Téne
k ka
win
talá
bLe
ngua
téne
k S
an
Luis
Pot
osí
Seg
und
o g
rad
o
San Luis Potosí
TénekkawintalábLengua ténekSan Luis Potosí
Segundo grado
portada 4423-08.indd 1 10/30/07 2:31:18 PM
OLGA COSTA (1913-1993)Obra: Vendedora de frutas,1951Óleo sobre tela, 195 x 245 cmMuseo de Arte Moderno, INBA, CNCA
4423.indd 1 11/8/07 6:13:14 PM
4423.indd 2 11/8/07 6:13:17 PM
TénekkawintalábLengua ténekSan Luis Potosí
Segundo grado
4423.indd 3 11/8/07 6:13:20 PM
Libro de texto en lengua tének, San Luis Potosí.Elaborado en la Dirección General de Educación Indígena de la Subsecretaría deEducación Básica de la Secretaría de Educación Pública
AutorDiego Santiago Martínez
Ilustración y fotografíaArchivo Iconográfico de la Dirección General de Educación Indígena,Felipe Martínez, Mauricio Gómez Morín y Juan Ruíz Monjarás
Diseño de portadaComisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos,con la colaboración de Luis Almeida
Ilustración de portadaVendedora de frutas, Olga Costa (1913-1993)Óleo sobre tela, 1951, 195 x 245 cmMuseo de Arte Moderno, INBA, CNCAReproducción autorizada por elInstituto Nacional de Bellas Artes y Literatura
Fotografía de portadaJavier Hinojosa
D. R. © Ilustración de portada: Olga Costa/INBAD. R. © Secretaría de Educación Pública, 1996 Argentina No. 28 Col. Centro, C. P. 06029 México, D. F.
ISBN 968-29-8108-5
Primera edición 1996Décima sexta reimpresión 2012
Impreso en México
Legal Libro Texto.indd 49 03/11/11 11:57
P R E S E N T A C I Ó N
Este libro de texto está dirigido a las niñas y los niños indígenas que
cursan la educación primaria, tiene el propósito de favorecer el
aprendizaje de la lectura y la escritura de la lengua indígena que se
habla en su comunidad.
Se espera que este libro sea utilizado en forma creativa, tanto por el
profesorado como por las niñas y los niños, en este ciclo escolar y los
subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que
se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la comprensión
lectora.
En el libro se encuentran diferentes textos, algunos hablan del entorno
físico de los alumnos, objetos y cosas que hay en la comunidad, y otros
se refieren al entorno social y cultural, pues relatan las costumbres,
fiestas y leyendas de la región.
Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas bilingües con
experiencia en la enseñanza de su lengua materna, así como con
un profundo conocimiento de la cultura de sus comunidades. Para la
redacción, los autores consideraron el enfoque comunicativo propuesto
en el Plan y Programas de Estudio para la Educación Primaria 1993.
Este libro de texto podrá ser enriquecido a partir de las observaciones
y consideraciones que profesores, padres de familia, comunidades y
organizaciones civiles indígenas realicen acerca del lenguaje utilizado,
los contenidos, las ilustraciones, el formato y la presentación.
4423.indd 5 11/8/07 6:13:21 PM
4423.indd 6 11/8/07 6:13:21 PM
TejwamedhomtalabAn dhuchadh‑úw ti tének‑káw, k’wát ts’ejkadh abal antsakamchik kin ejtow ti ajum ani ti dhuchum tin kwetémkáwintal. Tam an exóbal ka pidhan an exobintaláb tin lejkáwintal in dhubat wit’álchik kom in exbayal jawa’ inexóbnál.
An ts’ejkom k’al axé’ xi dhuchlab, pél juni tének exóbchixaxi t’ojnének k’al an tsakamchik ani in exlál in káwintal aniin wit’adhtalchik an tének.
Ti al axé’ xi dhuchadh‑úw, k’wajatits t’ajadh ti kwéntaj anabatnaxtaláb axi in bínamal an pulik ok’lek abal ka éyantin puwél an Lab Tóm ti al axé’ xi tamub 1993.
Jant’ini’ ne’ets ka tsu’uwchik, axé’ xi dhuchlab in k’ibchalyán jant’oj. Walám ne’ets ka ela’chik yán i káw axi yabalwa’ uludh o yab alwa’ dhuchadh. Ka t’ila’chik jayej abalaxé’xi dhuchlab, wat’ey tin k’ubak yán i t’ojnal axi yabchiku tének káw ani jaxtámits tam junchikíl yabu kalel junkudhan t’iplab ani an dhuchlab. Játs tám ti k’wát i konoyal antolmixtaláb abal axé’ xi dhuchadh‑úw ka ts’ejkan alwa’jant’ini’ in tomnál kin eyendha’chik an tének exóbal.
Tám ani’, i ayál abal an exóbchixchik, an tataláb ani patalan kwenchaláb jita’ ti ne’ets kin ajiy axé’ xi dhuchlab, tu kuólchij ju’táj tu k’ibts’onének ani antsaná’ ki aiwa’médha’axé’ xi t’ojláb.
Abal ku exban k’al axé’ xi káw, i tejwamédhal tejé’ ank’ak’naxtaláb axi i pidhál patal an éyalchik ani ténekexóbchix axin k’a’ál met’a’chik axé’ xi t’ojláb ani i yánk’ak’nál an tolmixtaláb abal axé’ xi dhuchlab ka k’wajiyantsaná’ jant’ini’ té’chik a tsu’tal. K’ak’namal yán.
4423.indd 7 11/8/07 6:13:23 PM
8
DURANGO
NAYARIT
JALISCOMÉXICO
MICHOACÁN
AGUASCALIENTES
ZACATECAS
4423.indd 8 11/8/07 6:13:32 PM
9
NUEVO LEÓN
SAN LUIS POTOSÍ
SAN LUIS POTOSÍ
TAMAULIPAS
GUANAJUATO
QUERÉTARO
EDO. DE MÉXICO
PUEBLA
HIDALGO
VERACRUZ
CD. VALLES
ÉBANO
TAMUÍN
SAN VICENTETANQUIAN
SAN ANTONIOTAMPAMOLÓN
HUEHUETLAXILITLA
TANCAHUITZ
AQUISMONTANJALAS
4423.indd 9 11/8/07 6:13:34 PM
4423.indd 10 11/8/07 6:13:34 PM
Í N D I C E
1. K’a’ál pejach: an ómáts 13
2. Tsabchíl pejach: an áb, an Kóx‑ik’ ani an K’ak’al 45
3. Oxchíl pejach: an pulásaj 85
4. Tse’chil pejach: an ténekchik 129
4423.indd 11 11/8/07 6:13:34 PM
4423.indd 12 11/8/07 6:13:34 PM
13
11K’A’ÁL PEJACH: AN ÓMÁTS
K’A’AL EXOBINTALÁB: Axin kwa’al kin t’aja’ an dhabalts’ulél abal tin kwéntaj an ém.
T’OJLÁB ABAL JUN KA ÓMÁTS
An dhabal ts’ulél in t’ajál tsé’ i tsapik t’ojlábabal kin wa’tsindha’ an k’apnél ani játs: anchixláts, an ómáts, an ák’láts ani an k’ojláts.Max an ém ka t’ayan lej ok’ox o lej talbél yabu label max yab ka ulits an áb. In tomnál kat’ayan tin lej k’ijil ani tam ulel an áb.
Tam ojne’ u wa’tsinal.
4423.indd 13 11/8/07 6:13:36 PM
14
Ka met’a’ an t’iplab
4423.indd 14 11/8/07 6:13:38 PM
15
Ka met’a’ an t’iplab
4423.indd 15 11/8/07 6:13:39 PM
16
AN ILAB IDHIDH ANI AN EDHEM
Uluwáb abal tam ka t’ayan an idhidh ani maxkin ats’a’ abal yab ne’ets ka labej u uk’nalkwa’;jaxtámits dhubat’k’ij u ats’nal k’al an edhem.
U k’alel ti kaldháb, ani tam ka chudhey ka k’alejti tsa’biyáb k’al an dhabal ts’ulél expidh an jólin elál jabachik, ani yab kidhat in kwa’al i idhidh.
Kom kin tsu’uw antsaná’ an dhabal t’ojlábkwa’al kin kowchiy abal kin tsu’uw alabél inémil.
Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiyan t’ilab.
4423.indd 16 11/8/07 6:13:41 PM
17
Ka takuy an káw xin tomnál abal ka kidheyan tsalap.
Tam ti u mám chixláts, in kaniy yán i .
Tam ti a tátaj ómáts in kaniy yán i .
U mím in ts’ejka’ yán i abal an óm.
In junkuwál u kwitól ebchal tolmixin jayej ti ak’ix .
U itsán kwajlan tamti xe’etsak ti k’ójol tiwa’ ti .
óm ts’én
ém
tolmix bolím
4423.indd 17 11/8/07 6:13:41 PM
18
Ka dhucha tse’lom an tsapik t’ojláb axi int’ajál an dhabal ts’ulél abal kin wa’tsindha’ ank’apnél.
K’a’al
Tsabchíl
Oxchil
Tse’chíl
Ka dhucha’ ti kits’lab, jayk’i’ tin tomnál kat’ayan an iláb idhidh.
Ka uluw ani ka dhucha’ jay’k’i’ ti yab u labelan aliláb.
4423.indd 18 11/8/07 6:13:41 PM
19
Ka tok’tsiy an konowixtaláb
¿Jita’ axi uxnal abal uk’nal tam ka joliyat tsabál?
¿K’al jita’ tu kaldháb axi jilnal jolichik tsabál?
¿Talbél jita’ axi k’alel ti kowchix abal kin tsu’uw alabél in émil?
