükünü hafifletiyordu.
Ama bu durum zamanla işlerin kötü gitmesine, ardından gelen hükümdarların
işlerinin bozulmasına neden oldu hatta Büveyhi Devleti’nin yıkılmasının başlıca
nedeni bu oldu bile denebilir.
İşte İbn-i Miskeveyh, bu durumu kendi eserinde çok güzel bir şekilde izah
ediyor:
334 senesi
“Bu tedbirin (maaşların ödenmesi için oluşturulan ikta sisteminin)
memleketin harabesinden, askerin bozulmasından ibaret olan neticesi:
Her hangi bir tedbir eğri bina edilirse bu eğrilik ilk anda hissedilmezse de
uzun zaman sonra ortaya çıkar. Bunun benzeri şudur: Bir kimse caddeden biraz
saparsa başlangıçta bu kişinin sapması ortaya çıkmaz. Fakat uzun süre yürüyünce,
176 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.V, s.585 177 Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Komisyon, c.V, İstanbul 1987, s.520
68
caddeden uzaklaşmış olur. Yürüyüş uzadıkça caddeden uzaklaşma o oranda artar.
Hatası ve ortaya çıkan fark açık bir şekilde belli olur.
Bu hatanın keyfiyeti şudur: Sevad nahiyelerinin ekserisi harap olduğu ve
geliri azaldığı halde gerekli yatırımlar yapılmadan ikta haline getirildi. Sonra vezirler
de ikta sahiplerinden rüşvet alıp onlara müsamaha ettiler. Bazı iktalar hakkında
hediye (rüşvet) aldılar. Bazıları hakkında ise şefaat kabul ettiler. Şu halde bu iktalar
yüksek fiyatlarla sahiplerinin ellerine geçtiler. Kıtlık yılları geçerek nahiyeler
gelişince galleler de arttı. Bu durumda bu iktaların bazılarının gelirleri arttı ve ürün
fiyatları da düştü. Bu durumda da bazı iktalar iyi gelir getirmemeye başladılar.
(biliyoruz ki, bu iktalar askerlere verildikleri dönemlerde mevcut olan kıtlıktan
dolayı fiyatlar son derece yüksekti.) kazançlı çıkanları ellerindeki iktalara sımsıkı
sarıldılar. İktalarından kazanamayanlar ise, onları reddedip bedellerini aldılar. Bu
suretle onların da zararları kapandı. Fakat yara büyüdü. Hatta, askerlerin, iktalarını
tahrip edip iade ederek, ona bedel olarak istedikleri yerden bir başkasını alıp kazanç
temin etmeleri adet oldu. İade edilen iktalar öyle adamların idarelerine verildiler ki
bunların maksatları ne buldularsa onu alıp bir kısmıyla hesap kapatmaktı yoksa iktayı
imar etmek değildi. Sonra bu iktalar birbirine karışmış bir hale gelince, ikta sahipleri
bunlara tekrar dönerler, yıkım ve dağılmanın son derecesine varmış olan bu
iktalardan ne kaldıysa onları ikta suretiyle tekrar kendilerine alıyorlardı.
Seneler geçtikçe re’sü-mal (asıllar) eriyip bitti.Eski bolluk kalmadı.
Sevadlarda mesalih bozuldu. Çiftçilere darlık çöktü, halleri zayıfladı. Bundan dolayı
kimisi memleketini terk edip kaçtı kimisi zulme ve haksızlığa sabretti. Kimisi de ikta
sahibinin şerrinden emin olmak ve ona uymak için zayiasını ona teslim edip rahat
etti. Mamur yerler harap oldu, divanlar kapandı. Katiplik ve amillikten eser kalmadı,
69
bu hususlarda mahir kimseler öldü. Bu işleri bilmeyen bir nesil yetişti. Bunlardan biri
kâtiplik veya amillikten bir işin başına gelirse, o işin yabancısı ve o işte yaya olduğu
görülürdü. İkta sahipleri, ihtimamlarını uşakları ve vekilleri vasıtasıyla kendi
nahiyelerinin tedbirine hasretmişlerdi. Bunlar, ellerinden geçeni zaptetmeyi,
maslahatı ve iktaı verimli kılmanın yollarını bilmezlerdi. Mallarını çeşitli oyunlarla
başkasına ikta ederlerdi. İkta edenler eksilen mallarını, muktaları müsadere ve
muamelede onlara haksızlık etmekle telafi ederlerdi.
