Transcript
Page 1: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ
Page 2: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

THUẬTTƯTƯỞNG

Tácgiả:ThuGiangNguyễnDuyCầnNXBThanhNiên

ĐánhmáyvàtạoeBooklầnI(07/11/10):DamsanTạoeBooklầnII(03/07/11):QuocSan

http://www.e-thuvien.comMỤCLỤC:

VàilờicủangườilàmebookLờinóiđầuTựa(trích)Phầnthứnhất

§I.KháiniệmvềtưtưởngA.Tưtưởnglàgì?B.Phánđoánvàtínngưỡng

§II.Lýluậnlàgì?A.ĐịnhnghĩaB.Phânloại

DiễndịchQuinạpLoạisuy

§III.SailầmvìlýluậnI.Sailầmcủaphépdiễndịch

1. Dùngchữcónhiềunghĩakhácnhautrongmộtcâuluận2. Nguyêntắcsai3. Đilạcđề4. Luậnchứngngoàivấnđề5. Tuầnhoànluậtpháp6. Cáivòngluẩnquẩn

II.Sailầmcủaphépquinạp1. Luậtngẫunhiên2. Nhậnlầmnguyênnhân3. Liệtcửthiếusót

III.Sailầmcủaphéploạisuy§IV.Chủquanvàkháchquan

A.Phánđoánvềgiátrị:chủquanB.Phánđoántheosựthực:kháchquan

§V.TínngưỡngvàtríthứcA.Bànvềnhữngnguyênđộnglựccủahànhviconngười

1. Sướngvàkhổ2. Lònghammuốn3. Hivọng4. Thóiquen

B.CáitatìnhcảmvàcáitalýtríC.Nhữngyếutốtạoratínngưỡng

a.Yếutốbêntrong1. Tínhkhí2. Lýtưởng3. Nhucầu4. TưLợivàThịDục

Page 3: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

b.Yếutốbênngoài1. Ámthị2. Mốicảmlúcbansơ3. Ưagiảinghĩa4. Tiếngnóivàhìnhảnh5. Ảovọng6. Quảquyếtvàsựlặpđilặplại7. Uydanh8. Báo,Sách,vàQuảngcáo

§VI.LýluậncủatìnhcảmvàthịdụcA.ChỗphânbiệtgiữahailốiluậnB.Đặctínhcủalốiluậntìnhcảm

1. Chấpmâuthuẫn2. Ócthiêntư

Phầnthứnhì§I.Thuậttưtưởng

A.VấnđềthuộcvềhànhđộngB.Vấnđềthuộcvềtrithức

§II.VìđâumàsailầmA.KhôngrànhviệcB.ThiếuphươngthếC.ThiếuýchíD.SailầmcủanhậnthứcE.NguyêntắcsaivàthànhkiếnF.QuyềnthếvàuydanhG.NgônngữH.ĐặtvấnđềthiếuđiềukiệnI.ĐilạcđềJ.Tínhkhí:Ócsaingoa

§III.ThuậtphêbìnhA.PhêbìnhB.Mộtphươngphápphêbìnhphêbìnhsửhọc

a.Phêbìnhngoạibộb.Phêbìnhnộibộ

1. Giảithíchtàiliệu2. Tìmsựthànhthựccủatácgiả3. Tìmsựđíchxáccủachứngcứ4. Sosánhtàiliệunàyvớitàiliệukhác

§IV.LuậnlývàsựđờiA.LuậnlývàsựđờiB.ÝkiếncủamọingườiC.Tinhthầnđiềuhòa

a)Ròngtìnhcảmb)RòngTríHuệc)RòngÝChí

D.Tưtưởngtheomình§V.Giúptưtưởng

A.ĐọcsáchB.Phảiđọcsáchcáchnào?

a)Trướchếtđốivớiquyểnsách,cầnphảidànhchonómộttấmlòngthiệncảmvàđầyhivọng…b)Đọcsáchphảiđồnghóavớinóvàphảnứnglạinóc)Đọcsách,cầnđọcngaychínhvăn;đừngtincậynơisáchdịchhoặcnhữngsáchnghiêncứud)Lựasáchhaymàđọce)Đọcsáchcầnđọcđiđọclạinhiềulầnf)Cầntìmnhữngsáchcaohơncáitầmhiểubiếtcủamìnhmàđọcg)Đọcsách,cầntìmlấychomìnhmộtcâuhỏitrước,nghĩalàtựđặttrướcmộtvấn

Page 4: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

đềđểtìmcoitácgiảgiảiquyếtthếnào?h)Đọcsáchcầnxemtrướcbảnmụclục

C.Tịchmịch

Page 5: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Vàilờicủangườilàmebook

Tôibỏ thờigianrađánhmáyquyển“ThuậtTưTưởng”của

họcgiảNguyễnDuyCầnvìtôithấyđâylàmộtquyểnsáchrấtcóích, trongmộtchủđềvôcùngquantrọngmàvẫncònrất ítsáchvởnóitới.Theonhưtôiđượcbiếtthìhiệntạisốbảnincủaquyểnnàycònlạikháítỏitrongcáchiệusách,cũngnhưlàchưacómộtbảnebooknàotrênmạngInternet.Vìvậytôiquyếtđịnhlàmmộtbảnebookđểchiasẻvớimọingười.LàmộtthànhviêncủaThưviệnEbook,tôiđãđượcdownload

những quyển sách rất hay,một cáchmiễn phí, và tôi rất cảmkíchvềđiềunày.Quyểnebooknàycoinhưlàmộtcáchtôiđềnơn lại chonhững thànhviênđãbỏbao công sức ra đánhmáynhững quyển sách họ yêu thích để chia sẻ cho những ngườikhôngcóđiềukiệnsởhữumộtbảncứng.Tuy nhiên, trong lúc đánh máy quyển này cũng như khi

downloadnhữngquyểnsáchkhác trên Internet, tôivẫnáynáyvềvấnđềbảnquyền.MặcdùđãcómộtvàithỏathuậngiữamộtsốnhàxuấtbảnvàThưviệnEbook,nhưngtôithấynhữngthỏathuậnđóvẫnlàđốivớimộtsốítcáccuốnsách,vàtínhpháplývẫnchưarõràng.BảnthântôiuploadquyểnnàylênInternet,donhiềuvướngbậnvềthờigian,thủtục,nêntôicũngchưathôngquaNhàXuấtBảnThanhNiên.Tôi làmvớimụcđíchchia sẻmộtquyểnsáchhay,bổíchmàđánglẽphảiđượctáibảnthêmnhiềulần.Tôihivọnghànhđộngnàycủatôisẽgópphần“kíchcầu”đểrồiquyểnsáchnàysẽcóthêmnhiềubạnđọc,sẽđượctáibản.Vàlúcđótôihivọngcácbạnsẽmuachomìnhmộtbảnsáchcứng,vừalàđểthuậntiệnhơnchocácbạnlúcđọc,vừalàđểcổvũchomộtnềnvănhóađọcvàinấnngàymộthoànthiện.Tôimạnphépyêucầucácbạnkhôngsửdụngquyểnebook

Page 6: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

này vàomục đích kinh doanh, và nếu các bạn sử dụng ebooknày ở các diễn đàn Internet khác xin trích dẫn đến Thư việnEbook(hoặchttp://www.e-thuvien.com).Tronglúcđánhmáy,tôiđãtựýsửachữcái‘i’thành‘y’trong

cách dùng của tác giảmà đã không còn phổ biến trongTiếngViệt hiện hành. Ví dụ ‘Luân Lí’ thành ‘<ân Lý’, ‘Lí Thuyết’thành‘LýThuyết’.Cáclỗiđánhmáycũngđãđượckiểmtralạinhiềulần,tuynhiênvẫnsẽkhôngtránhkhỏisaisót,mongcácbạnthôngcảm.

Damsan,www.e-thuvien.com

Page 7: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Lờinóiđầu

Tưtưởngởmộtconngườilàvấnđềrấtquantrọngmàcũng

rấtphứctạp.Do vậy không phải ai cũng hiểu và làm chủ tư tưởng của

mình.

-Tưtưởnglàgì?-Làmthếnàođểgiúptưtưởngđúng?

ĐâylànhữngvấnđềcốtlõimànộidungcuốnTHUẬTTƯ

TƯỞNGsẽlàmrõhơn,giúpngườiđọclĩnhhộiđượcnhiềuvấnđềbổích.Đượcsựđồngýcủangườiđạidiệntácgiả,chúngtôiincuốn

sáchtrêncósửachữađôichỗđểbạnđọcdễtiếpthu.Tưtưởnglàmộtvấnđềlớnvừacótínhkhoahọcvừacótính

nghệthuật,dovậyđâycũngchỉlàtàiliệuđểbạnđọcthamkhảolàchínhvàcũngkhótránhkhỏinhữngkhiếmkhuyết,rấtmongbạnđọclượngthứvàđónggóptraođổithêm.

NhàXuấtBảnThanhNiên

Page 8: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Tựa(trích)

Pascal nói: “Con người là một cọng sậy yếu đuối hơn hết

trongmọitạovật.nhưnglàmộtcọngsậycótưtưởng.Cócầngìtấtcảhoànvũhợpsứclạiđểtiêudiệtnó:Mộthơikhí,mộtgiọtnướccũngđủgiếtchếtnórồi.Nhưng,nếuhoànvũnghiềnnátnóđi, conngườivẫncao trọnghơnkẻgiếtnó,bởinóbiếtnóchết,cònthếlựccủahoànvũđànápnó,hoànvũkhôngbiếtgìhết…Tất cảphẩmgiá của ta lànơi tư tưởng…Vànhất là tưtưởngchođúng”.Thậtquảnhưthế.Conngườisởdĩkhácvạnvậtlànhờnơitư

tưởng.Đừngnóichiđếnchỗphânbiệtgiữangườivàvậtlàmgì,ngay giữa người và người, kẻ vănminh bản khai, kẻ trí thứcngườichậmhiểucũngdonơitưtưởngmàphâncaothấp.Tậptưtưởngchođúng,làđiềucầnthiếthơnnữa,làmộtphận

sựkhẩncấpcủa tấtcảnhữngngườihữu tâmđếndanhdự làmngườicủamình,đếntráchnhiệmcủamìnhtronggiađình,trongquêhương,trongnhânloại.Làmchamẹmàtưtưởngsai,làhạichocảmộtgiađình.Làmthầymàtưtưởngsai, làhạichochảnhómhọcsinh.Làmchủmộtnướcmàtưtưởngsai,làhạichocảmộtnướcấy.Kẻthiếuquannăngcủa tư tưởng làkẻsốngdướiquyềnchỉ

huycủadụcvọng,củathóiquen…sốngnhưmộtconvật.Chonên,đốivớimình,tưtưởnglàphươngphápduynhấtđểtựgiảithoátvậy.Người ta thườngbảo:Chân lýphảicómộtgiá trị cụ thểvà

thực dụng.Đành thế, nhưng sự thực dụng của nó cũng khôngnên làmmụcđíchduynhấtđến thuhút tấtcả tâmtư tìnhcảmcủa ta vào đó.Thường những thứ chân lý không có tính cách

Page 9: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thựcdụng lạicàng thựcdụnggấpđôi:khingười ta tìmnóvớimột tấm lòng thản nhiên vô tư lợi thì chân lý lại hiện ramộtcáchrõràngđúngđắnhơn.Conngườithườngbịtìnhcảmquyếnrũ,lôicuốnnênhaylẫnlộnsựthậtvớisựthậttheoýtamuốn.Sựaoướcthấy“chânlýcủamình”đượcthựctiễnhóa,thườnghaykhiếnchonóbịthiênlệchđi.Mộtnhàtưtưởngcónói:“cầnthiếtlàthấyđượcsựvậtynhưnóđãxảyra,chớkhôngnênthấynó theonhưý tamuốnchonóphảixảyranhư thếnào”.Tìnhcảmmàđểchenvàoócphánđoán,thìnhấtđịnhnólàmchosựphánđoáncủataphảisaiđi.Tình,nócónhữnglýlẽriêngcủanómà lýkhông thểnàohiểuđược.Bởivậy,chân lýmàmuốncho nó được chân gần lý[1], cần phải được nhiều người chứngnhậnđểchonóphabớtcái“mùi”chủquanđi.Tuynhiên,đâycũngkhôngphảilàmộtnguyêntắctuyệtđối,vìnếuphầnđôngsuynghĩphánđoántheodụcvọngthìdẫulàcủacảthiênhạđềutándươngphụhọavẫn là sai lầm.Trái lại,mộtchân lýmàcảthiênhạđềukhinhkhi,chếnhạovẫnlàchânlý.Dầusao,sựdòhỏiýkiếnkẻkhác,nhất lànhữngýkiếncủanhữngkẻđối lậpcủata,giúpchotarấtnhiềutrongkhitìmchânlý.Tưtưởngmàđicómộtchiều,thậtlànguyhiểm…Họctưtưởnghầunhưbâygiờkhôngbiếtphảitìmkiếmnơi

đâu.Tìmnơisáchvởbáochíchăng?Hiệnthờitôichưathấycósáchnàonóiđếnmộtcáchrõràngchuđáo.Phầnnhiềulànhữngsáchgiảitríhoặcnhữngsáchgiúptavềtàiliệuđểrộngthấyxanghe,biếtđượcnhiềuchuyệnxưa tíchcũ,hoặcnghiêncứu tưtưởngcủaônghiềnnày,ôngthánhnọ…Tuyệtnhiên,chưathấycóquyểnnàobànđếncáinềntảngtinhthầnấychovỡvạc.Gốccóvững,saunàythahồmuốnhọcgìthìhọc,nhưgấmthêuhoa,họclựccủamìnhmớicóthểtiếnbộmộtcáchkhảquanvàchắcchắnđược.Thiếunólàmộtthiếusótrấtlớnvậy.Sáchnàyviếtralàđểbồibổvàochỗkhuyếtấy.Chủýcủatác

Page 10: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

giảlàgiúpchothanhniênhiếuhọcmộtcơsởchotinhthầnđểchocácbạncònđixahơnnữa.Tácgiảkhônghềbaogiờcócaovọnglàđã“nóiđượctiếngcuốicùng”củathuậttưtưởng.làmộtnghệ thuật,mà đã là nghệ thuật, thì không thể truyền.Nhữngđiềucóthểtruyềnđượcchỉlàmộtvàiphươngphápđơngiản,nóchỉlàcái“cặnbãcủacổnhân”màthôi,khôngphảitưtưởngđểtìmChânlý,cáiChânlýtuyệtđốicủanhàtriếthọc.Đọcxongquyểnnày,cácbạnsẽthấyrằng,tưtưởngmàđúng

đắnđâuphảichỉlàmộtvấnđềTrídụcmàthôiđâu;thậtra,làcảmộtvấnđềThếdụcvàĐứcdụcnữa.Kẻđauyếu,tậtbệnhítkhicó được một phán đoán vững vàng; người mà tính tình bônchôn,vụtchạcvàđầydụcvọnglàmgìsuynghĩchocôngminh.Thếdục,Trí dụcvàĐứcdục làba cái chânvạc củangười.

“Mộtthânthểkhôngđau,mộttinhthầnkhôngloạn,đólàchânhạnhphúccủaconngười”.Đượcbấynhiêuthôi,thìđượcgìnữacũnglàthừa.Màthiếumộttronghaiđiềuấy,thìcóđượccáigìnữacũngvẫncònthiếumãi.

ThuGiangNGUYỄNDUYCẦN

Page 11: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Phầnthứnhất

Page 12: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ChươngIKHÁINIỆMVỀTƯTƯỞNG

“Thôngminhlàbiếtnhậnthấysựliênquangiữasựvật”.

A.Tưtưởnglàgì?

HuệTửnói việc gì cũnghay thí dụ.Cóngười bảo với vua

nướcLương:“Nếunhàvuakhôngchothídụ,thìHuệTửkhôngnóigìđượcnữa”.HômsauvuađếnthămHuệTử:“Xintiênsinhnóiviệcgìcứ

nóithẳng,đừngthídụnữa”.HuệTửnói:“Naycómộtngườiởđâykhôngbiếtnỏlàcáigì,

mớihỏihìnhtrạngcáinỏthếnào.Nếutôiđáprằng:Hìnhtrạngcáinỏnhưcáinỏ,thìngườiấycóhiểukhông?”.Vuanói:“Hiểulàmsaođược?”.

HuệTửnói: “Thế nếu tôi bảo người ấy:Hình trạng cái nỏ

giống như cái cung có cán, có lãy, thì người ấy có biết đượckhông?”Vuanói:“Biếtđược”.

HuệTửnói:“Khinóivớiai,làđemcáingườitađãbiếtlàm

thí dụ với cái người ta chưabiết, để khiến người ta biết.Naynhàvuabảotôiđừngthídụnữathìkhôngđược”.Mộtđứatrẻđivàovờnbáchthú,thấycọpbeo,voi,gấu…Nó

sẽđemnhững loài thú rừngấy sắpvàohạng loại rấthạnđịnhnhưchó,mèo,heo,ngựa…mànóđãbiết trước thôi.Bởivậy,gặpconcọpnónói:Conchólớn.Còngặpcongìcaomàchân

Page 13: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

dài,nóđềugọilàconngựacả…Tráilại,nhàđộngvậthọcđemnhữngloàithúrừngấysắpvào

hạngloạicựckỳtinhtếhơn.Dầusao,cáchphánđoáncủahaiđàng,cũngcùngmộtcách

thứcnhưsau:Đemvậtmìnhchưabiếtsắpvàohạngloạimìnhđãbiết.Vìthế,ngườihọchỏisâurộng,thườngcóđượcnhữnghánđoántinhviđúngđắnhơnkẻhọcnôngthấyhẹp.

Nhưtađãthấy,trongquyểnÓcsángsuốt[2],sởdĩtabiếtđược

mộtđiềugì,lànhờsosánhvớinhữngđiềucùngmộtloạivớinómàtađãcóthấy,cóhiểutrước.Bởivậy,khitanói:Tráiđấttròn,làtạitathấytráiđátcóhình

giốngnhưviênđạnmàtađãbiếttrước.tađemtráiđấtsắpvàomộthạngloạivớiviênđạn,vàbởiviênđạnhìnhtrònmàtráiđấtlạihìnhviênđạn,tamớiquyếtđoán:Tráiđấttròn.Bấtkìlàởvàolúcnào,mỗimộtngườicủachúngtađềucó

sẵntrongđầumộtmớítnhiềukháiniệmnhưthế,nghĩalàmộtmớhạng loại (catégory) đãbiết trước.Nếu cómột sựvật nàohiệnratrướcmắt,taliềntìmcáchđemnósắpvàohạngloạitađãbiếtquamột lần…Hễ làmđược là ta tư tưởngđấy, tahiểubiết đấy. Bằng không, ta chỉ có cảm qua thôi, chớ không tưtưởnggìcả.Tưtưởnglàphánđoán,màphánđoánlànhậnthứcvàquyết

địnhđượcsựliênlạcgiữahaitưtưởng,haisựvật.Phánđoánlàmộtsựsắpđặt[3].

Phánđoánđượcđầyđủrồithìlẽcốnhiêntatinnóđúngvới

sựthật.Khitabảo:ÔngX…vôtội,tatinvàquảquyếtrằngông

Page 14: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ấycóthậtnhưthế.Sưphánđoán,baogiờcũngđi tớicáimứccuốicùngấy, là

quảquyết và tin tưởng. Tuy nhiên, cũng có khi sự phán đoánkhôngđượcđầyđủ,buộcphảidừnglạinửachừngthôi.Nhưkhitanghĩ:“Trêncáchànhtinhcólẽcũngcósinhvật”,tachỉquanniệmđượcsự liên lạcgiữacáchành tinhvà tráiđất tađangởđâymànghĩquanhưthếthôi,chớtachưadámquảquyếtvàtintưởngviệc

Phánđoánmàquảquyết làmộtviệc làmcủaÝchí, vì quả

quyết là tựbuộcmột tráchnhiệm.Khi tôibảo“ÔngX.vô tội”tôitựhẹnthầmbađiều:

1. Trướchết,tôitựhẹnkhôngbaogiờnóitráilạiđiềutôivừanóiđó.Nhữngngườivôhọcthườnghaythayđổiýkiếncủamình,hoặcbởihọbịphảnđối,hoặcvìhọkhôngcóchủđịnhgìcả,nênhọmâuthuẫnvớihọluônluôn.

2. Kếđó,tôitựhẹnphảihànhđộngtheosựphánđoáncủatôi.Quảquyếtrằng:“ÔngXoàivôtội”,đólàtôinhấtđịnhxemôngấylàngườivôtội,khôngkhinhbỉ,khôngngờvựcnữa.

3. Saurốt,tôitựhẹn,sẽránglàmchokẻkháccôngnhậnphánđoáncủatôi.Thậtvậy,quảquyếtcũnglàmộtcáchsaikhiếnnữamàlàsaikhiếnmộtcáchphongnhã,kínđáo…Mỗikhitaquảquyếtmộtýkiếnhaymộtđiềutintưởngnào,cốnhiênlàtamuốnchokẻkháccũngtánđồng.Bởivậy,tánhcốchấptuylàmộttậtxấurấtto,nhưngnólàmộthiệntượngrấttựnhiên của tâm lý. Phải cómột hiểu biết thật rộng, tư cáchthậtcaomớicó thểhiểuvàdungđượcnhững tư tưởng tráinghịchcủakẻkhác,nghĩa làcó thểhiểuđượckẻkhác,mà

Page 15: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

khôngmột lòng nào bực dọc cả.Nhưngmà tin tưởng tháiquá,lạithànhraTínngưỡng.

B.Phánđoánvàtínngưỡng

“Bất kỳmột ý tưởngnàomà khônggặp ý tưởng khácphản

đốithìđượcquảquyếtlàcóthật”.Đólàđịnhlệcủasựtínngưỡng.

Nhữngdântộcbánkhai,cùnglàtrẻconhayđànbànhẹtính,

bấtkì aiquảquyếtcáigìhọcũng tin theo,đó là tạihọkhôngbiếtcónhữngtưtưởngđốiđích,nghĩalàtráinghịchlại.Chỉcókhinàosựtintưởngcủatabịphảnđối–phảnđốimàtakhôngcònlýlẽnàobênhvựcđượcnữa–mớicóthểlàmchotakhôngtincáiđiềutađãquảquyếttrướckianữamàthôi.Đólàcáilẽnóphảivậy.Nhưngsựthậtởđời,phầnđôngđã

mộtkhitintưởngcáigìrồi,thìdẫugặpphảinhữngtưtưởngđốiđích,họcũngbỏqua,vàcứgiữđức tinhọvữngvàngkiêncốmãi.Làtạinhiềuduyêncớ,nhưsauđây:1.Thịdục:[4]

Ta chỉ thừa nhận những ý kiến nào thuận với sự ta thèm

thuồngaoướcmàthôi,khôngkểgìnócóđúngvớisựthậthaykhông.Ởđây,cũngkhôngcólýlẽnàovôđánhđổđứctincủatachođược.Ngườimẹquáyêuconkhôngbaogiờchịutinrằngconmình

làmộtngườidởdanghènhạ,mặcdầusựthậtđãđemđếnchobànhiềubằngcứxácđáng.Bàaoướcconbàlàmộtngườitốt,chonên, chỉ cónhữngai khenconbà, thì bà thíchvànhận là

Page 16: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thậtmàthôi.Ngoàira,nhữngtingìcóthểhạiđếndanhgiáconbà,thìbàloạiramộtbên,khôngbaogiờaiđánhđổđượcđứctincủabảcả.Hoặcbàsẽcónhữnglýluậncủabàđểbênhvực,đểgộtrửasựngờvựckhôngtốtcủabà.Những người hamđi coi bói, thường thích những ông thầy

bóinóihọsẽlàmgiàu,làmquan,chỉcónhiềuphướcđẹpduyênlành…Baonhiêulờinóivừavớilòngaoướccủahọ,làhọghinhớ, họ thừa nhậnđúng cả,mặc dầu họ khôngbiết sẽ có thậtnhưthếkhông.Tráilại,nhữnglờiđoánsaivớilòngaoướccủahọ,làhọkhôngchịutin,hoặcnửangờ,cókhilạiđemlòngoánhậnlàkhác.Nếusựaoướckialạithànhmộtthịdục(unepassion)mãnh

liệt, nó sẽ xô đẩy người ta vào sự cuồng tín (fanatisme) nhưchơi. Tỉ như lòng ái quốc tăng đến cực điểm, có thể làm chongườisimê.Ócbèphái,óctôngiáocólẽcũngnhưthế.Ngườitakhôngdùngđếnlýtrínữa,màchỉtinnhữngcáigì

thuậnvớilòngmìnhaoướcthôi,vàtìmnhữnglýlẽđểbênhvựcnó.2.Ảnhhưởngcủaxãhội

Mộtýtưởngnàomàđượcxãhộiđồngthanhquảquyếtvàtin

tưởng, thì khó lòngmà ta không cùng chia sẻ được. Bởi vậy,phongtục,tậpquánlànhữngtintưởngmàtanhắmmắtlàmtheokhông suy nghĩ gì cả. Người ta thường thấy trong xã hội cónhữngphongtràotưtưởnglàthế.Nóihẹplạithờiảnhhưởnggiađìnhcũngkhôngphảinhỏ.Hễ

ôngbàchamẹlàngườitheođạoGiaTô,thìconcháucũngtheođạoGiaTô.Họtintheo,làvìcảgiađìnhhaydònghọtinnhư

Page 17: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thế.Họđâu có suynghĩ chi nữamà làmgì.Chungquanhhọ,đều đồng thanh quả quyết và tin tưởngmột cách triệt để, lạikhôngbaogiờgặphoặcnghecósựphảnđối,thảonàohọkhôngtintheo.Mộtýtưởngmàđượcđạiđasốtínngưỡnglàmộtsứcmạnhphithường,khôngcómộtlýlẽnàođánhđổnổi.Ảnhhưởngcủaxãhộiđốivớitưtưởngvàhànhvicủachúng

tathậtlàmãnhliệtvôcùng.Nólàmchotakhôngcònbiếtsuynghĩlàgìnữa.Nhữngđiềumàtagọilàsuynghĩ,toànthịlàvôtâmtheomộtcáichiềunàomàtakhônglàmchủđược.Nóámảnhđầuócta,nósaisựchỉhuytanhưmộtbộmáy.Sáchvở,báochí,nhữngcuộcbàncãi,nhữngtìnhthếhưngvongxảyratrongthời buổi… tạo thành một luồng sóng đưa đẩy ta vào mộtkhuynhhướngnào…nhữngluồngsóngấycókhilàkếttinhcủamộttinhthầnsángsuốt,thanhcao;lắmkhilạilàcặnbãcủamộtdụcvọng,âmuhènthấpcũngkhôngchừng.Nhưngchắcchắnlànósẽđưaquầnchúngđivàomộtconđườngvinhhiểnhaybạivong.Nhữngýtưởngdohoàncảnhxãhộivunđúcthậtlàmạnhmẽ

mộtcách rõ ràng,ai ai cũngcó thểnhận thấyđược.Mạnhmẽđến,hễmộtcánhânnàobỏhoàncảnhxãhộicủamìnhđivàomộthoàncảnhxãhộikhác,làthấyđãthayđổicảtưtưởngchíhướngcủamìnhliền.Mộtnhàhoàntoànthuộcvềxãhộicáchmạng,màđếnkhilên

nắmchínhquyền, liền thấymìnhdễdàng trởnênmột nhà rấttrungthànhvớiphebảothủ.LịchsửchỉchotathấyrõNapoléonkhilênngôi,đemnhữngtaythùnghịchcủachínhthểquânchủmà ông chưa kịp đưa ra pháp trường, phong hầu cả thảymộtcáchhếtsứcdễdàng,vànhữngngườiấyliềntrởnên“quânchủhơnđấngquânchủ”nữa[5].

Page 18: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Hoàncảnhxãhộiảnhhưởngta,tuymãnhliệtnhưthế,nhưngkhôngảnhhưởngsâunặngbằngcáixãhộicủamìnhđangsống.Ngườitaphầnđôngsuynghĩphánđoántoàntheogiaicấp,phephái,tôngiáohaynghiệpđoàncủamình.Nhữngđiềuhọcholàphải hayquấyđều là nhữngđiềumànhómxãhội củahọ chonhưthế.Họkhôngcãilại,hoặckhôngdámcãilại.Họtintưởngnónhưmột tínđiều thiêng liêngbấtkhảxâmphạm.Thậtvậy,nếungườinàokhôngnhậnnhữngý tưởngcủanhómmình, thìkhôngthểsốngởtrongnhómđóđượcnữa.Một thị dục mà được phần đông công chúng hoan nghênh

thừanhận,sẽlàmộttínhngưỡngcómộtlựclượngphithường.Đốivớitínngưỡngcủaquầnchúng–dầulàtínngưỡngvềchínhtrị hay tôn giáo cũng vậy, – thời không thể dùng đến lý luậnđánhđổđượcnữa.Bởivậy,tínngưỡngấylàhiệnthâncủamộtDụcvọngkhôngbờbến,nhưmộtcuồngphongvôcùngmãnhliệt.Ảnhhưởngcủanórấttotát,vậytrướctìnhthếnày,taphảibiết nhẫn nại mà chiều theo. Pascal nói: “Tại sao ta lại phảichiềutheophầnđông?Đâuphảivìhọcólýhơnta,màchỉvìhọmạnhhơntađóthôi”.Chiềutheohọ,làđểmàsửađổihọ,khôngphảiđểadua,nếu

mìnhlàmộtbậcthứcgiả.3.DốtnátvàHoàinghi

Dốtnát,cũnglàmộtnguyênnhânlàmchota tin tưởngmột

cáchmêmuThậtvậy,đãdốtnátthìlàmgìtìmthấyđượcnhữngtưtưởng

đốiđíchđánhđổsựquảquyếtvàtintưởngcủata.Lẽcốnhiênlàtatínngưỡngmộtcáchêmđềmkhôngphảicómộtcáichiđếnlung lạc đức tin của ta cả.Một người dốt nát làm gì biết đến

Page 19: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

nhữnghiệntượngcủađiệnkhílàgì.Bởivậy,họtin“trờiđánh”(sétđánh)làcólôicôngcầmbúađitìmngườigianngụyđểgiếtchết.Đứctinấycủahọ,cólàmgìgặpđượcnhữngbằngcứđốiđíchcủakhoahọcphảnđối.Chonênhọvẫnyêntâmmãitrongsựmêtíncủahọ.Sựlầmlạccủata,mộtphầnrấtlớnđềudonơisựngudốtcủatamàgâynêncả.Muốnphánhữngtậpquán, thànhkiếnđãănsâuvàotrínão

conngười, không có phươngphápnàohayhơn là gợi sự ngờvực nghi nan trong lòng người. Cái đó,AndréGide gọi là sự“ngờ vực phá hoại” (le doute destructeur). Léon Pierre QuinttrongquyểnAndréGidecócâu:“Khôngmột tiếngkêugọi lớnlao, khôngmột chút bạo động nào cả.Gide chỉ dùng phươngpháp“ngờvựcpháhoại”đểlunglạcđứctinconngườiđốivớicổtục,tậpquán…Phảnđốimộtcáchđộtngột,hùnghồn,khôngbằng khêu gợi mối hoài nghi trong lòng người. Những quyểnsách có kết luận đàng hoàng, thời hỏng mất. Gide cho rằng,nhữngtiểuthuyếtcóluậnđề(romanàthese)vìmuốnchứnggiảimà thành ramất cả sứcmạnhcủanóđi.Mộtquyển sáchcầnphảiđểlạinơilòngngườimộtmốinghingờkhônggiảiquyết,một câuhỏi khôngcó tiếng trả lời.Điềumàconngười khôngthểchịunổilàđốivớiđiềumìnhtônsùngngưỡngmộmàphảicósựngờvựcnghinan.Làmchoconngườikhôngsốngđặngêmđềmtrongsựtintưởngcủahọnữa,thờimớimongcảicáchđượcviệcgì”.[6]Socrate,vớicáitàihùngbiệnriêngcủaông,chỉhạchhỏimà

thôi,gợichocácđệtửmộtmốinghingờ…đểphácáilòngmêtíncủahọ.[7]Phật, trong kinhThủ Lăng Nghiêm cũng dùngmột phương

phápấyđểcảnhtỉnhđệtửruộtcủamìnhlàANan.

Page 20: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Phánđoánthìtấtnhiênphảiquảquyết.

Quảquyếtthìcốnhiênlàtintưởng,màhễtintưởngnhiềurồi

thì lạibiến thànhTínngưỡng.Đó làconđường tựnhiên,aiaicũngphảitrảiqua.

Tuynhiên,tínngưỡngcũngcónhiềuthứ:Cóthứtínngưỡng

màmêmuội,cóthứtínngưỡngmàsángsuốt.Nếubiếtđenócphêbìnhmàkiểmtranhữngquyếtđoáncủa

ta,thìsựtintưởnghaytínngưỡngcủatakia,đượcgọilàchánhtín(Croyancerèflechie).Nhượcbằngđểchothịdục,xãhộivàsựngudốtđiềukhiển tư tưởngta, thì tínngưỡngcủa tagọi làmêtín.Nhữngtínngưỡngđemraxemxétchuđáo,dùnglýtríđiểm

tra lại, lấy sự thực để đối chứng; đó là những quyết đoán cókhoahọc,nghĩalàcóphươngphápvàđượckiểmsoátmộtcáchvôtư.Đểtựnhiên,thờingườitaaiaicũngtintưởngtheolòngaoước,theothịdục,hoặctheoxãhộichungquanhámthị.Nếucóócphêbình,người tasẽkhôngcònbị lôicuốntheo

nhữnglốitintưởngvuvơnhưthếnữa;ngườitasẽtinkhinàođãlựa chọn, kiểm điểm kĩ lưỡng rồi, nghĩa là sau khi tìm đượcnhữngtưtưởngphảnnghịchmàcũngvẫnthấynócóđủlẽđứngvữngđượcnữa.Goblotnói:“Mộttintưởngmàmìnhaoướchayưathích,đó

lànguồngốccủasựlạclầm”.[8]Muốnngừasựlạclầmtrongkhita tư tưởnghayphánđoán,điềukiệnđầuhết làphảibiếthoàinghi.HoàinghiđểkhỏiphảisavàocáibẫycủaTìnhcảmvàÝchí.[9]

Page 21: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Ởđờiphải cómột lý tưởngđể làmphươngchâmchohànhđộnghàngngàycủamình.Aiaicũngcóquyềncó tínngưỡngcả.Nhưngkhôngnênđemnhữngtínngưỡngcủamìnhmàchonólànhữngchânlýkháchquan.Ngườimàđượcgọilàcómộtcơ sở triết họcvàgiáodụchoàn toàn, là ngườibiết dùngmộtcáchđúngđắn,khônglầmlẫnvớinhaunhữngcâunóinày:

Tôibiết;Tôitưởngrằngtôibiết;vàTôitin.[10]

Kẻthiếuócphêbình,thiếuhọcthức,làkẻkhôngđủsứcphân

biệtđượccáchdùngnhữngtiếngnóitrênđây.Điềumìnhtưởnglàbiếtchưaphảilàđiềumìnhbiết,màđiềumìnhtinchưaắtlàđiềumìnhbiết.Biếtđâumìnhtinlàvìnóthuậnvớilòngaoướchay thịdụccủamình,hoặcvìmìnhbịảnhhưởnggiađình,xãhộichứkhôngphảivìđãdòxétrõràngrồimàtin,tinnhưnhàkhoahọc.Cổnhân cónói: “Biết, thì biết làmình biết; không biết, thì

biếtlàmìnhkhôngbiết,mớithậtlàbiếtvậy”(Trichivitrichi;bấttrivibấttri,thịtridã).[11]

Page 22: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ChươngIILÝLUẬNLÀGÌ?

A.Địnhnghĩa

Nhânmộtphánđoánnàymàtìmramộtphánđoánkhác,đó

làlýluận.Cókẻđịnhnghĩanhưvầy:Lýluận, là từchỗđãbiếtđểkết

luậnđếnchỗchưabiết.Cáchđịnhnghĩanàykhôngđúngvớisựthật,vìnếunhậnnólàđúng,thờilýluậnlàphươngphápđểtìmchânlý,hayphátminhsángtạosao?Phátminh,làcôngviệccủatrítưởngtượnghơnlàcủalýtrí.

Lýluậnchỉdùngđểmàchứnggiảiđiềumìnhđãtìmkiếmrakiamà thôi.Bởivậy, takhông thể lầm lẫncái tráchnhiệmcủasựphátminhvàchứnggiải.Lý luậnmà được đầy đủ hoàn toàn, làmột sự “phán đoán

tổngquát”vàtổchứccáchnàochonhữngphánđoánđisauphảitùng những phán đoán đi trước một cách chặt chẽ khít khao.Nhữngphánđoántrướchệtgọilànguyênlý;phánđoánsauchótgọilà“kếtluận”.Ngườiphảicólúcchết.ÔngcảHailàngười,nhânđótakết

luận:ÔngcảHaiphảicólúcchếtnhưmọingười.Quảđất,cónướcvàkhôngkhí,chonêncócácloạiđộngvật

ở.SaoHỏacónướcvàkhôngkhí.Tabènnhânđókếtluận:SaoHỏacólẽcũngcóđộngvậtở.Nhà lý luận,cầnphảihiểubiếtnhiềuđểđịnhnguyên lý,và

tinhthầnhoạtbátđểkhéokếtluận.

Page 23: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

B.Phânloại

Lýluận,cóbaloại:

LoạisuyDiễndịchQuynạp

Loạisuylàlốiluậnđơnsơhơnhết,vậylẽthìphảibànđếnnó

trướchết,nếumìnhmuốntheoconđườngtựnhiêncủasựpháttriểncủatrítuệ.Nhưngvìphươngtiện,tahãyđemhailoạisaulàDiễndịchvàoQuinạpmàbàntrước:1.Diễndịch

Diễndịchlàgì?Làdomộtsựlýrộngmàsuycậpđếncácsự

lýkháchẹphơnđểtìmmộtkếtluận.Tỷnhưkhi tanói:người thờiphải cókhi lầm lẫn.Bởivậy,

cácôngquantòacũngphảicókhilầmlẫn.Nhưtađãthấyởchươngtrên,phánđoánlàđemmộtviệchay

một tư tưởngmớisắpđặtvàomộtkháiniệmđãcóbiết trước.Đoánrằng:“Khôngkhínặng”,làđemkhôngkhímàsắpvàoloạiđồnặngmàtabiếttrước.Phépluậntheodiễndịchcáchthứcnócũngthế.Diễndịchlàđemmộttrườnghợpriêngmàloạivàomộtluật

chung.Đólàlốisắpcáihẹpvàotrongcáirộnghơn.Nhưtrênđây,nóirằng:“Hễlàconngườithìphảicókhilầm

lẫn”, đó là mình xem nó như một luật chung cho tất cả loàingười.Còn nói đến “các quan tòa” đó chỉ làmột trường hợpriêngtrongcáiluậtchungấythôi.

Page 24: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Lốiluậnnày,nếuđemnórasắpđặtlạichoravẻcủanó,thìphảiphânralàmbachặngnhưsauđây:

1. Hễlàconngười,thờiphảicókhilầmlẫn;2. Màcácquantòa,làconngười;3. Bởivậy,cácôngấycũngphảicókhilầmlẫn.

Nhàluậnlýhọcgọicáchdànxếpnàylà“tamđoạnluận”.Cái

lýcủacâusốhaivàsốbađãnằmsẵntrongcâusốmột.Câusốmộtgọilànguyênlý,câusốbagọilàkếtluận.Phàmcâunguyênlýmàđúngvớisựthật,thìcâukếtluậncũngđúngvớisựthật.Nếuđómàđịnhsai,thìcâukếtcũngtrậtluôn.Tỷnhư,nếutađịnhcáinguyênlýsainhưvầy:

1. Hễlàconngười,thờikhôngbaogiờchết;2. ÔngXoàilàngười;3. Bởivậy,ôngXoàikhôngbaogiờchết.[12]

Câusốmộtđãsaivớisựthậtrồi,thìcâukếtcũngnhânđómà

saimất.Theo “tam đoạn luận” của phép diễn dịch, người ta không

phảiđikiếmcáilý,vìlýđãcósẵn.Ngườitachỉ“tháo”cáilýđóra, bày nó ra cho rõ ràngmà thôi.Ăn thua cái nguyên lý củamìnhđịnhkiatrúnghaykhôngmàthôi,chớcâukếtluậnbaogiờcũngphảinằmởtrongnguyênlýđó,khôngthểthoátrakhỏinómàthayđổibảnchấtđược.Theophépcủa“tamđoạnluận”,thìnếuđãnhậnđạitiềnđề,

Page 25: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

tất nhiên cũng phải nhận kết luận, nghĩa là không được mâuthuẫn.Đãnhậncáilýnày:“Hễlàconngườiđềuphảicókhilầmlẫn”, thìkhôngđượcphépkhôngnhậncâukết luận,“phảicókhi lầm lẫn”.Vì câu kết luận phải nằm trong câu đại tiền đề.Muốn luận cho đúng theo phép “tam đoạn luận” thì phải cho“nhấtkhíquánhạ”mớiđược.Chonêncósai, làtạinguyênlýcủanóđãđịnhsai,chớkhôngphảiluậnsai.Bởivậy,muốntránhsựlạclầm,phảixemxétlạichokỹcáimốiđầucủanó(đạitiềnđề).

Diễndịchdùngđểmàchứngminh,hoặcđểmàcắtnghĩamột

việcgì.a)Tỉnhưmộtôngthầykiệnmuốnchứngtỏrarằngthânchủ

củamìnhvô tội trongvụ sátnhân.Ôngvinvàocáinguyên lýnàymàluậtphápcôngnhậnlàđụng:Giếtngườivìtựvệlàvôtội.Đặt ramộtđại tiềnđềnhư thếmàai ai cũngphảinhận làphải.Bấygiờông chỉ còn tìmnhữngbằng cớđể tỏ rằng thânchủcủaôngchỉvìtựvệmàgiếtngườichớkhôngphảilàcốsát,đểlàmtiểutiềnđề.Thếlàxong:Ôngcứungdungmàkếtluận:“Thânchủtôivôtội”thìkhôngcònaibắtbẻđượcôngnữa.b)Cắtnghĩamộtviệcgìthìtrướctìmmộtcáiluậtchungmà

aiaicũngnhậnlàđúng,rồichỉchothấyviệcấyởtỏngcáiluậtđó.Tỷ như,muốn cắt nghĩa tại sao người kia uống thuốc độcchết,ôngthầythuốctìmramộtcáiluậtchung,vàluậnnhưthếnày:

Dầunónglàmộtchấtđộc,uốngvàothìchếtngay;Màngườinày,uốngphảidầunóng;Thếnên,ngườiấyphảichết.

Trong đời sống hàng ngày trong khi bàn cãi hay bút chiến,

Page 26: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ngườitahaydùngnhữngphépdiễndịchlàmkhígiớiđểchiếnđấurấtđắclực.Miễnlàmìnhlàmsaochongườitanhậncái“đạitiềnđề”(nguyênlý)củamìnhtrướcđi,thìngườiấyđãởtrongtaymìnhrồivậy.Thườngnhữngnguyênlýmìnhđưarađó,toànlànhữngchânlýthôngthường,aiaicũngdễnhận.Đãlànhậnrồi,thìhọkhôngthoátkhỏikếtluậnmình,vìhọphảinhậnluônnónữa,khôngthếthìhọtựmâuthuẫnvớihọcòngì!

Mạnh Tử dường như rất sành cái lối luận này lắm. Trong

chươngLươngHuệVươngsáchMạnhTửcóthuậtcâuchuyệncâuchuyệnnhưsaunày:MạnhTửhỏiTềTuyênVương:“Giảsửcóngườibầytôicủa

nhàvuađemyphụccủavợconkýthácchongườibạnthân,nhờtrôngnomgiúp,đểsangchơinướcSởcóviệc,màkịpđếnkhivềmớibiếtbạnmìnhđểchovợconđóirách,thìngườiấynênxửvớibạnthếnào?”.Vuanói:“Phảituyệtgiao

MạnhTửlạihỏi:“Giảsửcóngườilàmquansĩsưkhônghay

trôngnomđượcthuộcviên,đểchohìnhngụcsailầm,côngviệcphếkhoáng,thìnhàvuanênxửnhưthếnàovớiviênquanấy?”.Vuanói:“Nêncáchchức”.

MạnhTửnói:“Thếthời,làmvuamộtnướcmàkhônglosửa

sangviệcchínhtrị,giáodục,đểđếnnỗitrongnướckhôngđượcbìnhtrị,thìtráchnhiệmtạiaivànênxửtrínhưthếnào?”Vuanghenói,ngảnhbên tả,bênhữu,nói lãng sangchuyện

khác.Tề Tuyên Vương đã vô tình thừa nhận cái đại tiền đề của

Page 27: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

MạnhTửđưararồi, thìkhôngthểnào thoátkhỏikết luậncủaông.Bởivậy,TềTuyênVươngphảibị“câm”miệng,khôngmộtlờibiệnbácgìnữađược.

Socrate, với cái tài hùngbiện củaông, rất ưadùng lối luận

nàyđểbàibácnhữngngụyluậncủakẻkhácvàlàmchohọphải“cụtlối”.Thườngthường,ônglàmnhưvôtìnhđưaranhữngđạitiềnđề

màđịchthủphảinhậnvớimộtnụcườikhinhthị,vìnórấttầmthường,hếtsứctầmthường.Nhưngmàphảicoichừng.Đãmộtkhinhậnnórồi,thìsốphậnmấtcònởtrongtaycủaôngrồivậy.NgàykiaAntiphon,bắtbẻSocrate,gọiônglàngườikhùngvì

ôngkhôngchịunhậntiềndạyhọccủacácđệtử.Antiphonbảo:“Trí huệ không thể lấy tiền bạc mà trả được. Đành như vậy.Nhưngtheotôi,tôibuộccácđệtửtôiphảitrảtiềncôngchotôi.Vànếuhọcôngbìnhbiếtrằngtiềnbạckhôngđủtrảđượccôngtôi, thìhọphảihoàiniệmân tôihằngbuổinơi lòngmớiphải.ÔnglàngườicódanhlàCôngBìnhcớsaoônglạiđểcósựbấtcôngnhưthế?”Socratekhôngtrảlòi.Ôngchỉđemmộtđạiđềrấtđơngiảnvàdễnhận,đểnhửAntiphonvàorọ.Ông hỏi: “Nếu cómột người đàn bà kia, đem tình âu yếm

mìnhmàbánchokẻkhác,bắtngườiphảitrảtiền.Ngườiđànbàấy,Antiphongọilàngườigì?”Antiphon: “Người ấy gọi là người gái đĩ, chớ còn gọi là

ngườigìnữa.Nhưngmàănthuagìđếncâuhỏinàyvớivấnđềkiatôiđãhỏiông?”.Socratenói:“Cóchứ!Cóchứ!NàyôngAntiphon,tìnhyêuvà

tríhuệlànhữngbảovậtvôgiá.Tôinghĩrằng,cáiđiềumàcô

Page 28: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

gáiđĩkiabánđược,ekhôngphảilàtìnhyêuthật,màlàcáitìnhyêugiả.Mộttaybiệnluậnmàđembánlờinóicủamìnhđược,tôicũnge lờinóiấy là lờidối trá,khôngphải là tríhuệchânthật,kẻthithốracũngđượcsungsướngnhưngườithụhưởngcókhicòngấpbộiphầnlàkhácnữa”.Antiphongiậnđỏmặt,nói:“Socrate,ông lạimắng tôi sao?

Tôiđiđây, làvì tôiphảigiữmìnhcao thượnghơnông,khôngthìtôimắngônglạimớiđãgiậncủatôicho”.

Lốidùngtamđoạnluậnnhưthế,thậtlàkhônkhéo.Kẻnàovô

ýbơthờ,haysavàocáibẫycủakẻnghịch,khôngphươnggìrakhỏi.Ngườitanhâncáiluậnnày,màtạoramộtthểluậnkhácthay

vìđemramột,họđưahaiđạitiềnđềđốiđịchđểnhửđịchvàochỗkhôngthểtrốntránhđượcnữa.NhàluậnlýhọcgọilàSongQuanLuận.

Protagoras,nhàsuyluậnđạidanhởAbderecódạymộtanh

họctròvềkhoakhẩubiệnvớimộtsốbạcnhấtđịnhlàbaonhiêuđó,nhưnghẹnrằngphânnửasốbạctrảtrước,cònphânnửakiathìsẽtrảsaukhianhhọctròthắngđượcvụkiệnđầutiên.Anhđệtửsaukhihọcthànhtài,khônggặpcơhộinàođểbào

chữacả,nênkhôngchịutrảtiềnchothầy.Protagoras,tứcmìnhđưa anh ta ra cửa công, và đòi phânnửa số tiền còn thiếu ấy.Ôngviệnlẽnhưvầy:“Hoặctòaxửtôithắnghoặctòaxửtôithấttrongvụkiệnnày.Nhưngthếnào,tênhọctròcủatôicũngphảitrảsốbạcnócònthiếu.Nếunóđượckiện,thìtheolờigiaoước,nóthắngvụkiệnđầutiên,nócũngphảitrảchotôi.Cònnếunóthất,thìchiếutheoluật,tôiđượckiện,nócũngphảitrảchotôi”.

Page 29: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Anhđệtử,cũngkhôngvừagì,cãi lại:“Nếuquantòaxửtôi

đặng,thìtheoluậttòa,tôikhôngtrảchothầyđồngnào.Tráilạinếutòaxửtôithất,thìtheođiềugiaoướccủachúngta,tôicũngkhôngphảitrảchothầyđồngnàonữa”.Dườngnhưcácquantòakhôngbiếtphảixửlýcáchnàonên

đìnhlạicáiánấymộttrămnămsausẽxử.[13]CâuchuyệntrênđâylàcáimẫucủalốiSongQuanLuận.

Cómộttênlínhkia,gácđồn,đểbinhgiặcvàocướpthànhmà

khôngchobinhlínhtrongthànhhay,bịkhépvàotộixửtử.Quantoànluậnánnhưthếnày:

Hoặcanhcómặttạicửathành;Hoặcanhkhôngcómặttạicửathành.Nếuanhcómặt tạicửathành,saoquângiặcvàothànhmàkhôngchohay?Đólàlàmphản.Anhphảibịxửtử.Nhượcbằngtronglúcđóanhkhôngcómặttạicửathành,đólàanhbỏphậnsựtốitrọngngườitađãgiaophóchoanh.Anhcũngphảibịxửtử.

Haicáiđạitiềnđềđưarađây,đềulàđểkếtánanhlính.Anh

khôngthểthoáttộixửtử.

Lắm khi lối luận này, người ta không đem ra để bắt kẻ

nghịch,màlạiđưarađểtựbắtmình.Một nhà hiền triết khuyên ta: “Khi nghe tiếng đồn xấu kẻ

khác,tanêntựhỏinhưvầy:Takhôngnênnghenhữnglờiđồnđãixấuxacủakẻkhác.Vìhailẽ:Hoặcngườibịnóixấuđâylàưng, hoặc người ấy bị oan.Nếu ưng, thì với sự phê bình củamìnhđâylàthêmchohọmộtsựđauđớnnữa,đólàtathiếulòngnhân.Nếungườiấybịoan,thìlờiphêbìnhcủatađâylàlờiphê

Page 30: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

bìnhbấtcôngvàphạmvàotộigièmpha.Bởivậy,nghelờinóixấukẻkhácmànghe theovàphêbình, thếnào tacũngphạmmộtđiều:Bấtnhânhoặcbấtcông.Bấtnhượctađừngphêbìnhtớilàxong”.

Đạitiềnđềcủaphépluậnsongquan,cóhaiđốiđíchđểchận

địchthủkhôngchothátra,cũngnhưnhàcócửtrướccửasau;hễchậnhaicửấy, thìđịch thủphảichịubó tay.Nhưng,cáinguycủasongquanluận,làvìchỉlochậnlạihaiđầu,màquênchỗkẻgiữa.Chonênlốiluậnnàyítkhikhảcứđược.

Phépdiễndịchtheo“tamđoạnluận”cónhiềuhìnhthứckhác

nhau,nhưngtựuchungcùngtrởvềmộtmốilà“tamđoạnluận”.Đạikháinhư: 1.Nhịđoạnluận,làmộtlốitamđoạnluậnmàthiếumộttronghaicáitiềnđề.Tỉnhư:“Trờiđấtchícông,chonênthưởngkẻlành,hànhkẻ

dữ”.Ởđây,đạitiềnđềthiếu.Nếumuốnluậnđầyđủ,thìphảilậpnhưvầy:

a)Côngbình,làthưởngkẻlànhphạtkẻdữ.b)MàTrờiđấtchícông.c)Chonên,Trờiđấtthưởngkẻlành,hànhkẻdữ.

Hoặcnói:Hễlàlễphépthìdễthương;

Bởivậy,ôngỔirấtdễthương;

Ởđây, “tiểu tiềnđề” thiếu.Nếuphải lập lại chođầyđủ thì

phảinhưvầy:

a)Hễlàlễphépthìdễthương;b)MàôngỔirấtlễphép;c)ChonênôngỔirấtdễthương.

Page 31: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Cũngnhưcâuluận:“Đãlàngười,thìphảicókhilầmlẫn,bởi

vậy,cácquantòacũngphảicókhilầmlẫn”.Ởđâycâutiểutiềnđề“Màcácquantòalàngười”khôngcầnnhắctới,vìaiaicũngcóthểhiểungầmđượcmộtcáchrấtdễdàng.Bởivậy,lốiluậnnàyrấtthôngdụngtrongkhiluậnhằngngày,

vìngườitakếtluậnmaulẹ,khôngphải“cùcưa”cholâulắc. 2.Phụchứngtamđoạnluận:Làlốitamđoạnluậnmàmỗitiềnđềđềucó

chứngcứcủanócả.BàiCicéronbiệnhộchoMilonsauđây làmộtkiểumẫuvề

lối“phụchứngtamđoạnluận”.[14]

Đạitiềnđề:Ngườitacóquyềngiếtchếtkẻnàolừamìnhvàocạmbẫymàkhôngphảitội.(Bằngcứ:Theoluậtcủathiênnhiên,theoluậtcủaconngười;vàtỷdụphụvàođểlàmchứngchocâuđạitiềnđềnày.)[15]

Tiểutiềnđề:MàCloudiuslừaMilonvàocạmbẫyđểgiếtđi.(Bằngcứ:CicéronđemhếtnhữngchứngcứchỉbằngClodiuslừaMilonvàocạmbẫyđểgiếtđi).

Kếtluận:Bởivậy,MiloncóquyềngiếtClodius,màkhôngphảitộigìcả.

Lốiluậnnày,cáctrạngsưdùngđểbiệnhộchothânchủmình.

Đạitiềnđềcủahọthườnglàmộtđạoluậtcóthểđưabịcáorakhỏivòngphápluật.Tiểutiềnđề,lànhữngbằngcứtỏrangườibịcáolàngườicóthểhưởngđượcnhữngđạoluậtấy. 3.Liênchâuluận:Làmộtlốiluậncórấtnhiềumệnhđềtiếptụcnhaumãi.Cáicuốicủamệnhđề thứnhất, là cáiđầucủamệnhđề thứ

hai;cáicuốicủamệnhđềthứhai,làcáiđầucủamệnhđềthứba,và luôn luôn như thếmãi…Cái sau rốt, trở nối lại với đoạnđầu… như các hột châu trong một xâu chuỗi vậy, nên gọi là“liênchâuluận”.

Page 32: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Plutarquenói,conchồntrướckhiđingangquagiáhaylóng

tai nghe coi phía dưới có nước chảy không. Nếu không nghetiếngnước thì nó đi qua, bằng có tiếng nước thì nó khôngđi.Dườngnhưnósuynghĩnhưvầy:

Dướimiếnggiánày,nghecótiếng;Cáigìcótiếng,thìđộng;Cáigìđộng,thìchưalạnhđặc;Cáigìchưalạnhđặc;Cáigìlỏngthìbởvàsẽbểtanra,Vậy,miếnggiánàykhôngthểchịuđượcsứcnặngvìnóbởvàsẽbểtanra.

Đólàphépluậnliênchâu.

4.Tiềntrítamđoạnluận:Làlốiluậncóhaihoặccónhiềumệnhđề,màcâukếtcủamệnhđềnày,làcâutiềnđềcủacâukế…tiếptụcnhaumãi.

TỉnhưcâunàytrongĐạihọc:

“Vậtcáchnhihậutrichí;Trichínhihậuýthành;Ýthànhnhihậutâmchánh;Tâmchánhnhihậuthântu;Thântunhihậugiatề;Giatềnhihậuquốctrị;Quốctrịnhihậuthiênhạbình”.(Cáilýcủavậtthấurồithìsựhiểubiếtmớiđếnnơi;Sựhiểubiếtđếnnơirồithìýmớithành;Ýthànhrồi,thìtâmmớichánh;Tâmchánhrồi,thânmớitu;Thânturồi,thìnhàmớitề;Nhàtềrồi,thìnướcmớitrị;Nướctrịrồi,thìthiênhạmớitháibình).