4423.indd 19 11/8/07 6:13:42 PM
20
Ka ajiy an dhuchlab
IN K’ICHAJIL AN ÓMÁTS
Ti tamub u t’ajnaltsábíl an aliláb.
Axi ok’ox u t’ajnalu bijiyáb ti ok’oxaliláb ani xi t’ajnaltalbél u exláb titalbél aliláb.
4423.indd 20 11/8/07 6:13:44 PM
21
Ka puwedha’ an dhuchlab axi a ajiyits tinkwéntaj in k’ichájil an omáts.
4423.indd 21 11/8/07 6:13:45 PM
22
Ka uluwtéj jawa’ xin ulalchik ankwitól:
U ts’ik’ách ebchal ádhil ti ts’ulél
Ti ts’ulél ádhil u ts’ik’ách ebchal.
Adhil ti ts’ulél u ts’ik’ách ebchal.
U alabél ts’ik’ách ebchal ádhil ti ts’ulél.
Ti ts’ulél ádhil u alabél ts’ik’ách ebchal.
Adhil ti ts’ulél u alabél ts’ik’ách ebchal.
4423.indd 22 11/8/07 6:13:48 PM
23
AN WAY’ AXI PALNAL TI WI’LEB
Axe xi k’apnél u palnalkwa’ ti wi’leb abal kinjik’édha’ in ejatal an jáyil axi bijiyáb ta Ulúts’.
U paláb an way’ axi lej pakdha’ ani alwachikabal ka tejwaméj wa’ats yán i k’apnél aniantsaná’ yab ka otsits a Ulúts’, kom jajá’ in aliyaljuntij wa’ats wé’ i k’apnél.
Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiyan t’ilab.
4423.indd 23 11/8/07 6:13:49 PM
24
Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiyan dhuchlab
An k’wajílchik in palál Jun kwenél i k’wajíl an way’. exom ti k’apul.
An k’wajílchik in wak’lál Jun kwenél i k’wajíl an idhidh. tsemelchik k’al i jáyil.
Juni kwitól in penál Jun kwenél i k’wajíl an idhidh. k’wajatchik ti ts’ulél.
An ómchik k’wajat in An ik’ in emál an te’, kubál in omomtal. po yab an ém.
4423.indd 24 11/8/07 6:13:50 PM
25
Yab jununúl u káw tam u t’ilom titének
A LUISA ANI A NIKO
A Luisa K’wajíl ti Tsak‑Anam ania Níko, Ti Tampaxál. Jun a k’ichájéláxin ani k’wajiy ti t’ilomchik:
Niko: ¿Jale’ ti k’et’al a akan?Luisa: ¿Jant’onéy in kwa’al u akan?Niko: ¿Uchál jale’ ti k’et’al a akn?Luisa: ¿Jant’onéy lé’kin uluj k’et’a?Niko: ¡Tu uchál jale’ ti yab it pajbidh!Luisa: ¡Ah ! ¡ Nan u ulal napach‑akan!yab in pajbidh, kom yab u kwá’aljant’oj k’al ku ts’a’iy.
4423.indd 25 11/8/07 6:13:50 PM
26
chuch’él, ts’aybel napach akan, k’et’al akan
pik’o’, kwisi’ mítsu’, michi’
ok, ráw’ koxol, koxte’
k’ochk’ol, k’óch
Ka ajiy an káw axi mapuchik
4423.indd 26 11/8/07 6:13:52 PM
27
Ka konoychiki jant’onéy lé’ kin uluw an káw
ts’én chidhan
tsakam píta’ tukum
4423.indd 27 11/8/07 6:13:54 PM
28
Ka met’a’ an t’ayablábchik
4423.indd 28 11/8/07 6:13:57 PM
29
TSABCHIL EXOBINTALÁB: An dhuchadh‑káw
T’E’PINAL A ELÍSAJ
Jún a k’icháj a Elísaj k’alej ti t’ojnal k’al juni uxumejek xi k’wajíl ti bichow Tam‑Tokow. Wat’ey tsába íts’ ani jajá’ in le’akits ka ayin ani yabák inexlál jant’odha’ kin ólchij in nánaj abal jajá’k’wajatakits lej t’e’pidh. Pílits a k’icháj ólchink’al juni exóbchix abal max in exlál ti dhuchum,kin ejtow kin ts’ejka’ juni dhuchadh‑úw ani játskin abchij in nánaj. Ani aníts tin t’aja’. Ani indhuchlábil a Elísaj, ulits mati T’íw‑Ts’én, komtaja’its ti k’wajíl in nánaj.
4423.indd 29 11/8/07 6:13:58 PM
30
Ka met’a’ ani ka ajiy in t’e’pintala Elísaj.
Tam‑Tokow, ti jún a mayo ti 1993.
Nánaj: Juana Martínez Elena.
Tu ólchal al axé’ xidhuchlab abal naná’ in lejt’e’ pinal ani tu wat’k’adht’ilálits aniyej ja yeju xetél olómil ani u ts’ usúlpik’ó’il. Tu ólchal jayej abalk’adhpidh in t’ojondháb aniyab in alwa’ pijcháb.
U lé’ kit chích ti kinik’i’, kom naná’ yab u exlál an bél.
Ti dhuchunchal a tsakámil.
Elísaj Hernández Martínez.
4423.indd 30 11/8/07 6:13:58 PM
31
Ki tsu’uwej júnekej i dhuchadh‑úw axí bijiyáb ti lab káw "carta"
T’ayabts’én ajidh Pamál‑loj, ti Tampots’ots’,óx in ajumtal a junio ti 1993.
Kwitól ebchal: Mario López Campos.
K’al axe’ xi dhuchlab ok’ox lé’ tu tsapnédha’anijayej tu ucha’ abal tam ka bats’uw axé’ xidhuchadh‑úw, kit k’wajiy alwa’ k’al patal aiunkuwál ani a exlowálchik.
Tin tsabchíl an káw lé’ tu ólchij abal an dhakolom axi a ts’a’iy ti kwenchal Pok’chich itsemdha’its ti láju bó’ in ajumtal a mayo abal kipijchiy an óm, kom an chikol i t’aychij ti lájuakak a mayo. In ulal i ách, max kit dhubat ayinne’ets ka elayej an ót’ abal kit t’ajchin ti te’nélxaludh k’al an tsanak’w.
Xowé’ játs expidh lé’ tu ólchij, lej k’ak’námalitsabal a ajiyámal axé’ xi dhuchlab.
Ti tsapnedhál a ts’ik’ách ebchal.
Hermelinda Santiago Ana.
4423.indd 31 11/8/07 6:13:58 PM
32
Ka met’a’ jant’onéy in yejenchalan mapudh úw, tam a abnál junidhuchlab tin kwéntaj juniexlowál
I.‑ Rte.Hermelinda Santiago Ana.Tayabtzén, municipio deTampamolón, S.L.P.
II.‑ Destinatario:Mario López Camposcalle Alaska No. 208Col. Santuario,San Luis Potosí, S.L.P.
I.‑ Ebál ani ta k’watab an mapudh úw kwa’al ka dhuchunchij:Jún.‑ An kaw remitente.Tsáb.‑ In bij axi in abnál an dhuchlab (Hermelinda Santiago Ana).Óx.‑ In kwenchál an abnom dhuchlab (T’ayabts’én).Tsé.‑ Junti ajidh in kwenchál axi in abnál an dhuchlab (Pamál‑loj).Bó’.‑ Ani tin taltal an pulik bichow (Tampots’ots’).II.‑ Alál ani ta winab an mapudh úw in yejenchal ka punchij:Jún.‑ An kaw destinario:Tsáb.‑ In bij axi abchinal an dhuchlab (Mario López Campos).Óx.‑ In bij an kwenchal ani an ajumtaláb (calle y número).Tsé’.‑ An pejach junti k’wajíl axi abcháb an dhuchlab (colonia max wa’ats).Bó’.‑ Junti ajidh an pulik kwenchal (San Luis Potosí).
4423.indd 32 11/8/07 6:13:59 PM
33
Abal ka ts’ejka’ juni dhuchlabtam a lé ‘ ka abchij jún a ja‘úb, intomnál kin ne’dha’:
Jún.‑ In bij an kwenchal (T’ayabts’én).
Tsáb.‑ Junti ajidh an kwenchal (Pamál‑Loj)
Óx.‑ In bij an pulik kwenchal (Tampots’ots’)
Tsé’.‑ In ajumtal a k’icháj, a íts’ ani an tamub
Bó’.‑ In bij axi abcháb an dhuchlab.
Akak.‑ An tsapnedhomtaláb ani an otseltaláb.
Búk.‑ In alwá’ an dhuchlab.
Waxik.‑ An kaleltaláb ani an k’ak’naxtaláb.
Beléw.‑ An tak’ixtaláb.
Láju.‑ In bij an abnom dhuchlab ani in yunk’ichik kits’lábil.
4423.indd 33 11/8/07 6:14:00 PM
Ka exa’ ka ts’ejka’ juni dhuchlab abal jun aja’úb.
34
4423.indd 34 11/8/07 6:14:00 PM
35
Ka dhucha’ jant’onéy a tsu’tal
4423.indd 35 11/8/07 6:14:01 PM
36
Ka ajiy an dhuchadh‑úw
Júnakej i dhuchadh‑úw axi bijiyáb ti ejek“recado”.
Wa’ats júnakej i dhuchlab axi in eyendhálwé’ i káw. U éynal abal ka abná’ junitsalap axi a lé’ ka ólchij ówk’ij. Ejtíltam kit aban tit ólchix ani max yabka ela’ an k’imádh, tamkwa’al ka ts’ejka’ juni tsakam dhuchadh‑úwabal ka jila’ an tso’oblixtaláb.
Wanaj ki ajiy juni tsakam dhuchlab axiejtíl talélej i t’ilál.