Nahiyelerin mesalihine bakanlar, nahiyeler sultanın elinden çıktığı için
ortalıktan çekildiler (karışmadılar) Nahiyelerin yönetimi şundan ibaret kaldı:
Nahiyelerin ihtiyacını tahmin ve buna göre ikta sahiplerine taksitler ilzam edilir,
bunlar o taksitleri ödemezler (ertelerler) öderlerse de bu mala hıyanet edilir yerine
sarf edilmezdi. Nazırlar, olaya önem vermez oldular (olayların üzerinde durup
dikkatle inceleyerek gerekli tedbirleri almaz oldular).
Zira bunların niyetleri, kolay geleni alıp güç olanı bırakmak, sultandan yeni
taleplerde bulunmak ve ellerinde harap olan iktaları iade etmekti. Her nahiyenin
idaresi , Deylem havaslarından ileri gelen birisine verilmiş olup o adam o nahiyeyi
kendisine mesken ve arpalık edinmişti. Bu Deylemler'in yanına da hain mutasarrıflar
toplanmış olup bunların maksatları şuydu: Böyle giderle işlerini yürütmek ve bu
senenin taksidini öbür seneye atmaktan ibaretti.
İktaların haricinde kalan nahiyeler ise, devlet ricalinden iki tayfaya akt edildi.
Birincisi askerlerin ve kumandanların büyükleri, ikincisi ise derrace (cübbe) sahipleri
ve mutasarrıflardı.
Kumandanlara gelince bunların mal toplamak, kazanç elde etmek, mezalim
davasında bulunmak, taahhüdatının eksiltilmesini istemekten başka bir maksatları
70
yoktu. Bunlar sıkıştırılırlarsa o saat düşman olurlar, malları çoğalıp araları açılırsa
isyan bayrağını kaldırırlar, eğer müsamaha edilirlerse tamahları daha ziyade artar ve
hiçbir zaman durmazlardı.
Derracalılara gelince, bunlar, sultandan ödetmek ve mal çekmek için ona hile
yapma yolunu daha iyi bilirler, her biri başkasına nasıl muamele edildiğine dikkat
ederler, rüşvet verirler ve her türlü çareye baş vururlardı. Bu nedenle hepsine aynı
şekilde muamele edilirdi.
Aradan seneler geçti, bunlar her biri nahiyelerine sahip oldular ve idareleri
altında çalıştırdıkları kimselerle baş başa kaldılar. Bu memurlarından söz
geçirilebilecek gibi olanları, haline ve malına göre kimisi müsadere edildi. Kimisinin
vergisi (resm) değiştirildi, kimisinin vazifesi (salahiyeti) sınırlandırıldı. Kendisini
koruyabilecek derecede güçlü olanlarınsa vergileri hafifletildi ve buna karşılık olarak
ondan rüşvet alındı. Mültezim, onu, kara günleri ve sultanla yüz yüze gelme ve
zayıfları ezmek için kendisine yardımcı ittihaz etti. Bundan dolayı, divanlara kimse
müracaat etmez ve hiçbir amile (memur) kimse danışmaz, kimsenin şikayeti
dinlenmez ve hiçbir katibin nasihatine kulak asılmaz oldu. Zaminlerin muhasebesi,
asıl akdi ve tahsil edileni zikre inhisar etti. Raiyyeye nasıl muamele edildiği ve
onların içerisinde bulunduğu durumları, haksızlık veya iyilikle mi muamele edilip
edilmedikleri teftiş edilemez oldu. Harabiyetten korunmaya, harap olanı imara,
usulsüz vergi toplamalar, haksız müsadereler; hasılat üzerine herhangi bir hesaba
dayanmayan zamlar,harcamalarda aslı astarı olmayan bir takım giderler meydana
gelmeye başladı ve bunlara dikkat edilmez oldu.