2.Quinạp

Phépluậnnàybằngcứnơisựthậtởnhiềunơinhiềulúcmà

gomgóplại,lậpthànhmộtcáiluậtchung.Ngườiquansátthấyhễ đốt lửa lên, thì có khói.Một lần, hai lần, ba lần, năm lần,

Page 33: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

mườilần…màlầnnàonhưlầnnấy,ngườitaliềnquinạpthànhcáiluậtchunglà:Hễcókhóitấtcólửa.Dùngphépquinạplànhậnrằngvạnvậttrongđờiđềubịsống

dướiquyềnchỉhuycủamộtsốítnhiềuđịnhluậtbấtdibấtdịch.Nguyêntắccủaquinạplà:“Nhữngnguyênnhângiốngnhauđềusanh ra luôn luônnhững kết quảgiốngnhau”.Nó là biến thểcủacáiluận“NhânQuả”.Hễnhânnàosanhquảnấy.Nhưthấycókhói,làbiếtcólửa.Lửalànhân,khóilàquả,điđôinhauluônnhưbóngvớihình.Lốiluậnnàytrướckhithànhmộtlốiluậnkhoahọclàmộtlối

luậnđơngiản, lối luậnbằng loại suy rấtđơnsơ tựnhiên.Contrẻ,suốtngày,luậnbằnglốiquinạp.Bấtkìlàcáigìnógặpmộtvàilầnlànóquinạpthànhluậtchung:ôngnộinàocũngcórâu(nhưôngnộinó);conmèonàocũngđen(nhưconmèocủanó)…v.v…Chơithanlửabịphỏngtaynhiềulần,sauhễthấythanlửa làsợphỏng tay.Cũngnhư ta,hễ thấycómâyđen, lànghĩđếnmưa.Lốiluậnnàykhôngphảilàlốiquinạp,theokhoahọc,màlàcáithaicủanó.

Qui nạp là lối luận rất thiết yếu của các khoa học về thực

nghiệm.Ngườithườnghễthấymộtviệcxảyranhiềulầnđềucómộtkếtquảnhưnhau,liềnquinạpthànhmộtcáiluậtchung.Tỉnhưthấycócầuvồnglàcómưa.Nhiềulầnnhưvậy,họbènlậpthànhmộtthuyếtchunglà:cầuvồnghiệnralàcómưa.Đólàlốiquinạpthôngthường.Quinạptheokhoahọcthìcóhơikhác.Làvìởđâyngườita

khôngquinạp“bướng”nhưtrên,nghĩalàthayvìxemquinạpấy làmộtqui luật,nhàkhoahọcchỉcoinónhưmộtức thuyếtnghĩalàmộtcáithuyếttạmđểquansátvàthínghiệmlại.Chừng

Page 34: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

nàoứcthuyếtấycóđượcnhiềulầnthínghiệm,cónhiềuchứngcứ đàng hoàng không sai chạy, bấy giờmới được xem là quiluật.Bằngkhông,thìứcthuyếtấyphảibỏđi.Địavịcủaứcthuyếttrongkhoahọcthựcnghiệmthậtlàtotát.

Khôngcómộtcuộcthínghiệmnàovềkhoahọcmàkhôngcó

mộtứcthuyếtđểlàmchânđứng,đểlàmhướngđạo.Theokhoahọcthờiquinạpvàứcthuyếtcócáinghĩatươngtựnhau,nhưngsựthậtthờiquinạptứclàứcthuyếtmàđãđượcthínghiệmrồi,cònức thuyết làquinạpmàchưa thínghiệm,hoặc thínghiệmchưađượcđầyđủ.Mộtứcthuyếtmàmuốnđượcgọilàkhoahọc,phảicóđủnhữngđiềukiệnsaunày:

1. Nóphảicăncứvàosựthật2. Nókhôngbịphảnđốivịmộtsựthậtnàocả,nghĩalàtrong

khithínghiệm,khôngbịphảimộtthínghiệmnàophảnđốinócả.

3. Nóphảilàmộtnguyênlýdồidàophongphú,nghĩalàgợirađượcnhiềucuộctìmkiếmmớimẻ,gâyrađượcnhiềucuộcthínghiệm.

4. Nóphảiđơngiản.ChínhvìlýthuyếtcủaPtolemerấtphiềnphứcnênCopernicmớinghĩramộtứcthuyếtkhácđơngiảnhơn.Đơngiảnlàđiềukiệncốtyếucủamộtứcthuyếthay.

Ức thuyết,màngười thườnghayxem làmột lý thuyết, cần

phảithínghiệmlạimớiđượcxemlàmộtlýthuyết,đốivớinhàkhoahọc.Nhà thông thái nhất, là người tìm ra đượcnhiềuứcthuyếtkiểmchứngđược.Thiêntàibiểulộ,chínhnơiđó.Edison,

Page 35: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

là người rất giàu ức thuyết. Cho nên ông là người phátminhsángtạorấtnhiềumónthầntình.Tuynhiên,nhàthôngtháicầnphảibiếtphânbiệtứcthuyếtvà

quynạp,nhưtrênkiađãcónói.Nghĩalà,họphảibiếthoàinghinhững ức thuyết của mình. Họ phải đợi một thời gian để thínghiệmtìmchứngcứ,chothậtxácđángmớichịuquinạpthànhquiluật.Cácnhàtrinhthámcũngthườngdùngphépquinạpđểtìmthủphạm.[16]Tómlại,phươngphápcủanhàkhoahọcbaogiờcũngphảitrảiquabagiaiđoạnnày:

1. Quansátchothậttinhtế2. Nhânnhữngđiềumìnhquansátấy,tìmcáchquinạp,nghĩa

là tưởng tượngmột nguyên nhân chung cho tất cả các sựkiệnrờirạckia,làmthànhmộtứcthuyết.Ứcthuyếtấyphảicắtnghĩađượctấtcảnhữnghiệntượngmìnhđãquansátkia,màkhôngphảibịmộtsự thậtnàophảnbộiphảnđốiđược,chừngấymớiđượcxemlàđúngđắnthôi.Bằngkhông,phảibỏđi,vàtìmmộtứcthuyếtkhácđủlýhơnvàănkhớpvớisựthậthơn.

3. Nhà khoa học, bấy giờ, tìm cách kiểm tra, thí nghiệm ứcthuyếtấylại.

Quinạp theonhàkhoahọc, là tư tưởngmàbiếthoãn lại sự

phánđoán củamình, khôngkết luận “bướng”, không hấp tấp,vộivàng.Hoàinghicủanhàkhoahọc,làhoàinghiđểmàchiêmnghiệm,khôngphảilốihoàinghicủangườitheochủnghĩahoàinghitriệtđểđâu.Muốntậptưtưởngchođúngđắnítbịlầmlạc,cần phải theo phương pháp làm việc và suy nghiệm của nhà

Page 36: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

khoahọcvềthựcnghiệm,vìphươngphápấytựbuộcphảigiữluôn luônsự liêmkhiếtđốivớimình.Người ta thườnghaycóbụng thiên vị, cho nên chỉ nhớ những điều gì thuận với lòngmình ao ước thôi. Nhà khoa học, dầu sao cũng trước hết làngườinhưmọingười,lẽcốnhiêncũngcónhữngsựthiênkiếnđốivớilýthuyếtcủamình.Bởivậy,nhữngbằngchứng,nhữnglýlẽnghịchvớilýthuyếtmình,họthườnghaybỏquakhôngđểýđến.Darwincũngvì lẽấy, tập tínhhaybiên ra liền,vàbiênmộtcáchthànhthậtnhữngýkiến,nhữngbằngcứnghịchvớilýthuyếtcủaông,vì theoông,nhữngýkiếnấydễquênlắm.Đóônggọilàđức“liêmkhiếtkhoahọc”.Tôi thườngthườngthíchcáihọccủaLãoTrang.Nhưngđọc

sách,lạirấtưađọcnhữngsáchbàibácLãoTrang.Nhữnglýlẽngườitađãviệnrađểkíchbáccáihọcấy,tôihaybiênrađểchodễnhớ.Làvìtôimuốnđisâuvàohọcthuyếtấymàkhỏiphảibịmộtthiênkiếngìcả.Khimìnhđãcóưathíchmộtđiềugì,mìnhphảibiết longừacósựthiênlệchvềđiềuấy.Bấtkì làhọccáichi,tôinhớđếnphươngphápnàyluôn,đếnnóđãthànhmộtthóiquenrồivậy.Cái đức đầu tiên, mà phương pháp khoa học thực nghiệm

đemlạichoconngười,làđứckhiêmtốn.Nógiúptabỏbớtcáilòng tựđắckiêucăngđi.Quinạpmàchođúngphép,nghĩa làhoàntoàntheokhoahọcthựcnghiệm,giúpchotưtưởngmìnhđược sáng suốt và đúng đắn, dẫu không phải là chân lý cũngkhôngxachânlýmấy.Quinạptheothóithườnghaybiếnthànhngụyluận,sẽbànởmộtnơikháctrongquyểnnày.3.Loạisuy

Loạisuy,làlốiluậnđơnsơhơnhết.

Page 37: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Nhânhaivật,vừagiốngnhaumàcũngvừakhácnhau;nhưngphầngiốngnhiềuhơn,takếtluậnchocáinàygiốngvớicáikia.Đólàphéploạisuy.

Tỷ như:Trái đất, làmột hành tinh có người ở; ta bèn nghĩ

ngayđếnhànhtinhSaoHỏacólẽcũngcóngườitaở.Kimloạiđốtnónggiãnra;tabènkếtluận:chấtđồngmàđốt

nóngcũnggiãnra. a)Bảnchất:Loại suy, bản chất nó như thế nào? Ta hãy so sánh nó với

phépdiễndịchvàquinạpsẽthấydễdànghơn. Diễndịchvàloạisuy,mới thấysơquathì tươngtựvớinhau,nhưngnếu

đemcáikếtluậncủahaiphươngphápấymàquansátlạikỹ,tasẽthấynókhácnhauxa.

Vínhư,cùngmộtcâukếtluận:“Chấtđồng,hễđốtnóngthì

giãnra”,màdùngphépdiễndịchđể tìmra, thìphảidùngđếnmột tiềnđềrộngrãivàgồmnắmcáikết luậnấyở trong.Phảilậpluậnnhưvầy:

Phàmkimkhíhễđốtnóng,thìgiãnra;Màchấtđồnglàkimkhí;Bởivậy,chấtđồnghễđốtnóngcũnggiãnra.

Tráilại,nếudùngphéploạisuythìchỉdùngđếnmộttiềnđề

thường,nghĩalàkhôngrộnghơnvàkhônggồmnắmcáikếtluậnởtrong.Chỉluậnsơsàinhưvầy:

Chấtsắt,đốtnóngthìgiãnra;Chấtđồng,đốtnóngcũngsẽgiãnra.

Câukếtvàcâutiềnđềvẫnnhưnhau,nghĩalàtiềnđềkhông

rộnghơn,khônghàmchứakếtluậnởtrong.

Page 38: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

QuinạpvàLoạisuycũngkhônggiốngnhau.Thửđemhailốiluậnnàymàso sánh như trên, ta sẽ thấy chỗ khởi điểm của hai lối luận này tuy đồngnhau,màtớichỗkếtlạikhônggiốngnhau.

Tỉnhư,cũngmộtchỗkhởiđiểmlà“Chấtsắtđốtnónggiãn

ra”màdùngphépquinạpthìphảikếtluậnnhưvầy:

Chấtsắt,đốtnónggiãnra;Bởivậy,bấtkỳlànhữngcáigìthuộcvềloạisắt,đốtnóngcũnggiãnra.

Tráilại,nếudùngphéploạisuythìphảikếtluậnnhưvầy:

Chấtsắtđốtnónggiãnra;Bởivậy,chấtđồngđốtnóngcũngsẽgiãnra.

Quinạp thì nhân chỗđồngnhấtmàkết qua chỗđồngnhất,

nghĩa là từ chất sắt kết qua chất sắt nhưng rộnghơn; còn loạisuy,thìnhânchỗtươngtợmàkếtquachỗtươngtợ,nghĩalàtừchất sắt kết qua chất đồng, hai chất tuy cùng loại là kim khínhưngkhácnhau.Thếthì,loạisuyrấtkhácxadiễndịchvàquinạp.Vậy,thìnó

làgì?

Dườngnhưlốiluậncủaloạisuylàlốiluậnvượtbậc,luậntừ

chất sắtvượtquachấtđồngmàkhôngcầnmột trunggiannàocả.Nhưngthậtsựthờikhôngphảivậy.Tronglối luậnloạisuycóhaigiaiđoạn:- Giaiđoạn thứnhất:Nhân thấychất sắtnóng,giãn ra, tabènnghĩngượclạimộtđạitiềnđềrộnghơn:phàmlàkimkhí,hễnóngthìgãnra.

- Giaiđoạnthứhai:Bắtđầuđạitiềnđềấy,tacứluậntheophépdiễndịch:phàmlàkimkhíhễnóngthìgiãnra;màchấtđồnglàkimkhí;chonên,chấtđồnghễnóngcũnggiãnra.

Page 39: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Nếuxétchokỹ,tathấygiaiđoạnthứhainàylàmộtlốiluận

theo phépdiễn dịch thường rất dễ hiểu. Chỉ có giai đoạn thứnhất,làcóhơikhógiảithíchmộtchút.Thậtvậy,mớixemqua,dườngnhưnólàmộtlốiquinạp:

Chấtsắt,nóngthìgiãnra;Bởivậy,loạikimkhínàonóngcũnggiãnra.

Nhưngnhưthếthìlýluậnkhôngmấyđượcchínhxác,vìnếu

thậttheophépquinạp,phảiluậnnhưvầymớiđúng:

Sắt,nóngthìgiãnra;Bởivậy,bấtkỳlàởđâuvàbaogiờ,sắthễnóngthìgiãnra.

Theophépquinạp, takhôngcóquyềnkết luận từ chấtnày

qua chất kia, nghĩa là từ chất sắt qua chất đồngmà chỉ đượcphép kết từ bây giờ đến sau này vàmãimãi từmột thời gianngắnđếnmộtthờigiandàihơn.Taphảiluậnnhưvầy:Giờđây,miếngsắtnày,đốtnóngthìgiãnra.Vậy,bấtkìlàởvàobuổinào,nếuđemchấtsắtmàđốt,thìnó

cũngsẽgiãnranhưbâygiờ.Đâymớilàluậntheophépquinạp.Cònluậnnhưtrên:bắttừchấtsắtmàkếtluậnđếntấtcảkimkhí,đâucòngọiđượclàquinạpnữa,màlàmộtlốivừaquinạpvừaloạisuymàtrộnlộnlạithôi.Chonên,giaiđoạnthứnhấtnàycũngchưagiảiquyết.Taquả

quyếtnókhôngphảicùngmộtloạivớiquinạp.Vậy,nólàloạigì?Nó thật ra cùng một loại với diễn dịch, nhưng diễn dịch

nghịchhànhnghĩa làdiễndịchnhânkết luậnmàtrởngượcvềđạitiềnđề.Nhưtađãthấyởtrên:nhânthấymiếngsắtnónggiãnra,tabènnghĩđếnmộtđạitiềnđềrộnghơn:phàmlàkimkhí,

Page 40: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

hễnóngthìgiãnra.Đếnkhi tìmđượcđại tiềnđềcủanó rồi,bấygiờ tacứ theo

conđườngdiễndịchthuậnhànhmàđinhưthường:

Phàmlàkimkhí,hễđốtnóngthìgiãnra;Màchấtđồnglàkimkhí;Vậy,chấtđồngđốtnóngcũnggiãnra.

Tómlại,luậntheoloạisuycóhaigiaiđoạn:diễndịchnghịch

hành, và tiếp theo đódiễn dịch thuận hành nghĩa là theo conđường tự nhiên của phép diễn dịch. Hay, nói một cách khác,luận theo phép loại suy không có vượt bậc, nghĩa là, nhảy từ“ca” thứ nhất qua “ca” thứ hai, vừa chất sắt, nhảy qua chấtđồng,màlàluậntheomộtlốidiễndịchngượclênđểtìmđạitiềnđề,rồidiễndịchluậnxuốngđểkếtluận. b)Giátrị:Muốnđịnhgiá trịcủaphép luậnnày,nghĩa làmuốnbiếtnó

đángtinnhiềuítnhưthếnào,thìphảicăncứvàođâu?Cốnhiên làphảicăncứnơichỗsaibiệtcảuhai“ca”mà ta

muốndunghiệpđó.Nếuchỗsaibiệtnhiềuhơnchỗgiốngnhauthìkếtluậncủatađánghoàinghi.Nhượcbằng,chỗgiốngnhaulấnhơnchỗsaibiệtthìkếtluậncủatađángtinhơnlàngờvực.Nhưng tinmột cách quả quyết tuyệt đối thì không nên, vì lốiluậnnàybaogiờcũngđángngờ,bởihaivậtđềugiốngnhauđếuđâu,baogiờcũngcóchỗkhácnhau.Trongvạnvậtkhôngbaogiờcóhaivậtgiốngnhaunhưmộtđặng.Tỉnhư:Tanhânconngườicótríhuệ,cótìnhcảmmàkếtluận

rằngconthúcũngcótríhuệvàtìnhcảm.Lẽcốnhiênlàcáikếtluậnnàyđángngờlắm.Tạisao?Vìgiữaconngườivàconthú,biếtbaonhiêulàđiềukhácnhau.

Page 41: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Tuynhiên,khôngphảichỉđếmchođượcnhiềusựsaibiệtlà

đủ,tacònphảibiếtcânnhắcnónữa.Mộtchỗsaibiệtthôi,lắmkhi cũng đủ làm cho ta ngờ vực và không dùng đến loại suyđược.Vídụnhưloạisuytrêntráiđấtmàtaquảquyếtrằngtrênmặt trăngcũngcóngườiởnhưởđây, tađâucócầnphải thấyđượcnhiềuchỗsaibiệtđểpháhoạicâukết luận.Chỉcầnbiếtrằng trênđókhôngcókhôngkhínhưởđây, làđủchocâukếtkia tự hủy.Cho nên,một điểm sai biệt thôi, nếu nó thật quantrọng cũng đủ thủ tiêu kết luận của ta liền. Cái phẩm thườngtrọnghơncáilượng.Lạicònmộtnguyênnhânnữalàmcholốiluậnnàyđángngờ,

làchỗmùmờtachưakhámpháđượchếtsựsaibiệtgiữahaivậtmàtamuốndunghợpkia.Nhưgiữathầntríconngườivàthầntrí convậtcòncónhiềuchỗsaibiệtvô tìnhmà tachưakhámpháđượchết,làmchosựsosánhcủatarấtkhólòngmàquyếtđoánđược.Luậnbằngloạisuythậtlàmộtlốiluậnmongmanhhếtsức. c)Côngdụng:Trong các lối luận, chỉ có loại suy là thườngdùnghơnhết.

Trongngônngữhàngngày,trongđờisốngcủatahằngbuổiđây,dườngnhưluônluôntachỉcólýluậnbằngloạisuythôi:tathấyngườikiacócặpmắthaygiọngnóigiốngemta, ta liền tưởngchohọcũngcómột tánh tìnhnhưemtavậy.Ta thườngtưởngchoaicũngcómộttánhtìnhnhưta:Nếutalàngườichânchấtthậtthà,tatưởngchoaicũngchânchấtthậtthà.Nếutalàngườiưadốitráxảongụy,thì lại tưởngchoaicũngdốitráxảongụynhưmình.Luônluôntalýluậnnhưthế,thậtlàlầmlạcdễdàngquá.Ởđời,baogiờcóhaicụcđágiốngnhau,hoặchaicọnglàgiốngnhau.Ởnơiconngười, thì sựsaibiệt lạicòn rõ rệthơnnữa.

Page 42: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Về lịch sử, người ta cũng hay dùng phương pháp loại suy

lắm,vìởđây,nếukhôngdùngloạisuythìkhôngthểnàolàmgìmàrõbiếtđượcthờixưasaocả.Ởđây,ngườitakhôngthểdùngphươngpháp thí nghiệmđược, nên phải buộc lòngdùngphéploạisuy.Nhânnayvàxétxưa,thậtlàmơhồkhôngdámtrọntinnhưtatinởcácngànhkhoahọckhác.Bởivậy,ngườitadodựkhôngchịuđemlịchsửmàgọilàkhoahọc.Nhữngquanniệmvềsiêuhình,nhấtlàcáihọcvềhuyềnbíthờilạiphảidùngtoànphươngpháploạisuy.[17]Ởđâycũngnhưởlịchsử,ngườitanhânđờisốngkiếpnàymànghĩđếnđờisốngkiếpsau,tómlạinhâncáichỗthấyđượcđểđộchỗkhôngthấyđược,vìthếmànhữngcáihọcnàykhôngđủchongườitatincậy.

Dùng đến loại suy, thường là để tiên liệu hoặc lý giải một

điềugì.Nhânthấy“gióheomaymàchuồnchuồnbay”thìđịnhlàsẽ

cóbãotố.Làvìtanhớmộtkhikiađãcóxảyramộtvụnhưvậy.Lối dự liệu như thế thì không mấy được chắc chắn, bởi cònnhiềuđiềukiệnkhácmàtabỏquahaythiếusót.Nhưngmàlốidữliệunàyngườitalạiưadùngnhấttrongkhitênđoánnhữngsựsẽxảyratronglịchsử.Theo khoa học thực nghiệm, loại suy chỉ dùng để tạo ức

thuyếtmà thôi, vì nókhôngphải làmột lối luận chặt chẽkhítkhaonhưquynạp.Nólàmộtsựướcđịnh,vàchỉlàmộtsựướcđịnhmàthôi.Nhàkhoahọc,cũngdùngnóđểdựđoán.Vìđãcónhiềulần

chứngkiến,hễchothuốcxổlàsẽđisông.Chonên,khiôngthầythuốcchobệnhnhânuốngthuốcxổ,ôngtinrằng,ngườiấysẽđisông như các bệnh nhân khácmà ông đãmục kích. Cho nênngườibệnhuốngmộtmónthuốcnào, làôngchỉnhờngườiấybáo tin cho ông biết nó sẽ như lòng ông đã tiên liệu.Nhà thí

Page 43: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

nghiệm,mỗikhiđemhaichấtmàphốihợpvớinhautrongnồi,làđãdựđoánnósẽchuyểnnhưthếnào,vìdướimắtôngđãthấynhiều lần sự hoán chuyển như thế.Cho nên loại suy là để dựđoán.Loại suy cũng dùng để cắt nghĩa. Đemmột lý giải vềmột

việcđãquamàđãbiếtrõ,đểcắtnghĩamột“ca”mớigiốngnhư“ca” trước. Nhiều chứng bệnh cấp tính người ta đã tìm thấynguyênnhânnơicáiđộccủavitrùng.Naythấymộtchứngbệnhcấptínhmớikhácngườitacũngvịntheocáithuyếtvitrùngmàcắt nghĩa. Cũng như người ta thể theo điển họcmà cắt nghĩanhữnghiệntượngcủathiênthờinhư:Gió,mưa,sấm,chớp.

Tuynhiên, tanênđểýkĩđiềunày:Tiên liệu theokhoahọc

khônggiốngvớicáchtiênliệucủathườngtình,tiênliệunhưnhàtiên tri.Lối tiênđoánnàykhôngcócắtnghĩagìđượccả.Nhàtiêntrichỉthấytrướcvàcôngbốvậythôi,chớkhôngcầnphảicắtnghĩavìsaosựtìnhấyphảixảyra.Nhàkhoahọcthìkhác:Vừatiênđoánmàcũngvừacắtnghĩa.Nhàthiênvăntiênđoánsẽcónhậtthực,khôngphảitiênđoántheolốinhàtiêntri.Tráilạihọcắtnghĩavìsaonhậtthựcphảicóởtạichỗấy,ngàyấyvàgiờấy.Chonênmuốn loại suymàkhỏiphảibị sai lầmnhiều,nênbắtchướctheophéploạisuycủanhàkhoahọc.

Phéploạisuycũngcókhigọilàtỉluận.Tỉluận,tuycũnggọi

là“annalogie”nàykhácvới“annalogie”nghĩaloạisuy.Tỉnhưcâu:

“Trờikhônglườngtrưa,sớm,n,mưa.

Ngườiđâubiếthôm,mai,họa,phước.”

Page 44: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Đólàlấyviệctrờiđất,mà“ví”vớiviệcngười.Lạinhưcâu:

“Vừngtrăngkhikhuyếtkhitròn;

Ngườiđờilúcthịnhecònlúcsuy”.Đây lànói, đờingười lúc thịnh lúc suy,giốngnhưcái cách

vừngtrăngkhitrònkhikhuyết.Ấylàchỉcái“cách”giống,chứkhôngphảicái“thế”giống.Nhàviếtvăn thườnghaydùng lốinày làmuốngiúpđể suy

nghĩ, chớ không phải muốn chứng giải một điều gì. Khi đọcsách, phải coi chừng lối tỉ luận, bởi có nhiều nhà văn hay lợidụngphépnàyđểchứnggiảinhữnglýthuyếtlờmờcủamình.Cókẻlạidùngphéptỉluậnđemvậtcóhìnhđểvívớisựvô

hình.Nhưnói:

“Cákhôngănmuốicáươn,Conkhôngnghechamẹ,trămđườngconhư”.

Cái đó chưa ắt, vì còn tùy…Còn phải coi cách cá ươn có

trămphầntrămgiốngcáicáchconhưhaykhông;cònphảicoihiệuquảcủalờichamẹđốivớicon,cóđượchiệuquảnhưmuốiđốivớicáhaykhông.

Page 45: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ChươngIIISAILẦMVÌLÝLUN

Muốnlýluậnchođúngđắn,cầnphảiđểýthêmvềnhữngnguyênnhânsailầmsaunầytrongnhữngphépluậnkểtrướcđây.

I.Sailầmcủaphépdiễndịch

1.Dùngchữcónhiềunghĩakhácnhautrongmộtcâuluận

Trong“tamđoạnluận”cóbaphần:Đại tiềnđề, tiểu tiềnđề

vàkết luận.Nếudùngmột chữ,màởđại tiềnđề tadùngmộtnghĩa,tiểutiềnđềlạidùngvớimộtnghĩakhác,thờisựsuydiễncủatatấtphảisailầm.Mộttiếngnàobấtkỳ,đềucónhiềunghĩa.Nhưng,nếutađịnhnghĩadùngnóriêngvềmộtnghĩanàoởđạitiềnđề,thờiphảithểtheonóluônluônchotớicùng,khôngđặngquyềnthayđổinghĩaấy.Tỉnhưtrongcâuluậnnày:

BấtkỳlàaiđượctựdothờiphảicótráchnhiệmMàconchimđượctựdo;Chonên,conchimcũngphảicótráchnhiệm.

Ởđây,chữ tựdo dùngđại tiềnđề lànóivề tựdo tinh thần

(libertémorale),còntựdoởtiểutiềnđềlạichỉvềtựdothểchất(libertéphysique).Luậnnhưthế,làluậnsai.Luậnchođúngthờichữ tụ do ở đại tiền đề nếumuốn dùng chỉ về loại tự do tinhthần,thờiởtiểutiềnđềphảidùngchữtựdocùngnghĩanhưtrênmớiđặng.Lạicũngnhưtrongcâunày:

Ngườitalàloàicómáunóng;MàanhA. thấyđồng loạibịnhụcmàbỏquanghĩa làngườikhôngcómáunóng;ẤynênanhA…khôngphảilàconngười.

Page 46: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Chữ “máu nóng” dùng ở đại tiền đề, cùng với chữ “máunóng”dùngởcâutiểu tiềnđềcó2nghĩakhácnhau.Dùnglẫnlộnhàmhồnhưthế,làngụyluậnvậy.

Lạicũngcómộtlốiluậnkỳkhôinày,làđổdồnnhiềucâuhỏi.

Nhưhỏi:Tạisaoconcáchếtlạinặnghơnconcásống?Câuhỏinàylẽraphảiphânralàmhaicâuhỏiriêngnhaumớiđúng,là:

1. Concáchếtthìnặnghơnconcásống,cóthậtvậykhông?2. Nếuquảcóthậtvậy,thìtạilàmsaonhưthế?

Ngườihỏicâunhưthếlàhỏihàmhồ,màngườilotrảlờicâu

hỏiấynếukhôngbiếtphânbiệtnó ra làmhaivấnđề,để theotrậttựtrướcsaumàgiảiquyết,lạiloloayhoaytìmcáchtrảlời,thậtđángthươnghạikhôngbiếtlàchừngnào.2.Nguyêntắcsai

Nếuởtiềnđềmìnhđặtmộtnguyêntắcsai,thờikhidiễndịch

cũngsaimất,vìtheophépluậnnày“hễtiềnđềsaithìkếtluậnsai”.Nhưtrongcâuthôngthườngnàycủaluậnlýhọc:

Ngườitađềukhôngbaogiờchết:MàôngXoàilàngười;ChonênôngXoàikhôngbaogiờchết.

Cáchluậnởđâythờiphảiphép,nhưngcâukếtluậnthìsailà

vìcâuđạitiềnđềdùnglàmnguyêntắcđãsaivớisựthậtrồi.

Page 47: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Lốiluậnnàylàlốiluậnnguyhiểmlắm,cầnphảixemxétcho

kỹ,coinguyêntắcấycóđúngvớisự thậtkhông,nhiênhậusẽnhậncâukếtluậncũngkhôngmuộn.Đây là lối tiên thiênmà cácnhà tôngiáo chính trị ưadùng

nhất:đạitiềnđềcủahọlàmộtcâsáchthánhhoặcmộtcâukhẩuhiệucủabèpháimàhọđãnhậnsuôngnhưmộtnguyêntắctuyệtđối.Nhữngcâunguyêntắcấy,lànhữngquảquyếtsuông,nhữngứcthuyếtcònđợisựthínghiệm.Tacầnphảithậntrọngcholắm,khôngkhéolạisavàocạmbẫycủahọnhưchơi.Tỉnhưcâynày:

Kẻnàokhôngđọcsáchthìbịhọa:AnhX.khôngchịuđọcsáchBởivậyanhmớibịhọa.

Lạinhưcâu:

ChỉcónhữngaitheochủthuyếtXmớithậtphụngsựchoTiếnbộthôi;Anhkhôngtheochủthuyếtấy;AnhkhôngphụngsựchosựTiếnbộ.

Hoặcnói:

Nhàvănsĩyêunước,phảicatụngchínhsáchY…AnhỔikhôngchịucatụngchínhsáchY.AnhỔikhôngphảilàvănsĩyêunước.

Trênđâylànhữngtỉdụgiảndịđểchotathấyđượcchỗvôý

thứccủa lối luậnnày.Phầnnhiềunhữngnguyên tắc tiên thiêncủanhàchính trịhay tôigiáođưa rakhôngphảiđềuđơngiảnnhư trênđây,họkhéo trìnhbàynó trongmột lớp sơn rất lộnglẫy,rấtthỏamãnlòngtựáichomỗingười,chonênnhữngkẻvôtâmkhólòngmànhậnthấyđượcdễdàng.

3.Đilạcđề

Page 48: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Luậntheotamđoạnluậnmàchođúngphép,thờicâukếtluậnphảinằmtrongtiềnđề,khôngđượcphéprakhỏiđó.Tráilại,nhiềukẻkhôngchịuômsátheotiềnđề,tấtnhiênkhi

kếtluận,đilạcvàochỗkhác.Tỉnhưcâu:

Ởthànhthịthìkhôngkhíkhôngtốt;MàSàigònlàmộtthànhthị;Bởivậy,ởSàigònkhóthểlàmăn.

Câukết luậnkhông“nằm trong” tiền đề, lại đi lạc vàomột

vấn đề khác, là vấn đề làm ăn, không ăn chịu gì đến vấn đềkhôngkhícả.Câu tỉ dụ thô sơ, dễ buồn cười, nhưngởđời người ta cũng

hiếmthấykẻhayluận“bướng”nhưthếlắm.

4.Luậnchứngngoàivấnđề

Đây là lối y luận, trong đó những luận chứng của ta đều

khôngănvàođề.Có3cáchrangoàivấnđề:

1. Chứngluậnquáđề;2. Chứngluậnthiếusót;3. Chứngluậnlạcđề.

Tỉnhư,trongmộtcuộchộinghị,ngườitabàncãicoiphảinên

đánhhaykhôngnênđánhgiặc.Có2ngườilạibàn:“Chiếntranhlàbấtcông”.Đólàchứngluậnquáđề,vìởđâyngườitakhông

Page 49: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

hợpvớinhauđểbànchungvềvấnđềchiếntranhmàlàđểbànvềmộtcuộcchiếntranhriêngbiệtnào.Cókẻlạibảo:“Cuộcchiếntranhnàysẽcólợichochúngta,

nếuchúngtathắngtrận”.Đólàchứngluậnthiếusót,vìchiếntranhchẳngphảivìlợimàthôi,làđủđểkhaichiến,taphảicoinócóđượccôngbìnhkhôngđã,vànhấtlàxemxétcoimìnhcóđủsứcchiếnthắngtớicùngkhông?Cũng có kẻ viện lẽ: “Mình phải lo làm cho quốc gia được

cường mạnh thêm lên”. Đó là chứng luận ra ngoài vấn đề(prouver à côté de question) vì cũng có biết bao phương thếkhác có thểmưu cho quốc gia được cường thịnh gấp bội, lựaphải dùng đến chiến tranh. Vấn đề đang bàn cãi đây là: Nênđánh hay không nên đánh. Những chứng luận ở trên, đều làchứngluậnngoàivấnđềcả.Cũngnhưnhàchínhtrịkia,muốnthaymộtvàiđạoluậttrong

nước lại đi cắt nghĩa và chứnggiải sự cần thiết của luật phápcho dân chúng nghe.Vấn đề “cần thiết của luật pháp” có ănchịugìvớivấnđềsửađổimộtvàiđạoluậtđâu!

5.Tuầnhoànluậtpháp

Cắtnghĩacâunàybằngcâukia:Nhữngcâukiachínhnócũng

còncầnphảicắtnghĩanữamớiđặng.Haynóimộtcáchkhác:Điềumìnhđemrađểchứngdẫn,tựnócũngcầnphảichứnggiảimớiđặng.Cũngnhưcâu:“Áphiện làmcho tangủ tạinócó tínhchất

làmchotangủ”.Nóinhưthếthìtacũngkhôngcắtnghĩađượcvìsaoáphiệnlàmchotangủ.Nóirằng“tạinócótínhchấtlàmchotangủ”thờitacũngkhôngbiếtđượctạisaonócócáitính

Page 50: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

chấtấy.Đólàphépluậntuầnhoàn.LạinhưcâuluậnnàytìmrachínhtrongsáchcủaAristote,có

thểdùnglàmkhuônmẫucholốingụyluậnnày:

“Bảntínhcủacácvậtnặnglàhútvàotrungtâmtrờiđất(centredumonde).Kinhnghiệmchỉchotathấyrằngcácvậtnặngđềuhútvàtrungtâmquảđất(centredelaterre).Ấyvậy,trungtâmquảđấtlàtrungtâmcủatrờiđất”.

Cáinguyêntắcởđạitiềnđềtrênđâylàmộtnguyêntắcphải

chứnggiải trướckhiđemnódùnglàmnguyêntắc.Trongsách“LogiquedePortRoyal”bảo:“Chúng ta thấyrõ,phàmhễvậtnặngthìhútvàotrungtâmtrờiđất,Aristotevịnvàođâumànóithế, nếu chẳng phải vì ông ấy đã nhận trước rằng, trung tâmquảđấtcũnglàtrungtâmcủatrờiđấtnữa”.6.Cáivòngluẩnquẩn

Lấycáinàygiảicáikia,rốilấycáikiagiảilạicáinày.LấyB

giảiA,rồinếucóbuộcphảigiảiB,thờilạitrởlấyAmàgiảilạiB.NhưcâunàycủaDescartes:“Trờilàcóthật,vìcáilýcủata

khôngthểsailầmđược.Màlýcủatasởdĩkhôngsailầmđược,làbởidoTrờimà ra vậy”.Đây là lối luận theo cái vòng luẩnquẩn.Tathườngthấytrongcáctựđiểncẩuthả,haydùnglốingụy

giảinày.Tỉnhưchữ“Thiện”,giảilà“khôngÁc”,đếnchữ“Ác”thìgiảilà“khôngThiện”…TừchữThiệnquachữÁc,tacứlẩnquẩnqualạimàcũngkhôngbaogiờhiểuđượcchữThiệnlàcáithứgì,luôncảchữÁccũngvậy.Câuchuyệncongàmáivớihộtgà làmột tỉdụ rấtngộnghĩnhcủa lối luậnnày:Cáigì sinh racongàmái?Hộtgà!Cáigìsinhrahộtgà?Congàmái!Vàcứ

Page 51: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thếmàđi,điluẩnquẩnmãitrongcáivòngbấttận.Muốntránhnhữngcáilốitrênđây,cầnnhấtlàphảiômsátđề.

Mộtvấnđềmàđặttrúngcáchvàrõràng,làcóthểxemnhưđãđượcgiảiquyết rồivậy.Muốnđặtmộtvânđềcho trúngcách,trướchếtphảithểtheosựthật,vàđểýphânbiệtchokĩcáinàolàcáichính,cáinàolàcáiphụ,vànhấtđịnhnắmlấycáicốtcủanó,lượtbỏtấtcảnhữngchitiếtkhôngănchịuhoặcchỉquanhệmột cách xa xôi với nó.Những điều kiện thiết yếu không thểthiếusóthaybỏqua.Thếrồi,nhậnchokĩnghĩalýcủangônngữvăntựcủamìnhdùng.Đượcvậy,làtránhđượcnhiềulỗisailầmrồivậy.

II.Sailầmcủaphépquinạp

Phép luận qui nạp căn cứ vào nguyên tắc này:Tạo vật đều

tuântheonhữngquiluậttựnhiênbấtdibấtdịch,nghĩalàphàmnhữngsựkiệngiốngnhau,baogiờnhữngkếtquảcũngsẽgiốngnhau.Lốiluậnnàythườnghaysanhranhữngsailầmnhưsau1.Luậtngẫunhiên

Nhận thấymộtvàiông thầy thuốcNamhọcvấn lôi thôi, trị

bệnh cẩu thả với năm ba toa thuốc gia truyền, liền qui nạp“bướng”rằng:ThầythuốcNamkhôngđángtincậy;hoặc,thuốcNamdở.CónhiềukẻtưởngrằngởmiềnNamthìluônluônnóngnực

màởmiềnBắc thì luôn luôn lạnh lẽo.Cáiđầuócđơnsơchấtphácấylàmchophầnđôngconngườihaylấymộtvàiviệcriêngmàkết luậnchung,hoặclấymộtvài luậtchungmàchonhững

Page 52: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

việcriêngđềuphảinhưthếcả.Nếuhọthấymộtvàiôngthầytulườnggạttínđồcủahọ,tứckhắchọkếtántấtcảcácôngthầytuđều là phường dối trá.Hoặc họ gặpmột vài người nào đó vôliêmsỉ,họcũngkếtánchungrằng:ngườicảdântộcđóvôliêmsỉ.Cái tínhhaybaoquát như thếđể luận,mà ta thườnggọi là

“vơđũacảnắm”,làmchonhàvănsĩkiakhiđếnmộtxứnọ,lúctàuđậubến,thấyvàingườiđànbàđếnđó,tóchoehoe,liềnviếtbàidukírằng:xứấyđànbàđềutóchoecả.Nhânđómàlýluậnmớiđặtcho lốingụy luậnấycái tên“ngụy luậnngườiđànbàtóchoe”(sophismedelafemmerouse).TrongÁnTửXuânThucũngcómộtcâuchuyệnngộnghĩnh

về lốingụy luận trênđây:VuaSở thấy línhdẫnmộtngười tù,giảlàmngườinướcTềđingangqua.Liềnhỏi:Tộigìthế?Línhtrảlời:Tộiăntrộm.VuaSởhỏiÁnTử:“NgườinướcTềăntrộmcảhaysao?”Đólàlốiluận“vơđũacảnắm”.Dạonào,báochíxứtadẫyđầycáinạnlýluậnấy:Nhàbáonọ

thuậtmộtcâuchuyệnchủđánhđàytớ,rồikếtluận:Bọngiàulàbọndãman.Cũngnhưcónhiềukẻbảobướngrằng:Congáichohọcgiỏi thìhư.Làvìhọthấytrongxómhọcómộtcôgáihọcgiỏimàhưhỏngmấtnết…Cókẻlạinói:Ôngthầythuốcnàyđạitài,khôngbệnhnàomà

ôngkhôngcứunổi.Làvìhọthấyhômnàoôngấycócứuđượcmộtngườitrongxómbịtrúngthựcgầnchết.Luậnnhưthếlàsai,vì có khi ông ấy chỉ chuyênmôn bệnh nàymà không chuyênmônbệnhkhác,hoặcbiếtđâungờmàôngcứuđượcbệnhấy.Ngẫunhiênmàcứuđược,chưaắtlàluônluônvàbấtkỳlàbệnhnàoôngcũngđượccáimaymắnấynữa.Cáilốiluậnnàyđãgiếtngười không biết bao nhiêu rồi: Có kẻ cảmmạo thương hàn,

Page 53: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

muathuốchoàntánuốnghết,liềnchonólàthầndượctrịbệnhthương hàn của ai cũng đặng cả, liền chỉ cho người bạnmuauống:“Hômấy tôi đâunhưanh, thếnhờ thuốcnàymàkhỏi”.Anhbènnghelời,uốngvào,bị“pháttánvongdương”,chếtliềntrongnháymắt.Bệnhthươnghàncónhiềucách,màngườiđauthươnghàncũngcónhiều cách…Vì thuốc tr đượcngườinàychưaắtcũngtrịđượcngườikia.Tôithấyhiếmbậctríthứcmàcũngcócáitậtgiớithiệuthuốcuốngmộtcáchcẩuthảnhưthế.Cho hay một phán đoán mà sai lầm có hại cho mình và chongườiđâuphảinhỏ.André Gide có nói: “Giá trị của người này trong một giới

này,khôngđủđảmbảogiátrịcủahọtrongmộtgiớikhác”(Lavaleurd’unhomedánundomaineneconstituepasunegaratiedesavaleurdansunautredomaine).Nghĩalà,ngườitàigiỏiởbênmônnày,khôngđủđảmbảorằnghọcũngtàigiỏi luônvềmônkhác.Nhàbácsĩđạidanhlàngườitàigiỏibênygiớithôi,chưaắtvìlẽấy,vìtêntuổihọmàchohọcũngtàigiỏiluônbênchính trịhayvănchương,nếu tachưa thấyđủbằngcớ.Nhiềungười thường nói: “Ông này ăn học giỏi lẽ nào thất nghiệp”.Hoặc:“Ôngnàyhọcrộngtàicao,nếurabuônbánchắckhôngai theo kịp”. Là vì họ thấy phần đông kẻ buôn bán ít thấy cóngười ănhọcgiỏi.Cáiđó chưa ắt.Cónhiềubậcbáchọc, nếutheoquanghềbuôn,lạicókhivụngvềhơnmộtkẻquêmùadốtnát.Cónhiềukẻđixemtròảothuậtcủamấyanhbánthuốcdạo,

rồimuangay thuốchọbánmàdùng.Chỉ vì anh ấy “thuật tàiquá”.Ócđơngiảnthậtthàcủangườitađếnthế!Tôicònnhớkhixưa,cùngbútchiếnvớimộtvịtúchọcởBắchàvềmộtvấnđềvăntự.Ôngấybảovớitôi:“Viếtvănmàcònchữbọtchữthừathìhọc lực tư tưởngcóbaonhiêumàdámcầmviếtviếtbáo”.Khôngcầnphảinói, ai ai cũng thấy rõ lốingụy luậncủaông:

Page 54: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ônglầmlộtnhàtưtưởngvớinhàlàmvăn,mà“vơđũacảnắm”.Chưaắtnhàlàmvănsànhsỏilànhàtưtưởngcaosiêu,mànhàtưtưởngcaosiêucũngchưaphảilànhàvănsànhsỏi.Cadaotụcngữcócâu:“Thươngaithươnghếtcảnhà,ghétaighéthếtcảbà cả con”. Ông Le Senne, trong quyển “Le Mensonge et leCaractère”cónêurarấtnhiềuvụquansátcủaôngvềlối luậnđặcbiệtnày,nhưsauđây:“Anh JacquesS…cónhiều lối luậnnhưvầy: a)Trongmột

việc nào đó, anh bất bình với một anh học sinh trường Báchnghệ,anhliềnnghĩngayrằng“bọnhọcsinhtrườngBáchnghệđều khôngđángđồng xu”; b)Đượcmột người kia tiếp đãi âncầnniềmnở,anhliềnđểýchongườiấylàngườicóđủtàiđứchơnngười,và tán tụngkhônghết lời;c)BấtbìnhmộtanhDoThái,anhbènđểýghétcảdânDoTháirấtlâu,đếnmộtkhikiaanhgặpmộtngườiDoThái khác làmcho anh cảmđộng, anhliềntrởlạiyêungườiDoThái…trướcsauchỉtoànvìmộtduyêncớkhôngđángkể.Đâycũnglàlốilýluậncủatrẻcon.Hễailàmvừalòngnóthìnóthươngvàcholàngườitốt.Tráilại,nóghétvà cho là người xấu.Người lớnhiếmai lý luậnvàphánđoánliềulĩnhnhưthế.Kéndâuchọnrểhọcũngkénchọntheocáiócgiảnlượcđó.Thấyđứarểkhéochiềuchuộngbưngbợ,thìcho“thằngấydễthươngtửtế”.Thấycondâuănnóingọtngàothìchođứaấykhônngohiềnhậu”.Ócgiảnlược(spiritsimpliste)lạicũnglàmchotalắmkhibỏ

quakhôngchịuđểýđếnvấnđề“thờigiankhácnhau”.Tỉnhưcókẻ so sánhcuộccáchmạngnướcPháp1789vớicuộccáchmạngcủaNgasaunàyvàchonóđồngmộtnguyênnhân,mộtnguyên tắc với nhau. Cũng là cách mạng, mà thời buổi khácnhau, không thể lẫn lộn với nhaumà luận liền như thế được.Thườngngày,tacũnghaycẩuthả,bỏquavấnđềthờibuổikhácnhauấy.Lúcnghỉhèthìnếugặpphảitrờimưa,tacứtựtiệnở

Page 55: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

nhà, khi khác đi chơi cũng chẳngmuộn. Trái lại, trong khi đilàmviệcởcôngsở,màcũngluậnnhưthếthì“nguy”mất,vìthếnàocũngbịquởtrách.

Phầnđôngnhữngnhàluậnlý,nhữngnhàchínhtrịhaylậpra

nhữnglýthuyếtvề“conngườimẫu”(hommetype).Họnghiêncứuchungvềconngười,vàchorằngaiaicũngnhưthế.Họđemtất cả con người trong thiên hạmà “đổ chung vàomột bao”,khônghayrằng:ngườitacónhiềuloại,tùydântộc,tùyvănhóa,sựkhácbiệtgiữaconngườingàycànghiệnrarõrệt.Nhưngmà“thái quá vubất cập”.Quágiản lược cóhạimà

quá phiền phức cũng không hay gì. Có kẻ vì quá sợ sự giảnlược,hoặcvìócquátỉmỉ,quáphântíchnênthườnghaycócáithói“bớilôngtìmvết”.Ngườitatửtếvớimìnhthìtưởngngườitamuốnlợidụngmìnhgìđây.Trongtừngcửchỉlờinóirấtthậtthàcủangườita,mìnhlại tìmđủthếđểhiểurằngđólànhữnglốidốigiảđểdụgạt.Bịchủquở rầy, lạikhônghiểucáinghĩacủasựbịrầyấydonơiđâu,cứđitìmmãiđâuđâumànghĩrằngthếnàorồiđâycũngsẽbịmấtsở.Sựthậtlạikhác:Chủrầylàđểchomìnhđừnglàmsainhưthếnữa.Chỉcóthếthôi.

Thườngtrongkhitìmhiểumộtđiềugì,tacầnphảitạoramột

ứcthuyếtđểdìudắtsựquansátcủatachocótrậttự.Cáiđórấtcólợi,nhưtađãthấyởÓcSángSuốt[18].Tuynhiênnếudngnómà quá lạm dụng nó, quá tin nó… trái lại, nó làmột nguyênnhân thường khiến ta hay sa vào chỗ sai lầm.Vì óc quá giảnlược,mìnhthíchthấycáiứcthuyếtmìnhlàđúng,đểkhỏiphảiquansátđi,quansátlại,suynghĩtới,suynghĩluichomệt.Bởivậy,bấtkìnhữngsựkiệnnàokhôngănchịuvớiứcthuyếtta,taloại nó ra ngay, không chút ngần ngại gì cả. Những kẻ theo

Page 56: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thuyếttiếnhóaphầnđôngkhôngchịunhìnnhậnnhữngsựkiệnnàocóthểtráicáithuyếtcủahọđangthờ.Họthườngcưỡngépnhữngsựkiệnkhácvớilýthuyếtcủahọ,phảichiềutheođườnglốiđãvạchsẵncủalýthuyếthọ.Lạm dụng ức thuyết như cái trường hợp của bồi thẩm kia,

đinhninhquảquyết tênbịcáonọlà thủphạm.Chonênbấtkìngườiấykhaiđiềugì,làmviệcgìôngấyđểýthấyrõrànglàcửchỉcủamộtđứasátnhân.Nhữnglờinóinàokhôngthuậnvớiứcthuyết củaôngđềubị ông loại ra, không chịuđểýđến.Hoặccũnglờinóiấy,mộtngườikhácsẽthấyngườiấyvôtội,màvớithiênkiếnông, ông thấy rõ là có tội.Vấnđềnày, đã nói rõởtrướcrồi,naykhỏibànlạilàmchi.Nhữngkẻbịthiênvềchứcvụthườngcócáiócgiảnlượcấy.

NếulàbácsĩtheoTháitây,thìbệnhgìcũngnghilàbịvitrùng.Ngheho,lànghibịvitrùngKoch.Bấtkìlàthấymộttrạngtháinàolạ,thìnghimắcbệnhthầnkinh.Dướiconmắtbácsĩ,thiêntàicũngchỉlàmộtchứngbệnh.NgườiPhápnói:“CứngheôngJosenói,tabiếtônglàngườithợbạc.(ÀécouterM.Jose,onlereconnaitorfèvre)”.Ócthiênvềchứcvụ,rấtđángsợnhất,là“ócthiên”củacácôngbồithẩmđã“chailòng”:biếtbaokẻbịthácoanhaybịtộioanchỉvìvôtìnhđưaramộtvàibằngcớănkhớpvớinhữngứcthuyếtnhấtđịnhcủacácông.Nếucácôngấynghimìnhlàtộiphạmrồithìvớimộtcáinháymắt,mộttiếngnóivôtìnhcủamìnhcũngđủ làmchomìnhbịkếtán,không thểnàochạykhỏi.Tạisaongườitaphầnđônghaysavàocáilốiluậngiảnlược

này?Là vì bản tính của con người rất ưa sự giản dị, rất ghét sự

phiềnphức.Màthựcsựởđờilạirấtphứctạp,khôngcócáigìlà

Page 57: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

đơngiảncả.Nếumỗimỗiđềuphảiđểýđếntừngsựliênquanmậtthiếtcácsựvật,thìnhọctrílàdườngnào.Chonênngườitabaogiờcũngtìmcáchđểgiảnlượcbấtkỳvấnđềnào,đặngvừathỏađượclònghammuốnđòihỏiýnghĩasựvật,vừathỏađượccáiócđơngiảnnghĩalàcáiócbiếngnháccủamình.Sởdĩcácthuyếtgiáomàđượcbành trướngdễdàng lànhờnógiản lượcđượctấtcảvấnđềphiềnrộncủanhânsinh.Baonhiêusựgìrắcrốikhôngthểhiểuđượchaygiảiquyếtđượcthìmìnhcứđổtrútvào“ÔngTrời” làxongchuyện.Nếumìnhkhông tincó“ÔngTrời”thìkiếmlấymộtcáigìkhácbấtcứlà“chếđộtưbảnhaykinhtếtưbản”haymộtcáigì…khôngcầncholắm,miễndùngđượcnó,đểgiảinghĩađượctấtcảmọisựlàhay.Nhữngkẻcócáitậtsuynghĩgiảnlượcnhưthếkhôngbaogiờ

trởnênnhàkhoahọcchânchínhđược.Trướckia,ócgiảnlượcxuingườicứđổdồnvềmột“ÔngTrời”,bấtkìđiềugìkhónghĩ.Nay thì cókhác.Bàn cãi vềXãhội, hoặcvề cácvấnđềquantrọnggìvềconngười…takhôngcòncócáilối“đổthừa”cho“ÔngTrời”nữa,nhưngócgiảnlượcvẫnxuitaquicảmọiviệcvàomộtvàiluậtkinhtế.Giảnlượcthậtlàtháiquá!Nhưngmàởđây,sựsailầmcủatachưathấyliềnsựtaihọa.Hìnhphạtcủata,chính do sự không giải quyết được vấn đề hòa bình và hạnhphúc,vàcũngkhôngthểrakhỏiđượccái“aotùxãhội” (maresociale)màtađanglộichậpchữngđó.Takhôngbaogiờcóthểgiải quyết được những vấn đề nhân sinh nếu ta không theogươngcácnhàkhoahọc thựcnghiệmmàxóabỏ“cáiócgiảnlược”tháiquácủatađi…vàphải“thể”theosựvậtchớkhôngbaogiờnên theomộtức thuyết rấtđơngiảnnàocủa tamàbỏquanhững thựcsựkhôngănchịuvớiức thuyếtcủa ta.Chừngấy,tamớimongthấyđượcđủphươngdiệnsựvật,vàgiảiquyếtnómộtcáchđầyđủhoàntoànkhôngthiênlệch.2.Nhậnlầmnguyênnhân

Page 58: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Cho là nguyên nhânmột hiện tượng không phải là nguyên

nhân,màchỉlàmộthiệntượngcótrướcthôi.LốiluậnnàychorằnghễAđứngtrướcB,thìAlànguyênnhâncủaB.Tôiuốngthứthuốcnàymàlànhbệnh,vậythờithuốcnàylànguyênnhâncủasựlànhbệnhcủatôi.Luậnnhưthế,chưaắtđúngvớisựthật,vìbiếtđâu,điềumàtacholànguyênnhânchỉlàmộthiệntượngcótrướchiệntượngtađangthấyđâychớkhôngphảilànguyênnhâncủanó.Tacầnphảiđểýđiềunày:TachỉđượcquyềngọiAlànguyên

nhâncủaB,khinào tabỏArangoài thìBkhôngthểcóđượcnữa.Cũngnhưtachỉcóquyềnnói rằng:Thuốcnày lànguyênnhâncủasựlànhbệnhcủatakhinàokhônguốngthuốcấy,bệnhcủatakhôngthểlànhđược.Lạinhưkhitabảo:Vitrùngnàylànguyên nhân của chứng bệnh này: thì ta phải có đủ bằng cớrằng,khinàotiêmvitrùngấyvàolàtabịvươngbệnhấy;vànếutatrừđượcvitrùngấy,thìbệnhấyliềnkhỏi.Mộtphầncácthứmêtíncủaquầnchúngđềudolốiluậnnhư

trên:họthấynhậtthực,nguyệtthựchoặcsaochổi…rồiliềnkếđóthấycóbậcvĩnhânchết,họliềnráphaiviệcấylạivàchocáicótrướckialànguyênnhâncủacáicósau,nghĩalàhọchocáichếtcủabậcvĩnhânkiadonơinhậtthực,nguyệtthựchaysaochổimọc.Cũngnhưcónhiềungườitinrằng:hễchimụtkêulàcótainạn.Làvìmộtkhikia,trongnhàcóngườiđau,banđêmlạinghechimụtkêu.Sángrangườiấychết.Họliềnchochimụtkêulànguyênnhânsựchếtcủangườibệnhnọ.Haihiệntượngkhácnhau,xảyratrongthờigiangầnnhau,họliềnráp“bướng”lại, cho cái hiện ra trước là nguyên nhân của cái hiện ra sau.Luậnnhư thế là luận“ngang” tháiquá.Họsaokhôngnghĩ lạinhưvầy:nếuụtkhôngkêungườibệnhấychắckhôngchếtđượckhông, trongkhimạch lạchọđãmấthết rồi?Vànhữngngười

Page 59: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

bệnhđãchếttronglúcấycólẽcũngkhôngphảicóngheụtkêutrướcmớiđặngsao?Vảtronglúcấy,trongthiênhạchẳnglẽchỉcómộtngườiấychếtmàthôi.Cònnhưđợicónhậtthực,nguyệtthựchaysaochổimọcmớicóbậcvĩnhânchết,thờicácbậcvĩnhântrongthiênhạđềuchếttrongmộtlúcvớinhaucảhaysao?Hoặcmỗiôngphảiđợicósaochổimọcmớichếtđặngsao?Lạicũngcókẻnhậnthấyngườikiacótangđếnnhàngườinọ,sauđótrongnhàngườinọbịtainạn.Họliền“ráp”haiviệcđãxảyraấylàmmột,vàchoviệcxảyratrướclànguyênnhâncủaviệcxảyrasau.Nhânđómớicócâumêtínnày:“Ngườicótangđếnnhàai,nhàấybịxuisuốtnăm”.StuartMill trongquyểnLuậnLýcủaôngcócửramộttỉdụ

đặcsắcnày:“NhânthấynướcAnhvừabịnợcôngtráithìnướcAnh lại được trở nên phồn thịnh. Người ta bèn kết luận: NợcôngtráilànguyênnhâncủasựphồnvinhcủaxứAnh”.[19]

3.Liệtcửthiếusót

Ngườitathườngtưởnglầmrằngchỉliệtcửđược5,10bằng

cớthuậnvớiứcthuyếtcủamìnhlàđãcóđủđiềukiệnđểchứngnhậnrằngứcthuyếtcủamìnhlàđúng.Tanênbiếtrằng:“Nhữngbằngcứthuận,dầunhiềuđếnbậc

nào,cũngkhôngchứngnhậngìđượccả”.[20]Nhữngnhàbánthuốccaođơnhoàntáncủatahaydùngđến

cái lối luậnnàylắm:Họđưaramộtmớchứngthưcủamộtsốbệnhnhânđãdùngthuốchọcócônghiểuđểtỏrằng:thuốcấylàthánhdược.Họquênhoặckhôngchịuđưarachotanhữngbằngcứ“nghịch” lại, rằng thuốc ấy đã không cứu được hoặc đã lỡgiếtbaonhiêungườirồi.Cókhihọchỉđưamộtbằngcứthôi,do

Page 60: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

một người có tên tuổi để “thôimiên” lòng tín nhiệmkẻ khác.Những nhà buôn thường dùng lối luận này để quảng cáomốihàngcủahọ.Cácôngthầythuốc,thầytướng…gặptathườngchỉkểnhững

chứngbệnhhoặcnhữngđiềucácôngấyđãcứuđượchoặcđãđoántrúngmàthôi.Vôtìnhhayhữuý,họbỏquacảnhữngbệnhnhânmàhọđãcứukhôngđặng,hoặcnhữngthânchủmàhọđãtiênđoánsai.Đólàhọsavàolốingụyluậnmànhàluậnlýgọilà“liệt cử thiếu sót”.Đây cũng làmột lối “qui nạp không đúngphép”. Nói rằng: món thuốc này đã trị 200 bệnh nhân, cũngkhôngđủ chứngnhận rằngnó là thuốc thánh.Ta cầnphải hỏilại:Thuốcnàyđãcứuđược200bệnhnhân,màlà200phầntrăm(200/100) hay là 200 phần ngàn (200/1000) hay là 200 phầnmườingàn(200/10.000)?Nghĩalàtrongsố200ấychỉlàsố200ngườilànhbệnhtrongsố1000hay10.000ngườiuốngthuốcấy?Quanhệnhấtlàchỗđó.Kẻnàochỉkểchomìnhvỏnvẹnconsốtrênmà bỏ qua con số dưới, kẻ ấy họ xem thườngẻ con vậy.Đành rằngkhôngcómôn thuốcnào trịbệnhđều lànhcả trămphần trăm,nhưngcầnphải chongười tabiết cái sốphần trămkiađượcbaonhiêu,đểngườiphỏngđịnhđượccáisứchaynótớiđâu.Nếuchỉchotabiếtnóđãtrịđược1000bệnhđinữa,màkhôngchobiếtcáisốphầntrămcủanó,thìcũngkhôngcónghĩalýgì cả.Thếmàphầnđôngkẻ thiếuócphánđoánhay tin lốiluậnnày lắm:Nhữngquảngcáochỉ in chohọchừngvài trămchứng thưkhenhay làđủchohọ tin rồi.Họkhôngđòihỏigìnữa.Nhữngkẻmê tíncũng thườngdùng lối luậnnày:Họ rất tin

nhữngsách“đoánđiềmgiảimộng”vàquảquyếtrằngchiêmbaorấtlinh,hoặchễtắckèkêulàtrongnhàcóngườiđau.Họkhôngphảichỉtinsuôngmàkhôngmaicửbằngcứchomìnhđau.Họthuậtchomìnhnghecảmộtmớbằngcứ,chứngrằngthuyếthọ

Page 61: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

tinlàđúng.Thậtvậy:họđãđểýnhưthếnhiềulần,lầnnàocũnglinhnghiệm.Nhưnghọquênlàmmộtbảnthốngkêcócảbêncóvàbênkhông.NếuhọchịukhóracônglàmmộtbảnthốngkêcócảbênCóbênKhông,vàmỗikhihọchiêmbaomàkhôngcóthật hiện thì biên bên “không”. Chừng ấy so sánh, ta sẽ thấytrong 100 lần chiêm bao chỉ cómột vài lần ứng nghiệm thôi.Ngườitathườngcóócthiênlệch:hễtrongngànlầnmàchỉcómột lần thấychiêmbaoứngnghiệm thì liềncăncứvàođóđểgiảiquyếtsựtintưởngcủamình,bỏquacả999lầnkhôngứngnghiệmkiađi.Làvìnóhạpvớisựtintưởngcủamình.