Tam‑Apats’, Tampots’ots’, ti óxa junio ti 1993.
Mám: Joséj Antonio
Tu ólchal abal kalám yabne’ets tu tolmiy tit chixil komin kanáb ti Tam‑k’anwits k’al junitamkuntaláb.
Ti ólchal ani titsapnedhál a momob.
J. Isabel Bautista Bautista.
4423.indd 36 11/8/07 6:14:01 PM
37
Wanaj ki ajiy júnekej i tsakamdhuchadh‑úw axi talélej i tsu’tal
Bichow K’iyám, Tampots’ots’, ti bó’ a abril ti1993.
Kumpálej: Emilio Santiago Torres.
Tu jilchal an káw abal tsabk’i’ búk in ajumtalaxé’ xa íts’ it aycháb ti bichow K’iyám abal kaik’i’ juni kitaláb, axé’ xi kitaláb pelkwa’ in k’ál aitsán Lorenzo Santiago Ana ani ne’ets ka ela’ tink’imá’ a Filemón Márquez García axi in kwa’aljuni nujumtaláb.
Ti ólchal ani ti tsapnedhála kumpálej wits.
Martín Santiago Concepción.
4423.indd 37 11/8/07 6:14:02 PM
38
Jún.‑ In bij an kwenchal junti k’wajat an dhuchum.Tsáb.‑ Junti ajidh an kwenchal. (Tampots’ots’)Óx.‑ In ajumtal a k’icháj, a íts’ ani an tamub.Tsé’.‑ In bij axi abcháb an recado.Bó’.‑ In alwá’ an dhuchlab (texto).Akak.‑ In bij an abnom recado ani in yuk’ichik k’its’lábil.
Jún.‑Tsáb.‑Óx.‑Tsé’.‑Bó’.‑Akak.‑
Tam ka le’na’ ka dhucha’ junirecado kwa’al ka dhuchunchij:
Ka ts’ejka’ juni dhuchlab ani ka abchij jún ajuntal exóbal, po ka t’aja’ ti kwéntaj axi aajiyámalits.
4423.indd 38 11/8/07 6:14:02 PM
39
Ka ajiy an dhuchlab
Kwenchal Xolol, ajidh Tamk’anwits,Tampots’ots’, ti tsé a marzo ti 1993.
OLCHIXTALAB ABAL AN KWENCHAL
Tu ólchalchik abal kalám bó’ inajumtal a máyo ti axé’xitamub, ne’ets ka wa’tsin junitamkudh t’ojláb abal kaak’iyat in elébil an atájexobintaláb axi ti kwenchál.
Tu aychalchik dhajuwk’ij kit ulits.
An t’ójodh.
Braulio Hernández Flores.
Júnakej i dhuchadh‑úw axi bijiyáb ti lab káw“aviso”.
Wats júnakej i dhuchlab ejtíl wé’ axi itsu’uwits.
U eyendháb tam a lé’ ka ólchij juni káw aja’úb, a exlowál, ejtíl axi té’ ne’ets katsu’uw ani ka aiiv.
4423.indd 39 11/8/07 6:14:02 PM
40
Ka ts’ejka’ juni olchixtaláb ejtíl axi a ajiyits, pok’e’at in alwá’ ka alchij
4423.indd 40 11/8/07 6:14:02 PM
41
Ka met’a’ an t’iplab ani ka dhucha’ jawa’ atsu’tal
4423.indd 41 11/8/07 6:14:03 PM
42
Ka ajiy an dhuchlab
Kwenchal Ts’apuw‑ja’, ajidh ti TampamálLoj, Tampots’ots’, ti óx in ajumtala febrero ti 1993.
KULBEL KANIXTALÁB
K’ak’nadh ja’úb: Silvia.
K’al axé’ xi tsakam dhuchlablé’ tu ólchij abal ti jun inikin ajumtal a julio ti axé’ xitamub ne’ets ku putuw waxiki tamub. Tu kanál kit uteytin tsa’biy, ne’ets ka wa’tsinan k’apnél ani an ajib jita’itsin lé’ ti bixom.
Ti kanál A Benito Rosa Juárez.
Wa’ats junakej i dhuchadh‑úw axi bijiyáb ti ejek“invitación”.Axé’ xi dhuchadh‑úw játs an kulbél kanixtaláb.U éynal tam a lé’ ka kaniy a junkuwál, a exlowál ania ja’úb, abal ka chích ti tsa’biy tam a putuwal atamúb, tam wa’ats juni pujláts, juni k’aputstaláb anijuni tomkineltaláb. Wanaj ki tsu’uw juni t’iplab tinkwéntaj i putunlaláb tamub.
4423.indd 42 11/8/07 6:14:03 PM
43
Junkudh k’al a exóbchixal, ka exóbna’ kats’ejka’ juni kulbél kanixtaláb
4423.indd 43 11/8/07 6:14:03 PM
44
Ka dhucha’ alál jant’onéyits a tsu’tal
4423.indd 44 11/8/07 6:14:05 PM
45
22TSABCHÍL PEJACH: AN ÁB, AN KÓX‑IK’ANI
AN K’AK’AL
AN AB ANI AN JUDHÚN
Tam ka ulits an judhún in wa’tsindhál an lukuk anitam tsapik ka ulits yab in wa’tsindhál, kom tam inpot’edhál an tsabál.
4423.indd 45 11/8/07 6:14:06 PM
46
Ka dhucha’ jawa’ axi alwa’ ani xi yab alwa’
4423.indd 46 11/8/07 6:14:07 PM
47
Ka dhucha’ jawa’ axi alwa’ ani xi yab alwa’
4423.indd 47 11/8/07 6:14:08 PM
Ok’ox ka ajiy an dhuchlab anitalbél ka kidhbay an tsalap
An kóx ik’ in k’ibál an ém.
An áb pél juni lej pulik aiwa’taláb kom inpuwedhál ani in wa’tsindhál an t’ayabláb.
Tam an k’ak’al yab ka k’adhpin yab jant’oj, potam ka wat’k’anitsk’ij tam ojne’ in wayedhál aném, an ts’ojól, an tsabál ani an ja’.
An t’ujub‑áb
48
4423.indd 48 11/8/07 6:14:08 PM
49
Ka punchij in bij an dhuchlab junti k’its’odh,po ka eyendha’ an pakdha’ dhuche’.
K’A’AL EXOBINTALAB: An áb
Tam ulel an áb játs in lej alwá’ an xe’tsintaláb,kom tám u wa’tsinalank’apnél, u yanel an ja’, upudhnal an ts’ojól ani u dhayk’anal ant’ayabláb.
Tam ulel an alwa’taláb yab wa’ats i jáyil ni’ ichikénib abal an ko’nél ani abal wawá’.
4423.indd 49 11/8/07 6:14:10 PM
50
Ka alwa’ ajiy, ka alwa’ met’a’ ani talbél katok’tsiy an konowixtaláb.
¿Jant’onéy u wa’tsinal tam ulel an áb?
¿Tam áb an ko’nél ani wawá’ i yajchiknál anchikénib?
¿Jantam íts’ u ulel an áb ta kwenchál?
4423.indd 50 11/8/07 6:14:10 PM
51
Ka t’aja’ ti kwéntaj jant’onéy in t’ilálchik ajuntal tsakam.
Xó’ kom ulnek an áb lejyaxuxúl an ém.
Chubax aníts. Po max kink’adhpinchij ne’ets kamank’an.
4423.indd 51 11/8/07 6:14:11 PM
52
Ka dhucha’ tin kwéntaj an pits’al
An k’ak’al in dhayk’ál Lej alabél an tokow ti an k’ich. k’ay’lál.
Ulel an áb.
4423.indd 52 11/8/07 6:14:13 PM
53
Ka alwa’ ajiy an káw ani kamet’a’ jant’odha’ ti dhuchadh
¡Kwéntaj Dóraj,yab kit wat’eykom ta’tál inók’ an ja’!
¡Ana’, ne’ets kapeten a mám!
¡Áy Juséj, ne’ets kinkwajlan kom lej k’it’iyan bél!
4423.indd 53 11/8/07 6:14:13 PM
54
Ka ts’ejka’ juni dhuchlab tin kwéntaj an ja’
AN JA’
4423.indd 54 11/8/07 6:14:14 PM
55
ka t’aja’ ti kwéntaj jant’odha’ tidhuchadh an káw
Ne’ets ka ulits an áb kom wat’adh ti mapul.
Kom welk’anits yab ne’ets ka ulits i áb.
4423.indd 55 11/8/07 6:14:15 PM
56
Ka ajiy an exobchixtaláb
AN EXOBCHIXTALÁB
Juntal tének, tam i tsu’tal ulel an áb, yab kukoyóts, wanaj u t’ojnal abal ki kó’oy jant’oj kik’apuw. Kom max yab ku t’ójon ne’ets kiyajchíkna’ an jáyil.
Po yab expidh wawá’, jayej ne’ets kinyajchíkna’ i tomkíl ani i tsakámil.
4423.indd 56 11/8/07 6:14:17 PM
57
TSABCHIL EXOBINTALAB: An kóx‑ik’Ka ajiy an dhuchlab
AN KÓX‑IK’
Tam ka wat’ey an kóx ik’ yán i t’ayabláb ink’ibál, ejtíl an ém, an pakab, an it’adh, ani ankapéj. In odhnál jayej an te’lom ani i atájchik.
4423.indd 57 11/8/07 6:14:18 PM
58
Ka dhucha’ tin kwéntaj anbajchik’w
An ik’ axi yab tsapik, alwa’ kom in buk’uwal anwalilab abal ka wa’tsin an ts’ojól.
An kóx‑ik’ yab alwa’kom in odhnál an
t’ayabláb.