Katiplerden birisi, bu hususlardan biri için bir şey söyleyecek olursa ve hali
vakti yerindeyse mali cezaya çarptırılır, belaya uğratılır, kökü kazılır ve katledilir,
71
sultan da o katibi az şey karşılığında feda ederdi. Eğer katip ihtiyaç içerisindeyse az
bir şeyle ağzı kapatılırdı. Katip de döner ve hasımdan yana olurdu. Lakin bundan
dolayı o katip kınanmaya layık değildir. Çünkü bu katip, korkuya uğrayınca sultanı
tarafından himaye olunmaz, söylediğinde sultanından yardım görmez.
Bunlar icmalen gelirlerin ziyanı hakkındadır., masraflara gelince; nafaka kat
kat artmış, divanların pazarları düşmüş, zimamlar bozulmuş ve diğer bir çok işler
vukua gelmiştir ki açıklaması uzun sürer. Birini söylersek diğerini söylemek gerekir.
Bundan dolayı sözü uzatmaktan kaçınıp işaret etmekle yetindik.
Sonra Muizzuddevle uşakları hususunda heva ve hevese uydu. Bunlara bol
bol iktalar verdi ve maaşlarına zam yaptı. Bunları mallandırmak hadem ve haşem
sahibi yapmak hususunu israf derecesine vardırdı. Bundan dolayı Muizzuddevle kara
gün için bir şey biriktiremedi ve hasılattan hiçbir şey arttıramadı. Masrafı günden
güne artmakta ve geliri azalmakta idi. Acziyet içerisinde olup gittikçe acziyeti müthiş
surette artmakta, bir sınırda durmamakta idi. Bu durum seneler geçtikçe
Muizzuddevle’yi, Deylemler'in istihkakları olan malları eksiltmeye mecbur etti.
Türklerin halleri iyi olduğundan Deylemler onları çekemez oldular. Nihayet
Muizzuddevle Türklere bağlanmaya ve Deylemler'e karşı onlarla kuvvetli kalmaya
mecbur kaldı.
Türklere itina neticesinde, Deylemler'in işlerini ihmal ettiği nisbette niyetler
bozulduğu gibi iki tayfa da bozuldular. Türklerin tamahları arttı ve dadandılar.
Deylemler ise fakr-u meskenette kaldılar. Bu türlü muamele, fitneyi hazırladı ve
Allah’ın iradesiyle yerlerinde zikredeceğimiz vakaların meydana gelmesine sebep
oldu.” 178
178 İbn-i Miskeveyh, Tecaribu’l-Umem, c.VI, s.136-140
72
İbn-i Miskeveyh’in ülkeyi yönetenlerin uygulamış olduğu iktisadi politikayı
değerlendirirken yapmış olduğu bu tespitler gerçekten onun, toplumun sosyo-
ekonomik yapısını çok iyi gözlemlediğini ve aksayan yönlerini tam bir isabetle tespit
ettiğini gösteriyor.
73
SONUÇ
İslam dünyasında tarihçilik Siyer ve Megazi yazıcılığı ile birlikte başlamış,
fetihlerin artmasıyla birlikte Fütûh kitapları yazılarak bu süreç ilerlemeye devam
etmiştir. Daha sonraları ise başka kültür ve medeniyetlerle karşılaşan Müslümanlar
gerek onlar hakkında bilgi edinmek amacıyla gerekse Kur’an’ın geçmiş ümmetlerden
bahsetmesi nedeniyle umumi tarihler yazmaya başladılar.
Müslüman tarihçiler, eserlerini oluştururken Hadis ilminde kullandıkları
rivayet ve sened metodunu kullanmaya devam ettiler. Geçmiş milletlere ait haberleri
kendilerine nasıl ulaştırılmışsa ve kitaplarda nasıl yazılmışsa aynen kendi eserlerine
aldılar. Bu yöntem aslında bir çok yönden faydalıydı. Olaylar bu şekilde yorumsuz
olarak nakledildiği için sonradan gelenler geçmişte yapılan işleri bütün sadeliğiyle
karşılarında hazır buluyorlardı. Bu avantajının yanında bu tip rivayetçi tarih
anlayışının beraberinde getirdiği bir çok sakıncalar da olmuştur. Tarihte gerçekten
yaşanmamış veya yaşanması mümkün olmayan bazı olaylara dair haberler kitaplara –
nasıl olduğu bilinsin veya bilinmesin- bir kere girdi mi artık hiçbir eleştiri
süzgecinden geçirilmediği müddetçe nesiller boyu aktarılmaya devam ediyordu.