Nhữngngườicủamộtphepháihaymột lý thuyếtnàocũng

thườngcócáiócthiênlệchấy:Bấtkìsựgìvậtgìxảyramàtráivới thuyết củamìnhđang thờ,mìnhkhôngmấykhi đểýđến,hoặccóđểýđếnrồicũngmauquên,chỉnhớrấtkĩnhữngđiềugìxảyrahạpvớilýthuyếtmìnhthôi.Nếucầnphảiđưabằngcứrađểchứngnhậnthuyếtmình,thìmìnhlạiquênmấtnhữngviệcđãxảy rakhông“ăn”với thuyếtmình,vàchỉnhớnhữngviệcnào“thuận”vớithuyếtmìnhthôi.Bởivậy,mìnhmớibịlầmlạcmộtcáchhếtsứcvôtình.Nhưngcũngcónhữngkẻhữuýgạtbỏnhữngbằng cớ “bất lợi” cho lý thuyết họ để lường gạt dụ dỗngườikhác.Đólàhạngngười“cốtâm”vàthíchsốngtrongsailầm,khôngcầnbànđếntrongquyểnsáchnày.

Trongkhinghiêncứumộtvấnđềnào,cầnnhấtlàphảiliệtcử

rađủmọiphươngdiệnvànghiêncứutừngchitiết,đừngbỏsótmộtmặtnàocả.Nghiêncứuvềvấnđềhạnhphúccủaconngười, thờikhông

thể chỉ liệt cử những phương diện vật chấtmà bỏ qua nhữngphương diện tinh thần. Nghiên cứu về vấn đề giáo dục, thời

Page 62: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

cũng không thể liệt cử những phương diện trí dụcmà bỏ quanhữngphươngdiệnđứcdụcvàthểdụcTrongnhữnglốiluận“songquan”màtađãthấytrướcđây,ta

thườngchỉliệtcửcóhaiphươngdiệnđốiđíchmàquênnhữngphương diện kẽ giữa của vấn đề.Lối luận này lắmkhi khôngđúngvớisựthật,làvìmìnhlàmnhưkẻchậnbắtkẻgiantrongnhàmà chỉ chậnnghẹt của trướcvà cửa sau thôi.Không thấytămdạnggì của tênbợmcả, tabènkết luận rằng, têngianấykhôngcótrongnhà,khôngdètênấykhôngrahaicửađó,lạitrổcửa sổđimấtmàmìnhkhônghay.Vínhư trongcâu luậnnàycủamộtôngquantoànđưarađểkếtánmộtanhlínhcótộiđểquângiặcvàothành:“Cóhailẽ:hoặcanhcómặttạicửathành,hoặcanhkhôngcómặttạiđó.Nếuanhcómặttạiđó,màquânđịchvôthànhanhkhôngchohay,đólàanhthôngđồngvớibinhgiặc.Tộianhđángchết.Hoặcanhkhôngcómặttạiđó.Thếthìanh lại phạm vào tội đào nhiệm. Tội anh cũng đáng chết!”.Luậnthếmớithấydườngnhưkhôngcòngìchốicãiđượcnữa.Ôngquantòaluậnthế,làlấytheophápluậtmànói.Phàmtheopháp luật, thì không có luật “xen kẽ”, bởi vậymới có bày ra“tìnhtrạnggiảmkhinh”làvìsợcósựsailầmtrongkhiluậnhaiđầumàquên“chặnggiữa”.Nhưtênlínhđây,nếuluậnnhưtrên,thìcókhikhôngđúngvớisựthật.Làvì,mặcdầuanhđãđểchoquângiặclọtvàothành,anhkhôngphảiphạmtộiđồnglõavớiquân giặc, mà cũng không phải anh phạm vào tội đào nhiệmnữa.Trongkhibinhgiặcvàothànhmàsởdĩanhkhônghaylàvìanhbịbênđịchámhạitrọngthương,nênlúcấy“bấttỉnhnhânsự”khôngkịpradấuhiệuchoquânmình.Luậnhaiđầumàquên“chặnggiữa”làcũngphạmvàocáilỗi“liệtkêthiếusót”.

Tóm lại, lối luận này, chẳng phải vì “liệt kê thiếu sót” mà

thôi,màphầnnhiềulàtạichỉliệtcửnhữngbằngcứtíchcựcmà

Page 63: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

bỏquanhữngbằngcứtiêucực.Hoặcchỉđemranhữngphươngdiệncựcđoanmàquênnhữngphươngdiện“kẻgiữa”củahailẽcựcđoanấy.

III.Sailầmcủaphéploạisuy

Ởđâytacầnphảiđểýđiềunày:Phầnđôngngườitahaylầm

lẫnphéploạisuylàphéptỉluận.Cảhaiđềucóchỗgiốngnhau,nhưngkìthậtlàkhácnhaurấtxavậy.Phéptỉ luậndùngđểdẫndụ,khôngnhưphéploạisuydùng

đểdẫnchứng.NhưtrongcâuchuyệnÁnTửđốiđápvớivunướcSởvềvụ

ngườinướcTềăntrộm.ÁnTửnói:“Tôi thườngnghequítGiangNamngọtmàđem

trồngnơiGiangBắc thì chua.Là tại nơi thổnghi.NayngườinướcTềởTềthìkhôngăntrộmmàsangSởlạiăntrộm.Cũnglàtạithổnghivậy”.Đólàôngdùngphéptỉluận,đemquítmàsosánhvớingười

đểdẫndụ.Dùngphéploạisuymàluậnthìkhôngthểluậnnhưvậyđặngnữa.Tỉ như câu luậnnày: “Trái đất là hành tinh cóngườiở,làvìcókhôngkhí.MàSaoHỏacũnglàmộthànhtinh,chonêncũngcóngườiở”.Luậnthếlà luậnsótđiềukiện.Tráiđấtlàmộthànhtinhcókhôngkhí.Rồitạisao,khibắtquahànhtinhSaoHoảlạibỏquađiềukiệnkhôngkhíđi,đểkếtluậnnhưtrên, là sai.Như trênđây, nếuđứngvềphươngdiệnphép loạisuymànói, thìÁnTửđã luận thiếuđiềukiện.Phàmmuốnsosánh,thìphảilàvậtđồngtínhvớinhau.Hànhtinhsánhvớihànhtinh, kim khí sánh với kim khí, người sánh với người, khôngđượcsánhvới loàicỏcây,nhữngloạivôtrivôgiác.Cáchcon

Page 64: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

người phản động với hoàn cảnh không giống với cách cây cỏphản động với thủy thổ.Như trong trường hợp hành tinh SaoHỏavàTráiĐất, ta thấy rằng: đã cùngmột loại hành tinhmàluậnthiếuđiềukiệnkhôngkhícũngđủchotabácngay,huốnghồngườivàcâycỏlàhaivậtkhôngcùngloại.Trongkhisuynghĩcầnphảitránhxalốiluậnnày.Ngườicó

óc “giản lược” hay suy nghĩ bằng phép “loại suy thiếu điềukiện” như trên.Họ thường lấymìnhmà độ kẻ khác, hoặc lấyphươngdiệnconngườimàđộtấtcảhànhvivạnvật.Napoléonsở dĩ thắng được địch thủ ông một cách dễ dàng là nhờ ôngkhôngbaogiờ lấymìnhmàđộngười.Trái lạiôngnói:“Đứngtrướcmột tình thếnguycấpmỗingườicómỗicáchphảnứngriêng tùy tính khí củamình”.Cái tài “bá chiến bá thắng” củaông,mộtphầnlớndonơicáitàiđặcbiệtbiếtngườicủaôngvậy.Lốisuynghĩgiảnlượcbằngcáchloạisuynàychẳngnhững

dễkhiếntasavàochỗsailầm,màlắmkhirấtnguyhiểmchocảvậnmạngmộtquốcgiahaymộtthếhệ.Tỉnhư,tathườngnghenhiềupháigiảngrằng:“Ngườitachỉnênvàrấtcóthểtựdiệtcátínhđi,vàchỉbiếtcócáiócxãhội,cáitinhthầnđoànthểthôi,bởi có nhiều loài thú vật như loài ong, kiến đã làm xong sứmạngấy”.Ngườitaquênrằng,loàiong,kiếnđâucầnphảidiệtcátínhcủanó,trongkhinóchưabaogiờcó.Vấnđềtựdiệtcátínhđểxãhộihóacủaloàiong,kiếnkhôngthểthànhvấnđềnhưởxãhộiloàingười.Đólàngườiluậngiảnlượctháiquá,đếnđemnhữngluậttâm

lýcầmthúmàsosánhvớinhữngluậttâmlýcủaloàingười.Vềgiớikhoahọc,triếthọc,khôngbiếtbaonhiêukẻthíchdùnglốiluậngiảnlượcđểdẫndụđộcgiả.Bởi thế,khinào tangheaibảovới tanhưvầy:“Thử lấyso

Page 65: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

sánhnày”,taphảicoichừngkẻobịhọlừatavàocáibẫyngụyluận của họ.Nói thế, không phải bảo đừng bao giờ dùng đếnluận.Mộtkhimàcáithuyếtcủamìnhđãtựnóvữngchắcrồi,thìdùngđếnkĩxảokhéoléođểchotưtưởngấyđượcsángsủa,rõrànghơn,thậtkhônggìhaybằng.Nhưngnênbiếtrằng,tỉdụấychỉ dùng để khêu gợi sự hiểu biết, chớ đừng lầm tưởng nó làchứngcứ.Cócâungạnngữnày,nênnhớmãitrongkhilýluậnhaynghengườikháclýluận:Sosánhkhôngphảilàluậncứ.[21]Vậymuốntránhcáisailầmkhisuynghĩhaylýluậnbằngloại

suy, tacầnđểýđếnsựđồngtínhcủahaihiệntượng,nghĩa là,vậtmình đem ra để so sánh cần phải đồng tính với vậtmìnhđangmuốngiãibày.Vậtchấtảnhhưởngtinhthần,nhưsựảnhhưởng vật chất đối với tinh thần của loài người lẽ cố nhiênkhôngthểđemsosánhvớiựuảnhhưởngvậtchấtđốivớitinhthầncủaloàivật.Tómlại,trongkhimìnhsuynghĩphánđoánnênxemxétlại

coi tư tưởngmình có sa vào những sai lầmđã kể trên không.Được vậy, mình có thể yên trí rằng mình không đến sai lầmnặngnềnhưkhimìnhsốngvôtâmhaycẩuthảtrướckianữa.

Page 66: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ChươngIVCHỦQUANVÀKHÁCHQUAN

A.Phánđoánvềgiátrị:chủquan

Trongkhiphánđoán,cầnphảibiếtphânbiệtthếnàolàphán

đoánvềgiátrịvàthếnàolàphánđoánvềsựthật.Mỗi thứphánđoánđều có cái giá riêng của nó, nhưngnếu

khôngbiếtphânbiệtchorành,thìtưtưởngtasẽhỗnđộhoangmangthậtkhôngphảilàkhôngcóhạivậy.

Trongcâuchuyệnhằngngàynghelẫnlộnhaiphánđoánnày.

Ngườinóira,đếnngườinghenó,cũngkhôngmấyaiđểýphânbiệt.Nhưng khi ta nói: “Cái bàn này tròn”… “Người thợ mộc

đóngracáibànmộtngày”…“Sắtđốtnóngthìgiãnra”,đólànhữngphánđoánvềsựthật,nhữngphánđoánchỉvềtínhchấtcủa sựvật, không cómộtdụcvọng,mộtmảyyêughét gì củamình chen vào cả. Những phán đoán ấy, nhà triết học gọi làphánđoánkháchquan.Trái lại, khi ta nói: “Cái bàn này rất đẹp, và tiện lắm”…

“ngườinàydễthươngvàđẹptraiquá”…“vàngquýhơnsắt”,takhôngcònphánđoánkháchquannữa,màđãchentìnhýtavàođó.Takhôngquyếtđịnhsựvậttheocáigiátrịriêngcủanóđốivớinó,màlàgiátrịcủanóđốivớisựưaghét,trọngkhinhcủamình.Đólàphánđoánvềgiátrị,nhữngphánđoánchủquan.

Phánđoánvềgiátrị,làlốiphánđoáncủanhữngnhàluânlí,

tôngiáo,mỹthuật,chínhtrị,kinhtế.Giátrịđâytứclàgiátrịđối

Page 67: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

với lòng ao ước của người. Thật vậy, một sự, một vật mà takhông ao ước gì cả thì còn gọi là giá trị gì nữa. Cố nhiên lànhữngcáichítaaoướcthèmmuốnnhiều,tabanchonómộtgiátrịcao.Muốnmàcàngthấykhóđạtđượcmụcđíchchừngnào,thìvậtấylạicàngthêmđắtgiá.Tỉnhư,ngườivợchưacướibaogiờcũngcaogiáhơnngườivợđãcướilâungày.Nếungườiấylạilàngườinhiềukẻgấmghénhưmình,thìcáigiácủahọđốivớitalạicànggấpbội.Lấymộttỉdụkhácvềsựvậtthườngnhưcáinón,đôigiàycũngthế.Vềkinhtế,tathấyhễnhữngmónđồmànhiềungườiưa thích thìđượcbángiácao.Mónnào ta taoước thì bao nhiêu cũngmua cho được, nhưng đến không cònthèmmuốnnữa,thìcómấtđi,cũngkhôngbiếttiếc.Bởivậy,giátrịcủasựvậtcaothấpthếnào,chỉdonơilònghammuốncủatanhiềuhayítmàthôivậy.Giátrịsựvậtđềutùysựưaghétcủatamàtănggiảm,thếthì,

nókhôngphảilàtuyệtđối,nghĩalàchungchotấtcảconngườibấtkì làởvàothờibuổinào.Giátrịsựvậtchỉởvàomộtthờigian,mộtkhuvực,mộtdântộchaymộtphephái,mộttôngiáo.Tađừnglầmlẫnnóvớiphánđoánsựthật.Phánđoánvềsựthật,ởvàothờibuổinào,ởvàohoàncảnh

nàocũngđềukhôngbiến thiêngiá trị củanó.Dầu ta làngườiViệtNamhayngườiTàu,ngườiNhậthayngườiPháp,baogiờvàởđâu,cũngphảicôngnhậnsựthậtnày:“Lửathìnóng”.Nếutanói:“Nhàthisĩđángyêu”,thìsẽcókẻcãi:“Nhàthisĩ

đángghét”.Trái lại,nếumìnhnói: “Nhà thi sĩ làm thơ” thì ắtkhôngcònaicãivớitanữacả,dầungườiấyởvàothờibuổinàohayởvaoxứsởnào.Tuynhiên,cókẻsẽvặnrằng:Ởđờikhôngcómộtphánđoán

nàolàkháchquancả.Vìđãgọilàphánđoánlàđốivớimộtchủ

Page 68: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

quanrồi.Ánhsángcủamặttrờilàgìnếukhôngcócặpmắtthấynó?Luậthấpdẫncólàmgìnếukhôngcómộttưtưởngđểhiểunó?Bởivậydầusao,đãcóphánđoánlàcóchủquanrồivậy.Đúngnhưvậyởđây,khôngcầntaphảimởracuộcbàncãicũ

kĩ này lại làm chi nữa. Theo nhà duy tâm, ta cũng nhận chorằng:Phánđoánvềsự thực làmộtphánđoánchủquannhưngchỉlàmộtthứphánđoánmàphầnchủquanchỉlàmột“đơnsố”thôi, còn phán đoán về giá trị, là thứ phán đoánmàphần chủquantănglênđến“bộisố”,vìchẳngnhữngnóbiểulộbảntínhtamàlạiđượmthuầnthêmýhướngcủatìnhcảmtanữa.Thậtvậy,nếuởđây,talượcbỏcáitìnhcảmđi,thìnhữnggiátrịtrongđờicũngliềntheođómàtiêumatấtcả.Tómlại,phánđoánvềgiátrị,vàphánđoánvềsựthựcsởdĩ

khácnhauxalànơimộtđàngđểTìnhCảmxenvào,mộtđàngkhôngchịuđểchoTìnhCảmlẫnlộnnơitrong.

Phán đoán về giá trị, như ta đã thấy, là lối phán đoán theo

TìnhCảmcủata.Thếthì,nókhôngphảilàmộtvậtcóthậtngoàira,màchỉlàmộtsángtạocủatasao?Vậy,vớilốiphánđoánấy,tathahồmuốnthayđổithếnàocũngđặng,tùysựưaghétcủata,cóđượckhông?Được,màkhông.

Được, làbaogiờnó chỉ làmột thẩmđịnh của ta thôi, chưa

phảilàmộtthẩmđịnhchungcủaphầnđông.Không,làkhinàothẩmđịnhấylàthẩmđịnhcủamộtsốđông

người,đãthànhmộtgiátrịxãhộirồi.Chừngđó,nhữnggiátrịấytrởlạicưỡngépta,dầutamuốnhaykhôngmuốnnhậncũngkhôngđược.Chínhnhưnhữnggiá trịcủaphongtục, tậpquán,

Page 69: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

luân lý, tôn giáo…màphầnđông chúng ta phải cúi đầunhậnlấy.Cáimàxãhộichungquanhhiệntạiđãnhìnnhậnvàcholàgiá trị, ta không quyền khinh rẻ. Tóm lại, giá trị sở dĩ thànhmệnhlệnhlàvìnócótínhcáchxãhộiởtrong.Bởivậy,phảicoichừng, đừng có chạm đến lòng tín ngưỡng của xã hội chungquanhmộtcáchvôích.

Xãhộinàocũngcómộtbảngiátrịriêng.Nhưnglúctháibình

thìkhácmàlúcloạilythìkhác.Bởivậy,saukhigiặcgiã,ngườitahaykêugào:Hãysửađổivàđịnhlạinhữnggiátrịcủaxãhội.Nhữnggiátrịcủamộtxãhộidânchủkhácvớinhữnggiátrịcủamộtxãhộiđếquyền.Quanniệmvềsang,hèn,vinh,nhụccủahaibênđềukhác.Nóivềluânlý, tôngiáocũngvậy.XãhộiÁđôngkhôngquíđànbàbằngxãhộiÂutây.MộtngườiquântửtheoquanniệmÂutâykhônggiốngvớingườiquântửtheoquanniệmÁđông.XãhộinướcPháp trướcvà sauđại chiến1914-1918cónhữnggiátrịkhácnhau.Trongmộtxãhội,cùngmộtthời,lạicũngphânranhiềuthứ

giátrịkhácnhau.Làvìnhâncáiluậtphâncôngtrongcôngviệclàmcủaxãhộimàsinhra.Kinhtếhaymỹthuật, tôngiáohayluân lý,mỗimột thứ giá trị lại làm thànhmột khu vực riêng,khôngănchịugìđếncáckhuvựckhác.Hễmìnhđứngvàogiớinào,thìphảinhậnnhữnggiátrịriêngcủagiớiấy.Nếutađứngvềphươngdiệnmỹ thuậtmàphêbình, thìphảivịnvàonhữnggiá trị riêng của giớimỹ thuật, không thể dùng những giá trịriêng của giới luân lý hay tôn giáo được.Với luân lý, thời sựtrầntruồnglàbấtnhãkhảố,màđốivớimỹthuậtthìkhác,ngườitalạilấyđólàmmộtnguồnhứngrấthayvẹp.Dướiconmắtcủanhàkhoahọc thì sựdâmdục làmộtviệc thườngkhông lấygìlàmgaimắt,nhưngdướiconmắtnhàluânlý,thìtráilại,làmộtviệckhảbỉ.Mỗigiớicómộtbảngiátrịriêng,thếthì,conngười

Page 70: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ởtrongxãhội,cóphảivìđómàbịchiaphânnhaura,nghĩalà,ngườiởtronggiớinày,khôngthểbắttayvớingườiởtronggiớikhácchăng?Không.Tiếcrằngnhiềuphepháitrongmộtxãhội,vìquánhiệttâmbảohộbảngiátrịcủaphemình,họlậpthànhmột“quốcgia” trongmộtquốcgia thành thửconngười trongmộtnướcnhưvậybịchiarẽnhau,kìnhchốngnhau, tranhđấunhaunhưkẻthù.Không,đâylàdoconngườikhôngphânbiệtđượcthựcsựvà

giátrị.C.Bouglenói:“Tahãythửxemcáitâmtrícủangườicổlỗvớitâmtrícủamộtkẻvănminhmàsosánhthìrõ:Khônglẫnlộnloạinàyvớiloạikia,biếtđứngtrênnhiềuphươngdiệnkhácnhau để xem xét sự vật, biết trọng kính và không lầm lẫn vớinhaunhữngqui luật củacácngànhhoạtđộngcủamìnhđanglàm,đólàcáibiểuhiệnrằngmìnhlàngườicógiáodụccao…Kẻnàokhôngbiếtphânbiệtvàđảolộntấtcảnhữngtiêuchuẩn,tứclàđứngởphươngdiệnchínhtrịmàphêbìnhmộtcôngcuộckinh tế,hoặcđứng theophươngdiện luân lýmàphêbìnhmộtcôngtrìnhmỹthuật,ngườiđóthậtlàmộtngườikhôngkịpthờirấtđángchán…Biếttheochỗphânbiệtgiữacácgiátrịcủamọivậtđểphêbình,đólàtiêubiểucủamộtlốitựdosiêuđẳng”.[22]Thật vậy, tôi thường thấy có nhiều nhà phê bình đứng trên

nềntảngluânlýmàphêbìnhmộttácphẩmvềvănchươngnhưTruyệnKiều,thậtlàsailầmlắmvậy.

Tinh thầnconngười, trước sauchỉ cóMột,nhưngnếuphải

vừanhậnbảngiá trị này, vừanhậnbảngiá trị kia thì làm saotránh cho khỏi sự phân vân ly tán trong đàu óc. Không đâu.Chínhnơiđâylàchỗphânbiệttinhthầncủangườibánkhaivớikẻvănminh.

Page 71: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Đờisốngcàngngàycàngphứctạp:Ngànhhoạtđộngtrongxãhộiphảiphânchiara,đểchomỗiphầnđượcpháttriểnđếncựcđiểm.Nhưngđã làconngười thờikhông thểnàohờhữngvớinhữngđiềucódínhlíuđếnconngườichođược.Nhàkhoahọc,cũngkhông thể chỉbiếtđếnkhoahọc thôi,màkhông thiếugìđếntriếthọchaymỹthuật.Muốnchotưtưởngmìnhsángsuốt,phánđoánmìnhđúngđắnkhôngthiêntư…thờiphải“thôngbácđểgiúpíchchosựchuyênmôncủamình”.Thửtưởngtượngmộtbácsĩ,chỉxemxétmọisựvậttheokhuônkhổcủangànhchuyênmôncủamình thôi, chỉbiếtvịn theomộtbảngiá trị củanghềnghiệpmìnhmàphánđoántấtcảmọisựvậtởđờitasẽnghĩchosựphánđoáncủangườiấynhưthếnào?Hoặcmộtnhàđạođức,chỉbiếtvịntheomộtbảngiátrịrấtcũkỹcủaluânlýViệtNammà phê bình tất cả luân lý các nước, luôn cả nghệ thuật vănchươngcủavạnquốc,thìngườiấynhưthếnào?“Biếtphânbiệtcácloạigiátrị,làmộtsảnphẩmmàcũngvừa

là một điều kiện của đời sống văn minh”. (C. Bouglé). Thậtđúngnhưthế:Tahãyxemngaytinhthầncủangườibánkhaithìrõ.Mình đừng tưởng lầm rằng tinh thần họ phómặc cho dụcvọng chi phối.Họ cũng có lý luận, tư tưởng họ cấu tạo cũngphứctạp lắm.Tacứxemngayđịavịcủa thầnthoạivànghi lễtrongxãhộicủahọkia,đủ rõ tinh thầnhọkhôngphảiđơnsơnhưcon trẻmàxưanay ta lầmtưởng.Nhưng,cáichỗmà tinhthầnhọkhôngthểđạtđếnlà“biếtphânbiệtgiátrịcủacácloại,vàbiếtlýluậntheotừngkhuvực,khôngđểchosựhộiýthahồkếtcấu”. (C.Bouglé).Theohọ, bất cứ cái gì cũng candự lẫnnhau.Vớihọ,chỗphânbiệtgiữamọisựvậtrất lờmờ.Họlẫncáinọvớicáikia,hữuhìnhvớivôhình,mộngtưởngvớithựctế,sốngvớichết,phầntửvớitoànthể…Họđacảmđếnđỗihọxáotrộncảtưtưởngvớidụcvọnglạilàmmột.Vớihọ,luânlýtoànlàlốilýluậntheotìnhcảm,lấyTìnhlàmLý,lấyLýlàmTình,

Page 72: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

hỗn độn mơ màng, không biết đâu là ranh hạn. Lại nữa, họkhôngbaogiờbiếtsuynghĩmộtmìnhtrongtĩnhmịch.Thườnghọ chỉ biết suy nghĩ theo quần đoàn, trong những lúc bị phấnkíchmãnhliệtmàthôi.Bởivậy,tưtưởnghọlạicàngdễmùmờphatạpvớidụctìnhcủahọ.Tómlại,tưtưởngconngườilúcbanđầuchưabiếtphânbiệt

đượcđâulàphánđoánvềthựcsự,đâulàphánđoánvềgiátrị,nghĩalàkhóhạnhđịnhđượctínhchấtcủasựvậtmàkhôngđểchotìnhcảmchenvào.Tinhthầncủangườivănminhthìkhác.Vớihọ,LýlàLýmà

TìnhlàTình.Lýluậncủahọkhôngbaogiờlộnxộnnhưngườibánkhai.VănMinhmàtôimuốnnóiđây là tinh thần thậtvănminh,chớkhôngphảichỉchungnhữngngườisốngtrongxãhộivănminhngàynaymàvẫncòngiữđầuóccủadântộcbánkhaiđâu.Vìchưachắcnhữngngườisốngtrongthờiđạibâygiờmàngười tagọi làVănMinh, thật làvănminhcảđâu.Sốngcùngvớidântộcbánkhainhưngtinhthầntiếnhóarấtcao,làngườivănminh.Sốngcùngvớidân tộcvănminhmàđầuóc thôsơ,tinh thần kém cỏi là người bán khai. Người ta vì có sự phâncôngtrongviệc làm,vìchiaphechianhóm,chianghiệpđoàn,chiatôngphái,chiadântộc…rồithìhayphêbìnhkẻkháckhiếnchoxãhộikìnhchốngrốirennhưtơnuồi…đóđâuphảilàvănminh.Bấygiờ,họ tập lấycáiđứckhoandungđểcho thiênhạđượchòabình tạm lại.Nhưngmàđâucódễgì.Vì conngườidụcvọngcònnhiều,cókhicònhơnngườibánkhainữa,chonênsựcốchấplantràntrongxãhội.C.Bouglenói:“Conngườitrongxãhộidãmandườngnhưít

cóđủtưcáchđứngtrênnhiềuphươngdiệnkhácnhaunhưnghệthuật,luânlýtôngiáohaykinhtếđểphêbìnhsựvật.Tưcáchấy,lầnlầntănglêntheotrìnhđộvănminhtiếnbộcủahọ”.

Page 73: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Những quan niệm về thị phi, thiện ác là những phán đoán

theogiátrị.Nótùydântộc,tùythờigian,tùytôngiáo,tùyluânlýmàbiếnđổi.Chonên,nókhôngphảilàtuyệtđốimàphảibiếttùynghisửađổichohạpthờithuậncảnh.LuânlýKhổngMạnhcó những bản giá trị khác với luân lý Lão Trang. Chỗ trọngkhinhcủahaibênđốivớisựvậttrongđờithậtlàkháchẳnnhưtrờivực.Giátrịcủamọisựvậtđềulàtươngquancả.Nhữnggiátrịsai

lầmcủamộtxãhộithườnghaylôikéoxãhộiấyvàoconđườngtrụylạchaybạivong.Vậyphảicócanđảmpháhoạinóđi,đừngcóđuimùmàtônthầnthánhnó.NhữngbậcđạinhânxãhộinhưGiaTô,ThíchCa,KhổngTử… ra đời đều cómang theomộtbảngiá trị riêngđể sửađổi cái tệbại của thờiđại.Giá trị củamỗihọcthuyếtđềucócáigiáriêngcủanóđốivớithờiđạibấygiờ.Khi phán đoán hay phê bình phải biết để ý đến sự tươngquanvàtạmthờicủamỗiloạigiátrị.ĐừngbắtchướcVoltairemàkêuángắtgaonàolàvôluântàn

bạohay tàdâmnhữngnghi tiếtkìkhôivềcác tínngưỡngcủadântộcthờicổ,như:giếtngườiđểcúngthần,nhảymúalõalồtrướcbànthầnv.v…Phảicoichừng,vềvấnđềluânlýđừngcóphêbìnhhết thảyngười ta theocái tầm luân lýcủamình.Cáichỗmìnhcholàvôluân,chưaắtđốivớingườixưađócũnglàvôluân.TrongnhữngbàidiễnthuyếtvềTônGiáo,KhoaHọcvàLuân

Lý, F. Buison kể lại câu chuyện thương tâm như vầy: “Theonhiềubộlạcngườidađỏ,cómộtđiềucấmkịnày,làngườiđànbàgầnsinhphảiđirakhỏilàngmìnhmàsinh.Khikiacómộtngườiđànbàgầnsinh,nhưngtrờilạnhlắm.Ngườichồngliềnbuộc lòng phải đào ngoài xa một lỗ lớn trong tuyết và bồng

Page 74: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ngườivợđembỏvàolỗấy.Trongkhiấyngườichồngkhócthảmthiết, vì biết chắc vợ mình thế nào rồi cũng phải chết”. F.Buissonlạinói:“Giángườichồngcóđủcamđảmphácáiđiềucấmkịấy,khôngbiếtsợoai tếcácbậc trưởng lão trong làng,khôngsợlờidịnghịchêbaicủachungquanhvàsựhămhecủathầy phù thủy, chỉ biết nghe lòng nhân ái của mình thôi đểchốnglạivớitậpquánxãhội,đólàmộtlốiluânlýtựdocủacánhânđãlẻnvàođượctrongbộlạcấyrồi”.Côngviệccủangườichồngấyđãlàmcóthểlàmộtviệcphi

lý,chớkhôngphảilàvôluân,vìluânlýcủangườitanhậnchođólà“phải”,vàailàmtráilạilà“quấy”.

B.Phánđoántheosựthực:Khách

Nhưchúngtađãthấyởtrên:Phánđoánvềgiátrịchẳngphải

đểbàytỏtínhchất tựnhiêncủasựvậtmàchỉ làđểbiểuminhnhững sự ao ước thèmmuốn của con người trong xã hội màthôi.Nhữngphánđoántheosựthực,tráilại,toànlànhữngsựthật,

những sự mà ta đã có thể thí nghiệm, hoặc dùng lý luận màchứngminhđược.Thẩmđịnhmộtsựvật,chonólàđángưahayđángghét,có

íchhaycóhại,đẹpđẽhayxấuxalàmộtviệc;màquảquyếtnólà có, phân loại nó theo bản chất hay tính chất nó, tìmnhữngđịnhlệcủanó,vàđặtranhữngquanhệgiữacácđịnhlệấylạilàmộtviệckhácnữa.Muốnchonóđượchếtsứckháchquan,thìphảibiếtlàmchoimbặtcảsựthẩmđịnhchủquanđidàurằngxãhộibóbuộctaphảilàmtráilại.NhữngquytắccủaphươngphápDescartes:“Đừngchocáigì

Page 75: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

làđãxongnghĩa làkhôngcònphảisửađổinữa;đừngđểchocáigìnhồisọ”,đólànhữngcâukhuyêntagiảithoát–giảithoátlấy quyền thế của người trước.Đó là tinh thần khoa học vậy.Brunschwicg, bàn giải triết học Descartes có câu: “TrướcDescartes,mỗikhicácdântộctựhỏi:“Phảibiếtcáichi?Phảitin cái gì? Phải làm sao đây?, họ liền ngó lại đàng sau họ,nghĩalàhọđitìmnhữngcâutrảlờisẵntừtrongsáchvở,thuộcvềsáchthánhhaysáchphàm.TừDescartessắpxuốngđếnta,tráilại,chúngtangóđàngtrướcta.Đànhrằng,khôngphảitìmlạihết,nhưngphảibiếtđemtấtcảnhữngđiềucựulệmàxétlại,xemnóbằngcặpmắtcủata,phêphánnóbằngđầuóccủata”.Hơnnữa,tanênđểýrằng,bấtkìlàmộtviệcphátminhnào,

khôngbaogiờdomộtsốđôngngườihợplạimàtìmra.Lậprahộinàyhộikialàđểcổlệ,chớphátminhsángtạolàcôngviệcriêngcủatừngngười,củatừngcánhântrầmtưmặctưởngtrongyênlặngvàtịchmịch.Giải thoát lấy quyền thế của người xưa, của xã hội chung

quanh, là để cho tinh thầnmình được sáng suốt vô tưmà xétđoánsựvật.

Nhữnggiátrịcủaxãhộibàyra,gìngiữ…vàbuộctagìngiữ,

ítkhi làgiá trị thuầnvềLý,màphầnnhiều làgiá trị thuầnvềTình.Đólànhữnggiátrịbiểuhiệncảlòngdụcvọngíchkỉcủaconngười.Đặt ra luậtpháp,đểbuộchết thảyngườidân trongnướcphảituântheo,làđểgìngiữcáiquyềnlợichotừngngười.Trộmcướplà“quấy”,là“ác”vìnóhạicholònglotưriêngcủamỗingười.NhữngquanniệmvềTrung,Liêm,Hiếu,Để…rấtcầnthiếtchosựsinhtồncủaxãhộiGiátrịcủaxãhộiđặtra,thuầnlàthiênvềTình,vềDụcVọng

Page 76: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

hơnlàthiênvềLý.Đólàmộtlẽcốnhiên:Conngườiphảinghĩđếnsựsốngvềvậtchấtcủamìnhtrướchết.Ăn,mặc,ở…thíchvui sướng, ghét đaukhổ…đó là nhữngnguyệnvọngđầu tiêncủaconngười.Đólànguyênnhâncủacácgiágiátrịvềluânlímàaiaicũngphảituântheomộtcáchchuđáomớiđặng.Vìnhucầucầnthiếtấy,xãhộibaogiờcũngphảilấyquyềnthếmàbóbuộccánhântuântheo.Tuynhiên,ảnhhưởngxãhộiđànáprấtcólợichocánhânvề

phầnvậtchất…nhưngvềphầntinhthầnthìtấtnhiênlàphảicóhại.Lý luậnchúng ta, thường thiênvềxãhộihơnvềcánhân,thiênvềTìnhhơnlàLý.VàchínhđâylàchỗnguyênnhâncủaTínngưỡng,sẽbànnơichươngLuậnlýcủaTìnhcảmsauđây.LýtrímuốngiảithoátđượcrakhỏicáivòngcủaTìnhCảm,

thậtlàmộtvấnđềtotát,đâuphảilàmộtviệcdễdàng.Mỗikhita lý luận,nếuđểýchokĩmàquansát,sẽ thấy toàn là tìmsựthỏamãn,yênủihơnlàtìmchânlý.Miễnlàthỏamãndụcvọngcủabảnngãmìnhlàđủ,vảlạitìmđủcáchđểlýluận,đểchứngminhsựtínngưỡngấy.Lý Trí vừa mới nẩy sinh là đã bị quyền thế trong xã hội

khuônkhổ,điềukhiển.Nhưngrồichođếnmộtlúc,nóchốnglạivớitậpquán,vớitấtcảcácquyềnthếcủaxãhội.Tư tưởng lấymình chẳngnhữngđó là cái quyền củamình,

mà làmột phận sự tối cao tối trọng và khẩn cấp hơn hết củanhữngcánhânbiếtxemsựtựdocủatríhuệlàđiềukiệntốiyếucủanhânphẩmconngười.Tư tưởng khách quan là làm cho Lý Trí được giải phóng,

đượcphụcsinhlạivậy.Phươngphápkhoahọc,làphươngphápgiải phóng tinh thần con người ra khỏi sự nô lệ của tôn giáo

Page 77: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

nghĩalàcủadụcvọng,củathiêntính.

Phánđoán theogiá trị vàphánđoán theo sự thực là hai lối

phánđoánkhôngnênlầmlẫnvớinhautrongtưtưởnghayphêbình.Phán đoán theo sự thực, là phán đoán cận với sự thật.Một

nhàtriếthọccónói:“Nhữngtínngưỡngcủaphầnđônglàmặtnướcaotù;cònnhữngchânlýthênhthangcủakhoahọclàmặtbiểnrộnglớnmênhmôngkia”.Phánđoántheogiátrị,ngườitachỉphánđoántheotừngkhuvực,theotừngquốcgia,theotừngđoàn thể.Còn phán đoán theo sự thực, người ta phán đoán rangoàicươnggiớicủagiađình,củaquốcgia,củadântộc.“Khoahọckhôngcóquêhương”.Khoahọcmàchỉbiếtphụngsựchoquốcgia thôi,khôngcònphải làkhoahọcnữa.Tư tưởng theokhoahọc,phánđoánàphánđoánmàbiếtđứngởngoàivòngcủaBảnNgã.

Page 78: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ChươngVTÍNNGƯỠNGVÀTRÍTHỨC

Hiểubiếtvàtintưởnglàhaiiềukhácnhauxa;cáinguyêntắc

củanókhônggiốngnhau.Thếmàxưanayngườitahaylầmlẫnhaivấnđềnàyvớinhaulắm.Trướckia,tôicónóiquavấnđềTínNgưỡng.Naybànlạicho

rõràngvàdễhiểuhơn.Trongthuậttưtưởng,vấnđềtínngưỡngvàtrithứcthậtlàhếtsứcquanhệ,khôngthểbỏquamàkhôngbiếtchođược.

TínNgưỡnglàbấtkìmộtýtưởng,mộtgiáolýnàomàtachỉ

tin suông thôi, không cần quan sát và thí nghiệm lại. Trái lại,mộtđứctinmàquansátvàthínghiệmthấyđúngvớisựthật,thìkhông còn gọi là tín ngưỡng nữa, mà phải gọi đó là trí thứcnghĩalàhiểubiết.ĐốivớiTínNgưỡng,thìLýkhôngcònănthuagìnữacả.Nó

có chen vào chăng là chỉ đểmà biện hộ cái điềumình đã tintưởngkiathôi.TínNgưỡng và Tri Thức, là hai lối tác động của tinh thần

khácbiệtnhauxa.TínNgưỡnglàmộtlốitrựcgiácvôtâmdonhiềunguyênnhân

ởngoàiý chí củamình.CònTriThức là sự thu thậphữu tâmtheophươngphápkhoahọc,nghĩalàđãquansátvàthửnghiệmquarồi.NhânloạitrướcđâysởdĩchìmđắmtrongvòngTínNgưỡng

làvìkhoahọcchưađượcvạnnăngmàlòngkhaokhátsựhiểubiết của con người thì vô hạn. Những sự thật nhan nhản của

Page 79: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

khoahọcđã tìm ra cũngvẫn cònbaobọc trongmột tấmmànhuyềnbí.Khoahọcchỉgiảiđược“cáicáchhoạtđộng”củasựvật. Cái khoảng mênh mông vô sở tri của tạo vật, mà chínhkhôngmộttriếthọcnàohiểnminhrađược,làthuộcvềcáithếgiớinhiệmmầucủakhôngtưởng:Nóchứachanbiếtbao làhivọngcủangười,chonênkhôngcómộtcáiLýnàophánóchonổi.Bởivậy,TínNgưỡngbấtkìlàthuộcvềloạinào;tínngưỡngcủa tôn giáo hay chính trị… đều là những lực lượng lớn laođángsợ.ĐãtínngưỡnglàvìHivọng,màđãHivọngthìđừngcómongmỏi đem Lý Luận phá đi lòng ao ước thiết tha củangườitalàmchichophícôngtổnsức.Sựthậtởđời,khôngbaogiờlàmthỏađượclòngthammuốn

củaconngười,chonêncósốngườikhônghivọngđượcởhiệntạinữa.Ngườitahivọngnơitươnglai…nơimộttươnglaimàhọtưởngtượngcholàsẽđượcthỏamãn,sungsướngkhôngcòncómộttrởngạinàonữacả.Nhàduytâmthờimongmỏinơimộtthếgiớibồnglaiđầyhoalệngoàicõiđờithựctếnày;nhàduyvậtngmỏimộtthếgiớiđạiđồng,nơimàtấtcảconngườiaiaicũngđượcvuisướnghảhê…Đótoànlàcảnhtrongmộngước.Họmongướcnênhọtínngưỡng,họxemnhữngkẻnàohứahẹnđưahọcđếncảnhaoướccủahọđó lànhữngbậcđại ânnhâncủahọ.Aicảganđemlý luậnmàpháhoạicáiđức tincủahọkia,cáimộngđầyhứahẹnngọtngào,họsẽchokẻấylàkẻthù,làbọnngườiphảntiếnhóa,phảncáchmạngv.v…Đâylàtâmlýthôngthườngdễhiểu.Bởivậy,nhàthôngtháinhấtcókhicũngphảimấtcảócphán

đoánphêbìnhcủamình,mộtkhisangquagiớitínngưỡng.NhưPasteur làmột vậy: Bên giới Trí Thức, ông là nhà thông tháinhất. Bước qua giới Tín Ngưỡng, ông đọc kinh xem lễ, tínngưỡngChúaTrờingoanngoãnnhưmộtngườiđànbàhaycontrẻ.

Page 80: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Xưakia,nguyênnhâncủaTínNgưỡnglànguyênnhânthần

linh.Người tanhậnnómột cách sợ sệt, khôngdámcãi.Ngàynay,tuychúngtabiếtrõnguyênnhânnóởnơita,ởnơilòng“sợđaukhổ,hamsungsướng”củata,nhưngnócũngvẫncưỡngtaphảinhậnnónhưthuởxưakia.Lýluậnđốivớinókhônghiệuquảgìcả,cũngnhưđốivớisựđóikhátvậy.Ngườitamộtkhiđãbịsốngdướiquyềncủasựđóikhátdàyvò,thìđừngcóđemlýluậnvàolàmchinữa.Ngườitachỉmongcómộtđiềulàđỡkhátđỡđóiđiđã.Bấtkìcáigìcóthểthỏamãnđiềumongmỏiấylàđủ.Lýluậnkhiấyđềuphảivứtvàomộtxócả.Cáigìthỏamãnđặnglòngmongướckialàđủ.Lýluậncóchenvàolàmtrởngạicholòngtintưởng,làphảivứtnóngayquamộtbên.Chonênvôý mà động đến lòng Tín Ngưỡng, dẫu là của người yêu củamình,làmộtđiềuvụngdạinhất.

Những cuộc cách mạng chân chính trong xã hội là những

cuộccáchmạngthayđổinhữngtínngưỡngnềnmóngcủamộtdân tộc, tuy những cuộc cáchmạng như thế rất ít có lắm.Vìthường thường,có thayđổichăng là thayđổicáivậtngười tínngưỡngđó,chớlòngtínngưỡngkhôngdễgìthayđổiđược.Lòngtínngưỡngkhómàchếtđặng.Nólàmộtnhucầucũng

như những nhu cầu của con người về vấn đề sướng khổ vậy.Lòngngườithíchyênổnvàrấtghétsựphânvânngờvực.Lắmkhitâmtrícũngphảibịtrảiquanhiềulúchoàinghi,nhưngrồicũngkhôngthểsốngtrongcảnhấylâuđược.Ngườitacầnphảicómộttínđiềuhayluânlýdìudắtđểkhỏiphảicósựsuynghĩ,đỡphânvânlưỡnglự.Bởivậy,hễcópháhoạigiáolýnàylàđểthayvàogiáolýkhác.Đólànhữngnhuyếukhôngthểtiêudiệtđược.LýTríkhôngcònchỗnàolọtvàotrongchođượcnữa.Nómà có chen vào chăng, là chỉ để dùng làm tôi mọi cho Tình

Page 81: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Cảm,choDụcVọng,dùngđểlàm“ôngtrạngsư”biệnhộchođiềumìnhđãsởvọngkiachocóvẻ lý luận,nghĩa làcho lòngmìnhđượcyênổn,khỏiphảicósựáynghingờnữa.Nếuxétkĩ lịchsử tư tưởngcủa loàingười ta thấymộtcách

đángthươngrằng:TríHuệconngườithìtiếnrấtmau,cònTìnhcảmthìgầnnhưbấtdibấtdịch.Đànhrằng,lòngtintưởngcủaconngườivềmộtgiáolýnào

bất kì, dù chỉ làmột ảo tưởng thôi, ta cũng không nên khinhthườngnhữngảotưởngấy.Cũngvìnhờcáclựclượngmathuậtcủanó,màđiềuhưảoấylạitrởnênmãnhliệthơnsựthựcthậpbội.Mộttínngưỡngmàđượccảdântrongnướcthunhận,cóthểlàmchodânnướcấycóđượcmộttinhthầnthốngnhấtvàmạnhmẽvôcùng,cóthểxoaycảdụcdiệnxãhộitrongnháymắt.VấnđềTínNgưỡnglàvấnđềquanhệrấtlớnđếnsựTồnVongcủamộtnước,cảmộtdântộc.Đừngnóichinhữngtínngưỡnglớnlaocănbảncủamộtdân

tộclàmgì.Nhữngýkiến,nhữngdưluậnhằngngàythôngdụngtrongdângian,sứcmạnhnócũnglớnlaohếtsức.Mộtkhiconngườivôtâmđểchonóchiphối,thờiđãmấtcảtưcáchtưtưởngvàphánđoánvôtưrồi.Cánhânbấygiờchỉcònlàcáihồncủaquầnđoàn,tưtưởngtheoquầnđoàn,hànhđộngtheoquầnđoàn,nghĩalàtheodụcvọngcủaquầnđoàn.

A.Bànvềnhữngnguyênđộnglựccủahànhviconngười

1.Sướngvàkhổ

Cơ thể và cuộc sống con người có nhiều thứ nhu cầu, nếu

thỏamãnđược,gọilàsướng.Tráilạilàkhổ.Đóimàkhôngănthìthấyđaukhổ;ănđượcnođủliềnthấysungsướngngay.Nếu

Page 82: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

khôngcósựsướngkhổấy thìconngườiđếnquênănmàphảichếtmất.Trongcácthưnhucầuchỉcóđóikhátlàthứđaukhổiđángsợ

nhất.NhàthisĩSchillernói:“ÁitìnhvàĐóikhát,nếukhôngcóthìcáiguồngmáytotátcủanhânloạiphảibịngưngđingay”.Cũng có nhiều thứ sướng khổ khác, nhưng lực lượng nó

khôngmạnhbằnghaithứnóitrênđây.

Sướng khổ, bản tính nó là chóng tàn –Một điều gì gọi là

sướngmà hiện diệnmãi cũng hết sướng,màmột sự khổ liênmiênrồicũngthấyđỡkhổrấtmau,khôngcònthấykhổnữa.Vìkhổmà thấy giảmbớt đi, lại thấy sướng sánhvới cái khổhồitrước.Vuisướngmà thật làvui sướng, làkhinàonóbịgiánđoạn

mãi.Cho nên, chỉ có cái vui sướng nàomà ta chưa đạt được,mớicóthểlâudàiđượcmàthôi.Hễthỏamãnđượcrồithìhứngthúthấyhayliềnđó.Ngườitasởdĩcósướnglànhờsosánhvớicáikhổ.Nóiđến

mộtsựsungsướngthiênniên, lànóimộtđiềuvônghĩa.Mạnhkhỏemãi,làmsaobiếtđượccáisướngcủamạnhkhỏe.Chỉvìcóđau,mớibiếtđượccáigiácủasứckhỏemàthôi.Schopenhauernói:“Tađigiàyhẹpđauchân.Cởirađichân

không,thấysungsướngvôcùng.Chonênđaukhổlàđiềukiệncủasungsướngvậy”.Platonnói:“Cácvịthầnthánhtrênđờikhôngbaogiờkhổcả,

chonênchắcchắnlàcácôngkhôngbaogiờbiếtsungsướnglàgì…”.Mộtcáihạnhphúc thần tiênmàcácnhà tínngưỡngmơ

Page 83: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ướcđó,riếtrồiđốivớihọsẽkhôngcònsứcgìdẫndụchohọsaymêđượcnữacả.

Vui sướng là một vấn đề tương quan luôn luôn tùy hoàn

cảnh…Cáikhổngàynaycóthểlàsướngđốivớingàymai.Cáisướngngàyngaybiếtđâurồisẽkhổđốivớingàymai.Đốivớingườiănđãnoócáchrồimàbắtđầuănthêmcơmnguội,làmộtsựkhổ.Nhưng,cũngvớingườiấy,bỏba,bốnngàykhôngchoăn,màgặpcơmnguội,thìcònsungsướngnàobằng.Cáisướngcủangườinàychưaắt làcáisướngđốivớingườikia,nghĩalàcái sướng của người ngu, người trí lấy làm bựcmình,mà cáisướngcủangườitrí,kẻngucũnglấylàmbựcmìnhvậy.Anhsayrượutrongquáncócáisướngcủaanh,nókhônggiốngvớicáisướngcủanhàvănsĩviếtxongmộtbàivănhay.2.Lònghammuốn

Cósướngkhổmớicósinhlònghammuốn.Hammuốnsựvui

sướng,trốntránhsựđaukhổ.Hammuốnlàcáinguyênđộnglựccủaýchívàhànhvichúng

ta.Thiếu lònghammuốn thì vạnvật trongđờikhôngmộtvậtnàochịuhoạtđộngcả.ÝChímàkhôngỷ lạivàonó thìkhông thểnàođứngvững

nổi.LònghammuốncàngmạnhmẽchừngnàocànggiúpchoÝChí đặngbềnbỉ chừngnấy.Lònghammuốnmàyếuđi thìÝChícũngvìnómàgiảmtheo.NhưngtachớlầmlộnÝChívớiHammuốn:ÝChílàchỉvề

sựcóthểlàmđược,cònHammuốnthìthahồ,khônghạnđịnh.Điềutamuốn,cốnhiênlàđiềutaaoước,nhưngnhữngđiềutaaoướccókhilạilànhữngviệcmàtabiếtkhôngthểmuốnmà

Page 84: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

được.ÝChí là chỉ về những điều ta quyết định thực hành. Ham

muốnlànhữngđiềutacóthểchỉnghĩsuôngmàthôi…Nhưtađãthấyởchươngtrước:hữngbảngiátrịcủachúngta

đãtạobàyđềudolònghammuốnchủtrươngcả.Nhữngbảngiátrịấyđềutùythờigian,tùydântộcmàthayđổimãi.Lýtưởngcủamộtdântộclàbiểuhiệnlònghammuốncủadântộcấy.Một hammuốn nàomà lấn được cả năng trí ta rồi thời nó

thayđổicảquanniệmcủatađốivớimọisựmọivạttrongđời.Cảýhướng,cảtínngưỡngcủatacũngtheođómàbiếnđổicả.Spinosa nói rất chí lý: “Ta định chomột vật này tốt, là phải,khôngphảivìtaxétđoánnónhưthế,màvìtạilòngtaaoướcnó phải theo như thế”. Chính đây là nguyên nhân vì sao loại“luậntheotình”làloạiluậnmàphầnđôngngườitathíchdùngnhấtkhisuynghĩ.Tựnó,sựvậtkhôngcógiátrịgìcả.Nósởdĩcógiátrịlàdo

lònghammuốnconngườimàcó,vàcũngtùysứcmạnhyếucủalònghammuốnmàtănggiảmthôi.Nhưsựđánhgiágiátrịcủaconngườivềnhữngmónđồmĩthuậtlàmộtbằngcớhiểnnhiênrằnggiátrịcaothấpcủasựvậtdonơilòngưathíchítnhiềucủaconngườimà racả.Cũngmộtmónđồ,màcókẻdámđổbạcngàn ramua, còn người thì chỉ ngó quamà không thèm để ýđến.Lònghammuốnlàchúatểcủaloàingười.Bởivậy,ThíchCa

muốn cứu nhân loại ra khỏi vòng đau khổ, chỉ thấy có mộtphươngphápduynhấtnàythôilàdiệt lònghammuốn.Nhưngmà,cảmấyngànnămnay,loàingườicũngvẫnđắmchìmtrongbểthamdục…[23]

Page 85: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

3.Hivọng

Hivọngkhôngphảilàhammuốn,tuynódolònghammuốn

màra.Mìnhcó thểhammuốnmộtđiềumà thật rakhôngbaogiờdámhivọngđến.Phàmnếuhivọngđến làkhinàomình thấyđiềumìnhham

muốnđócóthểthựchànhđược.Aiaicũnghammuốnlàmgiàu,nhưngrấtítngườicóđượchivọnglàmgiàu.Bởihammuốnthìkhông cầnphải cóđiềukiệngì cả; cònhi vọng, trái lại,mìnhphảicóítnhiềuđiềukiệnmớidámnghĩđến.Nhàkhoahọchọaoước tìmcho racáinguyên lýcủavạnvật;nhưnghọkhôngbaogiờcóhivọngsẽtìmrađượclàvìkhoahọckhôngđủđiềukiệnđểtìmranguyênlýsựvật.Tuynhiên,cũnglắmkhilònghammuốnvàhivọnglạiđiđôi

với nhau.Như nơi sòng bạc, ta tuy hammuốn nhưng cũng hivọngănđược.Làvìởđây,tamongởsựmayrủi.Hivọnglàmộtlốisungsướngtrongcảnhchờđợi,cólẽsung

sướnghơncáisungsướngcủasựthỏamãn.Bởivậycácnhàcảicách họ chỉ đem hi vọng này thay vào một hi vọng kia, chớkhôngbaogiờdáđánhđổhoặclàmchohivọngdânchúngđượcthỏamãn…Khôngkhácnàongườitacộtbólúatrướcmồmconlừalàđểgạtchonóđitớimãi.Hivọnglànguyênđộnglựclớnnhấtcủahànhviconngười.

4.Thóiquen

Thóiquen, làmchosựsướngkhổđiềuchỉnh lại.Sướngmà

quen rồi cũng bớt sướng, khổmà quen rồi cũng bớt khổ.Bởivậy,cónhiềukẻkhổnhọcsuốtđời,nhưnglạisợđếnkìhưutrí,

Page 86: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

khôngcònviệcgiữamàlàm.Thói quen làm cho người ta bớt khổ, hoặc không thấy khổ

nữa, và hễ phá mất thói quen đó, người ta lại thấy khổ nhưtrước.Đilàmviệchàngngàycựcnhọc,đượcnghỉmộtvàingàylà thấy sung sướng, nhưngnếu chohọnghỉ lâu, họ sẽ đâm rachánnảnvànhớlạicáiđờisốngvấtvảởcôngsở.Hễtintưởngmộtđiềugì,ngườitamộtkhiđãquenvớiđiều

ấyrồithìkhólòngmàsửađổilạiđượcmộtcáchdễdàng.Phàmmộtviệcgìđãquenrồimàbắtngườitaphảihủypháđiđểtheomột lệmớikhác là làmđộngđếnđời sốngyênổncủahọ.Cốnhiênlàkhôngphảidễgìhọnghetheo.Ngườitarấtsợcáigìcóthể làmmất sự yên ổn. Họ khôngmuốn sung sướng quá,màcũngrấtsợsựkhổquá.Bởivậy,họchịucáigìđiềuchỉnhlạisựsướngkhổcủahọ,thàsốngmộtđờisốngphẳnglìnhưmặtnướcaotùcònhơn.Đóchínhlànguyênnhâncủaócthủcựu.