4423.indd 58 11/8/07 6:14:19 PM
59
Ka ajiy an t’ilab
AN KÓX‑IK’
A Kóx, pélakwa’ juni inik axi ts’ejkanchat in alejk’al an yetse’ Mamláb. Talbél, pidhan kin dhaya’búk in kotonláb, búk i kwayabláb ani búk ixomom. Po uchan abal yab kin eyendha’ nijant’oj ma kin bajuw búk i tamub.
Wat’ey tsé’ i tamub ani a Kóx yabáts in kuxuy; inpunuw an kotonláb, in jálna’ an xomom ani inwiwa’ an kwayabláb. Dhubat’k’ij, a Kóx dhayk’anti ik’. Peten kawidh an mamláb ani chích juniik’ladh‑áb a xin k’iba’ yán i bíchow.
A Kóx, k’alej ti yak’wnal ani uxnal abal ma xowé’ko’oyáb wik’at, po tam junchikíl u walkanal anitámits ti che’el an Kóx‑ik’.
4423.indd 59 11/8/07 6:14:20 PM
60
Ka dhuchunchij in bij axi odhnáb k’al an kóxik’.
Ka dhéy uluwchik k’al a juntal exóbal ani k’alan exóbchix, jant’onéy más in odhnál an kóx‑ik’.
4423.indd 60 11/8/07 6:14:21 PM
Ka konoy a mám, a tátaj ani a nánaj, jáyílitsin tsu’úmal ka wat’ey an kóx ik’.
An tok’tsixtaláb axi kit pidhan, ka dhucha’alál.
61
4423.indd 61 11/8/07 6:14:22 PM
62
An exóbchix kwa’al kin alchij inalwá’ an kwechocholtaláb
4423.indd 62 11/8/07 6:14:24 PM
63
OXCHIL EXOBINTALAB: An k’ak’al
Ka ajiy an dhuchlab
AN K’AK’AL
Tam lej tsapik an k’ak’al yab ka kuxuy kit xe’tsineléb, jaxtám an inikchik ani an ko’néltsalminénekchik ti te’.
4423.indd 63 11/8/07 6:14:26 PM
64
Ka dhucha’ tin kwéntaj an akal
Tam ka chudheyits, Tam wat’kadh dhijiy an wawá’ u ts’akílits ani k’ak’al u tsalminal ti te’. a’ ko’nélchik jayej.
Tam wákalits ikidhbayalits tu t’ojnal.
4423.indd 64 11/8/07 6:14:27 PM
Ka tok’tsiy an konowixtaláb
¿Tam wat’adh dhijiy an k’ak’al, ju’taj titsalminal an ko’nélchik?
¿Jita’ más u tsalminal ti te’?
65
4423.indd 65 11/8/07 6:14:28 PM
66
Ka ajiy an dhuchlab
¿JAYK’I’ TU T’OJNAL ANK’WAJÍLCHIK?
An k’wajílom in aliyal jayk’i’ ka t’ójon tamwat’k’adh dhijiy an k’ak’al.
U t’ojnal lej dhajuwk’ij abal tam ka óraméj ukoyolits.
4423.indd 66 11/8/07 6:14:29 PM
67
Ka ajiy an dhuchlab abal ka tso’óbna’jant’onéy in t’ilalchik an ja’úb.
Kom xó’ yab ulnek an Játs u tsu’tal. Po max ka áb k’wajat ti mank’anal otskan xi jún a íts’ ani kaan ém. ulits an áb ne’ets ka ts’ejkan.
4423.indd 67 11/8/07 6:14:31 PM
68
Ka ajiy an dhuchlabAN K’AK’AL
Wa’ats in uchál abal yab in lé’ an k’ak’al.Po an k’ak’al lej yejentál abal ka wayey ankwadhamláb, an t’amach abal ka ts’u’chixnájk’al an tsi’ím, an dhi’ abal kan bakan; abal kindhubedha’ ka way’lin an ts’ulél ani abal kawayey an k’udhk’um tam pak’uwáb.
4423.indd 68 11/8/07 6:14:32 PM
69
¿Ka dhucha’ jant’onéy i t’ajal tam jalk’unal aíts’?
4423.indd 69 11/8/07 6:14:34 PM
70
¿Ka dhucha’ jant’onéy u wat’el tam k’ápúx ak’icháj.
4423.indd 70 11/8/07 6:14:35 PM
Ka dhuchá ani ka t’ipoy jant’onéy a kulbetnálka punuw ti onomtaláb
71
4423.indd 71 11/8/07 6:14:35 PM
72
Ka tso’óbna’ abal wa’ats yán lexobintaláb
AN KAWlNTALÁB
I káwintal tének ukawnáb Tampots’ots’aniTamt’uyik’.
AN K’WA’CHIM
Oxk’i’ an exóbal axi tioxchíl exobinlalábkin chi’dha’in k’wa’chímal komne’ets ki exóbna’an bixnél.
4423.indd 72 11/8/07 6:14:37 PM
73
AN UBAT’INTALAB
Kalám ne’ets kaubát’inchik an exóbalaxi ti k’a’ál anitsabechíl anexobintaláb.
AN EXOBINTALÁB
Ki beletna’ an atájexobintaláb.
AN K’ANILAB
Kalám ne’ets ti t’énel u mám,a tátaj ani a itsán tin k’ima’u báy.
4423.indd 73 11/8/07 6:14:38 PM
74
Ka ajiy an dhuchlab
AN DHUCHADH‑ÚW
I tsu’úmalits abal tam u k’wajat ów yab ne’ets kiwit’a’ ki ólna’ k’al i uludh káw juni t’e’pintaláb,ani támits tu éynal an dhuchadh‑úw.
4423.indd 74 11/8/07 6:14:39 PM
75
Wanaj ki tsu’uw axi ti láb káw ubijiyáb ti “carta”
Lab Tóm, ti láju in ajumtal a junio ti 1993.
Lak’ak’ál junkuwál: Lusi
K’al axé’ xi dhuchlab lé’ tu ucha’ tsáb, óx i káw.K’a’ál, lé’ tu tsapnédha’ k’al patal u kulbétal. Tintsabchíl an káw lé’ tu ucha’ abal tamka bats’uw axé’ xi dhuchlab kit k’wajiy kanatjunax k’al a yanél ani a ja’úbchik. Tin oxchíl ankáw lé’ tu ólchij abal naná’ in t’ojnal ti Lab Tóm,k’wajat u ts’ejkál juni t’ojláb axi in bij “AN TENEKKAWINTALAB” abal ka éyan tin putát ankwenchal junti kawnáb an tének ti bichowTampots’ots’. Lé’ tu ucha’ jayej abal yab kitt’e’pin, té’ in k’wajatk’ij k’al yán i alwa’taláb. Tupunk’unchal max ka tsu’uw u tátaj ti kintsapnédhanchijak, ka ólchij abal té’ in k’wajatlubach. Játs expidh lé’ tu ucha’ tsakam alabéljunkuwál, lej pakwlanchij k’al yán abal tutixk’anchíts an t’ojlábil abal ka ajiy axé’ xidhuchlab.Ti dhuchunchal a junkuwál axi yab jay’k’i’ tiuk’chiyal.
Diego Santiago Martínez.
4423.indd 75 11/8/07 6:14:39 PM
76
Ka exóbna’ ka ts’ejka’ juni kártaj
4423.indd 76 11/8/07 6:14:40 PM
77
Ka ajiy jant’onéy in ulal anijant’onéy in t’ajál an tsakam
Juni kwitól in uts’ál i Juni tsakam ts’ik’ách at’ax ja’. ketél ti alte’lom ani lej t’e’pidh.
An tsakam kwitól ani an Juni kwitól, kom ya’ul tsakam ts’ik’ách kwatsat tin waytal. exomchik ti ubát’ al an ja’.
An kwitól u k’apul Juni kwitól yajchik in at’ax in k’ubak. chukul.
Juni kwitól k’wajat in Juni kwitól yajchik in muchuwal an tsi’iktaláb. kamab.
4423.indd 77 11/8/07 6:14:41 PM
78
Ka ajiy júnekej i dhuchadh‑úwaxi in bij ti ejek “rekado”.
Bichow Lajax, ajidh Tampots’ots’, ti tsáb aenero ti 1993.
Juntal exóbal: Rosi
Tu ólchal abal kalám ne’ets ku t’ajchin antakaxtaláb tin kwéntaj an exobintaláb“matemáticas”, ti atáj exobintaláb.
Játs expidh tu ólchal
Jorge Hernández López.
4423.indd 78 11/8/07 6:14:41 PM
79
Junkudh ka’I a exóbchixal ka ts’ejka’ juni“rekado”
4423.indd 79 11/8/07 6:14:41 PM
80
Ka dhucha’ jawa’ a tsu’tal
4423.indd 80 11/8/07 6:14:42 PM
81
Wa’ats júnekej i dhuchadh‑úwaxi u exláb ti resibo
Bichow Akich mom, Tampots’ots’, ti jún a marzoti 1993.
Bats’k’umtaláb.
U bats’uw tsab xi’ i ít péxu axi tin pidha’an ja’úb Manuel Hernández Juana, tin kwéntajabal u ts’ay’chij jun pejach i tsabál.
In bats’uw In bína’ Lucas Santiago Hilaria Manuel Hernández Juana
Ka dhucha’ juni resibo
4423.indd 81 11/8/07 6:14:42 PM
82
Tin taltal an káw wanaj ki tsu’uwjúnekej i dhuchadh‑úw axi exlábti sitatorio.
Bichoca Tam‑Uxum‑Ts’álej, Tampots’ots’, tibeléw a octubre ti 1993.
KANIXTALAB‑TS’EJKANTALAB
Antonio González Pérez
Tu abchal an káw abal kit utey ti atáj juntits’ejkáb an pextaláb ti laju jún a “octubre” ti1993, abal ki ts’ejka’ an jolbintaláb axi int’ajámal a bichímal tin ts’ulélil a Juan HernándezRamírez.