Bu durum Müslüman tarihçilerin zayıf yönünü oluşturmuş ve bir çok
uydurma haber tarih kitaplarına girmiştir. Bu durumu farkına varan İbn-i Miskeveyh
tarih kitaplarından bu hurafe ve uydurma haberlerin temizlenmesi gerektiğini
söylemektedir. Hatta bu haberler herhangi bir şekilde nakledilmemeli ve sonraki
74
nesiller de bundan haberdar olmamalıdırlar. İşte bu düşünceyle yola çıkan İbn-i
Miskeveyh kendi eserinde tenkitçi ve elemeci bir tutum sergileyerek bu türden
uydurma haberleri yazmış olduğu kitaba almamıştır. İbn-i Haldun’da İbn-i
Miskeveyh’le aynı görüştedir. İbn-i Haldun’a göre ilk dönem İslam tarihçilerinin
üzerlerine düşen görev, kendilerine kadar ulaşmış olan tarihi olayları toplamaktı ve
onlar da bu görevi en güzel şekilde yerine getirmişlerdir. İlk dönem tarihçileri bu
haberleri toplamışlardır ama bu arada tarihte meydana gelmemiş veya meydana
gelmesi mümkün olmayan bazı olayları da eserlerine almışlardır. Veya almamış
olsalar bile bazı kıt fikirli kimseler veya art niyetli kimi kişiler bu tarihi haberlere
bazı uydurma rivayetler eklemişlerdir. Kendilerinden sonra gelen tarihçiler ise bu
olayların niteliğine bakmadan, herhangi bir değerlendirmeye tabi tutmadan bu
eserlerdeki haberleri olduğu gibi almış ve nakletmişlerdir. Bu da bazı uydurma
haberlerin gerçekmiş gibi nakledilmesine ve anlaşılmasına neden olmuştur.
Müslüman tarihçilerin bu vakanüvislik anlayışının bir kusur olduğu görüşünü
Şemsettin Günaltay da kabul ediyor. Müslüman tarihçilerin eleştirel bir düşünceyle
eserlerini ele almamaları onların içerisinde bulundukları ekonomik ve politik ortamla
ilintilidir. Yazar, Müslüman tarihçilerin yazım tarzı her ne kadar rivayete dayalı ve
eleştiriden uzak olsa da bunun genellenmesinin yanlış olacağını söylüyor. Çünkü
İbn-i Miskeveyh’in ve İbn-i Haldun’un eserlerinde eleştirel yaklaşımların hakimiyeti
dikkat çekmektedir.
Yazar M. Şemsettin Günaltay'ın da belirtmiş olduğu gibi Müslüman tarihçiler
içerisinde İbn-i Miskeveyh ve İbn-i Haldun eleştirel tarih anlayışının öncüleridirler.
İbn-i Haldun, eleştiriyi sistematik hale getirdiği, bunu da “Umran” diye
75
isimlendirerek tarihi vakaların tümüne uyguladığı ve de bir tarihçi olarak tanındığı
için daha çok meşhur olmuştur.
Bizim çalışmış olduğumuz Tecaribu’l-Umem ve Teakibu’l-Himem adlı eserin
yazarı olan İbn-i Miskeveyh ise daha çok bir Ahlak filozofu olarak tanınır ve
eserlerinin çoğunu Ahlak Felsefesi üzerine yazmıştır. Ahlak Felsefesi ile ilgili
yazmış olduğu Tehzibu’l-Ahlak ve Tathiru’l-Arak isimli eser bu sahadaki ilk
sistematik kitaptır. Yazarımız genelde bu eseriyle tanınmaktadır.