Tómlại,bấtkìdântộcnào,bấtkìlàởvàothờibuổinào,cái

tônchỉkhôngthayđổicủatấtcảhànhviconngườilàtìmhạnhphúcnghĩalàtheođuổisựvuisướngvàtrốntránhsựđaukhổ.Đứngvềphươngdiệnấythìconngười,aiaicũngđồngmộtý

cả,nhưngcókhácnhauchănglàkhácvềcáiýnghĩacủahạnhphúcnhưthếnào,vàphươngthếdùngđểđạtcáihạnhphúcấy.Kẻthìchocónhiềutiềncủa,danhvọnglàhạnhphúccònkẻlạichoítlònghammuốnlàhạnhphúc.Tùytâmtính,tùytrìnhđộ…mỗingườicóquanniệmriêngvềhạnhphúc.Thayđổiquanniệmvềhạnhphúccủamộtcánhânhaymột

dântộc,làthayđổitấtcảquanniệmvềsựđờivàluôncảmạngvậncủacánhânhaydântộcấy.

Page 87: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Nhucầucủaconngườiđạiđểcó3loại,tuầntựhiệnratrongđờingườinhưthếnày:

1. Nhucầusinhlí(nhưăn,uống,thở,hít…)2. Nhucầucảmgiác(tìnhcảm,dụcvọng)3. Nhucầutinhthần(suynghĩ,líluận…v.v.)

Trongbaloạinhucầunày,nhucầutinhthầnhiệnratronglịch

sửloàingườirấtmuộn.Theolịchtrìnhtiếnhóacủaloàingười.Tìnhdụchiệnratrước

LýTrí.NgàynàotinhthầngiảithoátrađượckhỏicáivòngmờámcủadụcvọngLýTrímớihiệnlộrađượcmàthôi.Bởivậy,luậntheoLýTrílàlốiluậncủangườichữngchạc,củakẻsángsuốt, còn luận theoTìnhCảm là lối luậnmà phần đông thíchdùnghơnhết,vìnóthỏamãnđượclòngdụcvọngcủamình.Ócsuyluậnconngườivìđóthườnghaythiênlệch,chỉbiếttìmthỏamãn,tìmyênổnnênrấtkhólòngthấyđượcChânLý.B.Cáitatìnhcảmvàcáitalýtrí[24]

SựphânbiệtgiữaTìnhCảmvàLýTríhiệnra trong lịchsử

loài người thật là muộn màng. Tổ tiên ta khi xưa, cảm giácnhiều,hànhđộnglẹ,nhưnglýluậnrấtít.Đếnkhitrìnhđộtiếnhóaconngườilêncaolênrồi,chừngấy

tamớibắtđầutriếtluận.BấygiờsựphângiữaTìnhCảmvàLýTrímớithấyđượcrõrệt.Không biết phân biệt hai lối luận ấy là một trong nhiều

nguyênnhânsailầmthườngxảyrakhitaxétđoán.

Page 88: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Nhiềunhàtriếthọccũngbịlầmlẫnhailốiluậnnày,nhưKant

làmộtvậy.ÔngnàytinrằngmìnhtạonênđượcmộtnềnluânlýcăncứtrênLýTrí.Thếmàthậtra,trongcácnguyêntắccủanềnluânlýấy,takhôngthấycáinàothuộcvềLýTrícả.

Những hiện tượng về Tình Cảm luôn luôn hiện ra trước

nhữnghiệntượngvềLýTrí.Conthúcóthểcónhiềucảmtìnhkhôngthuagìconngười,nhưngchắcchắnlàtríhuệcủanóthấphơntarấtnhiều.Vàchínhnơisựphát triểnvềTríhuệmàconngườisởdĩkhácbiệtđượcvớiconthú.Cái“TaTìnhCảm”vàcái“TaLýTrí”tuyảnhhưởnglẫnnhau

nhưngmỗi bên vẫn có đời sống độc lập. Cái “Ta Tình Cảm”hoạtđộngkhôngcầmđếmxỉagìđến tacả, lắmkhinghịch lạivới ta làđằngkhác.Nhânđấy,màđờisốngcủa ta, làmộtđờisốngđầyrẫymâuthuẫn.Mìnhcóthểkiềmchếdụcvọngmìnhlại được, nhưng làm cho nó tiêu diệt đi, thật làmột việc làmkhôngthểđặng.NhữngkẻnàotinrằngvớiTríHuệcóthểthayđổiđượcTình

Cảm,làlầm.TheoduleRibotbảo:“Đemcái“TaLýTrí”đểphêbình hành vi của cái Tình Cảm” là một việc làm không thểđược.”[25]ĐờisốngvềTìnhCảmvàđờisốngvềLýTríkhácnhauxa,

khôngthểlấycáinàymàhóacáikiađược.Thếnhưngngườitakhôngkểgìđếnchỗphânbiệtấy,cứmộtmựctinrằng,hễđiêuluyệnTríHuệthìTìnhCảmngườitanhờđómàcaotheo.Thậtlàmột thànhkiếnrất taihạicủagiáodụcngàynay.Theogiáodụcngàynay,người ta tin rằng:người tasẽcóđượcnhững tưcách siêu đẳng, nghĩa là, người có cái học cao bao giờ hạnhkiểmcũngcao.Vìvậy,ởnhàtrường,ngườitanặngvềTríDục

Page 89: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

hơnĐứcDục.Cái“TaTìnhCảm”vàcái“TaLýTrí”rấtkhácnhau,chonên

ta cũng không nên lấy làm lạ vì sao cómột người vừa thôngminhtuyệtchúngvừalàmộtngườicótưcáchrấtđêhèn.TronglịchsửĐôngTây,tathiếugìgươngấy.Đặcbiệtnhấtlà

Bacon,nhàđạitriếthọcvàluậnlýhọctrứdanhnướcAnhởthếkỷthứ16.Đờibấygiờchưachắcđãcóngườithôngminhbằngông,nhưngcũngchưaắtđãcóngườicómộtphẩmcáchđêhènbằngông.VìmuốnđượclòngHoàngHậuElisabethđểxinmộtchỗ làm, ông đã đem lòng phản bội ân nhânmình là bá tướcEssex, làm cho ông này phải bị chết chém.Ông lại nhờ quậncôngBuckingham tiếndẫnJacques ler làmquanđến tể tướng,thếrồiphảnbộiânnhâncủamìnhnữa.Làmquanđếntrậtphẩmmàxunịnhhènhạvàgianxảovôcùng.Đếnsaukhibịbắtnhốtvàongục,ông lạiđiviết thư thú tộiđểcầukhẩncácquan tòathươngtìnhmàthathứcho.Nhưngrồicũngkhôngaichịuthathứchoôngcả:Ôngbịcáchchứcvàchungthâncấmcố.NgôKhởiđờiĐôngChu,sátthêcầutướng,cũnglàbậcthông

minh tuyệt thế, nhưng phẩm cách hèn hạ không bằng kẻ thấtphu.Thôngminh và học rộng làmột lợi thế rất nguy hiểm cho

nhữngtâmđịatiểunhận.Bởivậy,kẻ tàicaohọc rộngnếukhôngphải làmộtbậcđại

hiềnsẽlàmộtngườiđạiác.Thậtvậy,ngườihạnhcaomàthêmđượcmộtcáihọcuyênthâmlàmộtđạiquântử.Tráilại,ngườiphẩm hạnh hèn hạ, gian tham thì dầu có được bao nhiêu cấpbằngcũngvẫnlàngườihènhạgianác,nhưnglạilàmộtkẻđạigian đại ác, vì cái học của họ chỉ giúp cho họ thêm trụy lạc,

Page 90: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thêmđêhènmàthôi.Khônghiểuđượcsựphânbiệttrênđây,thìsựxétđoáncủata

sẽbịrấtnhiềusựsailầmnguyhiểm.Cónhiềucôgáingâythơ,thườnglấycáitàihọcvàthôngminhlàmbảođảmchotưcáchvịhônphucủamìnhmàphảilầmtaybọntiểunhânvôliêmsỉ,tựlàmhưhỏngcảmộtđờingười.Nhiềubchamẹ,cũngvìlầmhễ cho con ăn học thành tài, có nhiều bằng cấp là đủ, khôngthèmlonghĩgìđếnđứcdụcmànhàtrườngbỏquanênvềsauphảibịnhiềunỗithấtvọngrấtđauđớn.Chínhđâylàcáilầmcủagiáodụcngàynay,họchỉcóbiếtdạychoconemtrởnênngườihọcnhiều,nhớnhiềumàthôi.C.Nhữngyếutốtạoratínngưỡng

TínNgưỡng, thuộcvềgiớihạncủacái“TaTìnhCảm”,– là

một trongnhữngnguyênnhân làmcho ta suynghĩ,phánđoánsailầm.[26]Biếtđượcnhữngyếutốtạoranó,chínhlàđểngừachomình

khỏivôtâmbịnóchiphốitrongtưtưởng.

Vềnhữngyếutốcủanó,tacóthểchiaralàm2loại:Yếutố

bêntrongvàYếutốbênngoài.a.Yếutốbêntrong

Biết được những yếu tố tạo thành một dư luận, một tín

ngưỡng,làcóthểbiếtđượccáibíquyếtlàmchongườitanghetheomình,nhậnnhữngđiềumìnhmuốntruyềnbá,dẫndụ.Màcũnglàmộtbíquyếtđểtránhchomìnhkhỏiphảibịvươngvàocáibẫycủanhữngkẻmuốnnhồisọmình.

Page 91: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Một tờbáoAnh tên làCommentatorviết vềvấnđề “ChínhTrịTâmLý” có câu: “Có lẽmột ngày tới đây, sẽ cómột cuốnsáchvềthuậtkhuyếndụngườirađời.KhoaTâmLýHọcsẽđirất sâu vào tâm khảm con người, bấy giờ sẽ biến thành mộtkhoahọchoàntoàn.Rồingườitasẽbiếtđượcvớimộtnghịluậnnàophảidùngđểảnhhưởng,huyềnhoặc,saisửđượctâmlýkẻkhácmộtcáchchắcchắnnhưhiệngiờngườitađịnhtrướcđượcmộtnguyệt thựchaynhật thựcvậy.Khoa tâmlýmàphát triểnđếnbậcấy,sẽtìmrađượcnhữngquiluậtđểbiếncảilòngngườitheomộtýkiếnnàocủamìnhmuốnnhưchơi.Trínãoconngườibấygiờsẽgiốngnhưmộtcáimáyđánhchữ,chỉnhậnđếnnútnàolàhiệnliềncáichữcủamìnhmuốn”.Lờidựđoánấycóthểnhậnlàcóđược[27].Cáikhoahọctương

laiấy,ngàynaynhữngnhàchínhtrịcùngnhữngbọnngườidẫnđạotrứdanhđãcóbiếtđượcmộtbàibíquyết.Nhưng,lậpthànhmộtkhoahọchoànthoànthìthậtkhôngphảichúngtangàynayđâylà làmđược.Phải làmộtnhânloạicaođẳnghơnchúngtabội phầnmới nghĩ nổi. Là vì, chỉ có những kẻmàmình biếtđượchọlàngườithamlam,tựđắclàmìnhcóthểchỗyếucủahọmàkhuyếndụ,saisửhọ.Tráilại,nhữngngườitâmtínhhiềnhòa, ítdụcvọngthì thậtkhómàdìudắt,khuyếndụhọ theo tachođặng.Bởivậy,nhữngyếutốkểdướiđây,khôngphảiluônluôndùngvớibấtkìaicũngdẫndụđược:Cócáiđốivớingườinàythìdùngcókếtquảmàđốivớingườikháckhôngănthuagìcả.

1.Tínhkhí

Địavịcủatínhtrongcuộcgâytạodưluậnvàtínngưỡngthật

làquanhệtotátvôcùng.Nhàtriếthọckhônngoannhất,cũngkhôngthoátđượckhỏiảnhhưởngcủanó.NhữngnhàtriếthọcÁ

Page 92: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ĐôngbaogiờcũngcónhữngquanniệmanchịuvớitínhkhídântộcÁĐông,khônggiốngvớinhữngnhàtriếthọcÂuTây.Nóivềtínhkhícánhâncũngvậy, tùytínhkhí, triếthọccủa

mỗingườitạoramỗikhác.Tínhngườilạcquanthìtriếthọccủahọnhuộmmàulạcquan.Tínhngườibiquanthìtriếthọccủahọnhuộmmàu bi quan.Những kẻ thích yên tĩnh thì tạo hoặc ưanhữnglýthuyếtnàocóthểđemlạichohọsựyêntĩnh.Nhữngkẻ thíchnáonhiệt thìhọc tạo rahoặcưanhững lý thuyếthoạtđộng. Bởi vậy, Phật Giáo hay Lão Giáo bao giờ cũng đượcnhữngngườicótínhkhítrầmtĩnhưathích–NhữngkẻcốlấylýluậncủaKhổngMạnhmàbiếmnhẽ,chêbaiPhậtGiáohayLãoGiáo,cốlàmchongườitabỏnóđểtheomình,lànhữngngườimêmuộinhất.Chẳngnhữnglýluậncủahọlànhữnglýluậnsaiphépvàsailầm,họlạicònsavàocáivụngvềcủatâmlýnữa.Mỗingườiđềutìmlấymộtlýthuyếthạpvớitínhkhícủamìnhđểsốngtheomình.Bởivậy,muốnkhuyếndụngườitatheomộthọcthuyếtnào,phảibiếttínhkhíhọnhưthếnào,vàđemcáigìhạpvớihọmànói,thìmớimongđượchọnghetheomìnhthôi.W.Jamesquảquyết rất có lý rằng:“Lịchsử triếthọc,phần

nhiềulàlịchsửcủasựtranhđấugiữacáctínhkhíconngười.Cho đến trong những giới văn chương, nghệ thuật, chính trịcũngthế”.2.Lýtưởng

Lý tưởng của một quốc gia là chỗ tổng hợp tất cả những

nguyện vọng, những nhu cầu và những hammuốn chung củaquốcgiaấy.Chính lý tưởng ấy tạo ra những dư luận, những luồng tín

ngưỡngđểlàmphươngchâmchotấtcảhànhđộngcủadântrong

Page 93: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

nước.Đốivớicánhâncũngthế.Nhữngkẻsởdĩhayphânvânlưỡng

lựtrongnhữngýkiếnhaytínngưỡngcủamìnhmàkhôngbiếtphươnghướngnàođicả,chỉtheonhữngkíchthíchnhấtthờirấttráinghịchnhaumãi…làtạihọkhôngcólýtưởngnàoởtrongđời c hoặc có chăng, chỉ làmột lý tưởng rấtmơmàngyếuớtmặcdầucókhihọlàmộtngườithôngminhvàhọcgiỏi.Ngườisốngkhônglýtưởngkhôngkhácconthuyềnkhônglái,mặctìnhchosóngdậpgiódồi,bấpbênhđếnđâuhayđếnđó.Cáisứcmạnhcủabọncuồngtínlànhờhọchỉbiếtphụngsự

một cáchnhiệt thành cái lý tưởng củahọ thôi.Họ tín ngưỡngnhưmộttínđồrấtnhiệt thànhmộttôngiáonào.Vàchínhchỗđó làm cho họ trở nên nguy hiểm nhất:Họ chỉ biết có cái lýtưởngcủahọthôi.Bấtkì làmviệcgìhọcứxemxéttheoquanđiểmcủahọ,ngoàilýtưởngcủahọ,họkhôngthểdungtúngmộtcáigìkhácđượcnữa.Nhữngtínngưỡngvềtôngiáo,luânlýhaychínhtrịnếuhun

đúclạithànhmộtlýtưởngmàcảthầndântrongmộtnước(haytrongmộtdântộc)đềucôngnhận,chừngấynómớicóthếlựcrõ rệt.Lý tưởngấynếu thíchứngđượcvớinhữngnhucầuvànhữngkhảnăngcủathờibuổinósẽlàmchomộtquốcgiađượccườngphúvinhquang.Tráilại,nếucóđingượcvớiconđườngtựnhiênsựvật,nósẽlàmkhuynhđảoquốcgiahaydântộcấy.3.Nhucầu

Con người sở dĩ hoạt động là do hai nguyên nhân đầu tiên

này:Ưasungsướng,sợđaukhổ.Nhucầuvậtchấtcủaconngườinếuđượcthỏamãnlàsướng,

khôngthỏađượclàkhổ.

Page 94: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Vănminhcàng tiếnbộ lạicàng tạo thêmnhiều thứnhucầu

mớimẻ.Tạothêmnhucầumới,rồitìmcáchthỏamãnđượcnó,ngườitagọinólàvănminhtiếnbộ.Tạothêmnhữngnhucầumớichoquầnchúng,đólàcáchtạo

ra thêmmối dư luậnmới.Nhữngnhà cầmquyềnđại tài khéodây tạophong tràobằng cách tạo thêmnhu cầu có íchvà cầnthiếtchodânchúng.Sựtiếnbộrấtmaulẹvềkĩnghệtạorachoconngườinhiều

lốinhucầumớinhưxehơi,xelửavàđiệnthoạiv.v…Mấythứấyrồilạithànhnhữngthứcầnthiếtkhôngthểbỏquađượcnữa.Nhưngnguythay,nhữngnhucầuấytăngtrưởngrấtmaulẹ,maulẹquácái sứcchế tạo, chonênkhôngcóđủmàcungcấpchođồngđềukịp.Thếmớicósựbấtmãnởnhữngkẻkhôngđượchưởng.Vàcũngvìđómớisinhranhiềuchủthiếtnhưngàynay.Dầu cho con người ngày nay chỉ loay hoaymãi chung quanhnhữngvấnđềgiànhgiậtthịtrườngthỏamãnnhữngnhucầucủakĩnghệtạobàyra.4.TưLợivàThịDục

TưlợivàThịdụclàhaimốitạoradưluậnmãnhliệtnhất:Tư

lợivà thịdụccócái thế lc thayđổinhữngđiều ta tin thành rachân lý. Nó vẫnmạnh hơn Lý,mặc dầu ở vào những vấn đềthuộcvềđịaphậncủaLý.Tatinmộtviệcgìlàbởinócóănchịuvớitưlợihaythịdụccủata,hơnlàbởinóđúnglý.Nhữngsựthayđổiýkiến,thườnglàdonhữngcuộcthayđổi

quyền lợimàra.Tỉnhưnhữngnhà lãnhđạomàgiàuđượcrồithườnglạidễtrởnênnhữngnhàthủcựu.Cònnhữngngườibấtmãn,khôngđượchưởngnhữngsungsướngnhưtrưởnggiả,thìlạidễtrởnênnhữngnhàchínhkhách.

Page 95: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Dụcvọnglàyếutốgâytạodưluậnmộtcáchkhôngthểlượng

nổi sứcmạnhcủanó.Từxưa tớinay trong lịchsử loàingười,chínhnóxúigiụccácdântộcxôxátlẫnnhaukhôngngớtvậy.Dụcvọng có thể là cái nguyên động lực của tất cả hành vi

nhưngnólàmchoýkiếncủatasailệchđi,khôngthấyđượccáichân tướngcủa sựvật.Thường tachỉmongchosựvậtxảy ranhưýmuốnnóphảixảyranhưthếnào,hơnlàchịuxemxétnótheoynhưnóđãxảyra.Sởdĩnhữngquyểnsáchvềlịchsửcónhữngsailầmlàtạiphầnnhiềunhàlàmsửbịphảidụcvọngsaisử.Thậtkhómà tìm rađượcmộtnhà làmsửkhôngdụcvọngnghĩalàkhôngthiênvịmộtcáchtuyệtđối.b.Yếutốbênngoài

1.Ámthị

Phầnnhiềuýkiếnvàtínngưỡngcủatavềchínhtrị,tôngiáo

vàxãhộilàdo“ámthị”màgâynên.Ámthị là làmchongười taphảinghe theo.Cònlý luận, thì

chỉ có thể làmchongười ta tinmình,nhưngkhôngépaiphảitheomình,Ámthịlàlàmmêhoặcngườita,cònlýluậnvàdẫnchứng,tráilại,làlàmchongườitasángramàchịungãlẽthôi.Có nhiều cách ám thị: Sách, báo, diễn thuyết, quảng cáo

v.v…Màdùnglờinóihiệuquảnhất.Nóira,làđãámthịrồi;nhưngquảquyếtlàámthịthêmnữa.

Nhắcđinhắclạimãilờiđãquảquyếtkialàđemsựámthịđếnchỗ tột cùng thế lực của nó. Thuật quảng cáo là thuật ám thịbằngquảquyếtvànhắcđinhắclạimãichongườitatinmình.Từsựámthịcủaanhbánhàngtìmcáchkhuyếndụmìnhmua

Page 96: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

đồ,chotớisựámthịcủanhàthôimiênbắtmìnhcảmtuântheomạnglệnhhọnhưcáimáy…đềuhàmcómộtýnghĩathôi:làmchokẻkhácmấtócphánđoánđi,đểdễbềsaikhiến.Ảnhhưởngcủahọthậtlàtotát.

Nhữngkẻdễbịámthịnhấtlànhữngkẻđangbịdụcvọngngự

trịnơilòng.Thương,ghétlàmchotấmlòngbịthuhẹplại,thậtrấtdễbịámthị,vàdễchongười ta thayđổiýkiếnmình lắm.Dầumình làmộtngười thôngminh tài tríbậcnào,nếubịdụcvọnglôicuốn,cũngkhólòngmàthoátkhỏisựámthị.Đốivớingườimìnhyêuquý,thìhọnóigìlàmgì,mìnhcũngthấylàphảicả.Dầuđiềugìhọnóihaylàmkiacósaivớilẽđươngnhiênbậcnào,mìnhcũngtìmđủmọicáchbênhvực,thathứ.Tráilại,nếumìnhghét,thìdầuhọcóphảibậcnào,mìnhcũngtìmcáchchêbaibiếmnhẽ[28].Trướckhimuốnámthịai,cầnphảigâythiệncảmvớingười

ấy.Nếuhghétmình, thìkhôngcònphương thếnàomongnóichohọnghetheomìnhnữađặng.2.Mốicảmlúcbansơ

Trướcmộtsựvậtnào,nếuđểchờsuynghĩphánđoánchokĩ

lưỡng,thìchậmvànhọclắm.Ngườita thườngchỉcăncứtheocáimốicảmlúcbanđầuthôi,đểphêphán.Thoángqua,họcónhữngcảm tưởnggì,họbèn lấyđó làmnền tảngchosựphánđoánsaunày.Đừng tưởng chỉ có đàn bà, con nít cùng những người bán

khailàtinnơimốicảmlúcbanđầucủahọmàthôiđâu.Nhữngkẻthậtvănminh,tríthức,họcũnghayứcđoánnhưthế.Chỉvìhọlườibiếngsuynghĩmàra.

Page 97: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Bởivậy,nhữngkẻmuốnámthị,thườnghaytìmcáchgâychongườitamốithiệncảmlúcbanđầu.Tuymốicảmấycókhibịpháhoạivìnhữngmốicảmnghịchlạinó,nhưkhimớithấymặtthìđãghét,màvềsaucửchỉkhônkhéomìnhcóthểlàmchohọmấtcái áccảm lúcbanđầu,nhưngnhiềukhicáimốicảm lúcbanđầumãnh liệt quá, rất khó lòngmàphôi pha tiên tan liềnchođược.Gâymốithiệncảmlúcbanđầulàcảmộtnghệthuậtcủabất

kìaimuốnámthịngườita,muốngâydưluậntốtchomình.Bấtkỳtronggiớinào:Thươngmãi,vănchương,nghệthuật,

chínhtrị…nếuvôtâmgâyáccảmvớicôngchúnglúcbanđầulànguyhiểm.Cónhiềukẻganhghét,thườngtrongbáochíhaydùng thủđoạn“gâyáccảm”đểhại nhữngnhânvật họkhôngưa.Họtìmcáchnóixấuquyểnsáchhoặccôngviệclàmcủamộtngườinào,trướckhiquyểnsáchhaycôngviệclàmcủangườiấyđượccôngchúngxemtới.Nhằmđểchocôngchúngcóáccảmtrướcđốivớingườiấy.Lúctrước,tôicóchoramộtquyểnsáchvề triết học. Sách còn đang in, thếmà có nhà văn nọ đemđềsáchramàmạtsát,nguyềnrủa,chếnhạo…đểgâymộtluồngdưluậnkhôngtốtchotôi.Bấygiờcôngchúngvẫntintưởngrằngtôilàmộtngườiquáigở,lúlẫnnhưlời“giớithiệu”củanhàvănấy.Đếnkhisáchtôi rađờimột ít lâu,córấtnhiềuđộcgiảgởithưvềtỏvẻhốihậnvìđãlầmtintheonhàvănkiamàkhinhrẻtôitrongmộtthờigianrấtlâumặcdầuhọđãcónghetôitrảlờimộtđôibàiđínhchínhtrênmặtbáo.Nhữngmốicảmlúcbanđầucầnphảixemnólànhữngmối

cảmkhôngđángtincậy,luônluôncầnphảikiểmtralại.Tincàntin theo nó mà không chịu xem xét cho cẩn thận lại, như tathường làm, là tự dấnmình trong sự lầm lạc suốt đời.Nó chỉbằngcứnơisựthươngghétnhấtthờicủatamàthôi,chớkhông

Page 98: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

theomộtlẽphảinàocả.Thếmànhữngquanniệmcủatavềsựphải,quấy,thật,giả…lạitoàncăncứtrênnhữngnềntảngmongmanhấy.Mỗikhingheaikhenai,hoặcchêai,phảicoichừng:Họkhenlàvìhọthương,họchêlàvìhọghét.Phảikiểmtralại,đừngđểmìnhbịlôicuốntheosựthươngghétkhôngcăncứấy.3.Ưagiảinghĩa

Ưagiảinghĩa làmột sựcầnđốivớiconngườibấtkìởvào

thờibuổinào.Vìthíchgiảinghĩa,conngườimớicótạoralýthuyếtđểgiải

nhữngnguyênnhânmàkhoahọcchưathểtrảlờiđược.Ngườitatinnó,làvìnóthỏamãnđượccáilòngthamgiảithíchcủahọ.Ngườitatưởngnhưkhôngthểsốngtrongsựphânvân,nghingờđược.Phảinóichoralý,cắtnghĩachocólẽ,đểyêntronglòngmàsống,mặcdầunhững lý lẽấysainhững lý lẽ rất thô thiểnvụngvề.Chonên,bịsétđánh,ngườitathàcắtnghĩa“bướng”rằngđó

là bị lôi công đánh bằng lưỡi tầm sét hơn là chịu dốtmà làmthinh. Rủi bị tai nạn, người ta cũng tìm cách cắt nghĩa là tạimìnhởkhôngcóđức,haylàTrời,Phậtthửlòngmình…Đứngtrướcmộtviệcgìxảyra,ngườitahaylaonhaotựhỏi:Tạisaothế?Rồithìthahồ,mỗingườimỗitìmcáchgiảicáilýcủaviệcấy.Họkhôngchịuchỉnhậnsuôngsựấyđâu.Họcầnmuốnbiếttạisaocóviệcấy.Óctòmò,hamlýluậnấylàmchoconngườikhaokhátsựgiảinghĩa,đếnnỗidẫubiếtlànhữngcâutrảlờihếtsứcngâyngôthôthiểncủahọcũngthâunhậnmộtcáchhếtsứcdễdàng.Sựdễdãiấylànguyênnhânsanhravôsốtínngưỡng.Tinthầnthánh,tinthiênđàng,địangục,tínhluânhồi,quảbáo…toànlàvìtấmlòngkhaokhátsựgiảilýcácvậtsựvậttrongđờimàkhoahọccònphảichịuquihàngchưagiảinổi.

Page 99: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Thay vì thú nhận sự dốt nát củamình về những vấn đềmìnhchưacóthểgiảinổi,lắmkhichínhkhoahọccũngrấtdễdãivớinhữnglốigiảilýmiễncưỡngnhưthế4.Tiếngnóivàhìnhảnh

Tiếngnóicómộtsứccámdỗrấtmạnh.Sứcmạnhcủanódo

sứckhêugợitìnhcảmcủanó.Khéodùngnóthờikhuyếndụ,lôikéoqunchúngnhưchơi.Những tiếngnóinàokhóđịnhnghĩanhất là những tiếng dùng có hiệu quả nhiều hơn hết. Tỷ nhưnhững“dânquyền”,“laođộng”,“tưbản”,“bìnhđằng”,“tựdo”,“tiếnhóa”v.v…lànhững tiếngcócáinghĩa rấtmơmàngcầnphảigiảiítracảvàibatrămtranggiấycũngchưahếtý.Thếmà,cáimalựccủanóchínhởchỗđó.Trongcáitênvắntắtcủanó,dườngnhưnóđãcóchứasẵnsựgiảiquyếttấtcảcácvấnđềcủaconngười.Nhữngcáikhẩuhiệu to tátấy,quầnchúngxemnónhưmộtvịtônthần,huyềnbívàcóđủnănglựcgiảithoáthọrakhỏicảnhkhổhiệntại.Nếulànhữngchữngườitahiểurõràngnghĩa lý thời đâu còn cái sức huyền bí của nó nữa. Người tamongmỏinólàvìngườitakhôngrõquyềnlựcnótớiđâu.Lýluậnkhônglàmgìchốngnổivớinó.Ngườitanóicáitên

nóra,nhưngườitagọitênPhậtADiĐàvậy.Trướcquầnchúng,người tagọinó lênmộtcách thànhkính tĩnh tâm;quầnchúngnghenóiđếntênnó,làtỏngaycáivẻbáingưỡngtônsùng.Bởinólànhữngtiếngkhêugợiđượcnơilòngcủacôngchúngnhữnghình ảnhđầymộngđẹp, đầyhứahẹnngọtngàonhưhình ảnhmộtđấngCứuThếvậy.Tiếngnóirấtthayđổitùydântộc,tùythờiđại.Cónhiềutiếng

trướckiađốivớiquầnchúngcónhiềukhêugợirấtmãnhliệtmànay chỉ còn làmột tiếng trống rỗng không ảnh hưởng gì nữa.MộtngườiNhậtnghenóiđếntênquốcgiacómộtmốikhêugợi

Page 100: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

khácmộtngườiÝhayngườiHoaKỳ.Bởivậy,dùngchữ,phảicoichừngđếncáinghĩacủanóđốivớidântộc,đốivớilúcmìnhđangdùngnónhưthếnào.Tiếngnóicũngcócáisốngcủanó,nhưtưtưởngcủatavậy.

Hễ chế độ đổi, tín ngưỡng đổi, thì rồi cái nghĩa của tiếng nóicũngđổitheo.Quầnchúngtrướckiatônsùngtiếngnào,naytráilại,đốivới tiếngấy,họkhinhbỉđáođểcũngkhôngchừng.Tỉnhưhồixãhộiphongkiến,sốngmộtcáchđàicáctrưởnggiảlàsangtrọng,vinhdiệu.Nhưngnaytheophongtràobìnhdân,họghétcáchsốngđàicáctrưởnggiảấy,vìhọchođócócáinghĩavônhânđạo,bóc lột,hènhạv.v…mặcdầu, sự thật,mỗibìnhdânđều cómộtông trưởnggiả trong lòng.Nếuvô tình tanóiđếntừ“trưởnggiả”làđộngđếnđiềuhọthùghét:cáitiếngấysẽgợi cho họ cái đời sống xa hoa của những kẻ bóc lột họ.Bởivậy,nhàchính trị khônkhéo,phận sựcủahọ làbiết theo thờigianmàthayđổicáitiếnggọiấy,nghĩalàphảitránhxacáitiếnggọimàquầnchúngđangthùghét.Toequevillenói:“Côngviệccủa chính phủ chấp chính vàĐệNhấtĐếQuốc chỉmột côngviệc đem chữ mới mà thay vào những chữ của chế độ cũ đãdùng, như “thâu thuế” thì gọi khác lại là “thuế đất”, “bổ trợthuế”thìgọikháclạilà“giántiếpthuế”,“diêmthuế”thìthayvìgọi“gabelle” haygọi khác lại là“impôts du sel” v.v…Chỉ cótêngọilàthayđổithôi,bảnchấtvẫngiữynguyên.”Vớinhữngkhẩuhiệukêutomàtrống,nghĩanhưTựDo,Bình

Đẳng,bọndẫnđạothôimiênđượcquầnchúngvàolôikéohọlậtđổcảmộtnềnchínhtrịnướcPháphồiđờiquânchủ.Cáibíthuậtcủa nhà cầm quyền, cũng như của các ông trạng sư ở nơi cáithuậtkhéodùngnhữngchữkhêugợi.Thậtlàmộtcáithuậtkhókhănvìcũngthờimộtchữmàđốivớinhiềuhạngngườilạicónhiều nghĩa khác nhau.Hơn nữa, những chữ dùng cùng trongmộtthờiđạimàdântộcnàydùngkhônggiốngdântộckia,tuy

Page 101: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

haidântộccùngsốngtrongmộtvănminh.Nhưchữ“dânchủ”làkhẩuhiệungườitathườngdùngnhấtđờibâygiờ.Thếmàdân“anglosaxon”vàdân“Latin”,đốivớinhữngchữấyhọcónhữngýtưởng,nhữngkhêugợikhácnhauxa.Đốivớidân“Latin”thìchữ“dânchủ”cóýnghĩalàýchívàsángkiếncủacánhânphảinhượngbộtrướcýkiếncủachínhthể.Chínhphủcóquyềnchỉhuy,tậptrung,giữđộcquyềnvàchếtạo.Tráilại,đốivớiquầndân“anglo-saxon”nhất làdânHoaKỳ, thì cũng thờimột chữ“dân chủ” ấy, lại có cái nghĩa khác. Dân chủ ở đây chỉ sựnhượngbộcủachínhphủtrướcýchícủacánhân.NgoàiCảnhSát,BinhbịvàNgoạigiao,ngườitakhôngđểchochínhphủchỉhuy cái gì cả, cho đến giáo dục cũng vậy.Cũng thờimột chữdùngmàcáinghĩanóđốihaydântộcthậtkhácxanhưtrờivực.Tiếngnói,sứckhêugợinhưthế,nhưngcònphảithuaxasức

khêugợicủatranhảnh.Nhữngthươnggiakỹnghệcùngnhữngnhàxuấtbản thườngdùng lốiquảngcáobằng tranhảnhđểdễnhồisọkháchhàngvàbạnđọc.Vớinhữnghìnhvẽrấtđẹp,cámdỗngườitadẫndụrấtdễdàngtheoýmuốn.Nhấtlànhàbuôn,họ rất sành thuật này.Một hình vẽ hay khêu gợi hơnmột bàidiễnvăndài…làbởitranhảnhkhêugợitìnhcảmhơnlýtrí.Vềphầnnày, tôi đã nói rõ rệt nhiềuởmột nơi khác[29] naykhôngphảilậplạilàmchinữa.5.Ảovọng

Từkhimớisinhđếnkhichết,chúngtaphầnnhiềusốngbao

bọctrongảovọng.Nhờnómàtasống,vàtachỉbiếtđeođuổimãi theonóthôi.Ảovọngcủatnhyêu,củadanhvọng,củasựnghiệp…lànhữngthứhạnhphúcmàaiaicũngmãiaoước,mãithèmthuồng.Vìnótamớichịuhoạtđộng,làmviệc,vàhamVề lý trí thì ảo vọng rất ít còn về tình cảm thì ảo vọng có

Page 102: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

hằnggiờ.Ảovọngvềtìnhcảmlàmchotatinnơisựbấtdibấtdịchcủatìnhcảm,màthậtsựnóphảithayđổimãivớisựbiếndịchcủacáingườicủata.

“Trảiquanhữngcuộcbểdâu,Nhữngđiềutrôngthấymàđauđớnlòng”.

NguyễnDuvớilươngtribiếtrằng:Hễcósinhthìcódiệt,cồn

hóavực,vựcnêncồn làmột lẽdĩnhiênphảivậy.Thếmàvớitìnhcảmcủaông,ôngkhôngmuốncósự thayđổiấy,bởivậymớicócâu:“Nhữngđiềutrôngthấymàđauđớnlòng”.Đauđớnlà bởi vật đổi sao dời không được trường cửu như lòngmìnhướcnguyện.Nhàthisĩthườngmongướcsốngđượctrongmộtcảnháitình

trườngcửu:Đó làảovọngcủa tìnhcảm.Nólàmchongười tahamsống,sốngtronghivọng.Nietzschenói:“Ảovọnggiúpconngườiđượcsốnghạnhphúchơnchânlý”.Điềuđócóthểchưađúngnhưngchotathấyvaitròcủaảovọngtrongcuộcsống.Trướckialànhữngảovọngcủatôngiáo,ngàynaylànhững

ảovọngcủatriếthọcvàxãhội…Cóthểnói,vớidânchúng,họcầnphảicónhữngảovọngmới

sốngđược.Chonên,yếutốlớnlaonhấtcủacuộctiếnhóacácdântộckhôngphảihoàntoànlàchânlýmàcócảảovọng.Thiên Đàng, Tiên Cảnh, Quả báo, Luân hồi phải chăng là

nhữngảovọng,thếmàkhôngcónókhómàkhuyếnkhíchthiênhạlàmlànhtránhdữ.Tómlại,vớiquầnchúng,sốngcầnphảicóảovọng.Thiếunó

thời cáchoạtđộngngưngđi.Vậy,phá tất cả ảovọngcủaconngười,nhàdẫnđạokhônkhéophảibiếtđemmộtảovọngmới

Page 103: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thếvào,thìdânchúngmớichịu.Ảovọng,phảichănglàyếutốquanhệnhấtđểtạodưluậnvà

tínngưỡng.Tuy nhiên, quần chúng trước sau rồi cũng có ngày bị thất

vọng,vìsựthậtthếnàorồicũngsẽđếnlàmchohọtỉnhngộlại.Kinhnghiệmlàbàihọcduynhấtđểchodânchúngbiếttônthờsự thậtvàgiúphọphánhữngảovọngnguyhiểmấyđi.Tacứgiởngaylịchsửrathìrõ.Nhữngkẻbịnhiềuthấtvọnglànhữngkẻsànhđờihơnngười.Nhữngnướcbạivongthườnglànhữngnướctỉnhngộsớmhơnhết.6.Quảquyếtvàsựlặpđilặplại

Muốnchongườitinmình,phảibiếtquảquyết.Quảquyếtmột

lầnkhôngđủ,phảibiếtlặpđilặplạimãiđiềumìnhquảquyếtấymiđặng.Đólàtấtcảcáithuật“nhồisọ”.“ÔngTăngSâmởđấtPhí.Ởđấy,cókẻ trùngdanhvớiông

giếtchếtngười.MộtngườihớthảichạyđếnbảomẹTăngSâmrằng:“TăngSâmgiếtngười”.Bàmẹnói:“Chẳngkhinàocontalạigiếtngười”.Rồibàcứđiềmnhiênngồidệtcửi.Mộtlúc,lạicóngườiđếnbảo:“TăngSâmgiếtngười”.Bàmẹ

khôngnóigì,cứđiềmnhiênngồidệtcửi.Một lúcnữa, lại cóngườiđếnbảo: “TăngSâmgiếtngười”.

Bàmẹsợcuống,quăngthoi,trèoquatườngchạytrốn.”Những nhà dẫn đạo dùng lối này để tạo dư luận và tín

ngưỡng.Câu nói quả quyết càng được vắn tắt, khêu gợi và rắn rỏi

chừngnàothìảnhhưởnglạicàngmạnhmẽchừngnấy.Đốivới

Page 104: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

quầnchúng,nhữngbàiluậndàidòngkhônghiệuquảgìcả.Nhữngkinhthánhxưađềudùnglốiquảquyết“suông” thôi.

Người ta gọi đó là “lời nói của thánh thần” nghĩa là nóimộtcách quả quyết không cần lý luận, không cần bằng cứ. Nhàchínhtrịvànhàbuônbánthườngdùnglốivăn“suông”nhưthếlắm.Mộtquảquyếtmàlạinháiđinháilạimãi,sẽtạothànhmộtý

kiếnănsâuvàođầuócquầnchúng,lâungàyngườitasẽtinrằngnólàmộtchânlýcóđủbằngcứ,khôngcầnnghingờgìnữacả.Đemmộttiếngnào,mộtýtưởngnào,mộtkhẩuhiệunàomà

lặpđilặplạimãithìrốtcuộcnósẽbiếnthànhmộttínngưỡng.Từngườibuônbáncácmónhàngvặtởgiữachợ,đếnônggiáochủmộttôngiáo,đềudùngcáilợikhínàyđểthiếtlậpthânchủvàtínđồmình.Napoléonlàngườirànhcáithuậtnàylắm.Dầulàmộtbậcthứcgiảcũngkhótránhkhỏiảnhhưởngcủasựnháiđinháilạimộtýtưởng.Hễvôtâmthìnólôikéomìnhnhưchơi.Bởivậy,thuậtquảngcáongàynaylàthuậtgì,nếukhôngphảilàthuậtnhồisọbằngsựlặpđilặplạimộtmónhàng?Hằngngàyđọc báo thấy nói: “Không thuốc xổ nào bằng thuốc xổ hiệuX…”,riếtrồi,tacũngtinlànóhaynhưlờiquảngcáoấy.Hoặcđọcbáothấynóimãirằng“ÔngAlàmộtngườigianthamxảoquyệt,cònôngB…làmộtngườingaythẳngquântử”;riếtrồitacũng tin bằng lời, trừ ra khi nào ta đọc nơi tờ báo khác thấyngườitađínhchínhlạisẽhay.7.Uydanh

Nhữngluậnlýhọc,bànvềnhữngyếutốtạothànhmộtphán

đoán,dườngnhưbỏquayếutốquantrọngnày:Uydanh.Mộtýkiếnmàđượcmộtnhàhọcgiả cóuydanhbênhvực

Page 105: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

truyềnbá,thờibaogiờcũngđượcphầnđôngnghetheo.Vềnhữngvấnđềthuộcvềnghềnghiệpcủata,haythuộcvề

chỗsởtrườngcủatathìtacóthểtincậynơisựphánđoáncủatathôi.Ngoài ra, ta không cần cố côngmà suynghĩ hay lý luậnlàm gì cho nhọc. Thà nhắmmắt tin theo nhóm người chuyênmônvàcóuydanhhọthaytaphêphánlàđủ.Quyềnthếcủaôngthầyđờinàođếngiờcũngvẫnxemnhưmộtđiều thiêng liêngkhôngthểxâmphạm.Mộtngườichưacóuydanhgìcả,mànói ramộtđiềuđúng

vớichânlýbaonhiêu,ngườitaítchịuđểýđến.Tráilại,lắmkhimộtanhđầnnhất lạiđượcthiênhạnghetheo.Làvì,khôngdèmìnhlàđần,họdámquảquyếtmộtcáchđộcđoán.Nhờsựquảquyếtvàlạikhéolặpđilặplạimãithànhrahọcóuythế.Mộtanhbán thuốcdánởngoài chợquảquyếtmột cáchchắcchắnrằngthuốcmìnhlàcônghiệuhơnhết,thếrồicũngcóđủuythếđểảohoặctưtưởngcủađámđôngquâyquầnchungquanhhọ.Uy danh làmột sứcmạnh thuộc về tinh thần, cao hơn sức

mạnhvềvậtchấtgấpbội.Nhiềuxãhộisởdĩthànhlậpcũngvìnhờ nó, hơn là nhờ nơi sứcmạnh.Napoléon, khi vượt cù laoElbe về nước, chỉ nhờ nơi uy danhmà khôngmấy ngày thâuđoạtlạicảnướcPhápvềtaymình.Trướccáihàoquangsángrựccủatêntuổiông,súngthầncôngcủanhàvuađềucâmmiệngcả,cácđạobinhcủanhàvuađềutiêutancả.Ngườitalúcbấygiờxemôngnhưmộtvịthầnthánh.Thường trong giới văn chương, những nhà văn chưa có uy

danhgìcảđuanhautìmnhữngnhàvănđãcóuydanhđỡđầu,giớithiệuhoặclàmbàitựalàhọmuốncôngchúngvìuythếcủanhàvăncótiếngđểýđếnnhữngđiềuhọbàytỏ.Ngườiđọcsáchcầnphảiđểýcoichừng,đừngđểchocái“uydanh”củangười

Page 106: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

đềtựathôimiênócphánđoáncủamìnhđi.Đọcsáchnhữngnhàvăncótiếngcũngphảiđểýđếnuydanhhọ,vàđừngđểchohọlôicuốnảohoặcmình.Nôlệlấyuythếcủacổnhân,thậtlàmộttainạnchosựgiải

phóngtinhthầnconngười.Cáitinhthần“TửViết”ấy,ngàynayvẫncònmạnhlắm.Khôngphảinóinhưthếlàbảophảiruồngbỏcổnhânhoặcnhữngnhàđạivănhàocótiếnglớnhơntrongthếgiớitacầnphảigiữgìnócphánđoáncủatađượctựdo,đừngvìuy thếhọmà làmmờócphêbìnhcủamìnhđi.Vàchỉ có thếthôi.

Uydanhcủamộtngườihaycủamộtphepháinào,đềudonơi

sựthànhbạimàtăngNgườiđượcđắc thắng trongmột côngviệcgì thời uydanh

củangườiấynhờđómà thêm lừng lẫy.Trái lại,nếungườiấythấtbại,uydanhliềnđótiêuma.Ngườianhhùngmàđượcquầnchúng hoan nghênh hôm nay, sẽ bị quần chúng xem thườngngàymainếuhọbịthấtbại.Uydanh,nếumuốngiữgìnnómãi thìđiềukiệnđầu tiên là

phảiluônđắcthắng,luônluônthànhcông.Ferdinand de Lesseps, người đào kinh Suez, lúc đang thời,

người ta xem như thần như thánh. Khi ông đi ngangSouthampton, chuông nhà thờ đổ mừng, thiên hạ chen chânkhông lọtởnhữngconđườngôngđiqua.NhưngđếnkhiôngmuốnđàoluônkinhPanama,ôngthấtbại.Uydanhliềnđóđổnát trongnháymắt.Saukhingười tađemông tônnganghàngvới cácnhândanh trong lịch sử,người ta lạimạt sátông,dàyđạpdanhdựông,choônglàmộttênbợmhènhạkhôngđángkể.Đám tang của ông, khôngmột ai thèmngó đến, đối với quần

Page 107: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

chúng,chỉlàđámtangcủamộtanhdânquêthườngnàođómàthôi.Đờiông,làbàihọcchotathấy,nhờđâumàđượcvàvìđâumàmấtcảthanhdanh.

Uythếchẳngnhữngảnhhưởngquầnchúngcùngnhữngđầu

ócnonnớtmà thôi, nó còn ảnhhưởngđược cả nhữngđầuóckhoahọc.CâuchuyệnphátminhluồngsóngNlàmộttrongnhiềucâu

chuyệntronglàngkhoahọc,doảnhhưởngtaihạicủauydanhgâynên.Trênvàimươinămnay,Blondlot,giaosưkhoavậtlýhọctrứ

danh và là tín viên của khoa học viện có công bố những thínghiệmcủaôngvề làn sóngNmàôngquảquyết làđã tìm rađược. Ông là người có uy danh lớn trong làng khoa học. Cónhiềunhàthôngtháiđemnhữngthínghiệmôngraxemxétlạivàquảquyếtlàthậtlàđúngnhưlờiôngtuyênbố.Ngườitalạicònbàntánnhiềutínhchấtlạlùngcủanhữnglànsóngđiểnấynữa.VìsựphátminhlớnlaoấyViệnkhoahọcđịnhchomộtphần

thưởng, mới phái nhiều hội viên đến tận nhà xem xét. TrongđámhộiviênlạicónhàvậtlýhọctrứdanhMascartnữa.Cáchộiviênđềuhếtsứcvừalòng.ThếlànhàphátminhBlondlotđượclãnhgiảithưởng50.000quan.Tronglúcấy,cácnhàthôngtháingoạiquốckhôngbịảohoặc

vì cái uy danh to tát củaBlondlot, cặm cụi thí nghiệm đi, thínghiệmlạimãinhưngkhôngcókếtquảgì.Họmớiđi tìmnhàphátminh tincậycắtnghĩavà thínghiệmlại.BấygiờhọmớikhámphárađượcrằngluồngsóngđiểnNchỉlàmộtảogiácdomiếngtamlăngkínhmàra.BáoRevueScientifiquebèncậycác

Page 108: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

nhàthôngthái trongthếgiớimởcuộcđiềutra.Téra, lànsángđiểnNthậtlàmộtảogiác.Cácnhàvật lýhọcPháptrướckiađãtántụngsựphátminh

này(vàcónhiềuônglạituyênbốchínhmìnhcólànsóngđiểnấynữa)bấygiờtỉnhngộ,đemthínghiệmlại,thìkhôngthấygìcả.Téra,suốthainămtrường,cácnhàvậtlýhọcchuyênmônhọ

bị uy danh ám thị, làm cho họ tin tưởng một việc do tưởngtượnggâyranhưmộtchânlý.

8.Báo,Sách,vàQuảngcáo

MuốntạodưluậngâyTinTưởng,ngườitacũngthườngdùng

đếnSáchvàBáo.Nhưngsách thì ít ảnhhưởnghơnbáo,vìquầnchúng ítđọc

sáchhơnđọcbáo,cókhikhôngthèmđọctớilàkhác.Tuyvậy,cũngcónhiềuquyểnsáchthếlựctolớnkhôngthuagìbáochí,như sách J.J.Rousseau gây được phong trào cách mạng Phápquốc,quyển“TúplềucủachúTom”xuinêntrậngiặcNamBắcphântranhbênMỹ.Hiện thời ảnh hưởng của báo chí ăn đứt sách vở. Thiên hạ

ngàynay,phầnđôngýkiếncủahọ làýkiếncủabáochícùngmộtphepháivớihọ.Ảnhhưởngcủabáochíđốivớithờicuộcthậtlớnlaovôcùng.

Ngàynayđịavịcủabáochílàmộtđịavịcaonhất.Ngườitatinrằng,nếumộtchủngânhàngnàođủsứcmuađượctấtcảcáctờbáo tronghoàncầu, thìngườiấy làchúa tểcủa thếgiới, tahồmuốnlàmgìtùyý.

Page 109: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Khôngcómộtchínhphủnàomàkhôngbiếtđếncái thế lực

ámthịcủabáochí.Bởivậymỗinhàchínhtrịđềucócáimộngcầmtrongtaymộtcơquanngônluận.

Muốnbiếtảnhhưởngcủabáochíđốivớiđộcgiảnhưthếnào

hãyxemngaykếtquảcủanhữngquảngcáođăngtrênbáothìrõ.Bất kỳ làmột quảng cáo nàomà hứa hẹn nhiều điều cũng cómột đámngười tin theo cả.Trướcđâymột ít lâu người ta bắtđượcmột tênbợm, trongquảngcáohứachomượn tiềnkhôngcầnbảođảm.Sựthật,ailạikhônghiểu,nếugiữđượclờihứaấy,hìdầugiasảnđếnđâucũngphải tiêu tan trongnháymắt.Thếmàngườitavẫntinđược.Anhbợmnàychỉnhậnchútíttiềnvềviệcđiềutramàanhbuộcmỗingườimuốnvayphảichịuthôi.Chỉ có thế mà trong vòng có mấy tháng, anh thu được trên50.000quanvàanhcũngchưahềchoaivayđượcmộtquannàocả.Mộtđiềuđángđểýnhất,trongvụlườnggạtnày,rấtcónhiềunhàtaimắtvàcóhọcbịsavàocạmbẫy.Ngườitathấytrongsốnhữngngườibịgạt,cócảnhữngông

quantòa,cácôngthầyện,cácviênvõtướng.Khôngcònbằngcứnàohơnnhữngbằngcứnàyđểchứngnhậnrằng:Sứcámthịcủabáochí rấtmãnh liệtvôcùng.Ởxứ ta,cácnhà thuốccaođơnhoàn tán,vàcác thầyđạibịphọ làmgiàucũngnhờnơiquảngcáotrongcácbáo.Thậmchívănchương,sứmạngcủanólàgiảiphóngtinhthần

con người, thếmà cũng lại chạy theo phong trào thươngmãi,làmquảngcáolungtungđểnhồisọđộcgiả.StefanZweignói:“Phậnsựcácnhàvăncólươngtâmlàphảichốnglạimộtcáchhẳn hoi với phong trào quảng cáo trong văn chương. Vănchươngmàquảng cáo làmột điều sỉ nhục văn hóa”.GeorgesDuhamelcũngcựclựcphảnđối:“Vănchươngvàquảngcáolà

Page 110: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

mộtcáimâu thuẫn to tátcủa thờiđạibâygiờ.Vănchương làgiảiphóng,cònquảngcáo lànhồi sọ.Đôivợchồngấymàđiđôi với nhaumãi, sẽ làmối lo rất lớn củaVăn hóa ngày nayvậy”.Thuậtquảngcáongàynayđãđếnmộtgiaiđoạntốicaorồi.

BênMỹ, tờ báo bán chạy nhất, người ta đã tính cho nó trongmộtnăm,thâuvôvềtiềnquảngcáokhôngmàthôi,cótớitrên15triệudollars.TấtcảcáctờbáobênMỹ,tiềnquảngcáothâuvô trên 500 triệu dollars trong một năm. Arren, tác giả mộtquyểnsáchvềthuậtquảngcáo,chobiếtrằngmộtnhàbánviếtmáy thườngkia,phải tốnvềquảngcáo trongmộtnămcó trên500.000 quan. Cònmột nhà bán “savon” phải bỏ ra trong 40nămsốbạclà60triệuvềtiềnquảngcáo.Bấynhiêusựhao tổnấycốđểhấpdẫnngườimua,nhồi sọ

họ.Tađủthấysứcámthịcủaquảngcáolàbậcnào,khôngthếthì ai lạidạigìđổbạc triệu ravìnó.Nhữngmánhkhóe trongnghệthuậtquảngcáo,mỗingườicủachúngtacầnphảibiếtqua,– chẳng phải để nhồi sọ người khácmà là để tránh chomìnhđừngbịnhồisọ.Trongquyển“CáiDũngcủaThánhNhân”tôiđãchỉ racáchphòngngừacáinạnquảngcáođểgìngiữ tựdochotinhthần,nênđâykhôngcầnbànđến.

Tómlại,biếtphânbiệtđượcthếnàolàtínngưỡng,thếnàolà

tríthức,thờitưtưởngmớiđượcsángsuốtrõràng.Nhấtlàmuốnsuyn ghĩa chính đáng, phán đoánvô tư, cần phải lánh xaDưLuậnvàTínNgưỡng.Biếtđượccáchtạodưluậnvàtínngưỡnglà biết được cách thoát khỏi ảnhhưởng tai hại của nó: “Dùngđếnuydanhđểámthị,làcốlàmchotakhôngthấyđượcchântướngcủamọisựvậtvàlàmchotêliệtócphêpháncủatađi”.[30]

Page 111: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Muốngiữđượcsựđộclậpcủatinhthần,phảibiếtsốngmộtmình, suy nghĩmộtmình, đemnhững dư luận đương thờimàphêbìnhgắtgao;đừngđểchophongtràolôicuốnmộtcáchvôtâm;đứngngoàicácluồngtưtưởnghaytìnhcảmmàmìnhxemlàbạođộnghaychưađủlý,vàchỉbiếthànhđộngtheosởkiếncủa mình mà không quan tâm gì đến ý kiến, dư luận của kẻkhác.Nói tắt làphảibiết giải thoát rakhỏinhữngảnhhưởngcủa

xungquanh.Ta có thể quả quyếtmột cách tuyệt đối rằng:Dùng lý luận

khôngảnhhưởnggìđượcquầnchúngcả.VớiquầnchúngchỉdùngđếnTìnhCảmmớiảnhhưởngđượchọmàthôi.Conngườikhiởmộtmìnhnghĩkhác,màkhiởtrongquầnđoànthìlạinghĩkhác.Gustave Le Bon nói: “Cá nhân mà ở trong quần đoàn thì

chẳngqualàmộthộtcáttrongcáchộtcát,bịlôicuốnnhưchơitrongmột cơn gió lốc”.Ông lại nói: “Một nhà thông tháimàđứngchungvớiquầnđoàn,cũngkhôngkhácnàomộtanhdốt.Cảhaiđềumấtcảkhiếuquansátvàphêbình”.[31]Đứngvềphươngdiệnluậnlý, thì lýluậncủaquầnchúnglà

mộtlốilýluậnthôsơđơngiảnnhất.Lý luận của quần chúng là lối luận bằng liên tưởng, liên

tưởngmộtcáchrấtđơngiản.ĐấylàlốiluậnbằngloạisuythậtthàcủaanhdânEsquimaukhithấynướcđáhễđểvômiệngthìtanranướccũngtưởngchotấtcảnhữngvậttrongtrẻonhưtấmkiến,cũngsẽtanranướcnếungậmtrongmiệng.Ấylàlốiluậncủaanhthợ,bịchủlườngcôngnênkếtluậnrằngtấtcảcácôngchủđềulườngcủathợ.Họtinthậtnhưvậy,vìnhậttrìnhphảitả

Page 112: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thườngluậnvớihọnhưthế.Lúc phong trào cáchmạng đang lan rộng trong xứ này, tôi

nhớrấtnhiềutờbáothuậtlạimộtviệcchủhànhhạthợ,rồikếtluận:“Đó,bọntưbảntànnhẫnvônhânđạo,bóclộtv.v…”Toànlàchiều theonhững lối luậncủaquầnchúngmàdụdỗhọ thùghétgiaicấpphúhào.Dùnglốiliêntưởngcẩuthả,nhânchỗtươngtợgiữasựvậtđể

kết luận làmột loại nhưnhau;nhânmộtvài việcvụnvặt, quinạpliềulĩnhthànhnhữngluậtchungđểkếtluận,kếtán…đólànhữngyếuđiểmcủalốiluậncủaquầnchúng.Với quần chúng không cần phải lý luận gì cả,miễn là biết

khêugợidụcvọnghọlàdẫndụhọđượcngay.Chonên,nhữngýkiếnhọnhậnlànhữngýkiếnquảquyếtsuông,bắtbuộchọphảinghechớkhôngphảinhữnglýluậnchặtchẽcốtgiúpchohọsuynghĩđúngđắnđâu.Họkhôngcầnnhữnglýluậncầukỳ,rắnrỏi;mộtcâuthôi,nếucâuấykhéodubợ,vừaýđẹplòng,thỏamãnkhátvọnghọ,làđủchohọhoannghênhngay.Muốn cho suy nghĩ c đúng đắn, cần phải suy nghĩ lấymột

mìnhtrongyênlặng,đểkhỏiphảibịảnhhưởngkíchthíchbênngoàicủaxãhội,củaquầnchúng.