Ti kanál an éyal ts’ejkom pextaláb.
Raymundo Santiago Guadalupe.
Dhéy k’al a juntal exóbal ka ts’ejka’juni sitatorio.
4423.indd 82 11/8/07 6:14:42 PM
83
Ka ajiy an t’ilab
AN MAMLAB
Uxnal abal ti biyál tejwamélakti tokow an yetse’ Mamláb.
Jún a k’ichaj xe’etsak ti belelélan yetse’ Mamláb, po at’ax uchank’al juni inik. Uchankwa’ antsé’:“Ka met’a’ a yetse’ Mám, na’ xe’etsti jodhodhól in tsinat t’u’úl”.
Lej we’k’ij úlkakan juni áb axik’ák’ ani jun‑adhík, teptsinchik intsu’uxtal an k’wajílchik. Jaxtám uluwábabal xowé’, kajadhits i wal tu wa’tsin.
4423.indd 83 11/8/07 6:14:43 PM
84
Ka tok’tsiy an konowixtaláb
1.‑ ¿Jita’ xi tejwamélak belelél ti tokow?
2.‑ ¿Jita’ xi at’ax‑káwin?
3.‑ ¿Jant’onéy xi wat’ey tamti ulits an k’ák’‑áb?
4.‑ ¿Jale’ walám ti xowé’ yabáts i ejtowal ki tsu’uw an yetse’ Mamláb?
5.‑ ¿Jale’ ti ulits an k’ák’‑áb?
4423.indd 84 11/8/07 6:14:43 PM
85
33OXCHÍL PEJACH: AN PULÁSAJ
AN PULÁSAJ
Tam in k’ichájil an pulásaj u nujuwáb yán ik’apnél ti bichow, xaludh taja’ wé’ tsa’at unujuwáb, yab ejtíl tiwa’ ti tsakamnujumtalábchik lej wat’k’adhits inpunchal in jalbíl.
4423.indd 85 11/8/07 6:14:45 PM
86
Ka met’a’ an t’iplabchik
4423.indd 86 11/8/07 6:14:48 PM
87
4423.indd 87 11/8/07 6:14:51 PM
Ka tok’tsiy an konowixtaláb
¿Ju’táj ti wé’ tsa’at u nujuwáb an k’apnél?
¿Ju’táj ti wat’k’adh jalbidh u nujuwáb ank’apnél?
Ka dhuchunchij in bij bó’ i nujnél xi ne’ets kiejtow ki ts’a’iy.
¿Jantam k’icháj u wat’el an pulásaj ta bichówil?
88
4423.indd 88 11/8/07 6:14:51 PM
89
K’A’AL EXOBINTALAB: An k’apnél axinujuwábKa uluw jant’onéy tam nujnél atsu’tal.
4423.indd 89 11/8/07 6:14:52 PM
Ka dhuchunchij in bij an nujnélchik axi atsu’tal t’ipodh al xi jún an xeklek
90
4423.indd 90 11/8/07 6:14:53 PM
91
Ka met’a’ jant’onéy u éynal tilejbaxtaláb
4423.indd 91 11/8/07 6:14:54 PM
92
Ka ajatna’ axé’ xi alabél ajatláb
KWECHOCHÓL A PETÓBIL
Kwechochól a petóbilleyoyól a lakábilwitsichik a dhayémilmak’ik’íl a ts’amúts’il.
Tukmichik a owálilwixoxól a kotónilwitsichik a timá’ildhakniníl a púchil.
Kwechochól a petóbil...
4423.indd 92 11/8/07 6:14:56 PM
Ka dhuchunchij in bij an k’apnél axiwat’k’adh a kulbetnál ka k’apuw
93
4423.indd 93 11/8/07 6:14:56 PM
94
Ka ajiy ani ka tok’tsiy ankonowixtaláb
A “Lupe” k’wajat in ajiyal Axé’ xi ja’úb tam ti k’alej tsé’ i olom. ti pulásaj in ts’a’iy tsáb i olom.
¿Jáy xó’ i olom in kwa’al?
A “Clementina” in Axé’ xi ja’úb in ts’a’iy kwa’alak akak i píta’. óx i píta’ ti pulásaj.
Ka t’ipoy xó’ jáy i píta’ in kwa’al a “Clementina”.
4423.indd 94 11/8/07 6:14:57 PM
95
Ka ajiy ani ka tok’tsiy
A “Juan” in kwa’alak A “Juan” in ts’ejwalixna’ akak i k’adhaw. tsáb i k’adhaw.
¿Jáy xó’ i k’adhaw in kwa’al?
A “Elena” in kwa’alak A “Elena” in nujuw lájuj i uj. bó’ i uj.
¿Jáy xó’ i uj in kwa’al?
4423.indd 95 11/8/07 6:14:58 PM
96
Ka uluw jant’onéy a tsu’tal
4423.indd 96 11/8/07 6:15:00 PM
waliláb t’ayabláb ko’nélchik
eyextaláb witslom k’apnél
K’álek’ij junti tsakam mapuchik, ka dhucha’akak i káw.
97
4423.indd 97 11/8/07 6:15:01 PM
98
waliláb
In t’u’úl an olomlej kujuw
An lanáx lejtsi’ik tam wejnek
Ka met’a’ jant’odha’ tu ts’ejkábjuni tsakam pejach i úw axibijiyab ti lab káw “tarjeta”
ko’nélchik
lanáx
Olom
4423.indd 98 11/8/07 6:15:02 PM
99
Ka dhucha’ ti kits’odhtaláb axi a tsu’tal
bichim
idhidh
wat’ap
ajan
4423.indd 99 11/8/07 6:15:03 PM
100
Ka met’a’ an k’apnél axi yab intomnál ki ts’a’iy
AN K’APNEL
Yab patal an k’apnél in tomnál ki ts’a’iy,kom wawá’ i wit’ál ki kó’oy ani ki taya’.
I ejtowal ki bela’ i píta’, i k’adhaw ani i olom.
I wit’ál ki t’aya’ i idhidh, i tsanak’w, i it’adh,i t’inche’, i idh, i k’alam ani pilchik i k’apnél.
4423.indd 100 11/8/07 6:15:04 PM
101
Ka t’ipoy jant’onéy a kwa’al ta k’imá’
4423.indd 101 11/8/07 6:15:04 PM
102
Ka met’a’ ani ka ajiy andhuchadh‑úw axi bijiyab ti labkaw “rekado”.
Tam naná’ yab in jolat ani yab u kwa’al yáni alimtaláb, u punk’uwalk’ij kin ts’ay’chinchantjawa’ naná’ u lé’. Po kom jant’odha’ u uluwitsyab in jolat, yab u wit’ál kin k’alej ku ucha’ anja’úb axi ne’ets ti pulásaj abal ti kin chánchij ank’apnél, tam u dhuchunchalk’ij al jun i tsakamúw ejtíl axi lejwék’ij ne’ets ki tsu’uw.
Kwenchal Al‑Tsajib ajidh San Antonio,Tampots’ots’, ti tsé’ in ajumtal a junio ti 1993.
Itsán: Antonio González Angelina.K’al axé’ xi tsakam dhuchlab lé’tu konchij juni pulik alwa’taláb, u lé’ abal ti kints’ay’ chinchij tsab lejab i t’u’lek tóroj,jun lejab i at’em ani ox lejab i lábux.
Ti punk’unchal a utát.
José Antonio Juárez.
4423.indd 102 11/8/07 6:15:04 PM
103
Ka t’aja’ ti kwéntaj jant’odha’ tuts’ejkáb an te’nél t’u’lek tóroj
AN TE’NÉL T’U’LEK TÓROJ
Jún.‑ Ok’ox in yejenchal t’akadh an t’u’lek.
Tsáb.‑ Tam t’akadhits an t’u’lek kwa’al ka jolowti pach, po axé’ in yejenchal ok’ox ka jolchijan ja’.
Óx.‑ Tam k’wajatits ti pach in yejenchal kajolchij i k’alam, i pejtsul, i tsiw’, i kulántuj, anpimiéntaj, an áxux, an at’em ani an sebóyaj.
4423.indd 103 11/8/07 6:15:04 PM
104
Ka konoy juni ilálix jant’onéy tamilál u éynal k’al an yajbénibchuklek ani ka dhucha’
JUNI TSAKAM KWITÓL
Axé’ xi tsakam kwitól in bij ta Ramiro, komowatitskwa’ yab in k’apúmal i te’nél t’u’lektóroj in wat’k’anchij kin k’apuw, komk’adhpidhkwa’ ti kujuw in ats’a’ an te’nél.
Ani kom wakálits, expidh taley ti k’apul anikwatsiy ti wayal, po tam ti ejtsin tál chudhélma ijkan ti tséy k’al an yajal, komwat’k’adhkwa’ ti yajchik in ats’álin chukul, kom jobenek.
4423.indd 104 11/8/07 6:15:04 PM
105
TSABCHIL ANI OXCHIL PEJACH: Annújul ani an ts’a’um
Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiyan dhuchlab.
AN NÚJUL ANI AN TS’A’UM
An nújul in tolminchal an ts’a’um ani an ts’a’uman nújul.Axé’ lé’ kin uluw abal max yab wa’ats i nújul ants’a’um yab ne’ets kin ela’ jutáj ti ts’a’um,maxk’ij in kwa’al i alimtaláb.Ani xó’, max wa’ats i nújul ani yab wa’atsi ts’a’um, an nújul yab ne’ets kin ela’ jutáj kinnujuw in nujnélil.Jaxtám tsablom yejentál, an nújul ani an ts’a’um.