Ama Tecaribu’l-Umem’i incelediğimizde gördük ki tarihe eleştirel bakışın
tarihini -her ne kadar sistematik olmasa da- İbn-i Miskeveyh’ten başlatmak daha
uygun olacaktır. İbn-i Miskeveyh’i, açımlamasını İbn-i Haldun’da daha sonraları ise
on sekizinci yüz yılda Giambattista Vico’da gördüğümüz devletleri bir organizmaya
benzeterek onların da bir doğumunun, büyüme ve gelişmesinin, en sonunda da
ölümünün yani yıkılmasının olduğu fikrinin öncüsü kabul edebiliriz. İbn-i
Miskeveyh’e göre krallıklar da doğarlar, büyürler, refah seviyesine ulaşırlar. Refahın
beraberinde getirdiği lüks hayata alışan o devletin mensupları devletin hayatiyetini
devam ettirebilmesi için gerekli olan tedbirleri alma konusunda gerekli önemi
gösteremezler ve bu yüzden de o devletin yıkılması kaçınılmaz olur. Ayrıca, yapmış
olduğu incelemeler neticesinde tarih eserlerine hurafe ve efsanelerin sokulduğunu
görmüş ve kendi eserini oluştururken bu haberleri rasyonel bir düşünce süzgecinden
geçirip elemeye tabi tutarak bunları kendi kitabına almamıştır. Bunların tarih
kitaplarından mutlaka temizlenmesi gerektiğini belirtmiştir.
İbn-i Miskeveyh, eserini yazarken hurafe ve efsaneleri elemenin yanında
peygamberlerin hayatını da kitabına almamıştır. Yazarın kendisi böyle yapmasının
sebebini açıklarken mucizelerin insanların faydalanabileceği türden tecrübeler
76
olmadığını söylemektedir. Bu özellikten yola çıkan bazı yazarlar kitabın seküler bir
tarzda yazıldığını söylemişlerdir. Bu tanımlama nisbeten doğru olsa da yazarın bu
amacı taşıdığını ve tavrında tutarlı olduğunu söylemek zordur. Çünkü İbn-i
Miskeveyh İran’lı Kral Uşhanc’dan bahsederken tamamen efsanevi olan ve başka
insanların tecrübe etmesi mümkün olmayan -şeytanlarla savaşması gibi- bazı olayları
aktarmaktadır. Ayrıca yazar, her ne kadar genel bir tarih yazma düşüncesinde
olduğunu söylese de, kitabının başında hemen İran’ın eski tarihine giriş yapmış ve
olayları hep İran merkezli anlatmıştır. Bu görüşümüzü yazarın, İran’ın
hükümdarlarından Yezdicird’in dönemini anlatırken “Yezdicird’in dönemiyle ilgili
olayları Hz. Peygamber dönemi ve halifelerinin dönemini zikrettikten sonra tekrar
anlatacağız” şeklindeki ifadesi güçlendirmektedir. Yani amaç İran merkezli milli bir
tarih yazmak, tarihten çıkarılan tecrübelerle Büveyhi devletinin yöneticilerine devlet
yönetiminde nelere dikkat etmeleri gerektiği konusunda telkinde bulunmaktır. Yoksa
seküler bir tarih anlayışı geliştirmek değildir.
İbn-i Miskeveyh’in eserinde sergilemiş olduğu eleştirel ve rasyonel tavır –her
ne kadar milli duyguları ağır bassa da- bizce en dikkat çekici özelliktir. Yazar,
eleştirel düşünceyle hareket ederek geçmişten gelen uydurma haberleri bir elemeye
tabi tutmuştur. İncelemiş olduğu vakalarda tarihi olaylarda bir devinimsel karakterin
bulunduğunu keşfetmiştir. Yazara göre tarihi olaylar meydana geliş şekilleri
itibariyle birbirine benzemektedirler. Bunlar tıpa tıp aynısı olmasalar bile şeklen
aynıdırlar. Benzer sebepler benzer neticeler doğurmaktadır. Bunun için tarihi
inceleme konusu yapan kişiler bunlara odaklanmalıdırlar. Geçmişte meydana gelen
olayların ardında gizli olan sebepleri bulabilirsek gelecekte meydana gelecek olayları
önceden tahmin edebiliriz. Bu da bizim bir çok zarardan korunmamızı sağlar. Kim
77
bunları dikkate almazsa o zaman geçmişte yaşanmış olan tecrübeleri tekrar yaşamak
zorunda kalır ki bu da bir kısır döngüye yol açar.
Bütün bunları dikkate alarak İbn-i Miskeveyh’i eleştirel tarihçiliğin başlangıç
noktasına yerleştirebiliriz. Hatta onun modern tarihçiliğin öncülerinden olduğunu da
söyleyebiliriz.