Nhà đại văn hào Guglirlmo Ferrero, trong quyển Discours

auxSourdskhuyênta:“Chúngtacóbiếtchúngtamuốncáigìkhông?Đó là vấnđềquan trọngnhất.Mỗingười vàmỗi thờiđạicầnphảitựvấnmãibằngcâuhỏinày,khôngkhácnàongàyđêmtacầngiữmãimộtngọnđèntrongbóngtối.Khôngthếthìtrongýmuốncủatathảyđềulàmơhồhỗnđộncả”.Thậtvậy,chúngtasốngbịTìnhCảmsaisửnhiềuhơnLýtrí.

Page 113: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

MàTìnhCảmthìkhôngkểgìđếnmâu thuẫncả,miễn là thỏamãn được lòng ao ước của mình thôi, như ta sẽ thấy trongchươngsauđây.Bởithế,vừamuốncáilợicáihại,cáiphải,cáiquấy,cáinên,

cáihư…nghĩalànhữngcáimâuthuẫnvớinhau.Vừamuốngiảiphóngtinhthầnnhânloạibằngvănchương,vừamuốnnhồisọcôngchúngbằngquảngcáo.Dư luậnvàTínngưỡngnhư ta đã thấyở trênđều thuộcvề

giớiTìnhCảm.Nếutavôtâmbuôngtrôitinhthầnmìnhtheonó,làbịsónglôicuốntrongmâuthuẫnmàkhônghayvậy.

Page 114: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ChươngVILÝLUẬNCỦATÌNHCẢMVÀTHỊDỤC

Nhưtađãthấytrướcđây,đờisốngtìnhcảmcótrướcđờisống

lý trí.Người ta chịu ảnh hưởng tình cảm trước hết.Ngày nàomìnhsốngdướiquyềncủaLýTrí…đólàngàymàmìnhtiếnlênkhỏicáimựccủađờisốngtheothiêntínhcủaloàivật.Những kẻ còn sống dưới quyền của thị dục… nếu họ sớm

dùngđếnlýluận…thườnglàđểthỏamãnthịdụccủahọhơnlàđểtìmchânlý.Sốngtheothịdụcđànhlàmộtviệcmàbấtkỳlàaicũngđều

bịảnhhưởngítnhiều…nhưngnếuchỉbiếtsốngtheothịdụcmàthôi,thìngườitaắtkhôngbaogiờthấykhổ.Khái niệm “khổ” là do sự tranh chấp giữa Tình và Lý nơi

lòngtamàthôi.Conthúchỉbiếtsốngthỏamãnthịdụcnó,rồithôi.Conngườitráilại,còncóLươngTâmbiếtphânbiệtphảiquấy…nógiàyvò,xéoxắtkhôngđểcho tayênmàanhưởngcái thú vui của xác thịt. Thế là con người phải tìm ngaymộtphương thế để gạt gẫm lương tâmmình.HọđemLýLuận đểphụngsựchoThịDục,haynóitheonhàluânlýhọc,học“hợplýhóatìnhdục”.

CáilốiluậncủaLýTrívàcáilốiluậncủaThịDụckhácnhau

rấtxa.Tacầnphảibiếtphânbiệtcho thật rõ ràngchỗdịđồngcủanómớimongnhậnđượctrongkhitasuynghĩ…lúcnàolàlúctasuynghĩtheoLývàlúcnàolàlúctasuynghĩtheoTình.Tuycáilốiluậntheothịdụclàlốiluậnđầutiêncủaloàingười,ngườitachỉnghiêncứuvàbànbạcđếnnómớitrongvòngmấymươinămgầnđâythôi.

Page 115: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

A.Chỗphânbiệtgiữahailốiluận

LývàTình:

W.Jamestrongquyển“LaVolontédeCroine”chỉcáilốiluận

củangườitínngưỡng[32]nhưvầy:

“Việcphảixảyranhưthếnàymớiđược.Tôimuốnchonóphảixảyranhưvậy.Thếthìnóphảinhưvầy…nhưvy…”

Tahãythửlấymộtvídụ:

NhưthờiquânĐồngMinhvàquânTrụcđangđánhvớinhau.

Nhữngkẻkhôngvìquyềnlợi,cũngkhôngvìcảmtìnhmuốnphenào thắng hay phe nào bại, sẽ dùng lý luận như thế này: Cónhiềutintứccácnơiđưađến,nóirằngĐồngMinhthắng,họbènnhânđómàkếtluậnĐồngMinhsẽthắngđược.Đólàhọdùngphépquinạpcủakhoahọcđểlýluận.Lối luậnnàylà lối luậncủaLýTrí:Kếtluậnđitheosaunhữngtàiliệulượmlặtđóđây.Trái lại, những kẻ vì quyền lợi hoặc vì thiện cảm với ĐồngMinh,muốnchopheĐồngMinhthắngsẽluậncáchkhác:Trongmớtintức,họtìmcáinàohạpvớilòngaoướccủahọthìhọtinliền,khôngcầnđòihỏibằngcứgìcả.Tráilại,nhữngtintứcnàokhông hạp với ý nguyện của họ là họ gác quamột bên, hoặckhôngđểýđến,hoặctìmđủlýđểngờvựcnó.Chọnlựaxongrồi, họ giữ lại toàn những tin nào có thể kết luận rằng ĐồngMinhthắngmàthôi.ĐólàlốiluậncủaTìnhCảm:Kếtluậnđãđặtsẵn,trướckhiđisăntìmbằngcứ.Hai lối luận trênđâycách luậnđềugiốngnhau:Cảhaiđều

vịntheonhữngbằngcớlàtintứccácnơiđưađếnđểquinạpsựthắngtrậncủaĐồngMinh.NhưngsởdĩnókhônggiốngnhaulàvìlốiluậncủaLýTríthìvôtư:Ngườiluậnkhôngcósẵntrướccáilòngaoướcchobênnàothắngbênnàobạicả.Họchỉbình

Page 116: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

tâmquansátvàkiếmtàiliệu,đểtìmmộtkếtluậnđúngđắncôngbình.Chonêntrongkhihọtìmtàiliệutintức,họchưabiếtkếtluậnsẽnhưthếnào.Tùytheotintức,nếuđòncânthắnglợingảvềbênnào,thìhọsẽkếtluậnchobênđósẽthắng.Tráilại,lốikếtluậncủaTìnhCảmthìhữuýthiênvị:Người

luậntrướckhiđitìmtàiliệutintức,trướccáilòngaoướcchobênphemình thắng.Bởivậyhọkhôngđủcanđảmnhìnnhậnnhữngtintứcnàocóthểlàmhạicáilòngaoướcấycủahọ.Tuycũngđi tìmtài liệu,nhưnghọchỉđi tìmnhữngtài liệunàocóthểchứngminhcáilòngaoướccủahọkialàđúngvớisựthậtmàthôi.Haynóimộtcáchkhác:“LuậntheoLýTrílàluậnđểtìmsự

thật; còn luận theoTìnhCảm là luậnđể chứngminh cái điềumìnhaoướchaytínngưỡng,khôngđếmxỉagìđếnsựthậtnữacả.”

ÔngthầythuốckhixembệnhdùnglốiluậncủaLýTríđểtìm

nguyênnhâncủachứngbệnh.Nhânnhữngchứnghiện ra,ôngtìmcoibệnhấycóthểsắpvàoloạinàovàchiếutheonguyênlýấy,ôngtìmnhữngkếtquảcủanósẽphảiđếnđây,mộtcáchthảnnhiênvô tư.Trái lại,bàmẹbêngiườngbệnhcủađứaconyêuquý,thuầndùnglốiluậncủaTìnhCảm.Bàtưởngtượngconbàmạnhhaykhôngthểmạnhđược,màkhôngcầnnghĩgìđếnthựcsựcả.Mỗimộtcáichứnggìhiệnralàmộttriệuchứngbệnhtửhaybệnhnguy…Ainóiconbàsẽmạnh,bàmừngrỡvàcámơn;aibảoconbàsắpnguy,bàbuồnbãvàoánghét.Nhữngysĩcódanhcứungườirấttài,đếnkhichữabệnhchongườithânthìlạilúngtúngvụngvề,cũngvìlẽấy:Bệnhtìnhcảmlàmmờócphánđoán.

Page 117: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

FelicienChayllaye đại khái bảo: “Người đang bịDụcVọngchiphối tâmhồn,khôngbaogiờchịu lý luậngìcả.Nếuhọ lýluậnlàđểtìmmộtkếtluậnthỏaývừalònghọthôi;kếtluậnấyhọđãcósẵntrướckhihọlýluận”[33].Nếuhọnhậnthấycáiluậncủahọkhôngvữngvàng, họ bènđổi cách luậnđi, chớkhôngchịu đổi ý định, ví như người luận là anh thích rượu.Anh sẽluận:

Ởđời,phảimạnhmẽ,(đạitiềnđề).Màrượu,làmchotamạnh(tiểutiềnđề).Vậy,taphảiuốngrượu.(kếtluận)

Cókẻcắtnghĩasựlầmlạccủacâutiểutiềnđề,thìanhlạibèn

đổinóđi,vàluậnlạicáchkhác:

Ởđời,cốtyếulàphảivuivẻ;Vậy,taphảiuốngrượu.(kếtluận)

Ởđây,kết luậnvẫnkhông thayđổi,vìđó làchỗaoướcưa

thích của anh.Anhđổi nguyên tắc, nhưngkết luận ấy, anh cốgiữkhôngchothayđổi.Tôicònnhớmột thisĩkia,muốnbiệnhộchosự thíchrượu

củamình,làmbàithơsay,vôđầucócâu:

NhãnkhámnhơntậntúyHànhẫnđộcvitính(nghĩalà:Mắtthấythiênhạđềusaycả.Mộtmìnhtanỡnàolạitỉnh).

Cái kết luận tiên thiên này, có khi không phải là một dục

vọng,màlàmộtthànhkiến.LiệtTửcóbàingụngôn:“Cóngườikialàmmấtcáibúa,nghi

chođứaconngườibênxóm lấy.Bấygiờanh trôngdángđiệuđứanhỏ rõ ràng làđứaăn trộmbúa,nhìn từvẻmặt, từhànhđộngmỗimỗicũngrõlàđứaăntrộmbúa.Đượcvàihôm,người

Page 118: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ấy tìm thấy cái búa bỏ lộn trong khạp cây… Bấy giờ anh tatrôngđứabétừvẻmặt,dángđiệu,cửchỉkhôngcònthấymộttínàolàgiốngđứaăntrộmbúanữa”.Cósẵntrướcmộtthànhkiếncũngnhưcósẵntrướcmộttình

cảm,mộtdụcvọnghaymộtquyền lợinào thì sựquansát suynghĩcủa tasẽphảibị thiênđi.Chínhvìcách luậnsai lầmnàymàkhôngbiếtbaonhiêukẻbịoanuổngvìmộtkhiđãbịnhàchứctráchtìnhnghi,thìsớmmuộngìcũngbịkếtán.[34]Ởphápđình,câuchuyệnsailầmnàythườngxảyralắm,nhất

làtrongnhữngcuộcđiềutracủaquanBồiThẩm.Cáchdùngứcthuyếtđểtìmchânlýtrongkhiquansátrấtcó

lợi,nhưngcũngrấtcóhại.Lợilàkhinàotavôtư:nếuthấysựthựckhôngđủbằngcứđểchứngminhức thuyếtcủamình thìphảibỏnóngayđiđể lậpmộtức thuyếtkhác.Trái lại,nếuvìthương ghét hoặc vì quyền lợi, vì thành kiến mới đặt ra ứcthuyếtthìthậtlànguyhiểm.B.Đặctínhcủalốiluậntìnhcảm

1.Chấpmâuthuẫn

GiờtahãytìmcoitạisaolốiluậntheoTìnhCảmkhôngbao

giờchịuđểýđếncái“nguyêntắcđồngnhất”lànguyêntắccănbản của lối luậnLýTrí.Haynóimột cách khác:Tại sao luậntheoTìnhCảmvẫnnhậnđượccósựmâuthuẫn,điềurấttốikỵtrongkhiluậntheoLýTrí.Trướchết,tacầnphảiđểýđiềunàyđểkhỏiphảicósựhiểu

lầm:Mâu thuẫngiữađiều ta suyvới điều ta cảm làmột việc;cònmâuthuẫngiữahaisựphánđoáncùngmộtloạilàmộtviệckhác.

Page 119: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Thửlấymộtthídụ:Tathườngthấyhiếmcókẻcókhiếusuy

nghĩthiếtthựclắm,đầuóckhoahọctrămphầntrăm,thếmàhọvẫnmêtínnhưđànbàconnít.Pasteur,mộtnhàkhoahọchoàntoàn;thếmàtínngưỡngChúaTrờinhưbaokẻtínngưỡngkhác.Đólàcáitrạngtháicủamộttâmtríchiađôi:Suymộtđàng,cảmmộtngả,–khôngphảithuộcvềvấnđềtôimuốnbànnơiđây.Ởđây, tôimuốn nói đến sựmâu thuẫn giữa hai phán đoán

đồngmộtloạivớinhau:BiếtbaokẻtheođạoPhậthayđạoCơĐốc…nghĩalàtheonhữngđạothuầndạyvềlòngnhânđạo,thếmàhọrấttànnhẫnđốivớinhữngkẻkhôngcùngmộttínngưỡngvớihọ,cũngcóhiếmkẻtheođạoThiênChúa,thếmàvẫnđixinxăm,coibóihoặchọcbùa,họcgồng…toànnhữngthứmàđạocủahọrấtngặt.Tạisaolạicóđượcnhữngđiềumâuthuẫnnhưthế?Nếuđứng

vềphươngdiệnluânlýmàtrảlờithờikhôngthểhiểuđược,vìluânlýkhôngbaogiờdungđượccósựmâuthuẫn.Nhưng,nếuđứngvềphươngdiệntâmlýthờitráilạitacóthểhiểuđượcmộtcách dễ dàng, vì lòng hammuốn con người đâu có cần gì sựđồngnhất;nhữngđiềugìcóthểthỏamãnđượclòngaoướccủamìnhlàtacóthểnhậnngay,dầunócótráinghịchvớinhaucũngmặc.Tacóthểnhậnnhữngđiềuđãthấytrênđâyđểphânbiệthailốiluậnđặcbiệtnày:

1. LốiluậncủaLýTríchỉcómộtmụcđíchthôi,làtìmbiếtcácsựthậtkháchquan.Đànhrằng,hễgọilàlýluậnlàđãhàmcóphầnchủquanởtrongrồi,nhưngởđây,phầnchủquanrấtít,–ítđếnkhông

Page 120: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

đáng kể là có đặng. Phận sự của Lý là hợp nhất, nghĩa làkhông có sựmâu thuẫn:Hễ đã nhậnmột vật này như vầythờikhôngthểcũngvừanhậnnólàkhôngphảinhưthếchođặng.Tứcnhư,việcnàynếuđãchonólàphải,thìkhôngthểcũngchonólàquấy.LốiluậncủaLýTrí,khôngnhậncósựmâuthuẫn[35].

2. LốiluậntheoTìnhCảmlàlốiluậnchủquantrămphầntrăm.Ấylàlốiluậnthíchứngvớisựưa,ghét,vớilòngtínngưỡngcủamình.Sống theoTìnhCảm,đâucócần longạiđến sựmâuthuẫn,vìbấtkỳlàđiềugìthỏađượclòngưathíchcủamình, là có thể nhận ngay, mặc dầu nó cómâu thuẫn vớinhaucũngkhôngsao.Haichủnghĩa,haitínngưỡnghoặchaiước vọng nghịch với nhau cũng có thể ở chung nơi mộtngườimàkhôngcócáinàonghịchlạicáinàocả.

Cũngnhưngườitacóthểvừaaoướcđếncõiđờihạnhphúc

thiêngliêng trên tiêncảnhvừaaoướchưởngmọisựkhoái lạcvậtchấttrênđờinày.HaimụcđíchấytheoLýmàsuythìthậtlàtráinghịchvớinhauhết sức;nhưngnếuđứngvềphươngdiệndục vọngmàxem thì nó khôngnghịch nhau chút nào nữa cả.Luận theo Tình Cảm là lối luận để tìm sự thỏa mãn, sự đắcthắng trong những điềumình ao ước, không thèm đếm xỉa gìđếnnhữngconđườngmìnhđikiacómâu thuẫnvớinhauhaykhông.Mâu thuẫn là tiếng riêng củaLýTrí tạo ra; TìnhCảmkhông bao giờ biết có nó, lựa là biết đến nó. Luận theo TìnhCảmlàlốiluậnmàkếtluậnđãđịnhsẵntrướcrồi.Kếtluậnấycóthểlàmộttínngưỡng,mộtaoướchaymộtdụcvọng.Theolốiluậnmàkếtluậncũngđãđịnhtrước(kếtluậnấycóthểlàmộtnguyêntắcvềvậtlýhaymộtđịnhlývềtoánhọcmàngườiđócholàđãgiảiquyếtxongrồi):Luậnlýchỉdùngđểkiểmtralạicáikếtluậnấythôi…Nhưngởđây,sựkhácbiệtgiữahaitrườnghợpnàythậtrõrànghếtsức:LuậntheoLýtrí trênđâylà luận

Page 121: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

theokhoahọc.Cáikếtluậnđãđịnhtrướckiađãchịunhiềuthửtháchcủakinhnghiệmvàlýluậnchặtchẽrồi:nócóthểlàmộtchânlýkhôngcònhồnghigìnữacả.Tráilại,kếtluậnđãđịnhtrướccủalốiluậntheoTìnhCảmchỉlàmộtsựaoước,mộtảovọng cũng không chừng, nghĩa là chưa được kinh nghiệm, lýluậnchứngnhậnvàbảođảm.

2.Ócthiêntư

LuậntheoTìnhCảm,làlốiluậnthườngdùngcủanhàchính

trịhaynhữngkẻnhiệt thànhvớichủnghĩahayphepháimìnhđang theo.Lối luậnnày thường là lối luậnvô tâm,người luậnlắm khi không phải vì dối trá mà luận: Họ thành thực lắm,nhưnghọkhôngđượcvôtư.a)AndréGide thuật lại câuchuyệndu lịchcủamìnhởmột

nướcnọcóđoạnnàyrấttiêubiểucáilốiluậnđãnóitrên;lượcthuậtdướiđây:“Bênđó,dânchúngbịnhồisọthếnào,đếnbấtkỳlàmộtđứatrẻcũngvậy,họvẫntinrằngngoàicáinướccủahọ, trên thế gian không cómột nước thứhai nàomà caohơnđược,hạnhphúchơnđược.Mộtđứatrẻđichơivớitôi,gặpbấtkỳ làmột lâu đài hay kiến trúc nào, nó đều giới thiệu với tôibằngmột giọng tự đắc rất khó chịu:Ông thấy không?Ở đâykhôngcóđiềugìmàthếgiớicóthểsosánhđược.Kìacáiváchthành! Ai lại dám tin rằng nó chỉ làm xong trongmười ngàykhông?”Lòngnhiệthứngcủađứatrẻtôinhậnthấykhôngphảidốitráchútnàocả,bởithếtôikhôngnỡchỉchonóthấyrằngcáiváchthànhấyvìlàmquásơsàichomaurồi,màchưagìđãcólằnnứtnẻ.Ôi!Nóchỉchịuđểýmàxem,hoặcchỉcóthểthấyđượcnhữngcáigìaduađượccáilòngtựđắccủanómàthôi.[36]Kẻnàomộtkhiđãbịmộtýđịnhchiếmmấttâmhồn,thìhọ

Page 122: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

chỉnhận lấy,khôngcầnphêbìnhgìcả,bấtkì làđiềugì thuậntheo cái chiều của dục vọng họ, và họ nhất định không nhậnnhữngđiềugìtráilạiýmuốncủahọ.Lòngáiquốcquámạnh,thườnglôikéoconngườivàonhững

cửchỉ“trẻcon”nhưtrênđây.Họkhôngcònthấysựthật làgìnữa.rongkhiyêumêhayoánghétmộtđiềugìhaymộtngườinào,đừngbaogiờtincậynơisựphánđoánhaylýluậncủamìnhcả. Sự thương, ghét làm chomình bao giờ cũng có sẵn tronglòngmộtthiênkiến:Hễyêuthìchỉthấytoànlànhữngđiềuđángyêu, cònghét thì cũng chỉ thấy toàn là nhữngđiều đángghét,không phải là ta không thấy cái xấu của người yêu, nhưng takhôngmuốnthấy,hoặcthấymàbỏquathathứ,vàtìmđủlýlẽđểbiệnhộ,đểbênhvực.Tráilại,nếutaghéthọ,thìcũngnhữngđiềumàxưakiatagọilàphải,lạitrởthànhnhữngđiềuquấycả.CâuchuyệnDiTửHàcủaHànPhiTửdướiđâylàmộttỉdụ:

“Trướckia,vuanướcVệrấtyêuDiTửHà.CáiphépnướcVệ,aiđi trộm xe của vua thì phải tội chặt chân.MẹDi TửHà đaunặng.Đêmkhuya,cóngườiđếngọi,DiTửHàvộivànglấyxevuarađi.Vuanghe thấykhenrằng:Cóhiếu thật!Vìhết lòngvớimẹmàquêncảtộichặtchân”.LạimộthômDiTửHàtheovuađichơiởngoàivườn,đang

ăn quả đào thấy ngọt, cònmột nửa đưa cho vua ăn.Vua nói:“Yêutathật!Củađangngonmiệngmàbiếtđểnhườngta”.Vềsau,vuakhôngcólòngyêuDiTửHànữa.Mộthômphạm

lỗi,vuagiận,bắttội:“DiTửHàtrướcdámtùytiệnlấyxecủatađi.Lạimộtbậndámchotaănquảđàothừa.Thựcmangtộivớitađãlâungày”.Nóixong,bắtđemratrịtội.Ôi,DiTửHàănởvớivua trước sau cũngmộtniềm, thếmà trướcvuakhen, sauvuabắttội,làchỉtạikhiyêukhighétkhácnhaumàthôi.[37]

Page 123: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Những lý lẽ của vua viện ra để khen hay bắt tộiDiTửHà

toànlànhữnglý lẽđểbiệnhộcáibụngcủanhàvuađãcósẵntrướckiamàthôivậy.Mộtnhà triếthọckia cónói: “Người, khôngai làkhôngcó

mộtôngthầykiện(trạngsư)nơimình”.Cónhưvậy!Quấy,phảigìcũngmặc.Hễmuốnlàmthìbaogiờhànhvicủamìnhcũngcólýcả.[38]Lối luậnnày thườngrấtđắcdụng trong tôngiáovà luân lý.

Thậtvậy,nếu taxétkỹsẽ thấyrõ trongcách luậncủacácnhà“tínngưỡng”tôngiáohayluânlý,phầnmàhọgọilàchứnggiảicũngchỉlàmộtlốibiệnhộkhéomàthôi,biệnhộchocáiđứctincủahọ.Ngườitamàcólòngtínngưỡngđếnmộtđiềugì,cốnhiênlà

bởicáiđiềuấycóquanhệđếnquyềnlợicủahọ.Quyềnlợiấycàngquanhệđếnsinhmạngcủahọchừngnàothìđứctincủahọlạicàngthêmmùquángchừngnấy.TheoduleRibotnói:“Đ,tứclàsựbiểulộcủamộtphần“tínhtựvệ”củaconngười.”Bởivậy,ngườitamộtkhitínngưỡngmộtđiềugìrồi, thìkhôngcáchgìlàmcholòngtínngưỡngấylaychuyểnnữađặng.Bấtkỳcáigìcóthểđếnlàmchoxaoxuyếnđứctinấycủahọ,làhọloạingay.Nhưngdầuchođứctinấycókiêncốđếnbậcnào,lắmkhicũngcósựnghingờlởnvởnđến,làmchonókhóbềđứngvữngđượcnữa.Nóbèncầucứuđếnlýluậnđểgìngiữlạiquânbình:đólànguyênnhânphátsinhralốiluậnnàymànhàlýluậnthườnggọilà“BiệnMinhLuận”.Kẻđãtínngưỡngnơimộtngười,haymộtchínhthểnàorồi,

chắc chắn là không bao giờ lại chịu nhìn nhận sự bất lực củachínhthểấynếuchínhthểấythấtbại.Tráilại,họtìmđủlýlẽđểbênh vực. Quyền lợi, lòng tự ái buộc họ không thể tin được

Page 124: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

nhữngđiềugìcóhạiđến lòng tínngưỡngcủahọ.Xưakia,đếquốcLaMãbịbọnMadilậtđổ;cácsửgiangoạiđạothìđổthừalàtạidânLaMãbỏbêsựthờphụngthầnthánhxưa,còncácsửgiatheođạothánhtráilại,chođólàhìnhphạtcủaChúaTrờiđốivớinhữngkẻlạcđạo.Trong luân lý, lối luận này cũng thường được đem ra dùng

hằngngày.Nhữnglýthuyếtcủacácnhàluânlýphầnnhiềuthậtlàkhéoléo…nhưngtựctrungchỉđểbiệnhộmộtkhuynhhướnghaymộtsựưathíchriêngđãđịnhtrướcthôi.Nếuđểýchokĩ,tasẽ thấy trongnhữngsựbàncãivềvấnđề luân lýngười tachỉthayđổitiềnđềthôi,chớkếtluậnthìluônluônvẫnkhôngthayđổi,như tađã thấy trongcách luậncủaanhnghiện rượu trướcđây.Tronggiớitôngiáo,lốiluậnnàylạiđượcđắcdụnghơnhết.

Nhữngkẻ tínngưỡngchânthànhtinmộtcáchmùquángrằng:Hễtuthìđượcphước,nghĩalàđượcântrênchechở.Bởivậy,hễhọ được sự gìmaymắn họ liền cho đó là sự ban thưởng của“ThượngĐế”;–tráilại,nếuhọbịtaihọadậpdồn…họliềnbảođólàsựthửtháchcủađấngthiêngliêng.Họcóthèmđếmxỉagìđếnsựmâuthuẫnđâu!Họchorằng“ÝTrời”thậtkhólòngmàsuy trắcnổi,nhưng rồihọcũngvẫn tìmđủcáchđểcắtnghĩa,giảnggiảihaybiệnhộnhưthếnày,thếnọ,miễnlòngtínngưỡngđến“ThượngĐế”củahọđừnglaychuyểnthìthôi.Mộtbàkiacóđứacongầntớikỳbắtquândịch.Bàtụngkinh

niệm Phật hằng ngày và khấn nguyện bố thí lúa gạo cho kẻnghèonếuconbàkhỏibịđiềnlính.Đếnngàyđiền,conbàđượctha.Bàmừng,bảovớimọingười:“Vôlýmàcontôibịbắtlính,vìtôituhànhchânthànhlắm,nhấtlàtôiđãnguyệnthílúachodânnghèo”.Đếnlượtthằngconkếcủabàcũngsắpbắtđilính.Bànóitrướcvớimọingười:“Kìnày,chắccũngkhôngsao.Tôi

Page 125: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

nguyện thí áo quần nữa, và trọn tháng này, tôi tụng niệm dữlắm”.Rủi,conbàbịbắtlính.Bànói:Coivậy,đứanàocũngcó“cáisố”củanó,aimàcưỡngđặng.Nhưng,mìnhtuhành,cólẽrồiđâynóratrậnsẽcóngườitrênchechở…”Dầusao,lòngtínngưỡngcủabàkhôngbaogiờchịunhượngbộ.

ỞđâylàbànvềlốiluậncủaTìnhCảm,chonêntôichỉnóisơ

quanhững“ca”củanhữnghọcgiảtưởnglầmmìnhtheophươngpháp khách quan, trong khimình bị thiên vềmột tín ngưỡng,một thiênkiếndotínhchấtgiáodụctạonên.Trongkhihọlậpthuyết,thìlýluậnhọchặtchẽnhưlýluậncủaLýTrí:Họcũngquansát,diễndịch,quinạpphảiphéplắm,nhưngsựthật,làhọchỉ làmcôngviệcmộtanh trạngsư,biệnhộchomộtsở thích,mộtướcvọngâmthầmtrongtâmkhảm.Chínhđólà lối luậncủaphầnđôngcáctayluậnlýchínhtrị

chomộtchủnghĩahayphepháinào.Họlợidụngtấtcảlýthuyết(hoặcứcthuyết)củacácthứkhoahọcđểphụngsựchomộtchủkiếnmàhọômấpsắnnơilòngtừtrước[39].

b)Tacũngcầnnênbiếtqualốiluậntươngtựvớilốiluậnnày

mànhàluậnlýthườnggọilà“phủủyluận”.Ấylàlốiluậncakẻtìmchomìnhmộtanủichosựđaukhổ.Ởđời,ai lại làngườikhônghamsướng,ghétkhổ.Ghétđau

khổ,nêntìmđủlýlẽđểtránhnó.Bởivậy,trừranhữngbậctunhânkhắckỷ,nhữngbậctrígiảthôngđạt,phầnđôngconngườiđềuthiênvềlốiluậnnày.Bấtkỳtainạngìxảyđến,nhưthấtbại,bệnhhoạn,sinhlýhay

tửbiệt…tacảmthấydườngnhưsinhlựccủatađãbịcướpbớt,cáingườicủatabịthươngtổnítnhiều.Cái“tínhtựvệ”củatabị

Page 126: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

chạmđếnlẽcốnhiênlàphảicósựphảnứng.Phủủyluậnchỉlàmộtcốgắngcủa“tínhtựvệ”đểhồiphụclại,bằngnhữngcáchthứckhôngtựnhiên,cáisinhlựcđãbịcướpmất[40].Khôngcầnphảibiếtnhững lý lẽấy làdo ta tìmrahaycủakẻkhácmà tathừanhận, ta chỉbiết cómộtđiềunày thôi:Hễcáigì anủi tađượclàtanhận.Hiệntạithìquảlàkhôngthểnhậnđược,vìhiệntạiđầyđaukhổ,đầythiếuthốn.Vậy,tahãyngóvềquákhứ,nhớlạinhữnglúcđầyvuisướng,nhữngcảnhthầntiênđãtrảiqua…đểquênphứtcáihiệntạiđầythấtvọngcóhơnkhông?Hoặc,vớitrítưởngtượng,nghĩđếnmộttươnglaiđầyhạnhphúcđểđềnbùcáithốngkhổngàynaycóphảidiệukếhơnlàkhưkhưnghĩmãiđếncáikhổcủamìnhđanglănlóchaykhông?Vìvậy,nhữnglýthuyết“quảbáoluânhồi”cũngnhư“bồnglêncảnh” lànhữnglýthuyếtngườitathíchnhất.

c)Giờtacũngnênbiếtquamộtlốiluận“bántìnhbánlý”hay

nóichođúnghơn,mộtlốiluậnchiếttrungcậnvớilýnhiềuhơncácthứluậnkhácnóitrên.CácphépluậnvềTìnhCảmởtrênđâylàlốiluậnvôtâm,còn

lốiluậnchiếttrungnàythìhữutâm,cócânnhắc,cósuynghĩ.Tanên nhớ kỹ điều này. Nói trắng ra, nó chính là một lối biệnthuyếthoàntoàn.Biệnthuyếtlàlốiluậndùngđểbênhvựcmộttưtưởng,mộtlýthuyếthaymộttínngưỡngnào.Ởđây,cáikếtluậncốnhiêncũngđãđịnhtrướcrồi.Đưachứngcứra,đốivớilốiluậnnày,chỉlàmộtviệcphụthuộcthôi.Nóchỉcómộttônchỉlà:khuyếndụ,lôikéo…Nólàmộtthứkhígiớiđểchiếnđấu,đểdụhoặc,đểphấnkhởi,lôicuốnkẻkhác.Ngườita thườnggặpnótrongcáccuộcbàncãivềchínhtrị,

tôngiáo,luânlý,xãhội,mĩthuật.Nhàdẫnđạokhuyếndụquầnchúng,nhà thuyếtphápdụdỗ tínđồmình trung thànhvới tôn

Page 127: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

giáo,nhàtrạngsưcãihộthânchủ,nhữngdiễngiảbànvềnhữngvấnđềluânlý,vănchương,mỹthuậthaykhoahọcmàởtrongđócóhàmýquảngcáo…đềudùngđếnlốiluậnnày.Người ta thường gặp nó trong các loại tiểu thuyết hay bản

kịchcó luậnđề, trongnhữngcuộcbútchiến trênmặtbáogiữanhữngnhàchiếnsĩcủacácpháiđảngnghịchnhauv.v…Trongcáchluậnnàyngườitanhậnthấycái“thể”củanóquả

làlốiluậnchặtchẽcủalýtrínhưngcái“hồn”củanóchínhởnơichỗkhéokhêugợi,kíchthíchdụcvọngđểchotadễbềlôicuốnkẻkhácvềcùngmộtphevớimình.Thếthì,lốiluậnnàylàlốiluậncủahùngbiện,khôngphảilối

hùng biện văn hoamà trống rỗng của phần đông các nghệ sĩđâu,mà là lốihùngbiệnchânchính,đúngđắncủacácnhà tưtưởng.Hùng biện là gì? Phải chăng là cái thuật đem kẻ khác vào

“Cáitrạngtháicảmđộngliênmiên”(Ce’stunétatde’montioncontinue”. (Cicéron Orator).) không? Các nhà hùng biện họdùng đủ phương thế để cảm kích kẻ khác, bất luận là bằngphươngthếgì!Thuậthùngbiệnkhôngdùnglýlẽđểdẫndụmàchỉdùngtoàn

cảmtìnhthôi.TathửlậtbấtkỳquyểnTuTừHọcnàotasẽthấyđại thểđềunhắcnhở tanhưvầy:“Đốivớinhàhùngbiện,conngười làmộtconvật, chỉnhờcódụcvọngvà trí tưởng tượngmớichịuhoạtđộngthôi…”,“Hùngbiệnchỉcómộtmụcđíchlàthành tựu, và nếu ta muốn được việc, nghĩa là được kẻ khácnghe theo ta, phải biết đánh cho trúng ng vào thị dục họ…”.“Hùngbiện,khôngphảichủýnólàđểsoisángmàlàđểdẫndụ,lôicuốnkẻkhácvàomộtcáichiềunào,vậyphảilàmcholòng

Page 128: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

họ chao động, trí tưởng tượng họ lung lay, ý chí họ khuấtphục…”.Thuậthùngbiện,tómlạilàthuậtđiềukhiểnnhồinắntâmlý

của thínhgiả,nghĩa làđiềukhiển tính tình,khuynhhướng, sởthíchhay lòngháoố…chớkhôngcầnphảiđiềukhiểnđến trínãohọ.Nếubànquaphầnngônngữdùngđểbiểudiễn tư tưởngvà

tìnhcảmthìtathấycáiđặctínhcủahùngbiệnlàápdụnglốivăntượng trưng, nghĩa là lối văn của trí tưởng tượng và của lòngcảmkích.Lốivănnàythíchdùngnhữngphươngpháptutừđểkhêu gợi hơn là chứng giải, những phép tỉ luận, phép ẩn dụ,phéphoándụ,phéphôkhởiv.v…Nhữngphươngthứcnàysởdĩảnhhưởngđượcngười ta, khôngphảinhờnơinhữngbằngcứxácthực,màchínhnhờnơisựdẫndụkhéoléo.Tônchỉcủabiệnthuyếtlàchiếnđấu.Màcốtyếucủachiếnđấulàphải“thắng”,chonênngười takhôngcứlàcáigì,dầuphảidùngđếnnhữngthủđoạndốitrá,giảohoạtđếnbậcnào,họcũngkhôngtừ,miễnlàhọgiữđượcphầnthắngthìthôi.Xemngaytrongnhữngcuộccãivặthằngngàynhấtlà trongcáccuộcbútchiếntrênbáo, từmộtvấnđềcỏnconđếnnhữngvấnđềtotátcũngvậy:Ngườitakhôngcònbiếtđến liêmsỉ làgìnữa, lựa lànóiđếnsự tìm tòichân lý.Làvìnguyênnhâncủabiện thuyết lànơi sự“phìđạicủabảnngã”,nótìmđủphươngthếđểthốngngựkẻkhác.Vìvậylốiluậncủanhàhùngbiện,tacầnphảiđểýlắm,kẻo

phảisavàocáibẫycủahọmàvôtìnhđểchohọthahồlợidụngsaisửnhưngườibịđưavàogiấcngủthôimiên.JulesPayotbảo:“TuTừHọclàthuậtnóikhéo;–nóikhéolà

nói thếnàochongười ta tin theomình…Hùngbiện,mụcđíchcủanólàrungủócphêbình.Dùngsựhùngbiệnđểdẫndụmột

Page 129: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ngườinào, là tỏ ramìnhkhinhkhingườiấyđếnbậc”…“Cácanhđừngbaogiờlàmmộtnhàhùngbiện,haymộttayviếtbáo.Cácanhhãyxem,họđãlàmíchlợigìchonướcnhà?Họlàkẻthíchdùngsựhàonhoángđểlòengười.Họdùnglờivănbóngbẩy, khêu gợi, những tiếng gọi khoe trương, để xúi giục cácanh…Chủýcủahọ,làlàmcảmđộngcácanh,làmchocácanhmấtcảquannăngtưtưởngcủamình”.[41]Hiềngiảxưathườngkhuyêntacoichừngnhữngkẻ“khéolời

giàmiệng”:“Chân lý phải cómột lối nói đơn giảnmà khôngcần khéo léo”[42], “lời nói đáng tin, không đẹp; lời đẹp khôngđángtin”[43]v.v…thậtkhôngphảilàkhôngcólýdovậy.Kếtluận:

Nhưtađãthấy,phánđoánmàkhôngsailầmđâuphảilàdễ.

Làvìnơitabaogiờcái“tatìnhcảm”cũngđứngtrêncái“talýtrí”.Lòngdụcmàcònnhiều,thìtâmtrítốităm,dầucholàmộtnhàthôngtháibậcnhấtcũngkhônghơngìmộtkẻdốtnát.Người ta thường tưởng:Hễ làmộtbậc thông thái thìkhông

thểsuynghĩlầmlẫnđượcnữa.Tintưởngnhưthếlàlầm.Mộtkẻthườngmàítdụcvọng,lươngtricủahọcònsángtỏhơnmộtbậcthiêntàimàbêntrongđầyhammuốn.Câungạnngữ:“Chuyệnngườisáng,chuyệnmìnhquáng”,thậtcóđúngnhưvậy.Khôngnghiềnngẫmchokỹtácdụngrấtkhácbiệtcủacái“ta

tìnhcảm”vàcái“talýtrí”,thìrấtdẽbịsailầmtrongkhitasuynghĩhayphánđoán,dầucho ta làngườihọcrộng thấyxabậcnào…

Page 130: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Phầnthứnhì

Page 131: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ChươngITHUẬTTƯTƯỞNG

“Luônluônlotránhsựsailầm,đólàtấtcảtưcáchlàmviệc

theokhoahọc”(GustaveLanson)

Biếtđượccácđiềuãnói trướcđây làđãcóvừađủmộtcái

vốnhiểubiếtcầnthiếtđểsuynghĩđúngđắn.Tôinói:“Cómộtvàivốnhiểubiếtvừađủđểsuynghĩđúng

đắn”,chớkhôngphảibảo“cácbạnsẽsuynghĩđúngđắn”.Cómộtcáivốnđểsuynghĩlàmộtviệc;màbiếtdùngđếnnóđểsuynghĩchođúngđắnlạilàmộtviệckhác.Biếtbaonguyênnhân làmcho ta suynghĩ sai lầm.Thayvì

luyệntậptrínãomìnhđểtìmchânlý,cầnphảitậpchonóbiếtphòngngừa lấynhữngsựsai lầm trướcđã.Suynghĩmàđừngsailầmđãlàmộtviệckhókhănhếtsứcrồi.Mỗingườithiếutưcáchvềtinhthầnnhưthiếucanđảm,thiếunhẫnnại,thiếucôngbình,thiếuliêmsỉ…nhấtlàthiếuýchí,thìnhấtđịnhlàkhôngbaogiờsuynghĩmàkhỏisailầm.Bởivậy,đâuphải“suynghĩítsailầm”làdễdàng…Ởđây tôi sẽkhôngbànvềphươngphápđi tìmchân lý,mà

chỉbànvềsựsailầmvềnhữngnguyênnhântạoranóđểphòngkhisuynghĩthôi.Tìm phải dùng đến Trực Giác, không thể dùng đến Lý Trí

đượcnữa.Bởivậy,ởđâytôichỉvụlấysựthiếtthựcthôi,nghĩalàtìmcáchđểhànhđộng,chớkhôngphảitưtưởngđểtìmchânlý,cáichânlýcủanhàtriếthọchaytôngiáo.

Page 132: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Tưtưởnglàgì?

Mỗikhitathấycầnphảisuynghĩ,quyếtlàvìđãcómộtvấn

đềgìhiện ra trongđầuóc,màmìnhphải tìmchonómộtgiảiquyết rõ ràngvà thiết thực.Vậy tư tưởng tức làđểýđếnmộtvấnđềnào.Những vấn đề thường xảy đến cho ta thường ngày, thật là

phiềnphức,tacũngcóthểphânnóralàmhailoại:A.Vấnđềthuộcvềhànhđộng

a)Tamuốnlàmgì?Tamuốnđiềugì?b) Muốn đạt đến nhữngmục đích ấy phải làm cách nào? Phải dùng đếnnhữngphươngphápnào?

Phảitổchứccôngviệcnhưthếnàochochuđáo?Đólànhững

vấnđềthuộcvềtổchức.Phảilàmcáchnàođểchỉhuycôngviệchoccókếtquảchắc

chắnvàmaulẹvớimớtàiliệucủatacósẵnđây?Đólànhữngvấnđềthuộcvềphươngpháp.Rồi lạicònphảinghĩđếnnhữngvấnđềquiphápnữa.Làm

cáchnàochokẻdướitayhayngườicộngsựvớimìnhbiếtthừahànhmạnglệnhcủamình?Vìhiếmkẻlàmchủ,chẳngluậnlàmchủhãnghaycôngsở,họchỉthấycócáiđiềucầnphảilàm,chớkhôngnghĩđếncáchphảilàmnhưthếnào,vàcũngkhôngthèmnghĩđếnphảilàmsaochokẻkhácthihànhviệcchođúngtheoýmuốncủamình.Bấynhiêuvấnđềấyliênlạcnhaurấtmậtthiết.Phàmmuốnthihànhmộtýnghĩnào,cầnphảiđểýđếnngầnấyvấnđềmớiđược:Vấnđềtổchức,vấnđềphươngpháp,vấnđềquypháp…

Page 133: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

B.Vấnđềthuộcvềtrithức

a)Đểgiảiquyếtnhữngvấnđềởtrên,côngviệcđầutiêncủa

chúngtalàđitìmtàiliệuvàtìmtàiliệuchuyênmôn.Thiếutàiliệu,nhấtđịnhkhôngnênquyếtđoánmộtđiềugìcả.Ởđâytanênđểýđiềunày:Họcbiếtrộngnhưngthiếuchuyên

môn, đó là học để tiêu khiển, không thể ứng dụng đượcmộtcáchrõràng.Tráilạichuyênmônmàthiếuhọcrộng,thìsựhiểubiếthẹphòi,phánđoánthườngsailầmmàcũngkhôngtinhtấngìđượcnữa.Cóvừamộtcáihọcrộngrãivừamộtcáiàmộtđiềurấtcần thiếtchobấtkỳkẻnàomuốnhiểubiếtmộtcáchchínhđính,dầuởtrongngànhhoạtđộngnào.b)Tuynhiên,hiểubiếtkhôngphảichỉthutrữđượcrấtnhiều

sự hiểu biết của kẻ khác,mà chính nhờ sự quan sát suy nghĩriêngcủamình.Tacũngnênbiếtrằng,dầulàởnơihọcđườnghayhơicôngxưởngkhôngbaogiờaidạymìnhđượctấtcảmọiviệc,không thểdạyđược.Chỉ có làm lấy, rồi thìvừahọcvừatìmranhữngcáibíquyếtcủaviệclàmcủamìnhthôi.“Córèn,mớitrởnênanhthợrèn”.Cóviếtvăn,cólàmsáchthờimớibiếtđượccáchlàmnhàvăn,nhàtrướcthuật.Bởivậy,ngoàivấnđềtìmtàiliệu,tacònphảiquantâmđến

vấnđềtìmtòicủariêngmìnhnữa.TrangTửcóbàingụngônrấtlýthúnày“VuaHoànCôngđọcsáchtrênlầu.Cóngườithợmộcđangđẽobánhxeởdướingheđọc,bỏchàng,đục,chạylênnóivuarằng:–Cảdámhỏinhàvuahọcnhữnggìthế?–HoànCôngđáp:NhữngcâucủaThánhnhân.

-Thánhnhânhiệnnaycònsốngkhông?-Đãchếtrồi.-Thếnhữngcâunhàvuahọcchỉlànhữngcặnbãcủacổnhânđấythôi.- Ta đang đọc sách, sao dámnghị luận như thế?Hễ nói có lẽ, thì ta tha;khôngcólẽ,thìtabắttội.

Page 134: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

-Tôiđâycứlấyviệclàmmàxem.Khiđẽocáibánhxe,đểrộngthìmộngchovàodễ,nhưngkhôngchắc;đểhẹpthìmộngchovàokhó,nhưngkhôngăn.Cònlàmkhôngrộngkhônghẹp,vừavặnđúngđắn,thìtrậttựtâmtôiliệumànẩyrataytôilàmnhưđãcócáiphépnhấtđịnhchớmiệngtôikhôngcóthểnóirađược.Cáikhéoấytôikhôngcóthểdạyđượcchocontôi,contôicũngkhôngthểhọcđượctôi.Bởithế,tôinămnayđã70tuổimàvẫngiữnghềđẽobánhxe.Ngườicổđãchết,thìcáihayngườicổkhôngthểtruyềnlạiđược,cũngđãchếtcảrồi.Thếthìnhữngcâunhàvuahọcthậtchỉlànhữngcặnbãcủacổnhânmàthôi”

c)Nếumuốnđemsựhiểubiếtcủangườilàmsựhiểubiếtcủa

mìnhtấtphảisuynghĩphêphánnóđểchothậthiểunómớicóthể dùngđến nó được.Mà suynghĩ phê phán, tức là so sánh.Vậymuốn chuyển cái biết của người thành cái biết củamìnhphảiđảđộngđếnmộtvấnđề“tỉgiảo”.Bởi vậy, hiếm kẻ vì lười biếng nên phómặc đời sống của

mìnhchosựhênxuicủasốmạng,sốngngàynàohayngàynấy,aisaomìnhvậy,khôngcầnsuynghĩlàmchichonhọc.Nhưkẻđuimù,chúngtacamlòngnhắmmắtmàđi,tớiđâuhaytớiđó,nhưngđếnkhiđụngđầuvớimộttrởngạihaymộtthấtbạiđauđớnnào,bấygiờnhữngvấnđềấytrởlạibuộctaphảisuynghĩvàgiảiquyếtlạimộtlầnnữa.Tiếcrằngđếnlúcấy,vìthiếutậpluyện,trínãokhôngđủđiềukiệnđểgiảiquyếtdễdàngvàđúngđắnđượcnhưýmuốn.Sợkhó,màxaolãngbỏqua,lođàoluyệnócphánđoán, rấtcóhạicho tasaunày.Không thèmđểýđếnnhữngvấnđềquantrọngtrongđờitahằngngày,đâuphảilàcóthể trốn tránhnó,vìnó sẽ trởđi trở lạimãivàbắtbuộcmìnhphảigiảiquyếtnómộtlầnmớiđược.

Nguyênnhâncủanhữngtưtưởngsailầm:

GustaveLansonnói:“Ócphêbình, tức làóckhoahọcsáng

suốtkhôngchịutincậynơicácquannăngcủamìnhđểtìmchânlý,tráilạichỉlotìmcáchtránhsựsailầmtrướchếtmàthôi”[44].

Page 135: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Bởivậy, tacầnphảibiếtrõràngnhữngnguyênnhâncủasự

sailầm,vìcóbiếtrõnómớicóthểtránhđượcnó.Sailầmcónhiềuthứ:Mỗivnđềcónhữngmốisailầmriêng

củanó,nghĩalà“baonhiêuvấnđềlàbấynhiêuthứsailầm”.Nhưngtựutrung,tacóthểchiaralàmhailoạinhưsauđây:

A–Loạithuộcvềphầnlýluận.B–Loạikhôngthuộcvềphầnlýluận.

“Thuộcvềphần lý luận”, làbànvềnhữngsai lầmdonơi lý

luậnkhôngđúngmàra[45].Dướiđây,bànvềloạisailầm“khôngthuộcvềphầnlýluận”.

Page 136: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ChươngIIVÌĐÂUMÀSAILẦM

A.Khôngrànhviệc

Ngạn ngữ có câu: “Biết thời thốt, không biết dựa cột mà

nghe”.Nếukhôngbiếtmàcứnóicàn,nóibướng,lànóisai,nóibậy.Lắmkẻphêbìnhhọcthuyếtnày,bàibáchọcthuyếtkia,cổvõhọcthuyếtnọ…màchínhmìnhcũngchưahiểurànhrọthọcthuyếtấy.Mộtnhàtriếthọccónói:“Phàmmuốnphêbìnhmộthọcthuyếtnào,điềukiệnđầutiên,làphảivàotrongnó,vàđiềukiệnkếđólàphảirachokhỏinó”.Điềukiệnđầutiên,khuyêntanênthậtbiếtrõhọcthuyếtấybằngcáchnghiêncứutậntình,cònđiềukiệnkếđókhuyêntanênngừasựthiênlệchcủatìnhcảmmột khimình ưa thích nó. Câu này, cần phải lấy nó làm câuchâmngônvàngngọc,ghisâuvàotâmkhảm.Biếtbaosựsailầmchỉnguyêndovìmộtsựkhônghiểu,hoặc

có hiểumà không hiểu rành vấn đềmình đangmuốn biết ấy.Hiếmkẻnghethuậtsơquamộtvụánmạngvềtình,haymộtvụtù tội, vội kêu ánmột cách gắt gao tội phạm, trong khimìnhchưacóđủtàiliệuhaybằngcứđíchxácđểkêuánnhưthế.Dầucónhiềutàiliệudobáochíđưađến,nhưngcònlắmđiềukhuấtkhúcmàmìnhchưathểrõđượchết,mìnhcũngkhôngnênquávộivàngmàvõđoán.Hiếmvụánmạngmớinghequathậtlàhếtsức tàn nhẫn, thếmà khi ta thấy được rõ những tình tiết bêntrong,takhôngkhỏiđemlòngtrắcẩnmàdungthứ.Tachỉcó thểphêphánđúngđắnđượcnhữngvấnđề tabiết

thôi.Bởi vậy, đứng trong địa hạt chuyênmôn củamình, ai aicũng tin chắc phán đoán củamình cả. Cái đó là lẽ cố nhiên.Nhưngkhi ta rời khỏi địa hạt chuyênmôn của ta để phêbình

Page 137: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

nhữngvấnđềkhác,thậtlàcóhạitovậy.Nguyhơnnữa,làkhiđã rangoàiđịahạtcủamình rồimàcũngvẫncòn tincậymãinơisựphánđoáncủamìnhcũngnhưkhimìnhphánđoántrongđịahạtchuyênmôncủamình.Tahákhông thấyhiếmnhàbáchọc,nhưngkhiraởđời,thườnglạibịlầmlẫnnặngnềnhưmộtkẻ ngu dốt hay sao? Ta há không thấy lắm nhà văn sĩ, tưởngrằnghễcóngườicóhọctấtphảilàmnênsựnghiệphơnmấykẻdốtnátnênđâmrabuônbán,nhưngvìchưarànhvấnđềthươngmãimàhọphảibị thấtbạimộtcáchđauđớnhay sao?Cácvịquan tòa thận trọng, vì sợ phê phán sai lầm, thường hay giaonhữngvấnđềgìngoàiluậtphápchonhữngkẻchuyênmôn,họđịnhđoạtthếcho.Trái lại,ởđời,hiếmkẻkhôngbiếtgìcả, thếmàkhôngmột

vấnđềgìlàkhôngcóhọphêbìnhtới:Họbànchínhtrị,kinhtế,giáodục…,nhưhọbànđếnnhữngvấnđềcủanghềnghiệphọ.Mìnhnêntránhnhữngngườiấychoxalàhơn.Tacầnphảicókiếnvăn,hiểubiếtnhiềuđểgiúpchotríthức

rộngđườngsosánh,cânnhắc…Vì,nhưtađãthấy,phánđoánlàlấymộtđiềuchưabiếtmàsosánhvớiđiềuđãbiếtchodễthấysựthậthơn.Thiếukinhnghiệmcủangườitrước,tamấtmộtkhotàng quí báu của tri thức, vì nếu mỗi mỗi đều phải cần thínghiệmlạicảthìsuốtmộtđờicủamìnhkhôngthấmvàođâucả.Nhữngđiềuhiểubiếtcủakẻkhácchỉcóthểxemlànhữngtài

liệu thôi.Phảicoichừngđừngbaogiờbắtchướctheokẻkhácmàphêphán.Cáiđãquavới cái hiện tại giốngnhaubất quágiốngnhauvềcái“cách”,chớkhônggiốngnhauvềcái“thế”.Taphảicẩnthậnchỗđócholắm,khôngkhéolạiphảisavàocáitệ,lànôlệcổnhân,haynôlệtưtưởngcủanhữngkẻđồngthờimàmấtcảócphánđoáncủamình.

Page 138: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Thiếutàiliệu,hoặccónhiềutàiliệumàkhôngbiếtdùng,đềucóhạichotưtưởngcả.Tómlại,điềukiệnđểcóđượcmộttưtưởng,mộtphánđoán

đúng đắn là phải biết tìm kiếm tài liệu cho đầy đủ về vấn đềmìnhđangtruycứuấy.Mộtbàitoán,nếumuốngiảiquyếtnó,trướchếtcầnphảibiết

hết các đề của nó. Thiếu một trong các đề cần thiết ấy là takhôngđủđiềukiệnđểgiảiquyết.Vậytrướckhiphánđoánhayquyếtđịnhvềmộtvấnđềnào,tacũngcầnphảiđòihỏihoặctìmkiếmchocóđủtấtcảcácyếutốcầnthiếtvềvấnđềấy.Phảitìmcho sự phán đoánmìnhmột nền tảng chắc chắn,một tài liệu,mộtđiềutradồidàokhôngthiếusótmớiđặng.Vậybấtkìgặpvấnđềnào,taphảitựhỏitrướchết:a)Ởđâu,làmcáchnàovàvớiai,tamớicóthểcónhữngtàiliệu,nhữngđiều tracần thiếtvàđíchxácvềvấnđề tađangmuốnbiếtđó.

b)Taphảicăncứnơiđâuđểkiểmtranhữngtàiliệuấy?Tanênbiếtrằng,cósẵntài liệuchưaphảiđủ,cầnphảibiếtphêbìnhnó, vì những tài liệu ấy phần nhiều không phải tự mình tainghemắtthấy,mìnhkhôngnêntrọntinnơinó.

Tìmmà trả lời những câu hỏi trên đây không phải là một

côngviệcdễdàng.Ởđâytaphảinhớkĩnhữngđiềukhuyênnơichươngbànvề thuật quan sát[46], để tựmình tìm lấynhững tàiliệuđúngđắndồidào.Bấynhiêucôngviệcđểtìmtàiliệunhưtrênthậtlàhếtsứckhókhănvànhọcnhằnchotrínão…Vìvậyngườitaítaichịunghiêncứutìmtồichichokhổcôngnhọcsức,họphánđoáncàn,quyếtđịnhhướngchorồi,cóphảikhỏehơnkhông?Vậychớquyếtđịnhkhôngphải làđể thoátnợ,để“bỏ

Page 139: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

quachorồi”vấnđềmìnhđangsuynghĩđósao?Những aimuốn tư tưởng cho đúng cần phải lánh xa cái tật

lườibiếngấy.Phảibiếtnhấtđịnhsuốtđờikhôngbaogiờchịubàn đếnmột vấn đề nàomàmình chưa rõ được ngọn nguồn.Mộtkhiđitìmtàiliệuhaybằngcứ,thìphảiđiđếnnơiđếnchốn.Nếuthấynhọcmệtmàsanhlườibiếnghãygáctạmnóquamộtbên, saukhinghỉngơicho thậtkhỏe,bấygiờsẽ tiếp tụccôngviệctruycứu.Phảinhấtquyết:Khôngbaogiờchịuquyếtđoáncàn,dầu là trongmộtviệcnhỏmọn.Đólàmình tậpchomìnhmộtthóiquenrấttốt,vàcầnthiếtchomộttinhthầncườngkiệnvàchínhđính.Cóđượcmộtcáihọcrộngthìtàiliệucủamìnhtìmtấtsẽdồi

dàođủmọiphươngdiện,sựnhậnxétsẽcóphầnđúngđắnhơnkẻ chỉ biết trongmột phạmvi chật hẹp củaphần chuyênmôncủamìnhmàthôi.B.Thiếuphươngthế

Thiếubằngcứ,thiếutàiliệu,khôngphảichỉvì“lườibiếng”

màthôi.Thườnghiếmkẻsẵnlòng,sẵnchínhưngvìkhôngđủphươngthếnênkhôngbiếtphảilàmcáchnàotìmkiếmchođủtàiliệuđểphêphánchođúngđắn.Phầnđôngvìchậtvậtmãivớivấnềsinhnhai,hoặcvìphảiđảmnhậnlấynhữngcôngviệckhổcựcmà rồi thờigiờkhôngđủđểđeođuổi theo sựnghiêncứutìmtòi…nhữngkẻấylàmgìcóđủtàiliệuđểphêphán.Tathửnghĩmộtkẻkhông thôngvăn tự, thiếu thờigiờnhànrỗi, thiếusáchđọc, khôngcó cơhộigiao thiệpvớibậc trí thức…kẻ ấylàmgìcómộtkiếnvănrộngrãiđểphánđoánchokhỏisailầm.Ngườitasởdĩdốtnát,ngumuội,mộtphầnvìhoàncảnhnhưđãkểtrên,khôngphảiít.