4423.indd 105 11/8/07 6:15:05 PM
106
Ka met’a’ ani ka uluw jant’onéy atsu’tal
4423.indd 106 11/8/07 6:15:07 PM
107
Ti kin alchij u bij
Nakat u xonólilts’upidh u wi’,tudhéylidh u núk’ani tam junchikílin bixom ani in ajat.
Lok’bachik u kúxjant’ini’ max t’ít’idh,u k’apal i kolol anii tsi’tsim. Tamjunchikíl u dhopedhálu chukul ani in t’ikwnal.
Tam in ádhil, in ulelma ti pulik lejem.Tam in jumnal,in ts’ubel lej walk’i’ani tam in ts’uk’bél,u kujmedhal yán iuts’nel.
Tam in k’ejél,ch’óch’ól u chukulani u k’apal i tómabal kin jeley.
4423.indd 107 11/8/07 6:15:07 PM
108
Ka ajiy an dhuchlab
I TÉNEK KÁWINTAL
Wa’ats yán axi yabáts in lé’ ti tének‑káwkom in tidhinál.
Po yab in tomnál ki uk’chiy, kitidhina’ ani ki k’iba’, kom axé’yabatsk’ij ti we’él ti ts’i’kinének ti éynal.
Pel juni kawintaláb lej biyálits, jaxtám inyejenchal ki édha’ kom játs axi tu jilchámali mám ani i yedhaxlómej.
I tének káwintal lej alabél ani lej in kwa’alin jalbíl.
4423.indd 108 11/8/07 6:15:07 PM
Ka tok’tsiy an konowixtaláb
¿In tomnál ki tidhina’ ani ki k’iba’ i ténekkáwintal?
¿Jale’?
Jawa’ más in kwa’al in jalbíl¿I tének káwintal o an lab káw?
¿Jale’?
¿Walám ítej ti tujchámej ti kawnáb an tének káw?
109
4423.indd 109 11/8/07 6:15:07 PM
110
Ku ajtin
TAM TU TU TSU’ PIY
Tam tu tu tsu’piykulbél u ichích,tam tu tu k’ibts’owyajchik u ichích.
Tajlun ti we’élan yajal‑ichich,po xó’ junílk’ijyajchikits u íchich.
4423.indd 110 11/8/07 6:15:09 PM
111
Junax k’al a juntal ani a exóbchixal kats’ejka’chik tsáb i ajatláb.
4423.indd 111 11/8/07 6:15:10 PM
112
In k’ichájil an nujultaláb.
¿Jant’onéy u nujuwáb ti pulásaj?
¿Jayk’i’ in k’ichájil an pulásaj?
¿Ju’táj u t’ajnal an pulásaj?
¿Jita’ in nujuwal an tsanak’w?
¿Jale’ an k’wajíl u k’alel ti pulásaj?
4423.indd 112 11/8/07 6:15:10 PM
113
Ka exóbna’ axé’ xi ajatláb
KWATSÁM PÍNTUJ
Kwatsám píntuj,kwatsám píntujnaná’ u lé’an kwatsám píntuj.
Nixé’ lej kujuwnixé’ lej kujuw,an kwatsám píntuj,kwatsám‑tsanak’w.
4423.indd 113 11/8/07 6:15:11 PM
114
Ka uluw jant’onéy a tsu’tal
4423.indd 114 11/8/07 6:15:13 PM
115
Xó’ yab ne’ ets tuts’ay’chij kom yabátsin bajuwal u tumínal,po yab kit t’e’pin, jun
semánaj ne’ets kuxijpinchij abal tu
ts’ay’chij a alabéllakab.
Ka ajiy jant’onéy in t’ilál annanaláb ani an pay’lomláb
Tomkíl, ti kin ts’aychijaxé’ xi lakbej, lej
chaniníl, lej jodhatani lej t’a’at in witsíl.
4423.indd 115 11/8/07 6:15:15 PM
116
Ka tok’tsiy an konowixtaláb
¿Jant’onéy in konoy an mimláb ka ts’ay’chin?
¿Jant’odha’ an lakbej axi in konoy an nanaláb?
, ani
¿Jant’odha’ ti tok’tsin in tomkíl an uxum?
4423.indd 116 11/8/07 6:15:15 PM
117
Ka ajiy an t’ilomtaláb
Jawa’ in uluw an pay’lomláb in putuw, kom tamtin bajuw an semánaj in ts’ay’chij in lakab annanaláb.
Tam ti ulits tin k’imá’ an pay’lomláb dhubatk’ij inpidha’ in k’imádhil an lakbej, ani jajá’ kulbének inbats’uw.
4423.indd 117 11/8/07 6:15:16 PM
118
¡ Ay kumálej, mayabatsk’ij tu exlál, u tsu’uwpel juni ts’ik’ách axi ketél ti
laktem, kom wat’adh tialabél a k’wa’chímal !
Ka ajiy an t’ilab
Wat’adh ti kulbélkwa’ in ats’a’ an yets mimlábabal ts’ay’chin in lakab, jaxtám expidh abal inbats’uw dhubatk’ij in punuw ani wé’k’ijketlelen ma t’alk’ichik in akan ti laktem.
Nanáyej kumpálej,expidh abal xó’ ukay’kím ít u lakab,
tik’alej k’wát u kwetál.
4423.indd 118 11/8/07 6:15:17 PM
119
Ka tok’tsiy an konowixtaláb
¿Jant’odha’ in ats’a’ an mimláb tam ti ts’ay’chinin lakab?
¿Jant’onéy uchan an kumaláb k’al in kumpálej?
¿Jant’odha’ ti tok’tsin an kumaláb?
4423.indd 119 11/8/07 6:15:18 PM
120
Ti kin dhuchunchij u bij ti kits’lab
Naná’ yab ukwa’al u wi’mani u lek’ábani u uts’álan ja’ k’alu ídhim.
U k’apal i yóy,u k’apal i k’wa’ani tam in tsakúl,in xékwxél ejtíl ik’adhaw.
Tam kin chíkan,wisisíl in k’adhíl walk’i’ani in dhajnal tsapiktam utatits in k’watti tokow.
U kwa’al u lakabani yab in uxúm,u kwa’al u ts’itsínani yab in t’ele’,u kwa’al u jujúlani yab in ts’itsin.
4423.indd 120 11/8/07 6:15:18 PM
121
Ka ajiy an dhumk’udh‑káw
Ka t’aliy, ka t’aliy,k’al juni t’alib,ka t’aliy, ka t’aliyan t’alím ani tamit exbanénekits ka t’aliyan t’alím, ka bijiy ti t’awím.
Juni t’ele’ t’él,in t’akál in t’ilíl wéw;abal ets’ey kin kó’óyt’okat, an t’ele’ t’élchudhél in t’akál int’ilíl wéw.
Max a lé’ kitk’adhiy ti k’oyob,ok’ox ka k’adhánchijin k’a’ál k’oybál, kommax yab ok’ox ka k’adhánchijin k’a’al k’oybál, yab ne’etska ejtow kit k’adhiy ti k’oyob.
Té’ kit chích titchuchul in ucha’ anuxkwe’ chuch, intsakam chuchil.
4423.indd 121 11/8/07 6:15:18 PM
122
Wa’ats yán i bichow ani i kwenchal lej alwachik,ejtíl an: Tam‑Tokow, Tampaxál, Akich‑Mom,Ts’apuwja’ani Tse’pakáb.
Ka met’a’ ani ka ajiy in bij ankwenchalchik
Tam‑ToKow
Tamk’anwitsAkichmom
Tampaxál
Dhumadh
Chununts’én
Lanáx
Ts’apuwja’
Ts’ijolPok’chich
4423.indd 122 11/8/07 6:15:19 PM
123
In bijchik i bichow ani i k’wajíl udhucháb k’al i pakdha’ dhuche’,ejtíl axi xowék’ij ne’ets ki tsu’uw.
Akich‑Mom Bolchal Chunun‑Ts’én
Dhinkabe’ Elénaj Ik’‑Te’
Jól‑Ja’ K’oyob‑T’ujub Lab Tóm
Munek’ Ojox Padhum‑Ja’
Tampots’ots’ T’iw‑Ts’én Udhu’‑Ja’
Witsal‑Te’ Yaxal‑Te’ Maríyaj
Ka aliy k’e’at i bijláb ani ka dhucha’.
4423.indd 123 11/8/07 6:15:19 PM
124
Ka ajiy an dhuchlab abal katso’óbna’ jay’k’i’ tu t’ojnalchik annújul
AN NUJULTALAB
Axé’ pel juni t’ojláb lej alwa’, expidh abalyabáts jayk’i’ ne’ets ka wit’a’ kit k’wajiy tak’imá’, kom chudhél, chudhél, kwa’al kit belátsabal ka wita’ ka nujuw a nujnélil.
Ejtíl tam k’a’ál, kwa’al kit k’wajiy ti Dhinkabe’;tsabchíl, ti San Antonio; oxchíl, ti Lajax o ti SanVicente; tse’chíl, ti K’iyám; bo’chíl, ti Pamál‑ Loj;akakchíl, ti Akich‑Mom ani ti ajib k’icháj, ti Lajaxo ti Tamk’anwits.
4423.indd 124 11/8/07 6:15:20 PM
125
¿Tam jun in t’ojnál ti nújul, ets’ey k’wajat tink’imá’?
Ka dhuchunchij in bij an bichow ju’taj tuk’alelchik an nújul.
¿An nujultaláb pel juni t’ojláb axi alwa’?
4423.indd 125 11/8/07 6:15:20 PM
126
Ka uluw jant’onéy u t’ajnal tijunchik a k’ichaj
K’a’ál Tsabchíl
Oxchíl Tse’chíl
Bo’chíl Akakchíl
Ajib k’icháj
4423.indd 126 11/8/07 6:15:22 PM
127
Ka ajiy jant’onéy in tomnál kit’aja’
AN TS’A’ UM
In tomnál ku ts’ay’mátsabal yab kin yajchíkna’ an jáyili tomkíl ani i tsakámil. Yabki t’aja’ ejtíl axi más, walímti uts’ál ani ti pojkax.