78
BİBLİYOGRAFYA
-ANSARİ, M. Abdulhaq, The Ethical Philosophy Of Miskawaih, Aligarh İndia 1964
-BADAVİ, Abdurrahman, Quelques Figures et Thémes de la Philosophie Islamique,
Paris 1979
-BELAZURİ, Fütuhû’l-Buldan, tahk: Muhammet Rıdvan, Kahire 1932
-BHAT, Badruddin, “Miskawaih as an Historian”, The İslamic Quarterly,
c.XXXIII/2, London 1989, s.132-137
-BOER, T. J., Tarihu’l Felsefeti Fi’l-İslam, Arp trc. Muhammed Abdulhadi Ebu
Ruyde, Cezayir, t.y.
-……………, İslam’da Felsefe Tarihi, çev. Yaşar Kutluay, Ankara 1960
-BROCKELMANN, Karl, Tarihu’ul-Edebi’l-Arab, Arp. trc. Mahmud Fehmi Hicazi,
Mısır 1993
-COLLİNGWOOD, R. G., Tarih Tasarımı, çev. Kurtuluş Dinçer, Ankara1996
-CORBİN, Henry, İslam Felsefesi Tarihi, çev. Hüseyin Hatemi, İstanbul 1986
-CUM’A, Muhammed Lütfi, Tarihu Felasifeti’l-İslami fi’l-Maşrik ve’l-Mağrip ,
b.y., t.y.
-DAFA’, Ali Abdullah, İshamu Ulemai’l-Arabi ve’l-Müslimin fi İlmi’l-Hayvan,
Beyrut 1406-1986
79
-DAYF, Şevki, Tarihu’l Edebi’l-Arab-Asru’d-Duveli ve’l-İmarat,(I-V), Kahire
1975-1980
-DİNEVERİ, Ahmed, el-Ahbaru’t-Tıval, tahk:Abdulmün’im Amir, Kahire 1960
-Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Komisyon, İstanbul 1987
-Enciclopedia Of Arabic Literature, tash. Julie Scott Meisami ve Paul Starkey,
London 1998
-FARABİ, Mutluluğu Kazanma-Eflatun Felsefesi-Aristo Felsefesi, çev. Hüseyin
Atay, Ankara 1974
-………., el-Medinetü’l-Fazıla, çev. Nafiz Danışman, İstanbul 1956
-GÜNALTAY, M. Şemsettin, İslam’da Tarih ve Müverrihler, İstanbul 1342/1240
-HALİL, İmamuddin, İslam’ın Tarih Yorumu, çev.Ahmet Ağırakça, İstanbul 1988
- HAMEVİ, Yakut , Mu’cemul Udeba, (I-VII), Mısır 1924 -………………….., Mu’cemu’l-Buldan, tash: Muhammed Emin el-Hanci, (I-X),
Mısır 1323-1906
-HİZMETLİ, Sabri, İslam tarihi, Ankara 1995
- İBRAHİM, Ebu Süleyman Abdulvehhab, Kitabetu’l-Bahsi’l-İlm, Mekke 1983
-İBN-İ Abdilhakem, Futuh’u Mısr ve Ahbaruha, Kahire 1914
80
-İBN-İ Ebi Usaybia, Uyunu’l-Enba, Beyrut 1960
-İBN-İ Haldun, Mukaddime, çev. Zakir Kadiri Ugan, Ankara 1997
-İBN-İ Miskeveyh, Tecarubu’l-Umem, (I-VI), m.y, (y.z.m., Süleymaniye
Kütüphanesi, Ayasofya, nr.3116-3121), t.y.
-………………….Tehzibu’l-Ahlak, çev. Abdulkadir Şener- İsmet Kayaoğlu-Cihat
Tunç, Ankara 1983
-İZMİRLİ, İsmail Hakkı, “Ebu Ali Miskeveyh ‘İbn-i Miskeveyh’ el-Hazin”,
D.İ.F.M, III/10, İstanbul 1928, s.17-33
-............................., “Miskeveyh’in Felsefesi Eserleri”, D.İ.F.M, III/11, İstanbul
1929, s.59-66
-............................., İslam’da Felsefe Akımları, haz. N. Ahmet Özalp, İstanbul1995
-KEHHALE, Ömer Rıza, Mu’cemu’l-Müellifin,(I-XV), Beyrut, t.y.