Page 140: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Tuynhiên, cũng cókẻgiàu của, giàuphương tiệnđể cóđủsáchvởđặnghuấnluyệntinhthầntrínão,đểtìmkiếmchomìnhđủtàiliệucầnthiếtchosựphánđoáncủamình,nhưngtráilại,họbịbóbuộctrongluậtphápcủaxứhọ:Vìquyềnlợiriêng,nhàcầmquyềnkhôngmuốnchohọđượcthấyxahiểurộng,vìnếuđểhọsángsuốt,thìhọđâucóđểchoainhồsọhọdễdàng.Bởivậy,đốivớikẻthiếuăn,thiếumặc,thiếusáchvở,thiếugiờnhànrỗikia,họcũngkhônghơnkhôngkémgì.Dầuđịavịhọcóphầncaoquíhơn,kiếnthứchọcũngvẫnhẹphòi,trínãohọcũngvẫnbịràngbuộc,khônghoạtđộngtựdo.Tacứxemngaycácnướcđộctàithìrõ:“Ởđâyhọcóthèmđếmxỉagìđếnsựthật,cũngđâucó thèmđưabằngcứgìđúngđắnđểchứngminhđiềuhọbảovớimìnhđâu.Ởđây,tấtcảmọingườiđềubịbuộcphảinhìnnhậnmộttôngiáocủachínhthểquốcgiaấy,lẽcốnhiên,làphảithừanhậnmộtcáchmùquángnhữngýkiếnsẵncócủatôngiáoấy…”.Bất luận kẻ trí hay người ngu, thảy đều phải tư tưởngtheomộtchiều,không thế,sẽbịxemlàbọnngườicóócphảnnghịchvàbịtruytố.Tuyvậy,tìnhcảnhcủakẻmàtađãnóitrướcđây–chậtvậtvề

vấnđềsinhnhai–cònkhốnnạnhơntìnhcảnhkẻnóisauđâybội phần, là vì kẻ nói sau đây họ còn được tự do theo cùngkhông theo, nhận cùngkhôngnhận…chớnhữngkẻ nói trướcđây,dầuhọcómuốncáchnàođinữa,họcũngkhôngsaomuốnchođược.C.Thiếuýchí

Lại cũng có một hạng người không thể tìm được tài liệu

chẳngphảivìhọkhôngcóđủphươngthếđểtìmkiếm,tráilại,nhữngtàiliệuấyởbênmìnhhọ,chỉvìhọkhôngmuốndùngđếnmàthôi.Làvìlònghọquálosợnếuthấyrõsựthậtthêm,biếtđâunhữngtàiliệuđiềutrathêmấysẽkhônglàmchovừalòng

Page 141: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

họ như họ đã ao ước cho nó phải xảy ra như thế nào. Tôithườngthấylkẻngờvựcngườiyêubộibạc,thếmàtrướcmộtbứcthưcóthểlàmộtbằngcứchắcchắnthêmvụngờvựcấy,họkhôngđủcanđảmđọcbứcthưấy.Họchịuthàkhôngbiếtgìcònhơn.Cũngcólắmkẻngheainóiđếnđiềuxấuxacủaconcáimình,

anhemhaybèbạncủamìnhthìlạimộtmựchoàinghi,tìmđủlýlẽđểbỏqua,khôngchịukiểmtralạiđặngtìmsựthật.Cókẻởxatrôngtinnhà,màkhiđượcmộtbứcđiệntín,cầm

lấycảbuổikhôngdámmởrađọc:Làvìhọsợbứcđiệntínấysẽđemlạichohọmộtcáitinkhônghaymàkhôngmuốncó…Cũngcókẻkhôngbaogiờdámtínhlạisổsáchhoặcđiềutra

côngviệclàmăncủamìnhhiệnthờirasao…làvìhọsợtìnhthếlàmăncủahọcóđiềukhôngđượcvữngvàngthỏamãn…Lắmkẻvìquáhammêsựvuichơi,cờbạcrượuchè;hoặcvì

biếng nhác nên họ rất ghét đọc những sách nghiêm trang nhưsáchhọc,sáchnghiêncứu…màchỉthíchnhữngcáigìnhảmnhíđểmuavui,khỏisuynghĩ.Bởivậy,dầuhọlàbậcthôngminh,có tiền của, nghĩa là cóđủđiềukiệnđể cóđượcmộtócphánđoán tinh vi sáng suốt bậc nào, họ cũng vẫn tối tăm dốt nátnhưngnhữngkẻbạcphúcnói trên.Lẽcốnhiên, làkhinàohọcầnphải suynghĩ, họ suynghĩ theokẻ khác, theophầnđông,theothànhkiến,theotậptục…Họlàkẻcónhữngtưtưởngnôlệ,bạcnhược.Những kẻ có đủ tiền bạc, nhàn rỗi, thôngminh, thếmà lại

cambómìnhtrongsựdốtnáttốitămđược,thậtlàmộtđiềuhếtsứctủinhụcchocáikiếpsốngconngười.ChỉvìhọthiếuÝchí,thiếuLýtưởng,thiếucảthểthốngconngười.Nhữngkẻđuimù,

Page 142: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thếnàorồicũngphảiđểchokẻsángmắthọdắtdìu.Kẻnàotrínãomờámtốităm,chắcchắnbaogiờcũngsẽlànhữngkẻlàmtôimọichokẻkháckhôngsai,vìhọlàkẻphảiỷlạiluônluônvàokẻkhácđểsuynghĩhayquyếtđoán.D.Sailầmcủanhậnthức

Thườngcácnhàluậnlýgọilàsailầmcủagiácquan.Nhưng,

sựthậtkhôngthểgọicósựsailầmcủagiácquanđượcmàphảinóilàsailầmcủasựgiảithíchcácnhậnthứccủagiácquan,mớiđúng–cốnhiênlàphảitrừranhững“ca”bấtthườngdobnhtậtgâynên.Mộtngườikia, trongbóngmờ thấy sợi dâyđỏi, cho là con

rắn.Sựnhậnthứccủangườiấy,đâuphảisai.Sai,làtạisựgiảithíchcủangườiđó,thayvìcholàsợidây,lạitưởngtượnglàconrắn.Tạisaolạicósựgiảithíchsailầmnhưvậy?Làtạitrínãocon

ngườibaogiờchịuđượccósựnghingờ.Bởivậy,nếuquansátmànhậnthứckhôngđầyđủ,tấtnhiêncáithiếusótấyphảicócáichi“bù”vàomớiđặng.Bùvàosựthiếusótcủanhậnthứcchỉcótrítưởngtượngtalàđắclựcmàthôi,vìnócóquyềntạođượctấtcảcáigìmàsựthậtkhôngđủsứccungcấp.Thậtvậy,nếutađểýxemsợidâychothậtkỹlưỡngthìsựnhậnthứccủatasẽđượcđầyđủ,hoàntoàn,làmgìcósựlẫnlộnnóvớiconrắnchođặng.Tráilạitaxemxétvộivàngquánênnhậnthứccủataphảithiếusót.Nhữngchỗthiếusótấy,trítưởngtượngtamớiphảitìmcách“bù”vàochođầyđủ:Lẽcốnhiênlàcáinó“bù”vàođókhôngthểđúngđượcvớisựthật.Nóđemmộthìnhảnh,hìnhảnhconrắnmà trướckianóđãcóbiếtđể thếvào.Đó lànguyênnhâncủa sự sai lầmmà ta thườnggọi là sai lầmcủagiác quan.Sựcộng tácchặtchẽgiữasựnhận thứcvà trí tưởng tượng làmột

Page 143: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

điềuthườngxảyrahằngngàytrongđờisốngcủata.Xemngaysựđọcsáchhaynghenóichuyệnthìđủrõ.Tađọcmộtcâusáchhaynghemột câu chuyện, nàophải ta đọckỹ lưỡng từng chữhaytừngtiếngmộtđâu…Tachỉđọchoặcnghethoángqua, làđộ chừng biết chữ ấy liền không cần đánh vần từng chữ haynghenóirõràngtừngtiếng.Vìvậykhiviết,lắmkhitaviếtsaiviếtsótmàkhôngdè.Trongkhiquansát,phươngphápduynhấtđểtránhsựsailầmcủagiácquanlàphảilotiêutrừcáiphầntrítưởng tượng ấy được bao nhiêu tốt bấy nhiêu, và nếu có thểđược thìhãynên tiêudiệthẳnnóđi trongsựnhận thứccủa tamớimongthoátkhỏisựsailầmtrongkhiquansát.E.Nguyêntắcsaivàthànhkiến

Thườngcónhiềukẻluậnđúngphéplắm,nhưnghọluậnsai…

làtạihọcăncứvàonhữngnguyêntắcsailầm.Voltairebànđếnlốingụybiệnnàymộtcáchrấtngộnghĩnh,

đại khái nhưvầy:Anhkhùngở thànhAthenes tin rằngnhữngchiếc tàubuônđậubếnPireeđều làcủaanh ta tấtcả.Bấygiờanhtamớitínhcoibấynhiêuchiếcấychởđượcbaonhiêuhànghóa,vàbaonhiêungàyđoàntàuấysẽtớiPirre,mộtcáchhếtsứctàitình.Biếtbaokẻnguydạinhưanhkhùngnày,họcũngtínhtoán, cũng lý luận tài tình như thế.Họ đặt cả sự lý luận, tínhtoán củahọ trênmộtnguyên tắcvô lý, họ lại nhânđómàkếtluậnvàkếtluận…nhữngsựkhôngđâu.Mộtngườikiacóthểđigiỏi lắm,nhưnghọcũngcó thểđi lạcvậy.Hễhọcàngđigiỏichừngnào,thìnếuhọđilạc,họđilạccàngxachừngnấy.Đâuphảitạingườitathiếulýluận,màchínhlàtạingườitathiếucáichỗcănbảncủaluậnlý.Anhcócầngìphảinói:Sáuchiếctàuấycủatôi,mỗichiếcchởđược200thùng.Mộtthùngnặngđược2000livres,vậytôicóđượccảthảy2.400.000livershànghóaởtạibếnPiree.Cầnyếunhấtlàhỏicoinhữngchiếctàyấycóphải

Page 144: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thật là củaanhkhôngđã,đó lànguyên tắc trọngyếunhất, rồianhsẽtítoánsau,cũngchẳngmuộn”.[47]Trongkhi luận,người ta thường lấyđại tiềnđề làmnguyên

tắcvàcăncứvàođómàtìmkếtluận.Nếunguyêntắcsaivớisựthật,thìcái“giàn”lýluậncủatacũng“đổnát”theo.Đạitiềnđềphảilàmộtnguyêntắcmàtađãnhậnlàchânlý,

saumột cuộcđiều tra chín chắn, thí nghiệm rõ ràng, nhậnxéttinhvi,khôngcònphảinghingờgìnữa.Nhưngnếunóchỉ làmột ức thuyết, một thành kiến, một tín ngưỡng của một họcthuyếthaytôngiáotađangmêsaysùngbái,thờiphảicoichừngsa vào ngụybiện nàymột cách dễ dàng, vì nguyên tắc này lànguyên tắcchưacóbảođảm,còncầnphải có sựkhảo sát, thínghiệmlạimớiđược.Vídụnhưcâu:

Ngườitakhôngbaogiờchết–(đạitiềnđề)ÔngXoàilàngười;–(tiểutiềnđề)VậyôngXoàikhôngbaogiờchết.–(kếtluận)

làsai,vìđạitiềnđề,tứclànguyêntắccủacái“giàn”lýluận

nàytựnóđãlàmộtđiềusaihẳnvớisựthậtrồi.Nếutakhôngđểýnghiêncứuđếncáinềntảngấy,cókhácnàotaxâymộtcáiđàilộnglẫytrênmộtbãiphùsa…Người ta thường lấy những điềumình hiểu biết để làm cái

mực cho những hiểu biết sau này. Những điều hiểu biết ấythườnglànhữngđiềuhiểubiếttiênthiênmàtađãnhờgiáodụchay tập quán hun đúc, lưu truyền cho, và xem nó như nhữngnguyêntắcbấtdibấtdịch.Nếucómộtđiềugìtathấyhạphoặcgiống với những nguyên tắc ấy, ta sẽ ưng thuận và cho đó làđáng tin hơn hếtmà thôi. Trái lại, nếu nó đi ngược với thànhkiếntatứclàđingượcvớinhữngnguyêntắcấy,tasẽkhôngthểnàotinlàcóthểđược.

Page 145: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

XưakiangườitatintheoKinhThánhchorằngtráiđấthình

vuôngvàđứngmãimộtchỗvàmặttrờicùngcáctinhtúthìxoaychuyểnchungquanh.Cáinguyêntắcsailầmấy,ngườitađãlấynó làm một nguyên tắc tuyệt đối (vì nó ở trong sách ThánhKinh) rồi nên khi cómột Galilée chủ trương thuyết “trái đấthìnhtrònvàlạixoaychungquanhmặttrời”,bấygiờkhôngaichịuchođólàcóthểcóđược,bởinóđãsaivớinguyêntắcmàhầuhếtđãtintưởngkia.NgườitađãchẳngnhữngkhôngtinmàlạicònđemGaliléeraxửtrướctòaInquisitionlàkhác.Lòngtônkínhcủatađốivớinhữngnguyêntắcấylớnlaothế

nào, và thế lực của nómạnhmẽ thế nào, đến dẫu rằng sờ sờtrướcmắtcónhữngbằngcớtráingượcbaonhiêuđinữa,tacũngvẫnkhôngchịutintheo,huốnghồđốivớinhữngbằngcứdokẻkhácđchota.Kẻđãtincómột“đấngthượngđế”chấpchưởngkiền khôn rồi thì đừng trông gì đem lý lẽ để bài bác cái tínngưỡngấycủahọđượcnữa.KẻđãchoPhậtlàcaosiêurồi,thờicũngđừngmonglàmcáchnàochohọngờvựccái tínngưỡngấyđượcnữa.Tráilại,nếucómộthọcthuyếtnàomàphảngphấtvớicáihọcthuyếtcủaPhật,họmớisẽchịuchohọcthuyếtấylàcaomàthôi[48].Tâmlýngườiđờilànhưthếcả.Vậy, ta phải coi chừng;mỗi khi cần phải nhậnmột điều gì

làmnguyêntắc,taphảibiếtđểcảócphêbìnhmàxemxét,suynghĩ,cânnhắc,thínghiệm…chotớinơitớichốnrồisẽnhận.Vìnhưtađãthấy[49],mộtkhitađãnhậnmộtnguyêntắcsailầmrồithờitưtưởngcủatabaogiờcũngbịthiênvàbịđưavềmộtconđường sai lạc chưabiếtđâumà lượng trướcđược.Và ta cũngkhólòngmàcởibỏnómộtkhinóđãănsâuvàotrínão.Thànhkiến,tậptục,lýthuyếtđươngthời…,làcáinguồnbấttậncungcấpchotrínãotanhngnguyêntắctiênthiênvàsailầmấy.

Page 146: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Lúccònthơấu,chúngtabịtụclệ,luânlý,tôngiáonhồinắnchonhữngcái“nguyêntắcsẵnsàng”ấy…lâungàynóănsâutrong tâmkhảm,mọc nhánhmọc rễ rồi đến khi lớn lên thànhngười, không trông gìmà sửa đimột cách dễ dàng cho đượcnữa.TathườngthấymộtđứatrẻsinhratrongmộtgiađìnhđạoThiênChúa,thìvềsaulớnlêncũngtheođạoThiênChúa.Mộtđứa khác sinh ra trongmột gia đình đạo Phật, lớn lên về saucũngtheođạoPhật.Kẻnàocónhiều thànhkiến làkẻ ít thấyđượcsự thậtởđời

hơnhết.Làvìhọchỉhiểuhoặcchịuhiểunhữngđiềugìhạpvớinhữngtưtưởngsẵncủahọ,vớinhữngnguyêntắctiênthiêncủahọmàthôi.Họđãthiênvềmộtchủnghĩanàorồi,trongđờihọchỉnhìnvớicặpkiếngmàu(tứclàthànhkiến)ấy.Họđãcósẵnmộtmớ thành kiến về luận lý, học thuyết, tôn giáo…nên bấtluậnlàgặpmộtýtưởngnàomớilạ,họđềuloạirangoàitrínãocủahọcả,trừracáinàohạpvớinhữngnguyêntắctiênthiêncủahọthôi.H.Bergsoncónói:“Triếtluậnkhôngkhó,nếutađừngđemthànhkiếncủatachenngăngiữatrínãotavàsựvật”.Tôithấynhiềukẻsaymêchủnghĩaduyvậtbiệnchứngđếnđỗibấtkỳlàcáigìcủahọđọchayhọnghe,họđềuđemsosánhlạivớichủnghĩahọ:Nếuhạp,thìhọcholàđúng,cònkhônghạp,thìhọbỏquamộtbên,cholàsailầm;hơnnữahọsẽchođólàtưtưởngcủabọnphảnđộng,phảntiếnhóav.v…Tưcáchấy,cókhácgìtư cách độc tôn, hẹp hòi của những kẻ theomột tôn giáo.Hễsáchnàonóivềnhữngđiềugiốngvớitôngiáohọ,thìhọcholàphải,làchínhđạo,ngoàirađềulàtàgiáocảhọbịlôicuốnvàotronggiớitínngưỡngmàkhônghay,nênrấtdễbịsavàocuồngtín,khóthểtránhđược.Óctôngiáolàthùđịchthứnhấtcủatinhthầnkhoahọc.Óctôngiáo,tứclàchỉvềócthànhkiến,ócnôlệ,toàn bắt tín đồ phải nhìn nhận một cách mù quáng một mớnguyêntắctiênthiên,khôngđượcđòihỏibằngcứhaylýdogì

Page 147: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

cả.Bởivậy,lốingụyluậnnàylàlốingụyluậncủanhữngkẻbịgiammìnhbất luận trongmột tôngiáonào,haymộtphepháinào.Nóithế,khôngphảibảorằngnhữngnguyêntắctiênthiêncủacáctôngiáođềulàsailầmtấtcả…màlàđểsựtaihạicủamộtmớnguyêntắctiênthiêncókhisailầmmàmìnhvẫnđinhninhlàchânlý,nênkhôngđểýkiểmtralại,trướckhinhậnnó.Tanên theo lề lối củaDescartesmàhoàinghi tất cảnhữnggìcủakẻkhácđưađếnchotamàtachưađủbằngcứđểtintheo.Tuynhiên, cho rằng lối ngụy luận này không phải do phép

luậnsaimàlàdosựdùngnguyêntắcsai,cũngkhôngthậtđúngchomấy.Làvìnhữngnguyêntắcấyphầnnhiềudoquinạphaydiễn dịch sai lầm mà ra. Thì như cái tín ngưỡng này: “Vànguốngđược, làvị thuốctrịđượctấtcảcác thứbệnh”.Sởdĩcócái thành kiến ấy là tại vì người ta suy luận sai lầmnhư vầy:Vàng,giúpchotathậtnhiềucôngviệccóíchrấtlớnlao,lẽcốnhiên,côngviệckhẩnthiếtvàlớnlaohơnhếtlàsứckhỏe,vôlýnólạikhônggiúptađượcmộtcáchđắclựchaysao?Đólàquinạpsai,nghĩalàlýluậnsai.F.Quyềnthếvàuydanh

Nhữngsailầmdoquyềnthếgâynênthậtlàđángsợ,vìởđây

tìnhcảmdụcvongchenvàomộtphầnđểcấuthànhnó.Mỗikhinhậnhaykhôngnhậnmộtđiềugì,chẳngphảilàvìtựmìnhsuynghĩphánđoánlấymàlàvìnódomộtkẻtatincậynóirahoặcviếtra.Đógọilàtintưởng,chớkhôngphảilàhiểubiết.Dườngnhưđãlàmộtnhàbáchọcchuyênmôn,mộtnhàtriết

họchayhọcgiảcóđạidanhthìkhôngbaogiờcònsailầmđượcnữavậy.Cổnhânhaydanhnhânđốivớita,làmộtbảođảmchắcchắn.Takhỏi phải sợ có sự sai lầmgì nữa cả.Bởi vậy, ta tintưởngsáchvở,xemnónhư“khuônvàngthướcngọc”,nhấtđộng

Page 148: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

nhất tịnhđềuỷlạivàoquyềnthếđó,đểsuynghĩhoặcbàncãivới ai điều gì:Nếu ta rõ được nhữngnguyênnhânbímật xuinhững đại danh nhân kia hành động, ta sẽ biết chắc chắn làkhôngphảihọluônluônvìchânlýmàlàm…Cũngđừngcóbảovì phần đông công nhận,mà cho đó làmột đảmbảo đáng tincậy.Vậytakhôngbiếtrằng,bấtkỳlàmộtđiềulầmnào,cũngcókẻđuimùhọtintheosao?Tuynhiên,đâuphảinóithếlàbảokhôngnêntincổnhân,mà

làbảochớquátincổnhânmàkhôngchịusuynghĩphêbìnhlại.NàođâuphảiTínngưỡngtựnólàsailầm.Nguyênnhânsailầm,chínhlànơicáiquanniệmsailầmnàylàlẫnlộntínngưỡngvớitríthức,xemtínngưỡngnhưmộtchânlýkhoahọc.Thếnhưng,nếutacắccớlấyngaylịchsửViệtNamcủangườiPháp,ngườiTrung Hoa, người Việt Nam, mà đọc, ta sẽ thấy những câuchuyện ít khi phù hợp với nhau. Bấy nhiêu đủ thấy: Lịch sửthuộcvềtínngưỡnghơnlàthuộcvềkhoahọc,mặcdầucónhiềukẻtựxưnglàviếtsửtheophươngphápkhoahọc.Muốntrừkhửnhữngsai lầmcủaquyềnthế, tacầnphảiphê

bìnhgắtgaonhữngđiềuhiểubiếtcủata,đừngchocósựlầmlẫngiữamộtđiềutatinvớimộtđiềutabiết.

Cái tinh thần nô lệ cổ nhân ấy, làm cho tamất cả óc phán

đoánvàphêbình.Khôngthoátkhỏicái tinh thầnnô lệấy thậtrấtkhólòngsuynghĩchochínhđínhđược.VươngDươngMinhnói:“Thiênthánhgiaquáảnh,lươngtrinãingôsư”.[50]Đólàlờikhuyêntagiảithoátlấycáiáchcủacổnhân,củasáchvởđểtựmình suy nghĩ phê phán. Descartes khuyên ta: “chỉ nên nhậnmộtđiềugì là thật, khinào tựmìnhnóhiểnnhiênnhư thế…”Vớicâunguyêntắcnày,Descartesgiảithoáttinhthầnconngườirakhỏicáiáchquyềnthếcủacổnhân,củasáchvở,nghĩalàcủa

Page 149: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

tấtcảquyền thếởngoài, luôncảquyền thếnơi trongnhư tìnhdục,trítưởngtượng,lòngtựái…tứclànhữngđiềuxuitaphánđoán“hốihảvàthiênlệch”màtrướcđâyđãbànriêngtrongmộtchương[51].Tacũngnênđểýđếnthếlựccủamộtkẻcóđạidanhđốivới

tựphánđoáncủaconngười.Kẻcóuydanh,lớinóihọcóquyềnthếtotátkhôngbiếtchừngnào…MộtJesus,mộtThíchCa,mộtKhổngTử,haymộtLãoTửhaymộtK.Marx…lờinóicủamấybậcấylàmộtquyềnthếthiêngliêngbấtkhảxâmphạmđốivớiđầuóccủamộtsốđôngngười.Vềthếlựcnónhưthếnào,đãcóbànquatrướcđây,khôngcầnlặplạichinữa.

G.Ngônngữ

Tư tưởng mà sai lầm phần nhiều cũng do nơi định nghĩa

không rạch ròi, những lời lẽ qua lại. Người ta nói một đàng,mìnhhiểumộtngả.Hoặcmìnhmuốnnóimộtđàng,lạiviếthoặcnóiramộtngả.Làtại“danhtừ”dùngkhôngđượcthíchđáng.Ngườitahiểumìnhđược,haymìnhhiểungườitađược,nghĩa

là,mìnhnóiramàmuốnkẻkhácđừnghiểulầm,hoặcngườitanói ramàmuốnchomìnhđừnghiểu lầm,cũngnhờnơi“danhtừ”dùngđúngtheocáinghĩacủanóMuốntưtưởngchođúngđắn, trướchếtcầnphảibiếtrõcái

điềumìnhnóivàđểý thậtkỹđếnsựdùngngônngữchođượcthích đáng. Những câu văn hàm hồ hay không định nghĩa, làmộttrongnhiềunguyênnhângâylắmsựsailầmchotưtưởng.Dùngchữ,phảicoichừngđừngdùngchữcũvớimộtnghĩa

mới.Tathườngtưởnglầmrằngmìnhthahồmuốndùngchữgìthìdùng,miễnmìnhđừngquênđịnhnghĩanólạitheocáinghĩa

Page 150: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

riêngmìnhmuốndùnglàđược.Sựthậtđâucódễdàngnhưthế.Taquênrằngmộtchữmàđãdùngquenlâuđời,nókhôngkhácnàomộtcáicây,gốcrễđãănsâuvàotiềmthứccủaconngườirồi,dầucóđịnhnghĩanólạicẩnthậnđếnđâu,cũngkhônglàmsao thay đổi được sức khêu gợi của nó. Các nhà triết học, vìthiếuchữ,nênthườngdùngnhữngchữtrùngvớicáinghĩacủaphầnđôngđãdùngđểbiểudiễnmộtýtưởngsâusắchơnhoặcthiểncậnhơn.Mặcdầuhọđãkhôngquênđịnhnghĩalạinhữngchữhọdùngtheonghĩamớicủahọ,họvẫnlàmchođộcgiảhiểulầm họ mãi. Vậy đọc sách triết học, kẻ đọc sách có phươngpháp,baogiờcũnglotìmhiểucáiđịnhnghĩariêngbiệtvềdanhtừcủamỗitriếtgiatrướchết.Nhữngkẻcẩuthả,cứhiểutheocáinghĩathôngthườnglàhiểucáixavớinguyênýcủatácgiả.Tỉnhư, cũng thời chữ “cáchvật”màChâuHi hiểu khác,VươngDương Minh hiểu khác. Đọc sách Vương Dương Minh màkhôngđểý tìmhiểu trướccáiđịnhnghĩariêngbiệtcủanhữngchữ thườngdùngcủaông, làkhông thểhiểuôngđược,vìchữôngdùngtuytoànlấytrongĐạiHọc,nhưngcáinghĩacủaôngmuốnnóithìlạikhácvớicáiđịnhnghĩacủaĐạiHọctheoChâuHi,nghĩalàtheophầnđônghọcgiảtheocáihọctruyềnthống.CũngnhưđọcLãoTử,màkhôngrõđượccáiđịnhnghĩanhữngchữthườngdùngcủaLãoTử,nhưVôvi,TựNhiên,Thiên,Đạo,Đứcv.v…thìkhôngbaogiờhiểuđượcLãoTửhoặccótựcholàhiểu đi nữa, thì chắc chắn là hiểu sai rồi.Vì chữ củaLãoTửdùngkhôngcũngmộtnghĩavớiđồngthời.VàcũngvìlẽấymàLãohọclàcáihọcngườitathườnghiểulầmhơnhết.TôithấycólắmhọcgiảnướctacònlầmtưởngLãohọclàcáihọcthầnquyền,làvìhọhiểulầmchữ“Thiên”củaLãoTửlàchỉvềđấngThượngĐếcủapháithầnquyền.“Khôngđịnhnghĩa, khôngbiết định nghĩa, bao giờ cũng là

mộtđiềubấtlợichosựtruyềnđạttưtưởngvàcảmtình.Người

Page 151: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ta nói người viết phải luống cuốngmà không làm cho ngườinghe, người đọc hiểu ý, nếu thiếu sự định nghĩa vìmột lẽ gì.Nămxưacóhaingườitiếngtămtoởxứnàycãinhaumàkhôngđịnhnghĩadanhtừcủamìnhdùng.Thànhthử,đờnnammàhátbắc,nhắmđôngmàxông tây,khôngđâuvàođâu.Rốtcuộcaigiữlẽnấy,khôngaingãlẽđượcai;màcólẽhaibêncũngnghĩgiống nhau. Một đàng thì quyết rằng người đi học bên Phápphầnnhiềunên,mộtđàng thìquyết trái rằngngườiđihọcbênPháphưàphầnnhiều,“Nên,hư”lànghĩalàmsao,thờibênnàocũngkhôngnói rõ.Tệđoanở chỗđó, sự cãi nhaubiết ngưngđậuởbếnbờnào?”[52]Leibnitz bảo rất ngộ nghĩnh: “Tôi thiên về sự tin rằng hễ

người tacàngsuycứucho thấu triệtđếnchỗkhuyếtđiểmcủangôntừhơnnữa,thờimộtphầntonhữngsựcãicọsẽtựnótiêutanđivàconđườngtríthứchoặcnữacólẽcảconđườnghòabìnhcũngsẽmởrộngcholoàingười”.AdréLanlande,giáosưtriếthọcSorbonne,chínhvìmuốnbổ

thiêncứutệvấnđềnày,tránhchocáchnhàtriếthọckhỏicáinạnhiểu lầm cãi vã với nhau, mới ra công viết thành bộ“Volcabulaire technique et critique de la philosophie”, đemphântíchratừngnghĩacácchữthườngdùngtrongtriếthọcmộtcách rõ ràng tinh tế.Kẻhọc triết họckhông thể thiếubộ sáchcăn bổn này được, nếumuốn tránh có sự hiểu lầm trong cácdanhtừtriếthọc.Tómlại,người tasởdĩđãbịsai lầmvìngônngữ,đạikháidonhữngduyêncớsauđây:

1. Dùng những chữ mà tự mình chưa hiểu thật rõ cái nghĩa

Page 152: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

rộng hẹp của nó như thế nào. Tỉ như, những chữ Tự Do,BìnhĐẳng,TiếnBộ,VănMinhv.v…lànhữngchữngườitathườngdùngnhất,thếmànếutacắccớhỏithửlạinhữngkẻdùng thường những chữ ấy, cái nghĩa thật của nó như thếnào,tasẽthấyphầnnhiềungơngácnhưkẻlạcvàosamạc.Đó là tại họhọc thuộc lòngchữ, trướckhihọ tìmhiểucáinghĩacủachữấy.

2. Dùngcómộtchữ,màtựmìnhkhi thìdùngtheonghĩanày,khithìdùngtheonghĩakia,hàmhồlộnxộn,làmchongườinghehayngườiđọckhônghiểumìnhmuốnnóicáigì.Trongkhibútchiến,hoặctrongkhibàncãivớinhauthườngnếutađể ý cho kỹ, sẽ thấy cùng một chữ mà kẻ thì dùng ngaynghĩanày,ngườithìdùngtheonghĩakia,thànhraainóinấynghe,khôngaihiểuaiđược.Vậychữthôngdụngđươngthờicó nhiều nghĩa, mỗi khi dùng nó theo nghĩa nào, thì phảiđịnhnghĩarạchròimớiđược.

3. Dùng chữ “đã xưa rồi”, hay “ít dùng đến”, nhất là dùngnhữngchữấy lạidùng theonghĩamớimàkhôngchịuđịnhnghĩalạichorõràng.

4. Nhữngchữ“mới”,bấtluậnlàchữmìnhđặtrahaycủathiênhạđặtra,dùngnómàkhôngchịuđịnhnghĩacũnglàgâylắmviệcsailầmtrongtưởngtượng.

5. Dùngmộtcáchquálạmnhữngcâuvănbóngbẩylàmchokẻkhácdễbềlẫnlộnnghĩađenvớinghĩabóng.

Nhưngđịnhnghĩa,thìphảiđịnhnghĩacáchnào?

Trướchết,tacầnphảiđểýtránhnhữnglốinày:

1. Địnhnghĩarộngquáhhẹpquá.

Page 153: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

2. Định nghĩa thừa, nghĩa là thêm nhiều chi tiết không cầnthiết.

3. Lấyvậtnàymàđịnhnghĩachovậtkia,màkhôngcóvậtnàođượccắtnghĩarõràng.

4. Địnhnghĩabằngmộtẩndụ.5. Địnhnghĩabằngcáchnóitráilạicáinghĩacủans,nhưnói:

“Thiện là gì? Là không làm việc ác”… “Tự Do là gì, làkhôngnôlệ”v.v…

Biếtđượcnhữnglỗitrênđây,tứclàđãbiếtđượccáiquitắccủasựđịnhnghĩalànhưthếnàorồi.Quitắcấycóthểtómlạitrongbađiềukiệnnày:

1. Địnhnghĩacầnphảiđầyđủ:Khôngđủkhôngthiếu,nghĩalàởtrongmộtphạmvirõrệt.

2. Nóphảivắntắt,vìnóchỉdùngđểcắtnghĩatrướchết.3. Nóphảirõràng,vìnóchỉdùngđểcắtnghĩatrướchết.

H.Đặtvấnđềthiếuđiềukiện

Phàmmuốngiảiquyếtmộtvấnđềnào,phảitìmtrướchết,đủ

nhữngđiềukiệncủanó,rồisẽnghĩđếnsựgiảiquyếtsau.Cũngnhưtrongsốhọcnếuchoramộtbàitoánmàthiếuđiềukiệnhaylàtráiđiềukiện,thờiđếnkhigiảiquyếtcũngbị“đụngđầu”vàonhữngđiềukhôngthểgiảiquyếtđược.“Chỉcónhữngvấnđềcóthểgiảiquyếtđượcmớicóthểgiảiquyếtđược”.“Vấnđềđặtrachođúngcách,cầnphảibiếttùytheonhữngđiềukiệncóthật”.Mộtnhàxãhộitốitrọngởđầuthếkỷnàyđãnóimườngtượngnhưvầy:“Bảomộtđứabégáibốntuổiđẻcon,thìnóđẻsaochođược.Nóinhưthếlànói,làphátvấnđềlầm,tấtphảigiảiquyết

Page 154: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

trong mộng tưởng, chớ làm sao có được một giải quyết xácthực…”Talạicũngnênbiếtrằng,cóhaithứvấnđề.Mộtthứphátra

chiếu theođiềukiện thựctại.Một thứphát ra,chiếu theođiềukiệncóthểxảyra.Phátvấnđềchiếutheođiềukiệncóthểxảyra, thờiđượcgồmcảvấnđềchiếutheođiềukiện thựctại.Màphát vấn đề chiếu theo điều kiện thực tại, thời khi giải quyếtkhôngđượcxenvàođónhữngđiềukiệncóthểxảyra.Thậttại,nghĩalàcáihiệncórõràng,vớicáikhảnăngnghĩalàcáicóthểxảyra,haicáchđókhácvớinhauvậy[53].Vìnóicáigìcóthểxảyra, thời cũnghiểungầmđược là nó cũng có thểkhông xảy rađược.Ngườitasởdĩhaysavàocáilầmlạcnàychỉvìquáỷlạivào

tríkhôn,màkhôngthiếtgìđếnthựctếnữa.Thậtvậy:…“Theosự thínghiệmvàđiều tra củacácnhàgiáodụckhoahọchiệnthời,nhưPiagetbênSuisse,thờitrẻcondướicáituổibiếtnhậnýề chịu giải quyết những vấn đề phát ra không đúng cách. Tỉnhư hỏi trẻ con dưới tuổi ấy (lối năm, sáu tuổi): Nếu em cócánh,thìemcómuốnbayliệngnhưconéntrêntrờikhông?Nósẽtrảlời:“Khôngđược”,làvìnókhôngnhậnsựcócánh,bởivìnókhôngcócánh.Nóimộtcáchkhácnữalàđứabéconkhôngthừanhậncáiđiềugìkhôngănđề.Đếnnhưngườilớn,đãcótríkhônrồi,vìhaycậycócái tríkhônấy,mớibuônglungphóngkhoángthừanhậnnhữngđiềucótiếng“nếu”đằngđầu,màrồibổnglổngthêulêurượtđuổinhữngvấnđềbônglôngchấpchớiởtrêntậncửutiêncủalýtưởng…”.Gặpmộtvấnđềgìbấtkỳ,đừngvộivànglogiảiquyết.Phải

tựhỏi:Nóđãcóđủđiềukiệnrồichưa,vànhữngđiềukiệnấycóphảilànhữngđiềukiệnthiếtthựckhông?Đặtvấnđềchotrúngcách,đủđiềukiện,thìsựgiảiquyếtđãcósẵnnơitrongrồi.Ta

Page 155: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thửbànđếnmộtvấnđềthiếtthựcnhất,làvấnđềthànhbạitrongcôngviệclàmhằngngày:Cókẻlàmviệcđầutắtmặttối,thếmàrốtcuộccôngănviệclàmlạihưhỏng.Tabiếtchắclàtạingườiấyđãsuynghĩphánđoánsai lầm,ngườiấyđãgiảiquyếtmộtvấnđềthiếuđiềukiện,hoặcngườiấychưacóđủđiềukiệnđểgiảiquyếtvấnđềấy.Nhữngcôngviệclàmhưhỏng,thườngxảyradonơimộttrongnhữngtrườnghợpsaunày:

1. Hoặc vì không tôn chỉ, không lý tưởng, không có một ýtưởnggìvềtươnglaicả;

2. Hoặcvìđốivớicôngviệcmìnhlàm,mìnhkhôngthấycócáilợigìđểkíchthíchlònghammuốncủamìnhtrongcôngviệcấy;

3. Hoặcvìmìnhthiếukiênnhẫn.Biếtbaokẻđãphátminhralắm điều hay, thế mà rồi nửa đường lại bỏ, vì thiếu kiênnhẫn:Hễgặpcóđiềugìkhókhănlàvộichánnản;

4. Hoặcvìhọthiếuquyếtđịnhcholẹlàng.Tanênbiết:Trongmỗi công việc làm nào cũng có những cơ hội tốt qua rồikhôngtrởlại.Nếuthiếuquyếtđịnhcholẹlàng,làbỏhoảngcơhộitốtmàhỏngluôncảviệc;

5. Hoặcvìthiếuphươngthếđểthựchànhýnghĩcủamình.Biếtbaonhàphátminhsángtạovì thiếu tiềnbạc, thiếu thế lực,thiếucảtưcáchtàinăngđểlàmchokẻkháctinmìnhvàủnghộmình…nênkhôngsaothựchànhđượccôngviệcmìnhđãsángkiến;

6. Hoặc vì làm biếng, không đủ nghị lực để lợi dụng tất cảnhữngphươngthếsẵncócủamình.

7. Hoặc vì siêng năng, mà lại làm việc không phương pháp,thiếutrậttựtrongcôngviệclàm,chonênlàmnhiềumàkết

Page 156: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

quảít,hoặckhôngcókếtquảgì.8. Hoặcvìthiếutậpdượthaytậpdượtsơsàihốihảnênkhông

hiểurạchròicôngviệccủamìnhlàm,nhấtlàkhôngtùytheonhữngđiềukiệnvậtchấtvàkinhtếmàlàmcàn.

Nhữngaimuốntránhsựthấtbạicầnphảiđểýkĩnhữngyếu

tốtrên.Thiếuhoặcsơsótmộttrongnàymàcóbị thấtbại trênđườngđờiđừngcóđổthừachosự“hênxuicủasốmạng”.

I.Đilạcđề

PhươngpháplàmviệccủathốngsoáiFochchỉquanhệtrong

câu:“Việcgìđây?”,màbấtkỳlàđứngtrướcmộtvấnđềgì,ôngtựhỏiliềntrongtrí.Để chi? Để tìm cái chính đề, và giải quyết liền vấn đề ấy

trongphạmvinó,khônghoangmanglnquẩn theonhữngviệcngoàiđề.Trongkhiđeođuổitheomộtvấnđềgì,ngườitathườnghay

bịxaolãngtheonhữngđiềukhôngănchịuvàođề, thànhrabịlôicuốnvàonhữngchuyệnkhôngđâumàquênmấtcáicốtyếucủavấnđềmìnhđanggiảiquyết.CâuchâmngôncủathốngsoáiFochmớixemthậtlàgiảndịvàtầmthường,nhưngnếuđemnórathựchành,sẽthấynólàmộtphươngpháptuyệthayđểtránhsựsailầmtrongkhicầnphảigiảiquyếtmộtvấnđềgì.[54]AndreLandandebànvềthuậttưtưởng,khuyêntacầnphảiđể

ýđếnvấnđềnàytrướchết.Ôngbảođạikháinhưvầy:“Condaosởdĩcắtđượcdễdàng lànhờcái lưỡicủanó:Baonhiêusứcmạnhcủacáicán,củacáisốngdaođềuquivàomộtchỗ lưỡirấtmỏngấy,nênmớicắtđưcrấtdễdàng.Tưtưởngsởdĩđược

Page 157: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

đúngđắn,theotôinghĩ,–dầulàởtrongphạmvitriếthọchaythựcdụng,–làdonơisựquitụtấtcảýtưởngvàomộtđiểmđặcbiệtnào.Tứclàcáikhiếubiếtphânbiệtđượccáinàocầnthiết,vàbiếtduytrìnơichỗđómãi,khôngchịurakhỏiđó,nghĩalàphảibiếthisinh,hisinhnhữngcáigìkhôngcầnthiếtđếnvấnđềmìnhđangnghiêncứu…”Trongmộthộinghịkianhóm lạiđểbànbạcvềmộtvấnđềđặcbiệtvềsửhọc,cómộtbậcthôngtháikialạiđemnhữngýkiếnvềtôngiáochenvàocuộcthảoluậnấy.Bấygiờviênhộitrưởngthấyvấnđềbắtđầumuốnsôinổi,liềncho các hội viên hay rằng:Những điều các ông đang bàn cãikhôngănthuagìđếnvấnđềcủacuộchộinghịhômnaycả.Ôngnói:“Chânlýhaychươngtrìnhnghịsựhômnay?Hiệntaphảitheocáinào?”.Tưtưởngđúnglàphảibiếtbuộcmìnhtuântheovấnđềnghị

sựvàphảibiếthysinhtấtcảnhữngvấnđềkháckhôngănchịuvớinó,mặcdầulànhữngvấnđềrấttrọnghệhơn,rấthứngthúhơn…Nói thế,khôngphảibảomìnhcóóchẹphòi, thiênkiếnkhi

giảiquyếtmộtvấnđềgì.Hạnđịnhmộtvấnđềvàomộtphạmvirõ rệt, đâu phải là bảo giải quyết nómột cách thiên lệch haythiếuthốn.Cómộtđầuóchẹphòimộtviệc,màgiảiquyếtmộtvấnđềtrongphạmvinhấtđịnhcủanólạilàmộtviệckhác.Takhôngnênlẫnlộnhaiđiềuấy.

Nóirộngramộtchútnữa:Thườngngườitasailầmtrongkhi

bàncãilàtạihọthêmvàonhữngđiềukiệnmàkhitrướclúchọ“đưara”hay“đặt”vấnđềấy,họchưađềcậpđến,“Vấnđềđãphátranhưthếnào,giảiquyếtphảiởtrongranhrấpcủavấnđề, không được ngoài cái ranh rấp ấy. Hoặc chuyện có thấyrộnghơnmàvìmộtđiềukiệngì,phảiphátvấnđềchỉănthua

Page 158: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

vớimộtphầnnhỏcủachuyện, thời trongkhinhưvậy, tôicũngbuộcmình,khôngđượcrakhỏiranhrấpcủavấnđềđó”–Haynóimộtcáchkhác:“Đãphátmộtvấnđềcómấyđiềukiệnthờikhi giải quyết không được thêmđiều kiện khác”, bởi hễ “điềukiệnthêm,thờivấnđềđổi”.J.Tínhkhí:Ócsaingoa

Người ta thườngđểý rằng:Cónhiềuđầuóc tựnhiênchính

đínhlạicũngcónhiềuđầuóctựnhiênsaingoa.Đóphầnnhiềulàdonơitínhkhí.Descartesbảo:“Người taaiaicũngcó lương tri, tức làcái

khiếubiếtphânbiệtngaylẽtàđiềuchính,lẽtốtđiềuxấu”.Thếthìnếuphầnđônglạicókẻphánđoánsailầmlàtạivôtìnhhayhữuýhọbằnglòngsốngtrongsai lầm,màkhôngđủcanđảmphảnứnglại.Bởivậysailầmphầnnhiềulạilàmộtvấnđềthuộcvềtínhkhí.Thậtvậy,sởdĩcómộtđầuócsaingoalàtạihọthiếunghịlực

để phản động lại với dục vọng, với tính dễ dãi, cẩu thả biếngnhác…Khôngphảihọcchonhiều,nhớchogiỏihoặccónhiềukinhnghiệmlàcầnthiếtchosựphánđoáncủamìnhđượcchínhđínhmàquyết lànhờnơisựhuấn luyệnýchí,nghĩa lànơisựchínhđínhvềtinhthầntrướchết.Nếuchúngtachỉphêphánvềnhữngđiềumàtrongđóchúng

takhôngcómộtmảytưlợigìcả,cólẽsựphêpháncủachúngtasẽkhôngsaivớinhaulàmấy.Tuynhiên,đóchỉlàmộtứcthuyếtthôi, chớkỳ thật, làm sao lại có đượcmột vấnđề ta để ý suynghĩđến,mànólạidửngdưngkhôngcómộtmảymaylợihạinàođốivớita?Nhàtâmlýhọcnóirấtchílý:Tasuynghĩvớitấtcảtínhkhícủata.Nhưngkẻcótínhcôngbình,ngaychínhthìtư

Page 159: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

lợicủahọkhôngđủlàmchủhọđược,nênsựphánđoáncủahọđượcvôtưhơn,đúngđắnhơn.Tráilại,kẻcótínhdụclợithamdanh,bấtcôngbấtchínhthìtưlợicủahọđứngtrênhếtmọisự,phánđoáncủahọtấtnhiênthiênlệchsailầm.Đócũnglàmộtlẽcốnhiênvậy.

Nếu tađểýquansátkỹ,s thấyócsaingoacónhữngđặc tínhnhưsauđây:

1. Ócsaingoa,phêphánbaogiờcũngdựatheomộtlýthuyết,lýthuyếtấycóthểlàmộtlýthuyếtmàtathờphụngsuốtđờihay chỉ sùng bái tạm trongmột lúc thôi. Nhân đómới cósinh rahaihạngócsaingoa:Hạngchấpnhấtvàhạnghiếukỳ.Hạngchấpnhất,thờisuốtđờichỉthờcómộtchủnghĩanào cả, họ theo thời theo buổi, chạy theo thời thượng, khinhận lý thuyết này, khi nhận lý thuyết kia, toàn là vì hiếudanh,hoặcvìmuốntỏramìnhcóóctânkỳ.Nhưngnếuhọthấythờicuộcxoaytrở,thìhọbỏngaylýthuyếtấyđểchạytheomột lý thuyết khác “đương thời” hơn. Hoặc họ nhận“bừa”mộtnghịchthuyếtnàođểlậpdịđấythôi.Nếuhọthấycôngchúngkhôngaiđểýđếndịthuyếtcủahọ,lậptứchọbỏnóngay,khôngchútgìngượngnghịucả.

2. Bất kỳ vấn đề gì, óc sai ngoa chỉ xemxét cómột phươngdiệnthôi.Quansáttấtcảmọiphươngdiệnlàmộtcôngphukhôngphảinhỏvàdễdàngđâu.Bởivậy,đốivớimộtviệcgì,hayđốivớimộtnhânvậtnàomộtquyểnsáchnào…họchỉcómộtquanniệmthôi.Hễhọlàngườithíchvănchươngthờimộtquyểnsáchcóhayvềtưtưởngbậcnào,họcũngkhôngnhậnlàhaynếuvănchươngquyểnấykhôngđượcnhưýhọ.Họchỉquansáttheomộtphươngdiệnthôi.Họthíchnhững

Page 160: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

gìchothậtđơngiản,họkhôngchịunhữngviệcphiềnphức,cầnphảiđụngđếnóctinhnhuệ,phânbiệtnhữngchỗtinhvi:Nếuhọ làngười theopháiduyvật, thờibấtkỳ lànhữngtưtưởnggì khônggiốngvới chủ trương của họ đều thuộc vềduytâmcả.Đốivớihọ,hễkhônggiốngvớiduyvậtlàduytâm,khôngtrắnglàđen,khôngphảilàquấy.Họrấtghétcáigì làmmệt óc, cho nên, tìm thấy đủmọi phương diện củamộtsựvậtnào, làmộtđiềurấtphiềnrộn, rấtcựcnhọc,họkhôngbaogiờbuồnđểýđến.

3. Ócsaingoa,hễtheomộttưtưởngnàothờilại“chết”theotưtưởngđó:Họrấtghétaiphảiđốihọ.Bấtkỳlàlýlẽnàocủabênđịch,dẫucóđượcvữngvàngđanhthépđếnnướcnàohọcũngkhôngchịuhiểuhoặctìmmàhiểu.

Tráilạiđốivớilýthuyếthọđangthờ,họlàmộtchiếnsĩrất

nhiệtthành,nhiệtthànhhơncảôngtổsưcủalýthuyếtấynữa.Họkhôngcònbiếtcósựthậtnàongoàilýthuyếtcủahọ:Dẫulàsựthật“mườimươi”đinữa,cũngkhôngsaolaychuyểnđứctincủahọđặng.Tráilại,càngbịphảnđốichừngnàohọcàngtrungthànhvớilýthuyếthọchừngnấy.Ócsaingoahayquinạpmộtcáchliềulĩnhhếtsức.Nhậnthấy

mộtvàingườiđihọcbênPhápvềmàtưcáchkhôngtốt,họbènkếtánchungtấtcảnhữngngườiđiduhọcbênPhápvềđềulànhữngkẻtưcáchkhôngtốt.BịmộtngườiTàulườnggạthọbènđâm ra ghét cả người Tàu, cho họ là giống người dối trá cả.NhânmộtvàinhàsưdốiđờihọbènphêbìnhPhậthọclàgiảdốikhôngđángThậmchíhạngtríthức,họlạicũngthườngluậnnhưthế:Một

ngườibạntôi,hiệnđanglàmgiáosưbảovớitôi:“Lạquá!Tạisao,bọncóhọcnhưchúngta,màcũngcókẻđeođuổitheohọc

Page 161: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

khoathuốcbắc…nhưanhK…củachúngta.Thậtlàđángtiếc”.Tôiđangngơngẩnchưakịptrảlờithìanhlạinóitiếp:“Chỉcónhững người như hạng đàn bà quê dốt họmới tin theo thuốcbắc!”.Tôibènhỏianh,vìsaoanh lạicócâuphêbìnhnghiêmkhắcthếấyđốivớithuốcbắc.Anhbènthuậtchotôinghemộtkhianhcóđứaconđau,uốngnhằmphảithuốcbắcmàchếtvàanh đổ thừa lỗi ấy cho vợ anh. Lối luận này là lối luận ngẫunhiênmàtôiđãdànhriêngchonómộtchươngnơitrước.Ócsaingoakhôngbaogiờbiếtđặtđểsựvậtđúngvàođịavị

của nó. Họ lẫn lộn cái gốc với cái ngọn, cái cứu cánh vớiphương tiện,cáichínhvớicáiphụ…Họkhông thấyđượcchỗquanhệgiữamọisựvậtchonênsựphánđoáncủahọbaogiờcũngsailầm.Bấynhiêuđiềuđãnóitrênnguyêndochỉvìmộtsựkémcỏi

vềtinhthầnmàra.Tạisaolạiphảidựavàomộtlýthuyết?Làvìlýthuyếtcósẵnmiễnchotakhỏiphảimỗivấnđềmỗiphảixemxétsuynghĩlại,cứtheocáikhuônkhổcósẵnmàsuynghĩtheocóphảikhỏe tríhơnkhông?Tạisao lạichỉ suynghĩ theomộtchiều,xemxét theomộtphươngdiệnmàthôi?Ởđâycũngchỉsợnhọc trí.Tạisao lạicósựcốchấp,sựquinạp liều lĩnh,sựlẫnlộncáichínhvàcáiphụ,cáigốcvàcáingọnnhưthế?Thìcũngchỉvìtínhtrìđộncủamìnhmớicósanhranhữngđầuócsaingoanhưthế.Nhưngnếuphảinói chođúnghơn, thì sởdĩ có tính trì độn

chínhlàdonơithểchấtcủatavớinhữngsởtrườngsởđoảncủanómàra.Thậtvậy:Kẻthuộcvềhạng“thầnkinhchất”khómàtránhkhỏisựsaingoatrongkhiphánđoánbằnganhthuộchạnglãnhđạmchất,vìkẻthuộchạng“thầnkinhchất”bịnhiềukíchđộngdễsavàosựtháiquáhơnngườithuộcvềhạng“lãnhđạmchất”.Kẻđacảmđatình,cũngkhómàtránhsựsaingoatrong

Page 162: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

tưtưởngkhôngthuagìanh“thầnkinhchất”.Nhưngnếuanhđacảmvàanhthầnkinhchấtmuốnsuynghĩphánđoánchochínhđính thờiđâuphải làkhôngthểđặng,nếuhọbiết trầmtĩnhvàhammêchânlý.Nếutachỉbiếtthờchânlýmàthôithìkhôngbaogiờtachịu

bỏquacơhộiđểtìmchorasựthật,cốnhiênlàkhôngbaogiờchịutrốntránhsựcốgắng,dẫucócựcthânkhổtríbậcnàocũngkhôngmàng.Trái lại,kẻcóđầuócsaingoanhấtđịnhlàvìhọkhông có tính thật hammê sự thật.Bởi thế, họ cẩu thả biếngnhác…màlươngtâmhọvẫnkhôngthắcmắcxốnxang,dẫuhọphải làm những bất công bất chính cũng mặc.Suy nghĩ phánđoánchođúngđắnlàsuynghĩphánđoánchocôngbình.Thậtvậy,vì tư lợi,vì tưdụcmàphánđoán thì tấtnhiênphánđoánphải thiên lệch và sai ngoa. Cho nên tìm sự thật lại cũng cónghĩalàtìmsựcôngbình.Tôicóbiếtmộtvịquantòa,cótínhbiếngnhác,nhưngônglại

cótínhrấtcôngbìnhchínhtrực.Mộtkhikia,vìlườibiếngcẩuthả,xemxétmộtvụánmạngkhôngchuđáonênđãkêuánoanmộtngườivôtội.Ônglấylàmđauđớnvôcùng,lươngtâmôngdàyvòôngsuốtđêmngày…Từđóvềsau,ôngnguyệnkhôngbaogiờcẩu thả trongkhixétđoánnữa.Ôngnhờtấmlòng tônthờcônglýmàtrừđượcngaycáibệnhcẩuthảtrìđộncủaông.Chohay,chỉcókẻbiếthamchuộngcônglývàchânlýlàcóthểsuynghĩphánđoánđúngđắnmàthôi.Ngườicôngbìnhrủimàphánđoánsai,nghilầmbạncộngtáchaykẻdướitaymình,họthấytronglươngtâmnhưcóđiềuchuaxóttộilỗivậy.Tráilại,kẻ thườngcó tínhbấtcông,họcócần thận trọng làmgì trongkhiphêphán,dẫuhọcónghioanchoaicũngmặc…Lươngtâmhọđãbếtắcrồi,cốnhiêudầuhọsaingoachỉvìhọquensốngtrong sựbất công, chớkhôngphải họkhôngbiết cách lý luậncho chính đính. Vậy chớ ta không thường thấy, có nhiều bậc

Page 163: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thôngtháimàkhiphêphán,đầuóchọvẫnsaingoanhưkẻnguphunguphụkiasao?Làbởihọđể tư lợi tưdụcnằmtrên tấmlòngyêusựthậtcủahọ.Tómlại,nếumuốnchínhđính tư tưởngcủamình, cầnphải

chínhđínhtâmtínhmìnhtrướcđã.

Page 164: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ChươngIIITHUẬTPHÊBÌNH

Muốntậpsuynghĩphêphánlấymộtmình,cầnphảicómột

khiếuócphêbìnhsâusắcmớiđặng.Phê bình làmột nghệ thuật, nếu thuộc về lối phê bình chủ

quan. Nhưng nó là một khoa học, nếu thuộc về lối phê bìnhkhách quan. Không phải lối phê bình chủ quan là không cầnthiết,làkhôngthâmthúy!Ởđâykhôngthểbànđếnnlàvìchỉcó thểbànđếnnhữnggì thuộcvềkhoahọc thôi.Phầnnày rấtquantrọngvànếugiãibàykhúcchiếtthờikhôngthểbàntrongvàitranglàđược,tôiđãdànhriêngnótrongmộtquyểnsáchsaunày[55].Đâychỉnóiphớtquanhữngcáchluyệntậpócphêbình.A.Phêbình

Muốnluyệntậpócphêbình,tanênnhớthậtkỹnhữngđiềusaunày:

1. Trướchết,phảitìmchocóđủtàiliệuvềvấnđềmìnhđangnghiên cứu để phê bình ấy. Ta không thể phê bình nhữngđiềugìtakhôngbiết,hoặcbiếtmộtcáchthôsơ,thiếusót…Cónhiềukẻcóóc liêmsỉ,họdụdkhôngchịuquyếtđoántrongmộtcuộcbànbạc,làvìhọtựthấycònthiếutàiliệuđểphêbình.