4423.indd 127 11/8/07 6:15:23 PM
128
¿Jant’onéy in ne’dhál an pay’lomláb ti tojal?
¿Jant’onéy in tomnál ki t’aja’ abal ki ela’ ik’apuwál?
¿Jale’ tin tomnál ku ts’ay’máts?
ani
4423.indd 128 11/8/07 6:15:23 PM
129
44TSE’CHIL PEJACH: AN TÉNEKCHIK
K’A’AL ANI TSABCHILEXOBINTALÁB: An ténekaxi wa’ats ti Tampots’ots’ aniaxi ti Láb Tóm.
AN TÉNEK AXI WA’ATS TITAMPOTS’OTS’
Ti Tampots’ots’ wa’ats óx i kwenél i tének anijáts: an Pámej, an Dhakchám ani an Tének axiwawá’ i yanél.
4423.indd 129 11/8/07 6:15:25 PM
130
1. Kumiai 29. Pima bajo2. Cucapá 30. Tepehuano3. Paipai (akwa’ala) 31. Yaqui4. Cochimí 32. Mayo5. Kiliva 33. Tarahumara6. Seri 34. Guarijío7. Tequistlateco 35. Cora
o Chontal de Oax. 36. Huichol8. Tlapaneco 37. Náhuatl9. Pame 38. Huasteco
10. Chichimeca jonaz 39. Maya11. Otomí 40. Lacandón12. Mazahua 41. Chontal13. Matlatzinca (de Tabasco)14. Ocuilteco 42. Chol15. Mazateco 43. Tseltal16. Popoloca 44. Tsotsil17. Ixcateco 45. Tojolabal18. Chocho‑popoloca 46. Chuj19. Mixteco 47. Jacalteco20. Cuicateco 48. Mame21. Trique 49. Motozintleco22. Amuzgo 50. Mixe23. Chatino 51. Popoluca24. Zapoteco 52. Zoque25. Chinanteco 53. Totonaco26. Huave 54. Tepehua27. Pápago 55. Purépecha28. Pima alto o Tarasco 56. Kikapú
1
43
5
6
2
27
31
323035
3637
10
37
2829
34
33
4423.indd 130 11/8/07 6:15:29 PM
131
55
12
13
14
37
9
23
8
21
22
19
18
247
50
15
25
26
52
44
4349
4845
40
4746
39
4241
51
37
20
3716
17
37
11
37
57
3811
9
56
Ka met’a’ an t’ipodh tsabál ani an tének axiwa’ats ti Láb Tóm
4423.indd 131 11/8/07 6:15:31 PM
132
Ka ajiy axé’ xi dhuchlab abal katso’óbna’ jáy wa’ats i juntal ténekti Lab Tóm
TI LAB TÓM WA’ATS YAN ITÉNEK
Ti al i pulik bichówil exladh tsab inik lájuj akaki juntal tének. Xaludh u k’wajíl ti “Michoacán”ani játs an “Purépecha”, ti “Guerrero” wa’atsaxi bijiyáb ti “Tlapaneco”, ti “Yucatán” an“Maya”, an “Chontal” u kawnáb ti “Tabasco”,ti “Sonora” wa’ats an “Yaqui”, ti “Chihuahua”u éynal an tének kawintaláb axi in bij ti“Tarahumara”, ti “San Luis Potosí” játs juntiwawá’ u k’wajíl.
An tének mimláb axi wa’ats tin tsabálil anLab Tóm in eyendhál pilchik in k’udhk’úmil,xaludh in ka’i’yal lej witsichik ani lej alwachik.
4423.indd 132 11/8/07 6:15:32 PM
133
Ka tok’tsiy an konowixtaláb.
Ka dhucha’ tsáb in bij i tének kawintaláb axiwa’ats ti Lab Tóm.
Ka punchij óx in bij i bichow junti wa’ats i tének.
Ka dhuchunchij jún in bij i tének kawintaláb axiwa’ats ti Tampots’ots’.
4423.indd 133 11/8/07 6:15:32 PM
134
Ka met’a’ jáy i juntal tének wa’ats ti t’iplab
“Tarahumara” “Triqui” “Hñahñu”
“Chinanteco” “Huichol” ‘Mazateco”
“Mixteco” “Mazahua” “Totonaco”
4423.indd 134 11/8/07 6:15:34 PM
135
Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy andhuchlab abal ka tso’óbna’
junti chích an ténekchik
JU’TAJ TI CHÍXCHIK AN TÉNEK
Yab i lej tso’ób ju’táj ti chích an k’a’ál ténekchik,kom uxnal abal lej owatits ti che’nekchik ti k’wajíltejé
Wa’ats jita’ in ulal abal an tének chích ti Tsaylélani in jalúnchij an pulik lejem ti al juni tan. Uluwábjayej abal chíxchik akan belal ma tiwa’ ti Tsaylél.
Aniyej wa’ats jita’ in t’ilál abal chíxchik ti Talólaj.
Jawa’ xi chubax, játs, abal wawa’ lej biyálits tuk’wajíl al axé’ xi tsabál.Jaxtám i bijnál tu tejé’ inik.
4423.indd 135 11/8/07 6:15:35 PM
136
Ka met’a’ ani ka ajiy jun mudhél i ténekkawintaláb axi bijiyab ti “mayanse”
“Maya” “Tsotsil chamula”
“Tsotsil zinacanteco” “Tseltal”
AN TÉNEK KAWINTALÁB
An tének axi wawá’ i kawnál in kwa’aljun kwenél in ebchálchik ti Lab Tóm ani játs:an “Maya”, an “Lacandón”, an “Chontal”, an“Tseltal”, an “Tsotsil”, an “Chol”, an “Tojolabal”ani an “Chuj”.
4423.indd 136 11/8/07 6:15:36 PM
137
Ka t’aja’ jant’odha’ tit koncháb.
Ka dhuchunchij tse’ in bij i tének kawintaláb axitalélej a ajiyal.
Ka tsalpay jant’odha’ tu uluwáb ti dhakchámaxé’chik xi káw ani talbél ka dhuchunchij in bij tikits’lab.
4423.indd 137 11/8/07 6:15:37 PM
138
Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiyan biyál t’ilab
AN LINTS’ I’
Ti biyál wa’tsinkwa’ jun‑kubél i inikchik axibiyiyábak ti Lints’i’. Uxnal abal an Lints’i’, lejt’ojnalakchik, po yabák k’apul, kom expidhin jikálak an k’apnél, ani k’alelakkin wak’la’chik akante’.
Jayétsej uxnal abal an Lints’i’ u k’alelak kinjila’chik an pat ‘ál al an alte’ abal kakwetém t’ójon, tamchál jajá’ u kwatsílakchikti wayal.
4423.indd 138 11/8/07 6:15:38 PM
139
Axé’chik xi Lints’i’, k’wiyan kom in wak’lálchikan k’apnél, ani abnáj juni tsapik áb, abal kinuk’dha’ an tsabál. Tam nixé’ ti tala’tsemetschik an Lints’i’. Jilk’onkwa’ junkats iinik ani juni uxum axi yab uk’tsin, po talbél aninik wenk’owat ti edhem, kom xapchin junidhámdhi’ tin pemál.An uxum, wenk’owatkwa’ ti ajin.Antsana’kwa’ ti taleychik an Lints’i’.
4423.indd 139 11/8/07 6:15:39 PM
140
Ka t’ipoy jant’onéy t’ilnal ti dhuchlab
4423.indd 140 11/8/07 6:15:39 PM
Ka ajiy an tsalpaxtaláb.
JUNI TSALPAXTALAB
Tének ebchálchik, tam wawá’ u káw tikáwintal i eyendhál yán i káw axi yabwawá’ i k’ál, po i ats’ál abal wawá udhabal, ejtíl an káwchik: xabún, santórom,koxtál, lanáx ani matsét.
Ka exóbna’ ka ts’ejka’ juni tsalpaxtaláb abalwawá’ tu tének.
141
4423.indd 141 11/8/07 6:15:40 PM
142
Ka ajiy an dhuchlab
AN DHUYU’
An dhuyu’ pél juni ts’ojól axi lej niwiwíl. Uk’apáb ti te’nél xaludh k’al i tsanak’w, yújudhani k’al i t’u’lek.
Uxnal jayej abal lej alwa’ kin k’apuw anmimláb axi in chuchudhál in tsakámil.
4423.indd 142 11/8/07 6:15:41 PM
143
Ka alwa’ ajiy an dhuchlab abalantsaná’ ka exla’ an káwchik axiéynal ti tejwa’medhomtaláb:axé’, nixé’ ani xi tiwa’.
Axé’ játs u k’imá’.
Nixé’ xi píta’ u pét’al.
Xi tiwa’ an kwitólpel u itsak’.
4423.indd 143 11/8/07 6:15:41 PM
144
Ka kidhbay an tsalap
xi atáj lej alabél.
xi atáj k’wajat tu tamét.
an atáj lej alwa’ ts’ejkadh.
4423.indd 144 11/8/07 6:15:42 PM
145
Ka ajiy an káw ani ka tso’óbna’abal yab jununúl u éynal an káw
Palats koxol put’úch pek’el
bakan madhab pápa’ uxnátu’
4423.indd 145 11/8/07 6:15:44 PM
146
Ka dhucha’ ti kits’lab jant’odha’ a tsalpanchaltu uluwáb píl i kwenchal axé’chik xi káw:
palats
lupudh
ebchal
pek’el
ts’ejwantál
kidháb an bél
met’a
4423.indd 146 11/8/07 6:15:44 PM
147
Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiyan biyál t’ilab
A ABDHI’, IN EJATAL AN K’AMAL
A Abdhi’, pelak juni inik axi walím ti tsúlim int’ojnálak. Ets’ey u k’wajílak ti dhílal utat alan joldhi’.