-KHALİDİ, Tarif, Arabic Historical Thought in The Classical Period, New York
1994
-KHAN, M. S., “The Use of Letters and Documents in The Contemporary History
of Miskawaih”, The İslamic Quarterly, c.XIV/1, London 1970, s.41-49
81
-..................., “Miskawaih and Arabic Historiography”, Journal Of The Regional
Cultural Society c.,89/4 New Haven 1969, s.710-730
-..................., “The Personal Evidence in Miskawayh’s Contemporary History”, The
İslamic Quarterly, c. XI/1-2, London 1967, s.50-63
-...................“The Eye –Witness Reporters of Miskawaih’s Contemporary History”,
İslamic Culture, c.XXXVIII/IV,s.295-299
-KIFTİ, Kitab-u Ahbari’l-Ulema bi Ahbari’l-Hukema, Mısır1326
-KRAEMER, Joel L., Humanism İn The Renaissance Of İslam, Leiden 1986
-KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Tarih Araştırmalarında Usul, İstanbul 1998
-M.E.B. İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1978
-MACİT, Fahri, İslam Felsefesi Tarihi, çev. Kasım Turhan İstanbul 1987
-MARGOLİOUTH, David Samuel, The Eclipse Of The Abbasid Caliphate, (I-VII),
London 1921
-MOHAMMED, Nasır b. Omar, “Miskawaih’s Theory of Self-Purification And The
Relationship Between Philosophy And Sufism”, Journal of İslamic Studies, c.1,
Oxford 1994,s.35-51
82
-..........................., “Preliminary Remarks On Greek Sources of Muslim Ethics:
Miskawayh’s Experience”, The İslamic Quarterly, c.XLI/4, London 1997, s.270-283
-ÖZLEM, Doğan, Tarih felsefesi, İzmir 1998
-RAHMETULLAH, Meliha, “el-Müerrihu İbn-i Miskeveyh”, Müerrihu’l-Arab,
c.XL, Bağdat 1989, s.194
-ROSENTHAL, Franz, İlmu’t-Tarih İnde’l-Muslimin, Arp. trc. Salih Ahmed el-îlî,
Beyrut 1983
-SALİHİYYE, Muhammed İsa, el-Mu’cemu’ş-Şamilu li’t-Turasi’l-Arabiyyi’l-
Matbu’, Kahire 1995
-SAMHERANİ, Esad, el-Ahlaku fi’l-İslam ve’l-Felsefetu’l-Kadim, Beyrut 1988
-SARTON, George, Introduction to The History of Science, New York 1975
-SUBHİ, Ahmed Mahmud, el-Felsefetu’l-Ahlak fi’l-Fikri’l-İslam, Kahire 1983
-SEZGİN, Fuad, Muhadarat fi Tarihi’l-Ulumi’l-Arab ve’l-İslam, Frankfurt 1984
-SIDDIKİ, Mazharuddin, Kur’an’da Tarih Kavramı, çev. Süleyman Kalkan, İstanbul
1982
-SİDDİQUİ, B. H., “Miskawayh: Life And Works”, Journal Of The Regional
Cultural Institue, c.VII, no:2-3, Tahran 1977, s.87-111
83
-SUNAR, Cavit, İbn-i Miskeveyh ve Yunan’da ve İslam’da Ahlak Görüşleri,
ANKARA 1980
-ŞİBLİ, Mevlana, Asr-ı Saadet, çev. Ömer Rıza Doğrul, (I-IV), İstanbul 1973
- TABERİ, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, tahk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Beyrut, t.y. - TİKRİTİ, Naci , el-Felsefetu’Ahlakiyyetu’l-Eflatuniyye inde Müfekkiri’l-İslam,
Bağdat 1402-1982
-T.D.V İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1999
-TOSH, John, Tarihin Peşinde, çev. Özden Arıkan, İstanbul 1997
-TOYNBEE, Arnold,Tarih Bilinci, İstanbul 1975
-UYSAL, Enver, İhvan-ı Safa Felsefesinde Tanrı ve Alem, İstanbul 1998
-ZEHEBİ, Tarihu’l-İslam ve Vefayatu’l-Meşahiri ve’l-Alam, tahk: Ömer Abdusselam
Tedmuri, Beyrut 1989
-ZİRİKLİ, Hayruddin, el-A’lam, (I-X), Kahire 1954-1959
84
TEZ ÖZETİ
Akyüzoğlu, İlyas, İbn-i Miskeveyh ve Tarih Anlayışı, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Nahide Bozkurt, 78 s.