2. Đọcsáchcủamộtngườicótêntuổi,đừngnhútnhát,quásợuydanhcủahọmàkhôngdámphêbình.Miễnlàmìnhthànhthậtvàcóđủtàiliệu,bằngcứ,chớkhôngphảiphêbìnhvuvơ vô sở cứ thời đàu là “bậc thánhnhân” cũng vậy,mìnhcũngcóquyền tỏhết ýkiến củamình ra.Đừng sự “quyền

Page 165: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thế”tinhthầncủaaicả.Cókhinóiraýkiếncủamìnhlạilàmột phận sự nữa, để giúp cho trí phán đoán kẻ khác thấythêmđượcmộtphươngdiệnsựthậtmàvìvôýngườitabỏqua.

3. Đốivớinhữngvấnđềquantrọng,tacầnphảitìmchomìnhmộtquanniệmrõrệtmớiđặng.Mỗingàydànhítphútsuynghĩđếnnhữngvấnđề lớn laocủa thời sự…Nếu tựmìnhthấykhôngthểquyếtđoánđược,thờiítracũngphảibiếtvìlẽnàomìnhkhôngthểquyếtđoán.Lạinữa,phảitìmcoithườngthườngtaphánđoánsựvậtdựatheonguyêntắcnào?Mộtquantòakhôngbiếtmìnhxửđoántheocônglýhaynhânđạo…thửhỏimỗikhiôngấycầnphảiquyếtđoán,ôngsẽbối rối là thếnào?Trongmộtcuộcbànbạchayphêbìnhnàobấtkỳ,tacầnphảibiếtrõmìnhđứngvềlậptrườngnàođểphêbình?Đứngvềlậptrườngchínhtrịhaytâmlý,đạođứchaynghệthuật?Cóhữutâmđượcchỗđó, thờimới tronghạnđịnhvà làmchủđượcvấnđềmìnhđangphêbình.

4. Phêbìnhlạinhữngđiềumàkinhnghiệmđãchứngrõsựthấtbạicủanó.Tìmcoitạisaonóbịthấtbại.Tỉnhư,mìnhbịthấtbạivềmộtviệcnào.Tìmlại,coitrướckiamìnhnghĩcáchnàođếnphảibịthấtbạinhưthế,vàtrongkhi ấy,mìnhphải quyết đoánnhư thếnào, đểkhỏi phải bịthất bại?Trongkhi phê bình, cầnnhất là không cần chúýtrong những chi tiết vụn vặt mà phải để ý quyết vào chỗtrungtâmcủavấnđề.

5. Phêbìnhtấtcảnhữngýkiếntrongsáchbáomìnhđọchằngngày.Nhữngbàiphêbìnhcủabáochí,đừngbaogiờtincậynó,tựmìnhphrphêbìnhlại.Tìmcoi,ngườiphêbìnhkia,cóđủ tài liệu chưa?Bằng cứ của họ có đúng đắn không?Lýluậncủahọcóchặtchẽkhông?Họcóphảivìcôngtâmhayvì ganh tị mà phê bình? Người phê bình ấy, đứng về lập

Page 166: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

trườngnàophêbình?Mìnhcũngnênhỏi lạiýkiếncáchbạnmàmìnhbiết là cóđầu óc phán đoán vững vàng.Dầu những người bạn ấy làngười thiên vềmột chủ nghĩa nào cũng không sao. Hỏi ýkiến họ là để chomình thấy rõ sự phảnứng của các hạngngườithuộcvềcáclýtưởngkhácnhaunhưthếnào,đểrồi,tựmìnhphêbìnhlạinhữngphêbìnhấy, tìmchomìnhmộtphánđoánđúngcôngbìnhhơn.

6. Phảicóóchoàinghi.HoàinghitheoDescartesnghĩalàhoàinghitấtcảđểphêbìnhlại,chớkhôngphảihoàinghiđểphảnđốivàbỏqua.Khôngnêntincậynơisựphánđoáncủabấtkỳai,dầukẻấylàbậcthựchọccũngvậy.“Mộttưtưởngmàgọilàthậtkhinàonóđãchịuđựngnổisựthửtháchcủahoàinghivàrốtlạiđượctoànthắng”[56].Hoàingkhôngcóhạigìđếnsựthậtcả.Vìsựthậtthìkhôngbaogiờaihoàinghinóđượcnữacả.Nóhiểnnhiênnhưthế.Tinhthầnkhoahọclàgì,phảichăngchỉlàóchoàinghi,hoàinghiđếnkhinàosựvậtấyhiểnnhiênminhbạchmớichịuthôi.Màđãhiểnnhiênrồi,thờicòngìgọilàhoàinghinữa.

7. Đừngbaogiờphêbìnhhayquyếtđoánmộtđiềugìtrongkhitrong lòng bị xúc cảm. Phải hết sức bình tĩnh mới có thểphán đoán. Bằng thấy không thể nào làm chủ được lòngmình,hãygácnóquamộtbênkhikhácsẽtrởlạivấnđềấy.Vì,nhưtađãthấytrướcđây,dụcvọnglàmchođầuóccủamìnhmờámcả.Pasteur, năm 20 tuổi, lúc bấy giờ đang còn là sinh viêntrườngSưphạm,thínghiệmvềmộtloạiaxitthấynắmđượckếtquả,mừngquáđến runcả tay,mờcảmắt.Ôngbènbỏđó, đi ra ngoài gọi bạn: “Nàyanh!Có lẽ tôi đã phátminhđượcmộtcáigìđây,song,tôicảmđộngquá,khôngthểngóvôcái“cựcquankê”đượcnữa”.

Page 167: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Kẻcómộttinhthầnhuấnluyệntheophươngphápkhoahọcchặtchẽnhưthếmàđếnkhiđigầntớikếtquảcòncảmxúcdường ấy, mới biết rằng: muốn được một tâm hồn vô tưtrong khi xét đoán đâu phải làmột điều dễ dàng.Bởi vậy,mỗikhicầnphảiquyếtđoán,màtronglòngthấycócảmxúc,tốthơngiamnólạimộtkhikhácđểchoquacơnxúcđộngrồisẽphêbìnhcũngkhôngmuộn:Nhưthế, lâungàythànhthóiquen,–mộtthóiquentốt–chothuậttưtưởngvậy.

Tuynhiên,ởđờikhôngphảiluônluôntacóđượcthờigiờđể

hoãnlạisựquyếtđoáncủata:Cónhiềuvấnđềcấpbáchbuộctaphải giải quyết ngay không được do dự. Bấy giờ, tamới biếtrằng:ThuậtTưtưởngchẳngphảilàmộtvấnđềthuộcvềtrídụcmàthôi,màtrướchết,làmộtvấnđềĐứcdục.ChỉcónhữngkẻcótínhCôngBìnhvànhấtlàĐiềmTĩnhmớicóthểdầuvàoởcảnhbiếnnàocũngluônluôngiữđượcsựtỉnhminhphithườngcủaTâmTrí.Kẻphánđoánđúngđắnhơnhết,khôngphảilàkẻthôngminh

hơnhết,cươngquyếthaygiàutìnhcảmhơnhết,màchínhlàkẻbiếtphảitrái,mựcthướchơnhếtvàbìnhtĩnhhơnhết.Mộttâmtríđiềuhòalàđiềukiệncầnthiếtnhấtđểphánđoánđượcđúngđắn.ÍtlắmcũngphảilàngườihếtsứcthànhthựchamlẽCôngBìnhtrênhếtmọisựmớiđặng.ĐiềmTĩnhvàVôTưlànhữngđứctínhđầutiênvàlànềntảngcủatấtcảnhữngaimuốncómộtphánđoánkhôngsailầm.

B.MộtphươngphápphêbìnhPhêbìnhsửhọc

Trướcđây lànóichungvềđiềukiệncầnphảicóđểđào tạo

mộtđầuócphêbình.

Page 168: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Ởđây thửbànquamộtphươngphápphêbìnhmàngười ta

thườnggọilàphươngphápphêbìnhsửhọc.

Page 169: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Muốnchohànhvimìnhkhỏiphảicósựsailầmhaythấtbại,cầnphảithấyđặngsựthậttrongnhữngđiềuxảyrachungquanhtahằngngày.Nhưngphải làm thếnàođểnhận thấyđược sự thật?Cóhai

cách: Tựmình tai nghemắt thấy, hoặc nghe hoặc đọc nhữngđiềukẻkhácthuậtlại.Dẫuvớimắtthấytainghe,cũngchưaắtđãnghethấyđượcsự

thậtynhưnóđãxảyra.Vìquyềnlợi,vìthànhkiến,vìtưdục…sựnghethấycủatacũngvìđómàsaiđi,saitheocáichiềucủaýmuốncủatađãaoướcchonóphảixảyranhưthếnào.Huốngchi,sựthấyấylạilàsựthậtdokẻkhácthuậtlạihay

biênlại,thìquảquyếttacầnphảihếtsứchoàinghitrướckhitinnó.Nhữngnguyênnhânxuigiụcngười tamangđếnchomìnhnhữngtintứcsailầmthậtrấtnhiềuchưathểkểrađâyliềnđược.Vả,cũngnhưta,ailạilàngườikhôngđeotheomìnhmộtquyềnlợi,mộtthànhkiếnhaymộttưdục…lẽcốnhiênlàsựthấysựnghecủahọ,takhôngthểtinliềnmàtráilại,càngphảixemxétvàphêbìnhchođúngđắnchặtchẽ,theotôi,khôngphươngphápnàohaybằngphươngphápphêbìnhsửhọc.Phươngphápphêbìnhsửhọc,khôngphảichỉdùngvàoviệc

sưutầmtàiliệuđểviếtlịchsửmàthôi,nógiúpchotaphêbìnhtấtcảnhữngđiều tanghehayđọc…dobáochí, sáchvởhoặcnhữnglờiđồnđạicủadưluậnđemlạichotahằngngày.Ócphêbình,tứclàtưcáchkhôngchịu“tínliều”điềukiađiều

nọ,vì chưngcókẻ thuật lạinhư thế,hoặcvìbởimìnhaoướcchonónhưthế…Trướcmộtcâuchuyệnnàobấtkỳ,taphảitựhỏimộtcáchrạchròi:

Page 170: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

-Aithuậtlạichuyệnđó?-Ngườithuậtlạichuyệnđócóthuậtrõcâuchuyệncủahọthuậtchăng?

-Ngườiđómìnhcóthểtincậyđượckhông?-Ngườiđócóphảilàngườihayquảquyếtnhữngchuyệnvuvơ,và họ làm thế là để thích ra mặt sành chuyện hơn ngườikhông?

-Ngườiấycóquyềnlợigìđểdốimìnhhaydốingườikhông?Tómlại,ócphêbình,tứclà“chiếubiếtcânnhắcnhữngbằng

cứ và chứng cứ, để thẩmđịnhgiá trị vàhiệuquả củanómộtcáchhốihả,khôngthiênkiến”.[57]

Tínhtựnhiêncủaconngườilàhaytinđiềukẻkhácthuậtlại.

Vậychớtakhôngthấy,hằngngày,bấtkỳlàcâuchuyệngìcủaaithuậtlại, ta tintheomộtcáchdễdàngkhôngđòihỏimộtbằngcứgìcảhaysao?Trừkhinàotintứcấyquanhệđếnquyềnlợitanhiều, tamớichịuđểýphêbình,bằngkhông,nếucâuchuyệnấykhôngđếnngớngẩnhayphithường,thìtanhậnnóngay,lạicònđemthuậtlạichokẻkhácnghevàcókhilạitôđiểmthêmchonócóduyênhơn làđằngkhác.Bấtkỳ làngườinào thànhthậtvớimìnhđềuphải côngnhận rằng,mình thườnghay lườibiếngcẩu thảnhư thế.Bởivậyphêbìnhkhôngphải là tính tựnhiên của con người. Ta cần phải tập luyện nó, lâu ngàymớithànhthóiquenđược.

Nhữngsựvậttrênđờimàchínhtaitanghe,mắttathấyđược,

thậtlàít.Hầuhếtnhữngđiềutabiếtđềudonơikẻkhácđemlạichota:Hoặcnhânnóichuyệnmàbiết,hoặcdođọcsách,báomà

Page 171: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

biết…Nhữngđiềukẻkhácmanglạichota,sửgiagọilàchứngcứ.Chứngcứ thật rất quan trọng trongđời sống của ta khôngphảilànhỏ,vìkhôngcónó,takhôngthểbiếtđượcnhữngđiềuđãqua.Vị lai thời thểbiết được, cầnphải căn cứnơi hiện tạimớicóthểđộtrướcđược.Nhưnghiệntại,chỉnhờsosánhvớinhữngđiều đã quamới hiểu được, vậy quá khứ, tức là nguồngốccủasựhiểubiếtcủaconngười.Tuynhiên,nhữngchứngcứấy cónên tinnócảkhông?Và

phảilàmsaobiếtnócóthểtinđược?Đólàvấnđềmàphươngphápphêbìnhsửhọclogiảiquyếtchotavậy.Phầnđôngchúng taaiaicũng tin rằng:Mộtngườikia,nếu

khôngcólợiriênggìđểgạtgẫmta,ắthọkhôngbaogiờnóidốivới ta làmchicả,nghĩa lànhữngđiềuhọnóiđềuđúngvớisựthật.Nghĩthếlàkhôngđúng.Nếuđiềuhọnóivớitalàthậtđúngtrămphầntrăm,thờicólẽđólàmộtđiềumaymắnbấtngờvậythôi. Sự thật ở đời, ít bao giờ gặp được những điềumaymắnnhưthế.Đólàmộtviệcmàchúngtanênhếtsứcđểýluônluônmớiđược.Làvì,nhưtađã thườngthấyxảyrahằngngày, lắmcáichứngcứkhôngđúngvớisựthậtđãgâyrabiếtbaođiềutaihọa.Mộtchứngcứsaiđủlàmchomộtđờingườilươngthiệnbịhàmoan trongngục thất.Nếuphải kể nhữngvụ “sai lầm củacônglý” thìkhôngbiếtphảibaonhiêuquyểnsáchmớinóihếtđược.Ngaytrongđờisốnghàngngàycủatađây,cảdanhdựvàhạnhphúc ta, có thểdomộtchứngcứsaimà tiêu tannhưgiárửa.Những lời vu báng tồi tệ nhất có thể do những kẻ thànhthực.Họkhôngphảivìáctâmhạita,nhưngvìhọthấysaihoặcnghekẻkhácnóisaimàhọtinlàlặplạivớikẻkhác.Chúngtacầnphảibiếtđếnsựmỏngmanhcủachứngcứ,màkhôngbaogiờnêntinnóliềntrướckhiđemnóraphêbìnhmộtcáchthậntrọnggắtgao.

Page 172: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Ta nên biết rằng, trí não ta bị luật tư lợi chi phối, chỉ thấynghevànhớđượcnhữngđiềugìcóíchlợichotamàthôi,ngoàira đều để qua một bên cả, nghĩa là không thấy gì khác hơnnhững điều ta cần thấy. Giữamột sự vật ở ngoài với cái tâmnhận thức của ta ở trong, có một khoảng xa cách nhau hoặcnhiềuhoặcít,khôngthểnàokhôngcóđược.Tathửnghiệmthếnày thì rõ:Để trênbànmộtmớđồ thườngdùngnhư:mộtcâyviếtmực,mộtcâyviếtchì,mộtchìakhóa,mộtcáilý,v.v…vàtrongmớđồđótađểchenvàomộtcáighếnhỏ(đồchơicontrẻ)màthiếumộtchân.Tabảomộtngườikhácxemxétkỹcácvậtấy.Tachohọmộtthờigianvừangóquađủcácmón.Rồibắthọtảlạicácvậthọthấy,tasẽthấyhọtảlộnxộncả.Câyviếtchìcókhía,thìcókhihọgọilàtròn.Cáilytrònhọlạicholàcókhía.Nhiềumónhọlạikểthiếu,tráilạicũngcócáithiếuhọlạithêmvô.Nếuhỏicáighếnhỏcómấychân,họsẽnóibốncái,thayvìthậtchỉcóba thôi.Họkhôngquenquansát,nhất làhọkhôngbiếtcáchquansát.Đừngtìmkiếmchixa,tathửlấytờgiấyvẽlạicáimặtđồnghồnhỏcủata,vậtmàxemngắmhàngngày,cókhi trên hai, ba chục lần hoặc hơnnữa cũngkhông chừng.Tahãyvẽlạiđi,rồisẽlấyđồnghồcủamìnhmàđọlại,bấygiờtasẽthấytrínhớcủatacónêntincậyđượcnữakhông?Lại nữa, ta cần phải để ý điều quan hệ này: “Ta chỉ có thể

thấyđượcnhữngđiềugìtabiếtthôi”.Mộtanhthợkhóa,bướcchânđầu tiênvàonhà ta,đãnhận thấy liềnnhữngbản lềcáchcánhcửatrongnhàmìnhlàthứ“bảnlềmóc”hay“bảnlềliền”mà tahằngngàymởramởvàocó trênmườinămkhôngđểýđến.Những ông thầy thuốc, quen với cách xem sắcmặt bệnhnhân,hễthấyai,làhọđãnhậnthấykẻấyđaubệnhgì,màchínhngườiấysoimặthằngngàykhôngthấybiếtgìcả.Mộtngườicóhọckhoaxemtướng,mớigặpmìnhlầnthứnhấthọnóitínhtìnhmìnhmộtcáchrõràngđếncónhiềucáimìnhkhôngngờmàđể

Page 173: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ý.Những điều gì mình không biết thì không thể thấy được.

Cũngnhưnếukhôngbiếtcáchxembệnhbằngconmắt,thìlàmgìbiếtđượcngườiđứngtrướcmặtmìnhhọcónhữngđặcsắcgìtrongconngườihọ.Mộtkhi,ngườikiagặpmộtngườiđưathưđếnnhà,đứngnóichuyện, tôiđểýđếncặpmắtngườiấynhưlõatròng,bênthìsậm,bênthìlợtlạicónhiềuđiểmthan,tôihỏi:“Anh phải đau phổi không? Phổi bên trái, phía trên sợ bị vitrùnglàmhạirồi.Anhnênđithầythuốcrọikiếng”.Anhấylấylàmlạbảo:“Tôiđãrọikiếng, thì thầythuốccũngnóinhưthế.Không rọi kiếng, làm saoông lại biết rõđượcnhư vy?’”. Tôinói:“Cógìlạ.Tôithấycặpmắtanhkhácthường,nênđểýmớithấy”.Anhấyđilạitấmkiếng,đứngnhìnmộthồi,daylạinói:“Saotôikhôngthấygìcả.Haiconmắtcũngnhưnhau”.Tôitrảlời:“Anhlàmgìthấyđượcnhữngđiềuanhkhôngbiết.Phảicóhọccáchxembệnh trongconngười,chừngấyanhmớicó thểthấyđượcnhưtôi.”Dotrênđâymàxét,tathấycóhaiđiềunênđểý:

a)Điềuthứnhất:Trướcmộtsựvật,chỗnghethấycủatakhôngbaogiờđầyđủđược.Cónhiềuđiều takhông thể thấyđược,mặcdầutacốđểhaimắtmànhìn,haitaimànghe.

b)Điềuthứhai:Sựngụytạocủatrínhớ.Thườngthườngtahaythêmvàonhữngđiềugìtakhôngnhớ,đểbùvàosựnhớcủatacho được đầy đủ. Trí não ta sợ “hư không” lắm. Hễ có chỗtrống,thìnótìmcáchbùvàobằngtrítưởngtượng.Đâylàmộttỉdụthườngxảyrahằngngày.Lắmkhitađứngtrênlầucao,nhận thấy đàng xa trong đám đông cái dạng củamột ngườiquen.Cáilốinhậnthấyđó,tựnóthậtlàphilýquá.Thậtsự,thìtrướchết, ta thấymột cáibóngđendaođộng thôi.Trí tưởng

Page 174: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

tượngtatiếpvào,thấygiốngcáchhoạtđộngcủangườimàtađãquen.Tađoánlàchínhngườiđó.Bấygiờtatìmthêmnhữngyếu tố khác để chứngminh cái ức thuyết của ta là đúng. Tacũng vẫn dùng Trí Tưởng Tượng để độ chừng quần áo vàgương mặt người đó, thành ra, toàn là những điều do TríTưởngTượngtabùvàochosựthiếusótcủacáithấycủata.

Thậtvậy,cáigì takhôngthấyđượcrõràng, thì lạidùngTrí

TưởngTượngmàbùvào.Đólàcáithóiquen,rấtnguyhiểmlàmchochứngcứ thườngbị sai ngoa.Chính là cách nhận lầm cáibóng đen làm kẻ trộm, sợi dây buộc làm con rắn. Thấy trongbóng tối sợi dây buộc, và bởi không thấy rõ, ta liền đem trítưởngtượngthayvào,chođólàconrắn.Nghĩalàngụytạomộtvậtkhôngcó,thayvàomộtđiềumàtakhôngthấyrõ.“Chứng cứ sai” không phải luôn luôn do sự thiếu trí nhớ.

Thườnglạidonơisựnhậnthứcsailầm.Chínhngayvàolúctanhậnthức,sựvậtđãbắtđầucósựthayhìnhđổidạngrồi.Ởđây,ta lại đi vào cái giới bao la của “tình cảm”. Ta thấy sự vật,thườngítkhinàoynhưnócóthật,màthườngthườnglàtheocáichiêu của ýmuốn ta ao ước nó phải xảy ra như thế nào.Dụcvọng,yêughét,ócphephái, tư lợi… làmcho tagiải thích sailầmtấtcảnhữngđiềutanghethấy.Khôngcầnphảinóira,cáikếtquảtaihạicủanhữngchuyệnhiểulầmrấtđángtiếcthườngxảyragiữangườivàngười,hoặcgiữadântộcnàyvớidântộckhácrấtnhiều,khôngaikhôngthTaihạihơnhết,lànhữngkẻđemlạinhữngchứngcứsaingoa

ấy,lạilànhữngkẻhếtsứcthànhthật.Họkhôngcóchútlòngdốitrágìcả,vìchínhhọtinthậtcáiđiềuhọthuậtlạichomìnhkialàđúngcảtrămphầntrăm.Họtinnhưthế,nênhọmớiquảquyếtnhưthế.Đómớithậtlànguyhiểm.

Page 175: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Bởivậy,đốivớinhữngđiềukẻkháctốcáo,thuậtlại,haybiênra,taphảihếtsứcthậntrọngdèdặtcholắmmớiđặng.Bấtcứlàchứngcứnào,hãyphêbìnhnórồisẽtinsau.Phảicoichừngsựdốitrácủangười,nhấtlànhữngnguyênnhânsailầmvềtâmlýmàngườithườngvôtâmsavàonhưtađãthấyởtrên.Tanênđểýđiềunày:Nhữngkẻcóchủtâmgạtgẫmmìnhthì

ít,mà những kẻ vô tâm gạtmình thì rất nhiều.Vì vậy nhữngchứngcứ thành thực (sincères) rấtdễ tinhơnnhữngchứngcứxácthực(véridiques).

Giờhãybànquaphươngphápphêbìnhsửhọc:Ởđâychỉnói

sơ lượcđể tacó thểbiếtquađại thểcủanó thôi,đểứngdụngvàonhữngviệclặtvặthàngngàychớkhôngphảidànhriêngchonhàviếtsửhaynghiêncứusửmàthôi.

a.Phêbìnhngoạibộ

1.Trướchếtnhàlàmsửhayviếtsửphảiđểýđếnsựtìmtài

liệuchođầyđủ.Tàiliệumàthiếusótthìkhôngthểnàocócơsởđểphêbìnhđược.Tìmtàiliệulàđểtìmrasựthực.Sựthựclàgì?–Lànhữngsựcóthựcxảyra.Đólàlấytheo

nghĩa hẹp và cụ thể của nó. Còn lấy theo nghĩa rộng và trừutượngcủanóthì“sựthực”cũngdùngđểchỉmộtýtưởng,mộttrạngtháicủatâmlýhaymộtýkiến.Nếu lấy theocáinghĩahẹpcủanó, thì taphảiđểýkỹđiều

này:Vớitàiliệu,chưaắttađãnắmngayđượcsựthực.Nhưtađãthấy, tài liệulànhữnghìnhảnhsai lầmcủasựthực.Nhữngchứngcứcủakẻkhácđemlạicho tađâuphải là thựcsự trămphầntrăm.Tráilại,nólànhữngphánđoánhayphỏngđoáncủa

Page 176: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

kẻkháctrongđóđãphacáchítnhiềudụcvọngưaghétrồi.Thậtvậy,nhữngđiềukẻkhácđemlạichota toànlànhữngđiềumàhọmuốnchotathấynhưhọ.Nếuhọưa,thìhọsẽthêmthắthoặcsớibớtcâuchuyện,sắpđặtcáchnàochocâuchuyệnấytrởnêndễưa.Tráilại,nếuhọghétthìhọcũnghoặcthêmhoặcbớt,sắpđặtchocâuchuyệnấytrởnêndễghét.Cũngcùngmộtviệcđánhlộn,mànhữngngười chứngkiến, người thì kể chuyện lại nhưvầy,kẻthìkểchuyệnlạinhưkia,khôngbaogiờgiốngnhau,lạicòntráingượcnhaulkhác.Bởivậy, taphảiphânbiệtcẩnthậncáinàolà“sự thực”,cái

nàolà“phánđoán”hay“phỏngđoán”vàcốnhiênlàphảidùngnhững cái trước làm tài liệu.Những cái sau, nếumuốn dùng,phảilo“tẩysạch”cái“màuchủquan”củanóđi–đểtìmlạicáithực diện của nó, nghĩa là phải phê bình nó một cách khôngthiênlệchmớiđược.[58]

2.Tìmđượctàiliệurồi,hãyphêbìnhvềlailịchcủanó.Phê

bìnhvềlailịchcủanó,thìhỏicoi:

a)Nóởđâumàđến?b)Nóxảyrahồinào?c)Vàaithuậtnólại?

Phêbìnhvềlailịchcủasửliệulàcốtđểkiểmtralạisựchính

xáccủanó,bởicórấtnhiều tài liệuhoàntoàngiả,dobọnconbuônvôliêmsỉ“giảmạo”bánchonhữngngườihiếucổ.Cũng có nhiều câu chuyện người trước ta, họ tạo ra, rồi

truyền tụng lại một cách quả quyết như chuyện có thật, nhưnhững câu chuyện Cống Quỳnh, Thị Điểm, v.v Ta phải coichừngnhững“ngụytạo”ấy.3.Talạicũngphảibiết“phụchồi”lạinguyênvănhaynguyên

Page 177: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thểcủamóntàiliệucủamìnhđangnghiêncứunữa.Cónhiềutàiliệu truy ra, thấy thật làmón tài liệu chínhxác rồi, nhưngmàtrongđócónhiềuchỗhoặcnhiềuchữ,nhiềucâuhaynhiềuđoạnvănbịkẻkhácthêmvào(sáchxưathườngbịsựthêmthắtấy,vìngườichépsáchhaythêmýriêngmìnhvào),hoặcvìkẻsaucholànóikhônghếtýnênhọ tự tiệnviết tiếp theo, thành ra“tamsaothấtbổn”–Lạinữa,cũngcókhiquyểnsáchbịấncôngsắplộnlàmchosaicảnguyênvăn.Vậymìnhphảiđểýtìmcáchđểhồiphụclạinguyênvănmớiđược.b.Phêbìnhnộibộ

Biết được lai lịch và phục hồi lại được nguyên thể hay

nguyênvăncủasửliệurồi–đómớichỉlàcôngviệcphêbìnhởngoạibộthôi.Muốnchocuộcphêbìnhđượcđầyđủ,phảiđivàonộibộcủanómớiđược.

Phê bìnhmột “sự thực” nào bất kỳ, theo cái nghĩa “rộng” và“hẹp”củanó,cầnphảiphânralàmhaigiaiđoạn:

1. Giảithíchnó;2. Tìmsựthànhthậtvàđíchxáccủanó.

1.Giảithíchtàiliệu

Trướchết,phảitìmhiểucoitácgiảmuốnnóigì?

Đây là lốiphêbình,để tìm lạicáichínhnghĩa củamộtbản

văn, từ cái toàn thể cho đến từng chi tiết của nó. Thườngthường, nếu văn chương của tác giả rõ ràng, tư tưởng trong

Page 178: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

sáng, thìcógì làkhókhăn.Nhưngsự thực thìkhôngphảigặpđượcnhưthếmãiđâu.Phảicoichừng:Nhiềukhitácgiả(thuộcvềthếhệtrước)dùngmộtthứtiếngnhưta,nhưngtráilạiđểchỉvềmộtnghĩakháchơntađanghiểuvàđangdùngbâygiờ.Đọccổvăn thườnggặpnhữngcáikhókhănnày.Bởi cónhiềunhànghiêncứuhọgánchocổnhânnhiềutưtưởngtânthờimàtựcổnhânkhôngbaogiờnghĩđến.Cókhitácgiảlạiviếttớimộtlốivăntựriêngcủahọ,nhấtlà

những nhà triết học tư tưởng.Vậy ta phải biết cho thật rõ cáiđịnhnghĩariêngcủavăntựhọ.TỉnhưđọcsáchcủaMontaignemàthiếubảntựvịvềnhữngdanhtừdùngriêngcủaôngvàởthếhệông, thìkhôngtàinàohiểunổiông.CònđọcsáchÁĐông,nhưđọcLãoTử,TrangTửmàcứhiểutheocáinghĩavăntựthờibâygiờ,thìhiểusainhiều.Chẳngnhữngvăntựkhácmàcảđếnvănphápcũngkhácnữa.

Tìmlạiđượccáinguyênnghĩacủabàivănxưa,đâudễgì!Cókhitácgiảlạidùngmộtlốivăn“hàihước”,“ẩndụ”hay

“bóngdáng”.Nếuvôtình,talạitưởngđólàlờinóithật,thìlạicàngbịsailầmbiếtmấy.SeingobosvàLangloisnói:“Cáikhuynhhướngtựnhiên,dầu

lànhữngnhàviếtsửlàmviệc theophươngphápcũngvậy,khiđọcmộtbảnvănnàolàcốttìmngaytàiliệuđểthamkhảochớkhôngchịutìmhiểucoiýtácgiảmuốnnóigìtrongđó.Cáilốilàmviệcđócó thểđượcđốivớinhữngtài liệu thuộcvề thếkỷ19,donhữngkẻcùngmộtlốitưtưởng,cùngmộtlốingônngữnhưta…Tráilại,nếugặpphảinhữnglốivănchươngtưtưởngkhôngđồngvớitanữa,hoặccáinghĩacủabàivănkhôngđượcrõràngvàkhôngthểdịnghịđượcnữathìthậtlànguyhiểm.Kẻnàođọcvănmàkhông lo tìmhiểu tácgiả,cốnhiên làđọcnó

Page 179: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

theocảmtưởngcủamình;trong(bàivăndùnglàmtàiliệu)kia,họchỉđểýđếnnhữngcâuhoặcnhữngchữnào thíchứngvớinhữngquanniệmriêngcủahọhoặchợpvớiýkiếncủahọđãcósẵntrướcđốivớisựvật,họtáchlàmthànhmộtbảnvănriêngtheo trí tưởng tượng của họ và đembản văn ấy thay vào bảnchínhvăncủatácgiả”.[Vậy,nhà làmsửphải tự lậpmộtqui luậtnày:Phải tìmhiểu

bàivăntheocáichânnghĩacủanó,trướchết,rồisausẽtựhỏi:nócóthểdùngđượcchỗnàođểlàmtàiliệucholịchsử?Nhân đó, ta có thể tóm lại trongmột câu này, cái quy luật

trọngyếunhất củaphép làmsử: “Một câu văn,nghĩanó thayđổichẳngnhữngtùytheothờiđạivàtùytheođoạnvănnóđứngmàtùytheođạiýcủatoànbàimànóchỉlàmộtphầntrongđó;tachớnênbaogiờtáchramộtcâungoàicáivănmạchcủanó,nghĩalàngoàicáibàimànóchỉlàmộtcâuhaymộtđoạntríchra;vànếu tagiải thíchnó,phải luôn luôn thể theonhữngcâuvănliênlạcchungquanhnó”.Trongmộtbàivăn, luônluôntư tưởngnàyvới tư tưởngkia

liênquanmậtthiếtvớinhau,nếuchỉ“tách”racómộtđoạn,thìtưtưởngbị“tách”rangoàicáibàivănấycókhikhôngcónghĩagìcả,hoặccónhữngnghĩatráinghịchvới tưtưởngchungcủacảtoànbàicũngkhôngchừng.Thườngnhữngnhàbútchiếnhaychặt khúc và trích một đoạn văn trong một bài, một câu văntrongmột đoạn, hoặcmột chữ trongmột câu, để thay đổi cáichínhnghĩacủanóđivàcốbắtbêndịchphảinóinhữngđiềumàkẻấykhôngbaogiờcónói…Cáithủđoạnthôbỉvàvôliêmsỉấyrấtđượcphầnđôngcôngchúngvôhọcthứchoannghênhvàtínnhiệm lắm,nhưng rốt cuộc,nóchỉ làmộtkhiếpnhượcmàthôi.Nhưng,nhàphêbìnhcũngcóthểvôtìnhsavàocáilầmấy,nếuhọkhôngchịuđểýđếnvănmạch.

Page 180: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Trong một bản nguyên văn còn không nên trích sai trích

thiếu,huốngchitríchlạinhữngđoạnvănmàkẻkhácđãtríchthìnhất định không nên. Phải đọc ngay nơi nguyên văn, nghĩa lànơinhữngsáchdotayđầutiênviếtra.Khôngnênbaogiờcăncứnơinhữngsáchdotaythứhainghiêncứuviếtlại.Nhữngcâuvăn của họ trích ra, ta khôngnên căn cứvàođódùng làm tàiliệu:Biếtđâuhọkhôngtríchthiếuhaytríchsai?Vậy,nếumuốndùngnó,tahãyxemlạingaybảnchánhvănđểkiểmtralạimớiđược.Đọc sách nghiên cứukhôngnên trọn tin nơi những câuchứngdẫncủahọ,tráilại,phảiluônluôndòlạichínhvăn.Bởivậy,nhữngnhàkhảocứukhichứngdẫncầnphảichuaxuấtxứmớiđúngphép.

Nếutachỉmuốnbiết tư tưởngcủa tácgiảmà thôi, thìcông

việctìmhiểubảnýcủahọnhưthếlàđủrồi.Nhưngđiềukhichủýlạimuốntìmcoicáiviệchọnóiđócóthậtkhông?Chonên,chỉgiảithíchnókhôngmàthôichưađủ,cầnphảiphêbìnhthêmmộtbướcnữađể tìmsự thành thựccủa tácgiảvàsựđíchxáccủatàiliệu.

2.Tìmsựthànhthựccủat”>

Page 181: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Tácgiảcóthànhthựckhông?Muốntrảlờicâuhỏinày,tahãyxétquanhữngnguyênnhântâmlýsauđâykhiếnchotácgiảnóisaivớisựthật:a)Tácgiảcóphảivìlợitưmànóidốikhông?Trongkhihọviếtrađó,quyềnlợihọbuộchọphảinóinhưthế,vìnếunóikhácđisẽcóhạichohọ.Hoặcvìđịavị,họcầnphảigiữgìnmàphảinóisaisựthựcđi…Hoặcvì lýtưởng,vì tựkiêumàhọbuộclòng bỏ qua hay thêm bớt sự thực đi để đừng chạm đến tínngưỡngvàdanhdựriêngcủahọ?

b)Tácgiảcóphảivìhoàncảnhbuộclòngphảinóikhôngđúngvớisựthậtđểmưusựanthânkhông?(nhữngnhàvănnướctaởvàocáctriềuđạixưa,đâucódámnói“toạc”sựthật,tráilạihọphảiquanhcoúpmở…Nhữngnhàvănởcácnướcđộctàicũngthế.)

c)Tácgiả cónhữngưaghét riêng,đốivớimộtngườinàohaymộtnhómngườinào?

d)Tácgiảcóphảivìmuốn“mịdân”,nghĩalàchiềutheothịdụccủaquầnchúng,hoặcvìmuốntránhsựđụngchạmhayxungđột với lòng tín ngưỡng của quần chúng mà nói sai sự thậtkhông?

e)Tácgiảcóphảivì thiênvềchủnghĩanào, thiênvềphepháichínhtrịhaytôngiáonào,thiênvềxứsởhayquêhươngmình,thiênvềgiaicấpxãhộicủamìnhđangđứng…mànóisaisựthậtkhông?

f)Hoặctácgiảvì lợidụngcủamộthộiđoànnàomà tácgiả làmột phần tửquan trọng.Vì quyền lợi chung củahội, tác giảbuộcphảilàmthinhhoặckhôngđượcnóingaysựthậtnàocó

Page 182: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

hạichohộiđoàn?g)Tác giả có phải vì tínhhiếu danhmà xướng xuất ra nhữngđiềukhôngđúngvớisựthậtkhông?

h)Tácgiảcóphảivìchuộngmĩ thuậtvănchươnghơnsự thật,muốnchocâuchuyệnđượclykìđẹpđẽ,lýthú…màthànhranóikhôngđúngvớisựthựckhông?

Phần đông con người có tính hay thuật lạimột câu chuyện

khôngphải y nhưnóđãxảy ramà là theo cái ý tưởng tượng,muốnnóphảixảyranhưthếnàomớithúvịcho,vàhọlạichịutinnhưthếhơn.Vìtheohọ,cóxảyranhưthếấy,mớicónghĩalývàthivịhơn–Phầnnhiều,những“tiếngnóilịchsử”đềutoàndotrítưởngtượngcủanhàviếtsửmàra.Họ“tiểuthuyếthóa”hay“thivịhóa”cảmọisựviệccủahọnghethấy…

3.Tìmsựđíchxáccủachứngcứ

a)Phê bình tài liệu: Chỉ tìm sự thành thực của tác giảmà

thôi,khôngđủ.Vìngườithànhthựcchưađủbảođảmrằngđiềuhọ nói là đúng với sự thật: Họ vẫn cũng bị sai lầm nhưmọingười.Vậy,tìmsựthànhthựccủatácgiảrồi,cầnphảitìmcoiđiều

của người nói có đúng với sự thật không? Tác giả có thể làngười thành thực lắm, nhưng bị ở vàomột trường hợp khôngthuậntiệnchosựquansátnênsựnghethấysaiđi.Bất kỳ là ai đều không bao giờ chịu tin những lời nói của

ngườiđiên.Cáiđólàhiểnnhiênrồi,làvìnhữngđiềuhọnóiđềudoảogiác củahọmà ranênkhông thểbằngcứvàođóđược.Nhưngnếukhôngnên tinnơiảogiáccủangườiđiên thìmình

Page 183: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

cũngphảicoichừngnhữngcáimàtriếthọcthườnggọilà“bánảogiác”tứclànhữngthànhkiếnvàảotưởng.Chúngtathườngxemsựvậtởđờitheonhưlòngsởnguyệncủatamuốnchonóphảixảyranhưthếnào,hoặctheonhưtaquenthấynóđãxảyra.Nếu trái lại,nóxảy rakhông theoýmuốncủa ta, thì ta lạicưỡng ép nó phải chiều theo ta, nghĩa là ta giải thích nó theothànhkiếncủa ta.Hoặcnếunóxảy rakhônggiốngvớinhữngđiềutaquenthấy,thìtacũngcốcưỡnggiảithíchnótheonhữngđiều ta đãquen thấy, chớkhông chịu thoát khỏi cái tâm lý eohẹpcủata,đểđộhiểuhànhvicủakẻkhác.Bởivậy,nhữngcâuchuyệncủanhữngnhàdulịchkểlạithườngkhôngbaogiờđúngvớisựthật,hoặcvìhọgặpphảitâmlýcácdântộckhônggiốngvớitâmlýhọ,nênhọkhôngthểhiểuđược.

Tácgiảsailầmvìthấysai,nghesai,hoặcnhớsai…vìquan

sátkhôngđúng,nhậnthấysựvậttheothànhkiếncủamình,vàtưởngrằngmìnhnhớtrongkhimìnhchỉcótưởngtượngmàthôi–Tùy theoviệc,nếungười thuật lạimộtcâuchuyệnmàmìnhbiếtchắcrằngngườiấyrấtsànhchuyệnđó,lẽcốnhiênmìnhcóthểtinngườiđó.Tỉnhư,nếulàmộtôngthầythuốcmàthuậtlạivềviệcbệnhhoạn,tựnhiênmìnhtinhọhơnmộtkẻ“tayngang”nóivềcâuchuyệnấy.Vìchỉcóngườichuyênvềmộtmônnàomớicóthểrànhđượcnhữngchitiếttrongmónchuyênmôncủahọ,chớkẻkhôngbiếtgìcảtrongđó,dầucómởtraotráocảđôimắtcũngkhônglàmgìthấytrongđócónhữnggìchođúngđắnđược.Bởivậy,sởdĩtácgiảthànhthựcmàlờithuậtkhôngđúngvớisựthật,làtạicâuchuyệncủahọthuậtởngoàicủahọ.Cácôngthầythuốcxembệnhcóbaogiờchịutintheonhữnglờikhaibệnhcủabệnhnhânhaycủangườinhàcủangườibệnh.Làhọbiếtnhữngngườiấycóhiểugìđượcvềbệnhchứngmàthấyrõđượcnónhưthếnào.

Page 184: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

b)Nhữngtàiliệumàtácgiảđemlạichota,nếukhôngphảilà

nhữngmóntàiliệu“sốtdẻo”chéplạiliềnsaukhiquansáthaymụckích,màlàdùngTríNhớchéplạisaumộtthờigianlâu,tấtnhiên taphảiđềphòng.Tadưbiết rằng:Trínhớcủa takhôngthểtincậyđược,vìnóbiếnđổirấtdễdàngvàmauchóng.Bởivậy,nhữngthiênbútkýtrongđótácgiảthuậtlạinhữngviệclàmlúcnhỏ…khôngthểtintrọnđược.[60]

c)Tácgiảvìphận sựcủanghềnghiệpbuộcphảibiênchép

nhữngđiềukhôngquanhệgìđếnmìnhcả.Hoặcnhưtrảlờichomộtbảnđiềutracủanhàchứctrách:hoặclàmphóngviênchonhàbáo,tácgiảchỉbiênlạinhữnglờinóicủakẻkhác,màtácgiảnghe“lóm”đóđâychớkhôngphảitựmìnhquansát.Hoặctác giả không phân biệt nhữnggiải thích củamình với nhữngthực sự. Nếu làmột anh thuộc viên thuật lại cho ta nghe câuchuyện trongmột hội nghị cơmật, thì anh ấy làmgì thuật lạiđúngvớisựthật.Chẳngquaanhấynghelómmộtvàimẩucủacâuchuyệnrồithì,mấychỗthiếusót,anhdùngtrítưởngtượngmàbổkhuyếtvàochocâuchuyệncóđầuđuôi.Đólàanhnhậnlầmsựgiảithíchcủaanhlàmthựcsự,thànhratrongcâuchuyệncủaanh,takhôngbiếtchỗnàolàthựcsự,chỗnàolàcâuchuyệntưởngtượng.Tanênđểýđiềunày:Thườngnhữngviệcxảyratrướcmắtdễ

nhậnthấyhơnlànhữngviệcxảyratrongtâmgiới.Chonên,mỗikhicóngườiquảquyếtmộtviệcthuộcvềtâmlýhaytưtưởngcủakẻkhác,taphảibiếtchođólàmột“phỏngđoán”chứkhôngphảilàmột“thựcsự”.Và,ởvàotrườnghợpnày,taphảitựhỏi:Người ấy cóđủnhữngđiềukiệncần thiết đểphỏngđoánnhưthế không? Người ấy có biết cách dùng những điều kiện cầnthiếtđóđểquyếtđoánđúngđắnkhông?

Page 185: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

d)Cóngườithuậtlạichotanghemộtviệcmàkhôngtựngười

ấy tai nghemắt thấy:Họdomộtnơikháckể lại.Tài liệu củangườiấyđemđếncho tađây làmộtmón“tài liệucủamộtkẻthứhai”hoặccủamộtkẻthứbahaythứtưthuậtlạicũngkhôngchừng.Vậy,từ“tàiliệudotayđầutiên”thuậtlạichotahômnayđã trải quabiết baonhiêu lầnngheđi nói lại thì sự sai lạc lạicàng to tát biết chừng nào.Những câu chuyện khởi đầu bằngcâu: “Xưa kia có tích rằng…” hoặc “Có kẻ nói rằng…” đềukhôngđược.Biết đâu khôngphải chuyện toàn bịa đặt.Nhữngcâuchuyệndo“thiênhạđồn”,nhưngkhôngbiếtđíchxáclàcủaai, đều là những câu chuyện không nên tin vội một cách dễdàng.Baonhiêucáchthứcởtrênđểgiúpchosửhiểuđượctâmlý

người xưa, dầu mình không nhận những tình cảm, những tínngưỡngcủahọ.“Cáicốtyếucủaócphêbìnhlàbiếtrakhỏicáingườicủamìnhđểhiểuvàcảmtheokẻkhác”.

4.Sosánhtàiliệunàyvớitàiliệukhác

Nhưtađãthấy,nhữngnguyênnhânsailầmrấtnhiều,bởivậy,

nếumộtviệcxảy ramàchỉcómộtngườichứngkiến thôi, thìchứngcứcủangườiấykhôngđángkể.Muốnbiếtsự thật,cầnphảicónhữngchứngcứcủanhiềungườiđểsosánhmớicóthểtin được.Nhưngmà, những chứng cứ ấy cần phải khác nhau.Nếungườinàychỉchéplạichuyệnngườikianói,thìkhônggọiđólàhaichứngcứ.Phảikểlàcómộtthôi.Dầucâuchuyệnnàycó được trăm ngàn người thuật lại, cũngmột thế. Tỉ như: cómườinhàinchoinmộtbảnvănnào.Đếnsaucónhàinthứ11lạichoinmộtbảnkháckhônggiốngvớimườibảntrên.Tacóthểnghĩnhưvầy:Mườinhàintrước,nhànàychéplạibảncủanhàkia,nêntuycómườibảnmàkểnhưcómột thôi.Chưarõ

Page 186: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

bảnnàolàđúngvớichínhvăn,vìbảnnàocũngcóthểsai lầmcả,trừrabảncủatựtaytácgiảchép,haylàbảndonhàinđầutiên cho ta là có thể tin đúngvới nguyên tắc thôi.Nhưng, haibảnấy,nhờcóchỗsaibiệtvớinhau,tamớicóthểdùnglàmtàiliệusosánh.Bởivậy, theo luậtchung thìnếuhaichứngcứmàgiốnghệt

vớinhau,tamớicóthểchorằngchứngcứnàychéptheochứngcứkia,vìdầulàhaingườicùngđứngtrướcmộtviệc,khithuậtlại,đạithểtuygiốngnhau,chớchitiếtbaogiờcũngcómộtđôichỗkhônggiốngnhau.Thử tưởng tượng trướcmặt tòamàhaingười chứng thuật lại câu chuyện hệt nhau, từ đầu đuôi câuchuyệntớicâucáncũngrậpnhưkhuôn,thìtaphảinghĩchohọnhưănývớinhaumàtrảmộtbàithuộclòngvậythôi.Nhânđó, tacó thểkết luậnmộtcáchdườngnhưmâu thuẫn

này:Nhữngtàiliệusosánhvớinhauđượcnhậnlàđúngnếunógiốngtươngtựnhau,hơnlànógiốngnhaunhưkhuôn.Ta còn phải coi chừng:Nhiều khi tác giả thuật lạimột câu

chuyện của kẻ khác nhưng trong khi thuật lại, họ thay đổi đi,đemhaisựquansátkhácnhauráplại,thànhmộtchứngcứcóvẻđặcbiệt,nhưngkhéoléođểýtasẽthấydễdànglàmộtchứngcứchépthoemộtbảnmàthôi.

Tuy nhiên, lắm khi ta cũng được nhiều chứng cứ “đồng

thanh” về một việc. Đó là một điều rất may mắn lạ thường.Nhưng, ở trường hợp nào ta cũng cần phải coi chừng.Vì conngười mà chùm nhum cho thật đông thường hay bị “ảo giácchung”[61]màđồngthấysaisựthật.Ảogiácấycóthểdomộtámthịcủamộtngườithấysaiđầutiênrồithì,càngđôngngườisựtruyềnnhiễmtư tưởngvàcảmgiáccàngmạnh,người tabịsai

Page 187: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

sửtheomộtámthịsailầmmàkhôngdè.Trái lại,nếunhiềungườikhôngcùngmộtphái,khôngcùng

mộtlýtưởng…lạiđồngthanhchứngnhậnmộtviệc,thìviệcđóđángtinhơnhết,vìvôlýmàthiênhạcảmộtthếhệđềuănývớinhauđểlừagạtmình.

Muốnbiếtmộtviệclàcóthậtkhông,ngườitahaylấynhững

sựhiểubiếthiệnthờiđểđốichiếu.Nếulàmộtviệcquảquyếtlàthậtnhưng lại trái vớinhữngđiềukhoahọchiện thờiđã côngnhậnthìkhôngthể tin“liều”làcóđược.Tỉnhư,cóngườiquảquyếtvớitarằnghọcóthấymộtngườisinhởthếkỷthứ14màđếnnayvẫncònsống,thìchắcchắnlàtakhôngthểtinđược,vìnókhôngđúngvới những sự ta thường thấyhằngngày.Cũngnhư chuyện xưa hay thuật lại những việc ma quỷ hoặc thầnthánhhiệnhìnhđểphárốihoặcbảohộngườidân…Nhữngcâuchuyệnấy,khôngnêntin,vìnórấttráivớinhữngluậttựnhiênthôngthườngcủakhoahọcmàtathấyhàngngày.Tuynhiên,nóithếcũngphảicoichừngđiềunày:Ởđờilắm

chuyệncóthật,nhưngrấtvôlý.Tráilại,lắmchuyệnrấthợplýlạikhôngcóthật.Khoahọcchưaphảiđãđạtđếnmụcđíchcuốicùngcủanó,nócònđangtìmkiếm,bươimócnhữngbímậtcủatạohóa.Chonên,biết đâu theoquanniệmhiện thời củakhoahọc,chuyệnấylàvôlý,nhưngvàibathếkỷsau,khoahọctiếnbộcaohơn,lạichođólàhợplý.Cáchvàitrămnămtrước,nóiđếnluồngđiệngiếtngườiởngoàingàndặm,ngườitasẽcholàvôlý.Nhưngđếnnay,chuyệnấyđâucònvôlýnữa.Lại nữa, nhà làm sử cũng như nhà phê bình, thường cho

những điều gì hạp với lý thuyết mình, hạp với điều mình ưathích, là có thể có đượcmà thôi; trái lại đều là không thể có.

Page 188: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Nghĩthếlàsai.Tómlại,phươngphápphêbìnhsửhọcđãnóitrênđâykhông

phảichỉđểdùngchoviệcnghiêncứusửmàthôi.Quanbồithẩmmuốn tìm thủphạmcũngdùngphươngphápphêbình sửhọc.Thườngnhữngsai lầmcủacônglý, làdosựthiếuócphêbìnhmàra.Trongđờisốnghằngngày,bấtkỳlàmộtcáitingìmàkẻkhácđemchota, tacầnphảiđemnóramàphêbìnhmộtcáchgắtgaomớiđược,nhất lànhữngcâuchuyện thiênhạđồnđãi,hoặcnhữngtintứclợmlặtcủabáochíđưađếnchota…

Page 189: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ChươngIVLUẬNLÝVÀSỰĐỜI

A.Luậnlývàsựđời

Luậnlýđốivớisựđờichỉcómộtgiátrịtiêucựcthôi.Nóchỉ

dùngđểngănngừasựsailầmchớkhôngthểgiúptatìmchânlý.Nónhưmộtthứđáthửvàng,rấtcầnthiếtchotađểphânbiệtsaolàphải,saolàkhôngphải…chớkhôngthểgiúpchotatưtưởnghaysángtạogìcả.Dầu tư tưởng có được liên lạc chặt chẽ cáchmấy, tổ chức

chắcchắnthếnào…cũngcóthểkhôngănthuagìđếnchânlýcả.Cónhiều lý thuyếtđồsộ,cóhệ thốngđànghoànglắm, thếmàkhôngđúngvớisựthậtchútnào.Tráilại,“cáithậtcũngcókhivôlý”.–Vôlýlàkhôngđồngvớicáihiểubiếthiệnthờicủamình.Chonên,lắmviệchếtsứcvôlýnhưngmàlàsựthậtmườimươiđấy.Trongcuộcsốnghàngngày,luậnlýthườngbịsựthậtđếnlàm

chotanvỡ.LàvìluậnlýhìnhthứcthìcăncứtrênsựTịnh,màcuộcsốnghằngngày,làmộtsự“trởnên”liênmiênkhôngngớt.Trong khi suy nghĩ, phê phánmột điều gì, cần phải để ý đếnđiềukiệncủa thờigian, tức làđiềukiện “trởnên” của sự vật.Sống,làmộtcuộcthayđổi.Khôngthayđổi,khôngcósống.CáiPhảihômnaycókhi sẽ làcáiQuấycủangàymai.Muốnhiểuđược cái “trở nên” của sự vật, phải dùng đếnmột lối luận lýkhác, làBiệnChứngLuận, sẽ dành riêngmột nơi khác. LuậntheoBiệnChứngrấtnguyhiểmchonhữngaicóócgiản lược,nêncầnphảibàygiãichotậntườngkhôngthểbànsơlượcnơiđây.Tôiđãdànhriêngnótrongmộtquyểnkhác[62].LýTríchỉdungđểkiểmtralạicáiđiềumàTrựcGiácđãtìm

Page 190: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ra, và chỉ có Trực Giác mới có thể đạt đến chân lý mà thôi.Nhưngđây lại làmột vấn đềmà tôi đã bàn rộng trongnhữngquyểnsáchkhác[63],khôngcầnlặplạinơiđây.Khimìnhmuốngiảiquyếtmộtvấnđềnào,cầnphảixemxét

kỹcáiđềcủanócóđúngvớisự thậtkhông,vìnếuvô tâmcứlầmlũichogiảiquyếtnhữngvấnđềkhôngthểgiảiquyếtđược,thìkhôngthểbaogiờgiảiquyếtđược.Chỉcónhữngvấnđềcóthể giải quyết đượcmới giải quyết đượcmà thôi. Giá trị củaluậnlýhìnhthức,tacầnphảibiếtđểnóchotrúngđịavịcủanó,vàđừngđòihỏinóquácáisởnăngcủanó.B.Ýkiếncủamọingười

Mỗingườiđốivớimỗivấnđềcủanhânsinh,đềucóýkiến

riêng,khôngaigiốngai.Nóithếkhôngphảimặcainấylo,mặcainấybiết,khôngcần

biếtđếnýkiếnkẻkháclàmgì,chỉgiữtheoýkiếnmìnhmàthôi.Không có người nào dám tự hào mình thấy được tất cả mọiphương diện của một sự vật. Mỗi người mỗi thấy được mộtphương diện hay vài ba phương diện là cùng.Những phươngdiệnấy,tuymỗingườimỗithấymộtcáchkhôngđượcthậtđúngđinữa,cũngvẫnkhôngnênxemthường.Vìkhôngnhữngýkiếntầm thường, thiên lệch chomấy cũng có ẩn trongvài phần sựthật.Tanêndùngtấtcảđểlàmtài liệuđểbiếtcáchphảncôngcủamỗingườiđốivớisựvậthơnkémýkiếnmìnhnhưthếnào.Nếucủamìnhkémhơn,thìnhờcủangườimàđượcbổtúcthêm.Bởivậy,mìnhcầnphảiđểýđếnýkiếncủamọingườicholắmmớiđược.Tỷnhưđốivớivấnđềgiáodụchiệnthờimìnhcầnnêurõý

kiếncủacácbậcthứcgiảtrongnướcnhưthếnào,đểsosánhvà

Page 191: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

bổkhuyếtýkiếncủamình.ThốngsoáiFochcótínhhayhỏiýkiếncủatênlínhngoàitrận,khôngphảiđểbắtchướctheo,màchính làđểdòxét nhân tâmvà cũng làđểphòngngừanhữngđiều thiếu sót của mình. Với một người muốn quan sát tậntượng,thìdẫuýkiếncủakẻngucũngkhôngnênbỏqua.Pasteurkhi nghiên cứu chứngbệnh trừu, đi cùng các học trò ông vàonhàquê.Ông thíchnói chuyệnvới cácbácdânquêđểxemýkiếncủamỗingườinhưthếnàođốivớichứngbệnhấy.Cáchọctròcủaông,thấyvậy,cười.Ôngnghiêmsắcmặtbảo:“Cácanhcầnphảiđểýnghehọnóichuyệnchokỹ,rồisẽquansátvàthínghiệmlại.Nhữngkinhnghiệmcủahọkhôngnênxemthường.Óckhoahọccấmtakhôngnêncómột thànhkiếngì trướckhinghiêncứumộtvấnđềnào”.