Juna k’icháj uchankwa’ k’al in at‑íyej: “Tatá’walím tit k’apts’ux. Tejé’ it k’wajíl, it k’apul aniyab it t’ojnal. Ne’ets ku ucha’ u tomkíl abalyab ti pijchiy”.
4423.indd 147 11/8/07 6:15:45 PM
148
A Abdhi’, in yajna’ abal uchan ani’ ani t’ajatk’alej ti k’wajíl ti pulik ts’én, po ok’ox in ólchijin tomkíl:
“In ne’ets ti pulik ts’én ani ne’ets ka taley ank’amal. Abal tatá’ ka tek’dha’ an k’apnél,ka ts’ejka’ an muludh k’wit’óm, ka baliy alan joltay’ ani ka k’wájna’. K’al nixé’ ne’etska tek’ets.”
Mati tám, in ejatal an k’amal u k wajíl ti pulikts’én. Jayej uxnal abal kom konchin kinwichba’ an k’amal, expidh in bína’ ank’amal‑t’ujub ani juni bachib ani k’al nixéan inikchik in kó’oy an k’amal.
4423.indd 148 11/8/07 6:15:46 PM
149
Ka t’ipoy jant’onéy t’ilnal ti dhuchlab axitalélej a ajiyal ani ka dhuchunchij in bij tikits’lab.
4423.indd 149 11/8/07 6:15:46 PM
150
Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiyan biyál t’ilab
AN T’EL AXI CHIKCHIN IN WEW
Tamti ne’etsak ka uk’tsin an tsabál, an Lints’i’k’alej ti kwajlom alte’. Po tamti chudhey, in tsu’uwabal ts’akinek an alte’ axi in kwajlámalak.
An Lints’i’, k’wajiy ti kwátsix ani juni akal in ela’abal an bichim, an its’ámal, an koy an t’él aniyan i ko’nél exomak in uchál an alte’:
“Kit ts’akiy alte’, kit ts’akiy alte’.”
An Lints’i’ in yak’wa’ an t’él ani in chikchij in wéwabal kin ólna’, jale’ ti k’wátak ti ts’akbom alte’. Ant’él in uluw abal in t’ajálak ani’, kom ne’etsakits kataley an k’ay’lál. Ma xowé’, uxnal abal játs ti ant’él tsili’ in wéw.
4423.indd 150 11/8/07 6:15:47 PM
151
Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiyan t’ilab
AN KÓTOL MÁP AXI IJKANCHIKTI BICHIM
Tsab i kwitól k’alechik ti kótol máp al juni tsabálxin bij T’ilím. In uma’chik in kutsúmil, juni koxtálani juni ok’nab. Puneychik al juni dhak bichim anitá’chik k’alej.
Po ti bél kalénchat k’al juni t’unu’ bichim anikedhmayatchik.
An dhak bichim ádhláts jayej abal yab kabajuwat, po kom an kwitólchik yabák in tso’ób tialwa’ punél, ma yab owey ani ijkanchik ts’ejelalte’.
An kwitólchik ayin ti uk’nal, kom in kwadha’chikin tsoyíl k’al juni t’ujub jaxtám ma yab in ejtow kinandha’chik i máp.
4423.indd 151 11/8/07 6:15:48 PM
152
Ki exóbna’ ki uluw an witsidhkáw
JA’ÚB
Ja’úb, a exlálak ja’úbmax a exlálak, ju’táj tin k’wajíl,ne’etstéj kit kulbéj,kom nan in k’wajíl alte’.
Lej dhajujúl, lej dhajujúlu ats ‘ál an k’ijidhtaláb.
Tam an tsakam koxolkin ts’a’a’ay in wi’,kin pélk’ok’oy in wéwani ka dhajajan,ejtíl max tin uchál¡Kit ts’akíts, chudheyits!
4423.indd 152 11/8/07 6:15:48 PM
153
Ka ajiy an kanixtaláb
KANIXTALÁB
Tsakam exóbal. U aychal abal ka kulbétna’
ani ka eyendha’ an t’ojláb axi xó’ a kwa’al
ta k’ubak. Jayétsejk’ij u kanál an exóbchix
abal kin eyendha’ ani kin punk’unchij jawa’
in tsu’tal in k’ibchal, kom i exlálits abal juni
t’ojláb yab jayk’i’ ne’ets ki wit’a’ ki uluw abal
xó’ putunits.
Kom wat’el a k’icháj ne’ets jalk’unal an
tsalap ani an yejenchixtaláb.
4423.indd 153 11/8/07 6:15:49 PM
154
AN T’IPLAB TSABALTALAB
Wawá’ i tsabálil játs an Lab Tóm.An nits’bixtaláb, an k’ak’nadah k’udhk’um anian ajatláb axi ajatnáb tin putát an Lab Tóm, játsnixé’chik in t’iplábil i tsabálil.
In kalchiyal jawa’ wawá i lé’ ti tsabálil ani jutichudhél i wat’al a k’icháj.
4423.indd 154 11/8/07 6:15:50 PM
155
IN AJATLABIL AN BICHOW LAB TÓM
Lab tomib tam kix kaniyat tit pejexan pat’al dhubatk’ij ani an bichimka t’elelats in ts’ejeltal an tsabalk’al in kawidh, tam ka peten an tsok.
Ka t’elelats in ts’ejeltal an tsabalk’al in kawidh, tam ka peten an tsok.
¡Petbiy bichow! a dhadhat k’al an ts’ojolka belaliy k’al in k’al an yetse’ pulikti k’aylal k’wajat bijidh a ests’ey belilan ajatik k’al in ch’uchub in dhucha’.
Max ti otsanchij an inik xi lej pojkaxk’al in akan odhnanchij a tsabalilka tsalpay ik’anel bichowil abal an k’aylaljuni k’anix ta tsakamil ti pidha’juni k’anix ta tsakamil ti pidha’.
4423.indd 155 11/8/07 6:15:51 PM
156
IN K’ICHAJIL AN K’AK’NADHK’UDHK’UM
An k’ak’nadh k’udhk’um in kalchiyal i bichówilLab Tóm: an k’wajílom, an tsabál, an pulikitse’chik ani an tsakam ja’lom, jaxtám i ulal abaljáts an t’iplab abal i labtómil.
Ti jun inik tsé’ in ajumtal a febrero anlabtómibchik i k’aknanchal in ajíb ank’ak’nadh k’udhk’um.
4423.indd 156 11/8/07 6:15:52 PM
157
AN K’AK’NADH ANI EXBADHDHUCHADH UW AXI T’AJAN TI 1917
Bó’ in ajumtal a febrero ti 1917.
Ti al axé’ xi k’ak’nadh ani exbadh dhuchadh úwaxi ts’ejkáj ti 1917 táts tu tejwamél dhuchadh anchubaxtaláb ani an uchbiláb abal tin kwéntaj anlabtómib. Yán jant’oj u tejwamedháb, po tejéexpidh ne’ets ki tsu’uw axi in ulal: tatá’ ani patalan kwitól ani an ts’i’k’ách axi k’waji Lab Tóm inkwa’al in uchbíl ka exobláts.
4423.indd 157 11/8/07 6:15:53 PM
158
AN TSAKAMCHIK AXI JEK’ONDHOMATSK’AL IN TSABALIL AN LAB TÓM
Laju óx in ajumtal a septiembre ti 1847
In t’ajál yánits i tamub, an kital tsók inikjek’ondhom axi ti jek’at ja’ in otsa’ an bichowLab Tóm.
Tam ti exomak axé’ xi otsaxtaláb, an tsakamjek’ondhomchik in t’aja’ an tsápláb abal an LabTóm yab ka kwé’eyat tin putát. In luba’chik anitsemets ti laju óx in ajumtal a septiembre ti 1847tiwa’ ti al an pejach axi bijiyáb ti lab káw“Castillo de Chapultepec” ajidh ti Lab Tóm.
4423.indd 158 11/8/07 6:15:54 PM
159
AN K’ALNADH KAKAY JA’LIL ANTSABAL
Ti laju waxik a marzo ti 1938.
Ti laju waxik a marzo u k’ak’náb in k’ichájil tamti an pulik ok’lek “Lázaro Cárdenas”, tolmidh k’alan k’wajílom ti Lab Tóm, in áta’an alwa’taláb tinkwéntaj an kakay ja’líl an tsabál abal ki k’alna’wawa’ tu labtómib.
4423.indd 159 11/8/07 6:15:55 PM
160
IN K’ICHAJIL AN T’OJLAB
K’a’ál in ajumtal a mayo.
An t’ojnalchik in kwa’al in chubáx.An chubaxtaláb in ulal abal an t’ojnal yab inuchbíl ka t’ójon wat’adh waxik i k’ij ta k’ichaj aniin tomnál ka koyóts jun k’icháj tam in bajuwal ank’ak’nadh k’icháj.
An ajumtaláb jún a mayo u k’ak’náb tin kwéntajin k’ichájil an t’ojnalchik, axé’ xi k’ak’naxtaláb ut’ajnal tin putát an bichow ti tsabál.
4423.indd 160 11/8/07 6:15:56 PM
Téne
k ka
win
talá
bLe
ngua
téne
k S
an
Luis
Pot
osí
Seg
und
o g
rad
oSan Luis Potosí
TénekkawintalábLengua ténekSan Luis Potosí
Segundo grado
portada 4423-08.indd 1 10/30/07 2:31:18 PM
OLGA COSTA (1913-1993)Obra: Vendedora de frutas,1951Óleo sobre tela, 195 x 245 cmMuseo de Arte Moderno, INBA, CNCA