İslam Alemi’nde ismi her ne kadar konmasa bile içeriği itibariyle Tarih
Bilimi’nin konusuna giren çalışmalar “siyer” ve “megazi” ile başlamıştır.
Müslüman alimler eserlerini yazarlarken ve aktarırken hadisçilerin metodu
olan rivayet metodunu kullanıyorlardı. Yani tarihi haberleri kim rivayet
ediyorsa o haberi hiçbir eleştiriye tabi tutmadan olduğu gibi naklediyorlardı.
Bu metodun beraberinde getirdiği bir çok sakıncalar da olmuştur. Tarihte
gerçekten yaşanmamış veya yaşanması mümkün olmayan bazı olaylara dair
haberler kitaplara –nasıl olduğu bilinsin veya bilinmesin- bir kere girdi mi
artık hiçbir eleştiri süzgecinden geçirilmediği müddetçe nesiller boyu
aktarılmaya devam ediyordu.
Bu durumun farkına varan İbn-i Miskeveyh tarih kitaplarından bu
hurafe ve uydurma haberlerin temizlenmesi gerektiğini söylemektedir. İşte bu
düşünceyle yola çıkan İbn-i Miskeveyh kendi eserinde tenkitçi ve elemeci bir
tutum sergileyerek bu türden uydurma haberleri yazmış olduğu kitaba
almamıştır.
Biz bu tezimizde, İbn-i Miskeveyh’in “Tecaribu’l-Umem ve Teakibu’l-
Himem” adlı eserini ele aldık. Eser, genel tarih yazıcılığının bir ürünüdür.
Yazar tarafından insanlığın tarihinin genel bir panoramasını çıkarmak için
yazılmıştır. Bunun için İbn-i Miskeveyh eserine, “Ümmetlerin Tecrübeleri ve
Himmetlerin (gayret,azim) Akışı” anlamına gelen bir isim vermiştir. Tez iki
bölümden meydana gelmektedir. Girişte tarih bilimini, İslam tarihçiliğinin
gelişimini ve Müslümanların tarih yazıcılığının karakterini İbn-i Miskeveyh’in
yaşadığı döneme kadar genel hatlarıyla ele aldık. Birinci bölümde, İbn-i
Miskeveyh’in hayatını ve eserlerini inceledik. Son bölümde ise yazarın,
Tecaribu’l-Umem ve Teakibu’l-Himem adlı eserini ve tarihçilik anlayışını ele
aldık.
85
ABSTRACT
Akyüzoğlu, İlyas, İbn-i Miskawaih and His History Thought, Master Thesis, Advisor:: Prof. Dr. Nahide Bozkurt, 78 s.
The studies contained by the history science, even if they had not been
named so or not, in terms of their contents began with “siyer” and “megazi” in
Muslim world. On writing and conveying their Works to others, they were using
the “poutation method of muhaddisun”. Namely, they were pouteting the
historical events without any criticisims and regardless of who had puoted them.
This method gave rase to lots of disadvantages when many hearsays about some
events which didn’t occur at al lor were impossible to happen found themselves
a place inbooks, then they had been continued to be puoted as long as not to be
criticized.
Being aware of this problem, İbn-i Miskawaih suggested that these
made-up and false rumours should be excludedfrom the history boks. He,
begining with this conviction, did not give any place to these in his own book by
showing a critic and eliminative attitude.
İn this thesis, we have examined İbn-i Miskawaih’s book entitled
“Tajaribu al-Umem and Taakibu’l-Himam”. This book is a product of general
method of history writing it was written so as to make clear a panorama of
human history. That’s why he named this book so, and its meaning is
“Experiences of Nations and Course of Zeals.”
This thesis is comprised of two parts. İn the introduction, we have dealt
with history science, development of Muslim approach to history science,
development of Muslim approach to history and the character of Muslim
method of history writing in general until İbn-i Miskawaih.
İn part one, his life and Works are examined. İn the last part, we have
handled his “Tajaribu al-Umam and Taakibu’l-Himam” and his perception of
history.