Trongkhi bàn cãimột điều gì,mình không nên bao giờ có

thiênkiếnrằngýkiếnmìnhlàphảimàcủangườitalàquấy.Nếumìnhvìchânlýmàbàncãi,thìhãybiếttìmsựthậttrongnhữnglýlẽbênnghịchđểbổkhuyếtchoýkiếncủamình.Dầuđịchthủcủamìnhcóthiênkiếnđếnbậcnào,côngkíchmìnhđếnđâu,họcũnggiúpìnhthấyđượcchỗyếucủamình,vìchỉcókẻnghịchmìnhmớithấyrõchỗyếucủamìnhthôi.Bạnthâncủamìnhvìquáthươngmình,khóthấyđượcchỗdởcủamình.Bởivậymớicócâungạnngữ:“Kẻnghịchta,làThầyta”.Bàncãivớinhau,baogiờcũngcó lợi chohaiđàng.Nếuhaibênđềucốgiữ lấyphần giải chomình, và không chịu hiểu nhau, thì bàn cãi vớinhauchỉlàmộtviệcrấtvôích,cầnphảitránhxamớiđược.Đừngbaogiờ sợnhững tư tưởngđối chọivới tư tưởngcủa

mình.Đọcsách,tôithườngưađọcnhữngsáchphảnđốinhữngtưtưởngtôi thích,ngượcvớichiềutưtưởngthườnglệcủatôi.Nhờvậy,tôinhậnnhiềuphươngdiệnbấtngờcủachânlý.

Page 192: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Cóbàncãimớicóthêmraánhsáng.Nếutacứcốchấpmãitrongýkiếncủatamàthôi,tưtưởngtakhôngbaogiờtiếnhóanữađược.Mộttưtưởngmàđượcđứngvữngvàngtrongkhicáctưtưởngđốiphươngbaovâycôngkíchnómàkhôngđánhngãnó được, đó làmột thứ tư tưởng đanh thép, ta có thể tin cậyđượcsựtồntạicủanó,tacóthểtintưởngđặng.Ngườisuynghĩđể tầm chân lý, không bao giờ nên có óc tôn giáo hay óc bèphái.Óc tôn giáo hay óc bè phái là những bộ óc tín ngưỡng,sống theonhững tư tưởngkhuônmẫu củamộtngườihaymộthọcthuyếtnàorồi.Đólànhữngtinhthầngiàcỗikhôngcònbiếnhóa gì nữa đặng, chỉ sống loay hoay trong một cái vòng lẩnquẩn.Tinhthầntrínãocủatacầnphảilầmchonóđượcrộngđường

tiếp xúc với các luồng tư tưởng bốn phương, thờimới có thểmautiếnbộđượcđếncõichíthiện.Nhưng,trongkhitiếpxúcvàbàncãivớinhữngtưtưởngkhôngđồngvớitưtưởngcủamình,đừng bao giờ tìm cách để tỏmình là bác lãmmà chỉ nên tìmcáchđểđượccôngbìnhvàđúngđắntrongtưtưởnglàcầnyếunhất.Nhàbáchọccũngcó thể tư tưởng sai lầm,nếuhọđể tưtưởng dục sai sử.Cho nên, tư tưởng đúng đắn, làmột vấn đềthuộcvềnhâncáchtrướchết.Vậy,muốn tư tưởngmà ít sai lầm, đừng bao giờ chịu làm

“độcgiảcủamột tờbáo”mà thôi.Hãyđọcnhiều tờbáokhácnhau, nhất là những tờ báo nghịch nhau, để nghe được nhiềutiếngchuông.Cóđượcnhưthếthờimớicóthểmongthấyđặngítnhiềuphươngdiệncủasựthật.Nhưng,nói thếkhôngphảibảomình tìmngoàimìnhnhững

“ýkiếnsẵn”củakẻkhácđểnghetheo.Xemýkiếnkẻkhác,làđểtìmmộtýkiếnriêngchomình.Ýkiếnấycóthểkhônghaygìhơnngười,nhưngđốivớitanócócáigiátrịtotátlắm,lànhờnó

Page 193: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

mìnhpháthiệnđượccảcáitinhhoacủacảcáingườicủamình.

C.Tinhthầnđiềuhòa

Trong những ý kiến đa dạng của con người, phải quấy lộn

xộn thậtkhómànhận thấyýkiếnnào làgầnđúngvới sự thậthơnhết.Nhưtađãthấy,sởdĩtưtưởngsaingoamộtphầnrấtlớndonơi tánhkhícủaconngười.Chỉcókẻnàocómột tánhkhíquânbình,tâmtínhhiềnhòa,cókinhnghiệm,cóhọcvấnvàbiếtđemcảtâmhồnmìnhphụngsựchânlý,thìýkiếncủangườiđómớicóthểxemlàcậnvớisựthậtđược.Thậtvậy,luânlýthìchặtchẽvàtrkhôngthíchứngkịpvớisự

thtởđời.ChỉcónhữngkẻkiêmcảTríThức,TìnhCảmvàÝChímột cách điều hòamớimon thích ứng kịp với sự vật vàhànhđộngđượctrúngtiếtthôi.TheoTâmLýhọc,tinhthầnconngườilàsựhộihọpcủaba

quannăngnày:

a)TríHuệb)TìnhCảmc)ÝChí

Nếu thiếumột trong ba quan năng này, hoặc ba quan năng

nàykhôngđượcquânbình,thìngườiấylàmcáchnàocóđượcmộtphánđoánđúngđắnmàkhôngthiên?

a)Ròngtìnhcảm

Tinh thần ta sở dĩ không thích ứng kịp với sự vật, nguyên

nhân chỉ vì không đủ tư cách hoặc không biết cách để hiểumình,hiểubiếtnhữngyếutốcủaBảnNgãmìnhcóđượcđầyđủ

Page 194: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

điềuhòakhông?Xemcáihìnhsauđâydễthấyhơn.Cáivòngtrònlàchỉvềcái

BảnNgãcủaanhỔi,trongđócóbaphần:TìnhCảm,TríHuệvàÝChí.PhầnTìnhCảmchiếmhếthaiphầnba,mộtphầnbacònlạithuộcvềTríHuệvàÝChí.

Nếungườimàcómộttinhthầnnhưthếnàythửhỏihọphải

làmcáchnàođểcóđượcmộtphánđoánđúngđắn?Ngườinày,nếucóđọcsách,thìchỉtìmtiểuthuyết,tìmnhữngthứgìcóthểthỏathíchđượcdụcvọngcủahọmớichịuxem.NếuhọthiênvềTônGiáo,thìchắcchắnhọlựanhữngtôngiáothầnbíhứahẹnvớihọsựyênvuikhoáilạcbâygiờvàsaukhichết.Hạngngườinàysợkhenchêcủadưluậnlắm.Bịchê,họănngủkhôngđược,đauđớnvôcùng.Đượckhen,họsungsướng“nởmũi”đi,họrấtcảm tình vói những ai cùng một phe đảng với họ, vì chỉ cónhữngngườicùngphepháivớihọmớikhôngbaogiờcôngkíchchêbaihọ.Họthíchtụhợpvớinhữngngườicùngđồngmộtphepháihọ,đểkhentặnglẫnnhau,đuabợlẫnnhauvàluôntiệnđểchỉtríchchâmbiếmkẻđốiphươngchohảlòngoántức.Họlàmột tín đồ haymột chiến sĩ rất nhiệt thành củamột lý tưởngnào.Tínngưỡngcủahọrấtmạnh.Họdámhisinhcảđờisốnghọđểphụngsựlýtưởnghọ.Tínngưỡnghọrấtmạnh,mạnhđếnđỗihọdámthủtiêubằngbấtkỳthủđoạnnàonhữngaicảganphảndốihoặcchỉtríchhọ.Họlànhữngngườikhôngthểbaogiờ

Page 195: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

chịuphụcthiện,chịungãlẽtrướcmộtlýluậnđanhthépcủabấtkỳai.Dùnglýluậnđểchohọthấysailầmcủahọlàmộtviệcvôích.TríHuệcủahọnếuđượcdùngđến, làđể tìmnhững lý lẽthuận với lòng ao ước của họ, để biện hộ cho những hành vimâuthuẫncủahọ.LýTrícủahọ,nếuhọcódùngđếnlàphụngsựchoTìnhCảmcủahọ.Lốiluậncủahọ,làlốiluậncủaTìnhCảmmà ta đã thấy trước đây. Đối với họ: Lý luận là nhữngphươngphápđểdụhoặckẻkhácvàtựmìnhbiệnhộchonhữnghànhđộngcủamình.[64]

b)RòngTríHuệ

ĐâylàsơđồcủangườiròngTríHuệ:phầnTríHuệlấncảhai

phầnkialàTìnhCảmvàÝChí.

Ngườimàcómộttinhthầnnhưthếnày,chỉsốngròngvớitư

tưởngcủahọ.Ngồiăn,họkhôngnghĩđếnviệcăn, chỉ lo bànnhữngsáchvở,nhữnglýthuyếtcaxabểóc…Họquêncảăn,cảngủ,cả sựkhoái lạcvật chất.Họkhôngbaogiờđọchếtđượcmộtquyển sáchnhảm,nhất là tiểu thuyết cầuvui,những sáchvănchươngphùphiếm.Ngườinàythôngtháilắm,nhưngkhôngthíchhợpvớiđời.“Ngườitrí,thìquáchỗtrung”(TrungDung).Lắmkhi,thiếucảócthựctế,họkhôngbênhvựcnổiquyềnlợivậtchấtcủahọ.

Page 196: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Trongkhinhữngphátminhsáng tạocủahọ,ngườikhác lợi

dụngmàlàmgiàuto,họvẫnsốngtrongcảnhnghèokhó.Xemngayđờisốngcácbậcthôngthái,tasẽthấyđờithựctếkémsút,nhưngđờitinhthầntưtưởngcủahọthìquásứccaoxa.Đócũnglàmấtquảquânbình.Vìquáthấyrõsựthật,nênkhihànhđộnghọquáthậntrọngmàrarụtrè…

c)RòngÝChí

HạngngườinàyphầnÝChí lấncảhaiphầnkia:Khẩuhiệu

củahọ là“Hànhđộng!”…“Tiến tới!”Đốivớihọ,nhữnghạngngườitưtưởng,nhữngkẻđacảmđatìnhlànhữnghạngngườiđáng thươnghạinhất.Theohọ,nhữngngườiđó lànhữngconbệnhcủa thầnkinh,nhữngngười thiếusựsống.Họnghĩđượcđiềugìthìhốihảthựchànhngay,khôngsođocânnhắclợihạigì cho lâu cả. Chừng nào có “đụng đầu” sẽ hay. Ấy là hạngngườivụtchạc,nôngnổi…dễbịsaikhiến.Trongkhicácbạntác của họ còn đang lo nghĩ tìm kiếm tài liệu hoặc so đo cânnhắclợihại…thìhọcùngmộtvàibạnđồngchíđãbắttayvàoviệcrồi.Cũngcókhi,côngviệcấylạithành,nhưngcũnglàviệc“cầumay”chớkhôngphảivìđãtrùnghĩkỹcàng.Việclàmhọrấtnghịchvớitưcáchkhoahọc,vàthườngđưađếnchohọlắmtaihọbấtngờ.

Trênđây, làpháchọavềbahạngngườimàquannăngthiên

lệch,cácbạnthấyrõcáicủanóđốivớithuậttưtưởngnhưthếnào?Ngườitasốngvàobuổinày,sựphâncôngtrongxãhộicàng

ngày càng thiết yếu, khó mà tránh được sự thiên lệch trongnhữngquannăngcủaconngườiđược.Xãhộicầncónhữngđầu

Page 197: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ócđểnghiềnngẫmchođếnnơiđếnchốnnhữnghuyềnbí củatạo vật cùng những kẻ có rất nhiều nghị lực hoạt động để thihànhtriệtđểcôngviệcđãtrùnghĩkia.Nhưngmộtngườithiếusựđiềuhòanhư thế, thườngdễbị sai lầm.Chúng ta, cầnphảitìmlấymộtsựquânbìnhtrongcácquannăngđểthíchứngvớisựđờimột cáchkhít khaovừavặnmàkhôngphải tiêuma cátínhcủata.

D.Tưtưởngtheomình

Phảicóđủcanđảmsuynghĩtheomình,đừngmôphỏngtheo

aicả.Gươngcácbậcvĩnhântrongtưtưởnggiớikhôngnênđểnó

làmchonảnlòngrủnchímình.Nếubiếtđểdụcvọngmộtbên,giữcholòngthậtcôngbình,khônghốihảthờitưtưởngcókhácgìcácbậcnóitrên.Tưtưởngtheokẻkhácsẽkhôngphảilàtưtưởng.Đànhrằng

taphảilotránhcácsựsailầm,nhưngđừngsợsailầm.Cónhiềukẻquáthậntrọng,thànhrarụtrèsuốtđờikhôngdámquảquyếtmột việc gì cả. Nhiều bạn trẻ khi nghe tôi bàn đến nhữngnguyênnhân sai lầm,viết thưcho tôiđể tỏ sựhoangmang longhĩ:“Tôi thấy khôngđủ sức cóđượcmột ý kiếngìởđời cả.Tránh cho được sự sai lầm thật vạn năng. Giờ phải làm saođây?”.Nhữngkẻviếtcâunày,thậtkhôngphảilàkẻtầmthường.Họ

chỉcómộtđiềulầmnày:Làquángờmình.Nhưng,nhữngngườiđó,chính lànhữngkẻsaunày tư tưởngcó thểchínhđínhhơnhết.Kẻmàtrướckhiphêphánhayquyếtđoánmộtđiềugìđãlongại đến sự sai lầm, đã nhận chân được sự khó khăn của conđường tâm lý, thời sựphánđoáncủangườiđókhông thểxem

Page 198: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thườngđược.Tráilại,nhữngkẻtựthị,cẩuthả,cáigìcũnghấptấpvộivàngkhôngnhậnthấysựkhókhăncủatưtưởng,thờisựphánđoáncủahọlàmsaokhôngsailạcđược.Ngườicótưtưởngtinhtếgiốngnhưkẻcómộttấmlòngđạo

đứctinhanh.Thậtvậy,kẻ ít lỗi lầm, thườnglàkẻhaynghiêmkhắcđốivớimình.Ngườiphánđoánđúngđắn,thườnglàkẻítdámquảquyếtvộivàng.Tuynhiên,đốivớinhữngvấnđềquantrọngmàtagặphàng

ngàyởđời, phận sựbuộc ta phải biết suynghĩ phánđoán lấymột mình, không nên mô phỏng theo ai cả, nếu mình khôngmuốnlàmmộtconvậtthahồđểaisaisửnhưthếnàocũngThận trọng trong sự phán đoán là cần thiết, mà rụt rè đến

khôngdámquyếtđoán,thờilàmộtđiềutháiquákhôngnêncó.Tư tưởng làđểquyếtđoán;khôngaichỉ tư tưởngđể tư tưởngmà thôi.Khôngdámquyếtđoánđể tránhsai lầm thờicókhácnàokhôngdámăndámthởnhằmtránhănnhằmvi trùng, thờinhằmhơiđộc.Làmthếlàtựgiếttinhthầncủamình.Códạimớicókhôn,cóbạimớicóthắng,khôngnênquálongạiđếnrụtrèkhôngdámquyếtđoángìcảtrongkhitacầnphảiquyếtđoán.Khoahọc,kĩnghệtiếnbộlạlùng,nhưngtráilại,tinhthầnta

không tiếnđượcbaonhiêucả, lại thốibộ làkhácnữa.Nhưxehơi,xeđiện,xelửa,máybay,đithếchotathétrồitahếtbiếtđibộnữa.Máymóc làmthếcho ta tấtcả, riết rồi tahếtbiết làmviệcnữa.Nhữngnghiệpđoàn,báochí,tôngiáo…tưtưởngthếchotarồi,riếttacũnghếtbiếttưtưởngnữa.Nghiệpđoànthìtưtưởngthếchothầythợ,báochíthìtưtưởngthếchođộcgiảcủanó.Nhữngđiềutacảmhaysuynghĩđềudobênngoàiđúcsẵnsàngcho ta tấtcả:Tachỉcòn làmộtcáimáy truyền thanhmàthôi.

Page 199: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Nói thế khôngphảimuốnbảo ta đừngđể ý đến ảnhhưởng

bênngoài–màchínhlàkhuyêntađừngđểảnhhưởngbênngoàisaitưtưởngmìnhnhưmộtcáimáy–ảnhhưởngbênngoàichỉđểgiúptatưtưởng,khôngphảiđểlàmchotamấttưtưởng.Bởivậy,kẻnàochỉlàmđộcgiảcủamộttờbáothôi,thìdầu

cóthànhthậtđếnđâucũngkhôngbiếttưtưởnglàgìcả.NhữngngườitheođạoCơĐốckhôngdámhoặckhôngchịuđọcsáchvởcủađạoPhật,nhữngkẻtheoduytâmkhôngchịuđọcsáchcủaphái duyvật, nhưngkẻ theoduyvật không chịuđọc sách củapháiduy tâm…đều lànhữngkẻkhôngbiết tư tưởng làgì cả.Đừngnói:đọcthìđọc,chớkhôngđểainhồisọ!Nghemộttiếngchuôngvà nghemãimột tiếng chuông ấy thôi, thì làmgì biếtđượcsựthậtởđâu,làmgìthoátkhỏisựmêhoặcvìthiênkiến.Tíchxưa:ôngTăngSâmởđấtPhi.Ởđấy,cókẻ trùngtênvớiông giết chết người.Một người hơ hãi chạy đến bảomẹ ôngTăng Sâm rằng: “con bà giết người”. Bàmẹ nói: “Chẳng khinàoconta lạigiếtngười”.Rồibàcứđiềmnhiênngồidệtcửi.Một lúc lại có người đến bảo: “Tăng Sâm giết người” Bàmẹkhôngnóigì,vẫncứđiềmnhiênngồidệtcửi.Mộtlúcnữa,lạicó người đến bảo: “Tăng Sâm giết người”. Bà mẹ sợ cuống,quăngthoi,trèoquatườngchạytrốn[65].MộtbàmẹhiểuconvàtincậynơicáilòngđạođứcnhânhậucủaconnhưbàmẹTăngSâmđây,vìnghemãicâu“TăngSâmgiếtngười”cũngcònphảitinlàcóthậtmàchạytrốn.Tấtcảcáithuậtthôimiênđềuởtrongcáithuậtlặpđilặplạimãimộtýtưởng:ngườinghecứmãimộtcâunói,rồicũngđồnghóavớiýtưởngấykhôngthểcãiđược.Hákhôngphảiđángsợsao?Đọcmãimột tờbáohaymột thứsách nào, ta sẽ bị nó “thôimiên” không sai. Trái lại, nếu đọcnhiều tờ báo khuynh hướng khác nhau hay nghịch nhau, giúpchomìnhtưtưởngrấthay,phánđoánrấtđúng.Nhờđó,mìnhsosánhcânnhắc,rấtdễthấysựthật.Mộtôngquantòa trướckhi

Page 200: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

quyếtđoánmộtcáiánnào,đềuđểtainghecảhaibêntiêncáovàbịcáoluôncảtrạngsưhaiđàng.Đểchi,đểtránhsựsailầmvì thiênkiến trongkhi phánđoán.Trướckhi nhậnmột ý kiếnnàocầnphảigiốngnóvớinhiềuýkiếnkháccùngloại.Tacũngđừngđểphátminhcủacơgiớinhưra-đi-ô,hátbóng,

truyềnhình…làmhạiđờisống tinh thần ta; trái lại,phảikhéolợidụngnóđểgiúpchotatàiliệuđểhànhđộngchocókếtquảchắcchắnhơn.Máymóc,đừngđểnó làmchủtinh thầnmình,phải biết dùng nó để giúp cho tinh thầnmình[66]. Để cho tinhthầnmìnhbịhátbóng, ra-đi-ô,báochí, cơgiớihóađi, thời làmộttaihọatrớtrêuvàđaukhổnhấtcủaloàingườihiệnthờivậy.

Tanênnhớkỹđiềunày:Cóhaicáchđitớichânlý,là

1. Bàncãivớikẻkhác,hoặcvớimình;và2. Hànhđộngđểthínghiệm.

Bàn cãi, là để cho thêm ánh sáng để thấy rõ những khuyết

điểmcủamìnhnghĩalàđểtìmchânlý.Chớlầmlộnvớisựtranhluậnđểgiànhphầnphảichomình,bàncãitheolốinhàchiếnsĩtranhđấycholýthuyếtcủamình.Bàncãilàđểthấyrõđủmọiphươngdiện củamộtviệc, vàđể tìmmộtphươnghướng,mộtnguyêntắcđểhànhđộng.Hànhđộng,làđểcoinguyêntắcđãtrùnghĩkiacóđúngvới

sựthậtkhông?Hànhđộnglàmộtthứ“đáthửvàng”đểtaphânbiệtsựhưthựccủatưtưởng.Hòahợphaicửchỉấylàsốngđấy,vìsốnglàtưtưởngvàhànhđộngmộtcáchđiềuhòa.

Page 201: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ChươngVGIÚPTƯTƯỞNG

A.Đọcsách

Như tađã thấyởchương trên, tư tưởngmìnhsởdĩđược rõ

rànghơn,lànhờsosánhvớitưtưởngkẻkhác.Nhờcótraođổiýkiếnvớinhau,màtưtưởngconngườitiếnđượcmaulẹ.Bởivậy,giúpmìnhtưtưởngkhônggìhayhơnđọcsách.Thuậtđọcsáchtứclàthuậttưtưởngđó.

Du làbậc thôngminhđếnđâu, cũngnhờđọc sáchmàkiến

vănngàymột thêmrộng.Đọcsáchcó lợichođường tư tưởngmìnhthếnào,cáiđókhỏicầnnói,aiaicũngnhậnbiết.Nhữngbậcvĩnhân trong tư tưởnggiới,phầnđôngđềunhânđọcmộtquyểnsáchnàođócủacổnhânmànghĩrađượcnhiềutưtưởnghay lạkhác.Mộtcâusách,hoặcmộtquyểnsáchđọcxong,cókhiđổicảmộtđờitưtưởngcủata.Cáiđóthườnglắm.Sáchgiúptasuynghĩ,chỉchotakhỏiphảitốncôngtìmkiếm

mộtđiềugìkhácđã tìm rađược trước ta.Đó làđỡbớtcho tamộtsựphícôngvôích.Tacầnphảisứcđểtìmthêmcáimàkẻkhácđãtìm,vànhânđólàmchonóthêmsángtỏhơn.Hoặcnócũng chỉ cho tamột điều gìmà thiên hạ đang tìm nhưng tìmchưara.Ítra,nóchỉchotabiếtvấnđềđãphátranhưthếnào,vàngườitađãgiảiquyếtnónhưthếnào,hayngườitađãtìmnótớiđâurồi.Xemtậnmắtmìnhquýhơnxembằngsách,ailạikhôngbiết

nhưthế.Nhưng,nhữngđiềutacóthểquansátđượcsaocóthểsánhkịpvớinhữngđiềusáchvởđểlại,vìnótámchotabiếtbao

Page 202: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

nhiêuthếkỷsuytìmvàkinhnghiệm,mànếutaphảitựmìnhtìmlại,cókhikhôngbiếtphảibaonhiêulàcôngphu…,mànhấtlàítraphảicótuổithọgấptrămôngBànhTổmớiđặng.

Muốnđọc sáchđểbổ íchchođường trí thứccủamình, cần

phảibiếtcáchđọcsách.Cónhiềukẻđọcsáchluônluônmàrốtcuộckhông ích lợigìchođường trí thứccủahọcả.Họkhôngbiếtcáchđọcsách.Trongtúiluônluônlàđầysáchbáo,hễvừangồixuống,bấtluậnlàởtrênxehơiđòhaytoaxeđiện,tathấyhọmởsáchbáoramàđọc.Họđọctiểuthuyết,đọctintứcvụnvặthàngngày,chođếnnhữngcộtquảngcáocũngkhôngbỏqua.Sáchở thưviện,họđọcgầnhết,nhưnghọkhônghiểuhọđọcnhữnggì,cũngkhôngrõtêntácgiảlàai.JuilesPayotnói:“Đọcsách làmộtcách lườibiếngnguyhiểmnhất,bởikẻ làmbiếngmàởkhôngnhưng,họsẽthấykhóchịuvớilươngtâm.Tráilạinếuhọcóđọcsách,họtinrằnghọcólàmviệcvànhânthếmàcáibệnhlườibiếngcủahọkhôngcònthếnàotrịđượcnữa.”[67]Lốiđọcsáchnày,chỉmộtcáchphíthờigiờmàthôi;nếutathànhthựcvớita,tasẽthấysaumộttuầnlễ,takhôngcònnhớgìnữacả.Cóhạngđộcgiả,đọcsáchđểloviệckhác.Họvẫnchămchú

đọc hàng này đến hàng kia, trong khi tư tưởng họ đi về mộtđườngkhác.Đólàmộtcốtật,takhôngnênbắtbuộc.Lạicũngcómộthạngđộcgiả,sáchgìcũngđọc,nhưnghọchỉ

đọcchặngđầu,chặnggiữa,chặngđuôi…rồixếpquyểnsáchlạitưởngrằngmìnhđãhiểutấtcảtưtưởngtrongsáchđórồi.Tôidámquảquyếtkẻđọcnhưthếkhôngthểhiểugìcảtrongquyểnsách.Nhất làmộtquyển sách thuộcvề loại sáchhọc, vì trongđó,mỗicâucókhilàmộtvấnđề,sựliênlạccủanókhôngthểbỏ quamột khúc nàomà khỏi phải hiểu sai.Không khác nào

Page 203: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

người đọc sách cầu vui hoặc để đỡ cơn phiềnmuộn. Họ đọcsáchnàymộtđoạn,sáchkiamộtđoạn,đụngđâuđọcđó.Hoặctìm những sách có hình, xem hết hình này qua hình kia, rồiđọc…đọcmãisuốtngay.Cóaihỏihọlàmgìtrongngày,họnóihọđọcsách.Tríhọnhưconbướmchậpchờnlởnvởntừđóahoanàysangđóahoakhác.Xongrồitrongđầuóchọtrốngrỗngnhưcái thùng không, không còn lưu lại một chút ấn tượng gì cả.Cũngcókhihọnhớnhưngchỉnhớnhữngvụlặtvặtkhôngđầuđuôi,khôngthànhvấnđềgìcả.Trởlênlàlốiđọcsáchkhôngbổíchgìchotríthứccả.Kẻnào

muốnlợidụngsựđọcsáchđểgiúpócsuynghĩphánđoáncủamình,đừngbaogiờđọcsáchnhưnhữngcáchđãnóitrên.Goathe lúc về già, nói với Eckermann: “Người ta đâu biết

rằngphảitốnbaonhiêuthờigiờ,baonhiêucôngkhómớihọcđượccáchđọcsách.Tôiđãbỏcôngvìnócótrên80năm,thếmàbâygiờtôichưathểtựhàolàđãđạtđượcmụcđíchấyrồivậy”.Cáinghệ thuậtgìmàkhókhănđến thế?Cáichỗ liên lạcgiữa người giữa người đọc sách và người viết sách phải làmcáchnàochosáchgiúpíchmìnhmàđừnglàmhạiđếnbảntánhmình?Phảiđọcnhữngsáchgì,vànhấtlàphảiđọcsáchnào?Đómớichỉnêuramộtvàiphươngdiệncủavấnđềđọcsách

đểrènluyệntrínãothôi,làvìcónhiềucáchđọcsách:cókẻđọcsáchđểtìmtàiliệutintức;cókẻđọcsáchđểgiảibuồn.Cũngcócáchđọcsáchđểtìmsựanủichotinhthầntrongcơnđaukhổ,hoặcđọc sáchđể tìm lấymột sứcmạnh thiêng liênggiúp tâmhồnmìnhthêmnhẫnnại,canđảmđểvượtquanhữngđaukhổcủa đời người, hoặc đọc sách để kích thích trí não… Đó lànhữngcáchđọcsáchđểđàoluyệntinhthầnlàvìphàmcáingườicủamình thay đổi được, tức là có ích cho phần tinh thần củamình.

Page 204: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Bànđếnphươngphápđọcsáchlàmộtvấnđềrấtrộngkhông

thểnóisơquamàhếtđượcý.Dướiđâythảosơmộtvài“phépđọc sách”, tuy đơn giản nhưng có thể dùng làm trụ cột cho“thuật đọc sách”mà tác giả đã tự kinh nghiệm lâu nay rất cóhiệuquả.[68]B.Phảiđọcsáchcáchnào?

Trướchếtđốivớiquyểnsách,cầnphảidànhchonómột tấm lòng thiệncảmvàđầyhivọng…

Trướckhiphêbìnhmộtquyểnsáchnào,phảiđểchútlònghi

vọngvàtincậynơiđó.Làvì,mộtkẻviếtsách,dầucódởđếnbậcnào,cũngđãlaokhổnhiềuvớitácphẩmcủahọ.Thếnàohọcũngbỏnhiềuthờigiờnghiềnngẫmsuynghĩmớiviếtra.Thậtcũngđã lao tâmkhổ tứ trongđókhôngphải ít.Nếu trước khiđọcnó,màmìnhcóácý,làtựmìnhbỏmấtmộtcơhộitốt.Biếtđâu,trongkhicùng“âmthầmđàmluận”vớiquyểnsáchấy,nókhônggợichomìnhnhiềuýnghĩhayhay.Cónhiềutácgiviếtvănkhúcmắc,rấtkhóđọc.Cólẽđólàtại

tácgiảcóýcaokỳ,nhưngmìnhcũngkhôngnênvìđómàkhôngrángcôngvớihọmộtchútđểtìmhiểuhọ.Cókhi,họsẽđềnđápvớimìnhrấthậu,cũngkhôngchừng.Cầnnhấtlàmìnhphảicóchútítthiệncảm,đểcùngthấyvàcảmvớihọ.Tráilại,nếumìnhcó nhiều thiên kiến và ác cảm đối với họ, thời chắc chắn làkhôngbaogiờhiểuhọđược.Đọcsáchnhưthế,chỉkhôngíchlợigìchomìnhcả.Lạinữa,đốivớicáiđề,củaquyểnsáchấy,mìnhcầnphảicó

hiểubiếthoặcsuynghĩtrướcchútítmớiđược.Nếulàmộtvấnđềmàxưanaymìnhchưatừnghiểubiếthaysuynghĩquachútnào,thờikhiđọcsáchấymìnhkhóthểhiểugìtrongđóchorõràng. Họ có nói quấymình cũng không hay, có nói sai mình

Page 205: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

cũngkhôngbiết,“nóitrờihaytrờinóiđấthayđất”,chớcònbiếtgìmà suy nghĩ phê phán nữa.Thấy vậy, sở dĩmình để ý đếnquyểnsáchnàolàvìđốivớivấnđềcủaquyểnsáchấycóđềcập,mìnhđãcónghĩquamàchưagiảiquyết…hoặcđãgiảiquyếtmà còn e thiếu sót. Trước hàng sách, có cả trăm ngàn quyểnsách,thếnàomìnhlạichỉđểýquyểnnàymàkhôngđểýquyểnkia?Làvìđốivớiquyểnnàymìnhđãcónghequahayđọcquamộtnơinàovềvấnđềấyrồi.Hoặcvìvấnđềấyđốivớimìnhcóchỗ hạp nhau, nên nómới quyến rũ kêu gọi đượcmình. Nếumìnhkhôngthíchtriếthọcthìkhônglàmgìđọcnổimộtquyểntriếthọcđược,dầucócốgắngmộtlúcrồicũngbỏqua.Nhữngkẻxưanaychưatừngđọcđếnsáchtriếthọc,mànaychỉđọcquatriếthọc lại thấyhammêđược, lànhờnơimìnhđãcósẵncáigốctriếthọc;ngườiấybìnhnhậlàkẻưasuynghĩ,ưaquansát,ưatìmtòiýnghĩacủacuộcđời.Nếumìnhkhôngcóchútíthồnthơ,thìnhấtđịnhgặpthơ,mìnhkhôngbaogiờthèmđểý.Đọcsách,tứclàtòmòtìmthêmtàiliệuvềmộtvấnđềmàmìnhđãsuynghĩhoặcđãhiểubiếttrước.Vậy,trướckhiđọcsách,tacầnphảiôn lạinhữngđiềugì tađãhiểubiết,hoặcđã suynghĩvềvấnđềcủaquyểnsáchấyđangđềcập.

b)Đọcsáchphảiđồnghóavớinóvàphảnứnglạin”>

Page 206: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Đọc sách, là nuôi dưỡng trí não tinh thần.Cũng như đồ ănvào bao tử mà tiêu hóa được là nhờ các chất tiêu hóa dịch;nhữngđiềuhiểubiếtmớimàmìnhđã thunhậpđượcnơi sáchvở,sởdĩbổíchđượctrínãotinhthầnmìnhlànhờmìnhsosánhđối chiếu với sự hiểu biết củamình đã có trước.Hễmình đãhiểu biết được nhiều chừng nào thì đọc sách sẽ được bổ íchchừngnấy.Mộtquyểnsáchmàmìnhthíchđọclàvìnóvớimìnhcónhiềuchỗcảmứng,liênlạcmậtthiếtvớinhau.Khi cho in quyển sách, bản tâm của nhà viết sách bao giờ

cũngmuốn cùngđộcgiả chia sẻ tư tưởngvềmộtvấnđềnào.Vậy,muốncùngtácgiảsuynghĩ,thìđộcgiảcũngphảiđểmộtphầnýkiếnmìnhvào trongđó,nghĩa lànếumuốnhưởngứngcùngtácgiảmộtcáchthânmật,độcgiảphảiđemtưtưởngcủatác giả đối chiếu với kinh nghiệm củamình. Chỉ có cách đốichiếuđó làgiúpmình tìmthấyđượcmình,nghĩa làgiúpmìnhnhậnchânđượcnhữngkhuynhhướngmầunhiệmsâuxacủacáitinh thần của mình. Trong cảnh tịch mịch êm đềm…một tưtưởng tác giả làm rung động cả tâmhồn trí não ta, làm thànhmộttiếnggọixaxămmàrõrệt,bấygiờtabènsựctỉnh,nhìnlạimớihay là tư tưởngcủa thâm tâmmìnhmàbấy lâunaymìnhkhôngdè,hoặcvìmìnhđãnghĩđếnmàkhôngtìmrađượccâunóichovỡlẽ.Cảtâmhồntabâygiờsungsướngnhưmừnggặpđượctrikỉđãlâungàycáchbiệtvậy.Tráilại,đốivớinhiềunhàviếtsách,takhôngthểhưởngứngđược,vìcáingườitinhthầnhọkhôngthểnàohòahiệpđượcvớicácngườitinhthầncủata.Tuyvậy,đốivớihọ,mìnhnêngiữtháiđộmộtngườibạnhơn

mộtkẻthù,trongkhiphêbìnhhọ.Đọcsáchmàtincảsách,hoặcđọcsáchmàbấtcứlàcâunào

cũngphảnđối…đólàhaicửchỉkhôngnêncócủamộtngườiđứngđắn.Đọcsáchmàphảnứnglạivớisáchlàcáiquyền,hơn

Page 207: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

nữa,làphậnsựcủamỗingười.Nhưngtachỉđượccócáiquyềnđó, cáiphận sựđó,khinào tađã làmhết sức tađểđứng theoquanniệmcủatácgiả.Nênnhớkỹ:phảnđốitácgiả,khôngphảilàbảotácgiảbỏquanniệmcủahọđểnhìnnhậnquanniệmcủamình,màtráilại,chỉchotácgiảbiết,đứngtrongtrườnghợpcủatácgiả,tácgiảphảinêncóquanniệmnhưthếnàođểkhỏiphảicósựmâuthuẫn,phảilẽhơnhoặchayhơnmàthôi.Nhữngkẻcótínhưaphảnđốicôngkíchchỉđểphảnđốicôngkíchmàthôithìthậtlàkhảố.Họlầmlẫnócphêbìnhvớiócphảnbác.Haitưcách đó khác nhau rất xa. Những kẻ đụng đâu phê bình đó,khôngkểgìđếnliêmsỉ, thườnglạiđượcbọnngườivôhọcưathích,vìhọtưởnglầmhạngngườiấylàhạngđạitài,bởicótàimớiphêbìnhkẻkhácmộtcáchdễdàngđược.Tôithườngthấyhọđọcsáchmộtcáchcẩuthảđếnthếnào:gặpmộtquyểnsáchtrênbàn,họlấylên,lậtcàntrangnàocũngđược,“túm”lấymộtcâunàoởđâucũngđược,rồilấyriêngnóramàđọclênvàmỉamainhạobáng.Màlàmgìkhôngchếnhạođược?Trongmộtbàicónhiềucâu,câunàyănvớicâukiamớicónghĩa.Nếulấyrờiramộtcâuthờicókhinghenóvôlývàngâyngôlàthếnào.Bảođọc riêng nó lên, và dụng ác tâm mà tha hồ giải thích nó…khônglàmtròcườichokẻkhácsaođặng!Mộtnhàphêbìnhtrứdanh nói: “Hãy đưa cho tôi một vài đoạn văn củamột ngườinào,tôisẽlàmchongườiấybịxửgiảchoxem”.[69]c) Đọc sách, cần đọc ngay chính văn; đừng tin cậy nơi sách dịch hoặcnhữngsáchnghiêncứu

NhưmuốnđọcTứThư,thờihãyđọcngaynguyênvăn.Đừng

đọcsáchdịchmàthiếuchínhvăn,hoặcnhữngsáchkhảovềnócủa một kẻ khác. Lúc nhỏ tôi đọc Trang Tử theo quyển L.Wieger và tưởngmình đã hiểuTrangTử, bấy giờmới rõ xưanaymìnhchỉhiểuTrangTửtheoWieger,tuybảndịchcủaônglàmộtbảndịchhayhơncácbảndịchcùngloạivàđượcnhiều

Page 208: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

nhàhọcgiảtánthành.NumìnhkhôngthôngchữHán,màmuốnđọcsáchcủangười

TrungHoaviết,thìhãytạmđọcvăndịch.Nhưngcầnphảihỏiýkiếncácbậcđavănquảngkiếnhơnnhữngkẻmàmìnhbiết làtinhthôngHánhọcvàchuyênmônnghiêncứuvềmônmàmìnhmuốnhọc.Tuyvậy,sựhiểubiếtcủamìnhchỉlàtạmthờithôi.Văndịchchỉđưađếnchotacómộtphươngdiệncủatưtưởngthôi.Làvìngườidịchhọchỉdịch theosựhiểubiếtcủahọmàthôi.Câunguyênvăn, ta có thểvínhưbiển rộng thênh thang,còncâuvăndịchkhôngkhácchimặtnướcaotù…Văndịch,nếudịchhaycũngchỉđemlạichotamộtphầnba

cáiývịcủanguyênvăn.Bởivậynếumuốnđọcsáchmộtcáchđúngđắn,cầnphảiđọcchínhvăn.CáchngônPhápcónói:“Đọcsáchnênđọcchínhvăn”.Đọcmộttrămquyểnsáchnghiêncứuvề Vương DươngMinh hay Lão Tử… không bằng đọc ngayVươngDươngMinhhayLãoTử.CókẻtưởngcầnkiếmnhữngsáchnghiêncứuLãoTửđểdễ thấyđại lược tư tưởngcủaLãoTử,hơnlàphảiđọcngayLãoTử,khókhănhơn.Tínhnhưthếthậtsailầm.Toànkhônghayrằng,mỗiđộcgiảđốivớiLãoTửthìchỉcóthểhiểuLãoTửtheocáitầmhiểubiếtcủamộtkẻthứhaikhác…dầukẻấytựxưnglànghiêncứutheophươngphápkháchquan.Nhưtađãthấy,gọikháchquanlàchỉvềmộttiếngnói tương quan để đối chiếu với chủ quan, chớ thật sự khôngbaogiờcókháchquanmộtcáchtuyệtđốiđược.Trongcáchsắpđặt cùng trình bày, chọn tài liệu này bỏ tài liệu kia…đủ thấyphầnchủquantrongđórấtrõràngrồivậy.Tuynhiên,sáchnghiêncứucũngrấtcần.Làkhinàomìnhđã

“uốngnướctạingu”rồi,bấygiờđọcsáchnghiêncứulàchỉđểgiúpthêmýkiếnchomìnhđốivớivấnđềnàođóthôi.Đừngbaogiờtìmmàhiểubiếtmộtngườibằnglờigiới thiệucủamộtkẻ

Page 209: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

thứ ba. Sự ưa ghét bao giờ cũng thiên lệch.Dầu có đọc sáchnghiên cứu đi nữa, mình cũng nên để nó lại một bên và tímchínhvănmàđọc.d)Lựasáchhaymàđọc

JulesPayotnói:“Nếuchotôiđượcsốnglạicuộcđờicủatôi,

tôitựthệtronglúctrẻtuổi,chỉđọcròngsáchhay,donhữngbậcvĩnhântrongtưtưởnggiớiviếtramàthôi.Tôiđãmuarấtmắccáikinhnghiệmđãquacủatôikhicònnhỏ,làmphungphísứclựccủatôirấtvôlốivìnhữngquyểnsáchvôgiátrị.Nếuanhemmuốncómột tươnglai tốtđẹpvề tinh thần,hãynghe theo tôi,đừngbaogiờđọcsáchnhảm…”[70]Vậy làmcáchnàonhìnbiếtmộtquyển sách làhay?Không

phải hay về vn chương hào nhoángmà hay về ý tưởng thâmtrầm.Mộtquyểnsáchđượcgọilàhay,khinàotađọcđiđọclạinó chừng nào, càng thấy nó sâu xa rộng rãi chừng nấy. Mộtquyểnsáchmàthángnàyđọcthấyhay,quathángsauđọcthấybớt hayhoặchết hay, làmột quyển sách tầm thường.Trái lại,quyển sách hay thì bao giờ đọc cũng thấy hay, dầu cho mộtthángnữa,hoặcba tháng,sáu thángnữađọc lạicũngthấycaothâmmanmác.Sáchđólàhayvậy.Trìnhđộmìnhlêncaochừngnào thì đọc nó, càng thấy trí não tinh thần mình rộng thêmchừngnấy,ấylàloại“sáchvôtận”.Cầnlựanhữngsáchấylàmsách“gốiđầugiường”.Sách hay không cần luôn luôn phải là “sách vô tận” mới

được.Những quyển sách khêu gợi được cho ta nhiều ý nghĩamớilạ,dầutakhôngnhậntưtưởngcủatácgiả, tacũngkhôngsaotránhkhỏibângkhuâng,hoặctrongnhấtthờiđưađếnchotanhữngvấnđềmàxưanaytachưatừngđểýđến,đềulànhữngthứsáchlàmgiàuthêmchotavềtàiliệuvàkinhnghiệm.Sách

Page 210: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ấycũngđượcxemlàsáchhạy.e)Đọcsáchcầnđọcđiđọclạinhiềulần

Đọcđiđọclạinhiềulần,chẳngphảiđểchodễnhớmàlàbởi

cónhiềuthứsáchkhóđọc:nếuchỉđọcquamộtbậnkhôngbaogiờhiểuđược.Cókhiđọcđếnlầnthứba,thứtưmớihiểuđược.Gặpphảinhữngthứsáchnhưthế,cónhiềukẻquáthậntrọng

nhưngthiếukinhnghiệm,họnhấtđịnhkhôngchịubỏquamộtchữnàocònnghingờcả.Nếuhọgặpmộtcâunàokhóhiểu,họdừnglạiđó,họcốtìmchoranghĩacủacâuđómớichịutiếntới.Vớiphươngphápđóiquảquyếthọkhôngbaogiờđọchếtđượcmười trangsáchTrangTử,hoặccủaKanthaycủaHegel.Gặptrởngạimàcứđứnglìlại,khôngchịuđitớinữa,theotôilàmộtphươngphápsailầm.Cứđitớimãi…đitớicuốicùng.Bấygiờtamới hội ý lại được, độ hiểu tác giảmuốn đi tới đâu. Thấyđượccáitổngquanniệmcủatácgiả,mìnhmớilấycáitoànthểđómàhiểu lạinhữngchi tiếtcủanó,nhâncáikết luậncủanómàmìnhrõđượcnhữngđiềuđãnói trước.Đọcbậnđầu,đànhrằngtađãđemhếttinhthầnvàođó,nhưngvẫncònnhiềulềlốicủabộsáchấy,chẳngkhácnàoxemtrướccáihọađồcủamộtđôthành trướckhimìnhđivàođóvậy.Đọc lại lần thứnhì, ta sẽngạcnhiênthấynhữngtrởngạitrướckiatiêumađilầnlần…Tưtưởngbâygiờliênlạctiếptụcnhaukhôngbịgiánđoạnnữa,làvìmìnhđãbiếtphươnghướngcủanórồi.Bởivậy,đọc lầnđầu,để tìmphươnghướng;đọc lầnsauđể

hiểunó.Đừngnóilàđọclầnthứnhì,cóloạisáchđọcđiđọclạibabốn

lầnmànghĩanóvẫnmờtốimãi.Nhưngthếnàomìnhcũngđãbiếtđạicươngvàphươnghướngcủanórồi,nhữngchỗmờtối

Page 211: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ấythủngthẳnglâungàyrồicũngcókhihiểnlộra.Tanênbiếtrằngcâuvăncủanhàđạitưtưởngthườngrấtvắntắtmàhàmsúclắm. Kinh nghiệm của ta còn ít, tư tưởng của ta còn nông…muốnhiểuhếtnghĩacủanó,phảicầnđếnthờigian.Khôngphảihọcốý làmcho tư tưởnghọmờ tối làmchi.Chỉvìhọcó rấtnhiều tư tưởngphảinóibới ra,hiềmvìhọphảidùngđếnmộtthứtiếngtầmthường,khôngthểnàobiểudiễnhếtýnghĩcủahọđặng.Chínhtađây,aiaicũngđãtừngkinhnghiệmlẽấy.Nóirahoặcviếtrađểtảnỗilòng,thậtkhônggìkhókhănbằng.Dầulàmộtnhàvănđạitàiđãlàmchủđượcngòibútcủamìnhđinữa,cái chỗ thâmsâucủa tấm lòng,họcũngkhông thể truyềnvàocâuvănchohếtđược.Lờikhôngbaogiờtậnđượcý.Đọcsáchcầnphảiđộtớicáichỗkhôngthểnóiđượcđó,thờiđọcsáchmớitinhthông.TrongthiênngụngônTrangTửnói:“Cónơmvìcá.Muốnđặngcáphảiquênnơm.Códòvìthỏ,muốnđặngthỏphảiquêndò.Cólờivìý,muốnđặngýphảiquênlời.Talàmsaogặpđặngngườibiếtquênlời,hầucùngnhaubànluận”.NgàykiaPhậtchỉtrăngbảocácđệtử:“Kialàmặttrăng,cứ

ngótheongontaytathìthấy.Nhưngnênnhớ:ngóntaytakhôngphảilàtrăng.Nhữnglờigiảngcủatavềđạocũngvậy.CácconcứnghelờigiảngmàtìmĐạo.Nhưngnênnhớ:lờigiảngcủatakhôngphảilàĐạo”.

f)Cầntìmnhữngsáchcaohơncáitầmhiểubiếtcủamìnhmàđọc

Cónhiềukẻ chỉ tìmđọcnhững sáchđồngmột trìnhđộvới

mìnhCó íchgìnhữngsáchấy,nếuhọchỉmangđếncho tacáitiếngdộicủanhữngýkiếncủata?Tácgiảkhôngcaohơnta,thìcógiúpgìchotađượcmàtacònmongđếnhọnữa.Tuylắmkhimìnhkhôngtheokịphọ,songcólúcmìnhcũng

Page 212: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

lấnhọ,chốnglạivớihọ.Saukhiđọcxongquyểnsách,mặcdầumìnhkhôngđạtđượchếttưtưởngcủatácgiả,mìnhcũngthấychỗthayđổitrongcáingườitinhthầncủamình;cáichỗtốitămkhóhiểucủahọgiúptasuynghĩnhiềuvậy.Ởđâytôimuốnnóivềnhữngquyểnsáchcaosâu,vượtquacáitầnghiểubiếtthườngcủata,chớkhôngphảimuốnchỉvềnhữngloạisáchtốitămcủanhữngkẻmuốnlậpdịcaokìmàkìthậtrấttầmthườngvànôngnổi.Cũng như làm bạn thì nên làm bạn với những kẻ cao hơn

mìnhvềtàiđức:đọcsách,tanênđọcnhữngquyểnsáchcaohơntrìnhđộtưtưởngcủamình,nhiênhậutamớimongmautiếnbộtrênconđườngtríthức.

g)Đọcsách,cầntìmlấychomìnhmộtcâuhỏitrước,nghĩalàtựđặttrướcmộtvấnđềđểtìmcoitácgiảgiảiquyếtthếnào?

Gặp những sách hay, đừng bao giờ đọc nó như đọc tiểu

thuyết, tới đâu hay tới đó… Ta nên biết rằng sách hay về tưtưởng, bao giờ trong đó cũng đề cập rất nhiều vấn đề. Vậykhôngcầnbiếttấtcảcácvấnđềtrongđólàmgì.Cứlấyriêngramộtvấnđềđểtựhỏi,vàtìmcoicáchgiảiquyếtcủatácgiảđốivớivấnđềấynhưthếnào?Cáchgiảiquyếtcủatácgiảcóhợpvớiquanniệmcủamìnhkhông?Nếukhônghợp,vậythìaicólýhơn?Đọcsáchnhưthếmớithậtlàbổích.Nếutrướckhiđcmột tácphẩmnàomà ta lạidọcđượcmột

bàiphêbìnhnó,thìhãybiếtlợidụngngaybàiphêbìnhđó,kiếmcoibàiphêbìnhđốivớiquyểnsáchấyđãnêu rađượcvấnđềnào.Lấyvấnđềấylàmcâuhỏicủamìnhđểrồi,tựmìnhđivàoquyểnấymàquansáttìmtòiphươnghướngđó.Như ta đã thấy ở mục quan sát, phàm muốn quan sát mà

Page 213: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

khôngthiếusótthìkhôngnênquansáthỗntạpmàphảiquansáttheotừnggiaiđoạn.Đọcsáchcũngvậy.Nếumuốnthấyrõràngtư tưởng của tác giả, cần phải quan sát từng vấn đềmộtmớiđược.Nếuxemxéttấtcảmộtlượtthìkhôngthấygìcả.Tỷnhư,muốnđọcLuậnNgữ,bạnhãythửđặttrướcmộtvấn

đề,hoặcmộtcâuhỏi.ĐốivớiKhổngTử,quanniệmvềgiáodụcnhư thế nào? Sao gọi là người quân tử? Người quân tử theoKhổng Tử, sống trong xã hội ngày nay có thích hợp không?KhổngTửcóphảichủtrươnglýthuyếtđạiđồngkhông?LuânlýcủaKhổngTửthuộcvềluânlýnào?HọcthuyếtcủaKhổngTửcóăgìvớilýthuyếtKinhDịchkhông?Quanniệmấycókhácvới Lão Tử không, và khác chỗ nào v.v…Bạn có thể nêu rakhôngbiếtbaonhiêucâuhỏihayvềvấnđềkháctùythích.Tìmramộtvấnđềhaymộtcâuhỏirồi,bấygiờlậtLuậnNgữ

ramàđọc,vàcứ theophươnghướngđómàđi, tasẽ thấymộtnhàphêbình:“ĐạoTrungDungbấtthiênbấtỷ,khôngxuhướngvềcựcđoan,khôngtháiquá,khôngbấtcập, tứclàchiết trungchủnghĩavậy”.Vậy,nhânđótanêulênmộtvấnđề:ĐạoTrungDung củaKhổng Tử có phải là chủ nghĩa chiết trung không?Hoặc nhânmột câu khác này củamột nhà phê bình khác chorằngthuyếtTrungDungchỉ là“cái thaiđẻrakhiếpnhược,vàcáiổchứagiantàmàthôi”…[71]Dođótasẽnêuravấnđềnày:ĐạoTrungDungcóphảicáithaiđẻrakhiếpnhược,cáiổchứagian tà không? Thuyết Trung Dung nghĩa nó có thật như thếkhông?Đólàcáchlợidụngnhữngđiềuphêbìnhcủakẻkháctạolấy

chomìnhmộtvấnđềđểdùnglàmphươnghướngtrongkhiđọcsách.Tanênnhớrằng,khôngbaogiờnênđọcsáchmàtintheonhà

Page 214: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

phê bình trước. Những ý kiến của nhà phê bình, ta nên thậntrọngkiểmtralạichothậtkỹ,coicóđủbằngcứlýlẽkhông,cócông bình chính trực không. Trong sự khen chê có thiên lệchkhông?

HoặctamuốnđọcLãoTử,tacũnglợidụngnhữngcáchthức

nhưtrên.Tathửlấycâunàycủamộtnhàphêbình:“LãoTửchủtrươngVôVi,nhưngcầnphảixóabỏnhữngvănhóa,chính tểđờiấy.Đólàchỗmâuthuẫnlợn”.[72]Vậynhânđótanêulênmộtvấnđề:“ChủnghĩaVôVicủaLãoTửcóphảibảođừnglàmgìcả không?Xóabỏ vănhóa, chính thểđương thời, có thật tráivớichủnghĩaVôVikhông?”.Cứtheophươnghướngđó,trítakhôngbịxaolãngvềnhững

chitiếtvụnvặtkhác,tahãyđingayvàosáchcủaLãoTử.TrướchếttabiênlạikĩcáiđịnhnghĩachữVôVi,tathấynó

căncứvàothuyếtTựNhiên.Đọclầntớicâu:“Khứchậm,khứxa,khứkhái”,tathấyLãoTửbảophảitrừkhửnhữngđiềugìcóhại đến tính tự nhiên của con người. Thế thì ta thấy rõ chủtrươngVôVikhôngphảilàđừnglàmgìcả,màlạicónghĩalàđừnglàmgìcóhạiđếnbảntínhcủamình,vì“khứchậm,khứxa,khứkhái” là phải phản ứng lại với những trở ngại hay nhữngđiềucóhạiđếnbảntínhconngườinhưnhữngvănhóathểchếsaivớitựnhiênkia,đểtrởvềvớitựNhư mũi để thở, đó là tự nhiên. Nếu có ai bịt mũi ta lại,

khôngchotathở,thìtaphảilàmcáchnàopháđinhữngtrởngạilàmchokhôngthởđượckiađặngcóvãnhồilạisựthởtựnhiêncủatakhixưa.TheoLãoTử,vănhóavàchếđộhiệnthờilànhữngtrởngại

vàtaihạichođờisốngtựnhiêncủaconngười.Chonên,đảphá

Page 215: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

vănhóachínhthểđólàcáiphảnứngcầnphảicóđểchomìnhtrởlạisốngtheocáiđờisốngtựnhiêncủamình.NhưthếthìquảquyếtchủnghĩaVôViđâuphảibảotađừnglàmgìcả.VàcũngkhôngphảiLãoTửđảphávănhóa, chếđộđương thời là làmmộtđiềumâuthuẫnvớichủtrươngcủamình.Cứtheomãicáichiềuấymàđi… ta sẽđi sâuvàohọc thuyết củaLãoTửmộtcách dễ dàng, như có người dìu dắt vào trong chỗmờmịt tốitămvậy.ỞđâytôikhôngcốýbiệnminhchothuyếtVôVicủaLãoTử,

vìđólàmộtvấnđềkhác.Tôimuốnchỉchođộcgiảthấysựlợiíchcủamộtcâuhỏihaymộtvấnđềđặtsẵntrước,rấtcóíchchotadễthấyđượcsựliênlạcgiữacáctưtưởngkhúcmắtcủamộtquyểnsáchhay.Nếuđọcsáchmộtcáchthụđộng,tớiđâuhaytớiđó,khôngphươnghướng,khôngchủđíchgìcả,thìkhómàhiểunhữnghọcthuyếtcaosâunhưcủaLãoTửmộtcáchrõràngtinhmậtđược.Đọc sách, tóm lại, tôi thường dùng phương pháp này: Đầu

tiên, đối với quyển sách, tôi hết sức thiện cảm để đọc nó.Cóthiện cảmmới có thể tìmhiểu được tác giả.Kế đó, tôi lấy tưcáchđốiphươngđểđọcnó.Tôitìmđủcáchđểbươimócchỗdởcủanó,phêbìnhnómộtcáchhếtsứcnghiêmkhắc.Rốtlại,tôilấytưcáchnhàtrạngsưtìmđủlýlẽđểbênhvực

nó,kỳchođượckĩmớichịuthôi.Nhưthế,bềmặttráicủanó,tôithấyrõrànghếtsức.Sựphêpháncủatôibấygiờmớicóthểnhấtđịnhđược.Tôithấyphươngphápấygiúptôirấtđắclựcđểtránhkhỏimộtphêpháncẩuthảbấtcông.

h)Đọcsáchcầnxemtrướcbảnmụclục

Page 216: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

Tựaquyển sách, chỉ cho ta trước cái tổngquanniệmvềbộsách,cònbảnmụclụcgiúp ta thấy trướcđườngđi lốivàocủatác giả. Nhờ đó ta nhận được mạch lạc của quyển sách, biếttrước cách giải quyết của tác giả như thế nào. Đọc xong bảnmụclục,màlàbảnmụclụcrõràngtinhtế,tabiếttrướcquyểnsách sẽgiúp ích tavềphươngdiệnnào…Nghiêncứumàgặpphảinhữngsáchkhôngcóbảnmụclục,thậtlàchán.Nhiềunhàviếtsáchlàmbảnmụclụcchocóchừngthôi.Thậtlàmộtđiềuhếtsứcsơsót.Sáchvởthìnhiều,nếumỗiquyểnsáchphảiđọctấtcả,vàlàmlạimộtbảnmụclụcchoriêngmìnhdùngđểthấyrõcáchcấutạocủanó…thờithậtlànhọcchongườiọcsáchhếtsức,vàsáchcủamìnhcũngkhônggiúpgìaiđượcbaonhiêu.Đólà tôi muốn nói đến những sách nghiên cứu, tư tưởng cùngnhững sách thuộc về loại sách học. Ta xem ngay những sáchnghiêncứucácnhàvănsĩÂutây,bảnmụclụccủahọthấymàham.Họchẳngnhữnglàmbảnmụclụcrấttỉmỉlạicònlạithêmbênmụclục theothứtựtừvấnđềlàkhác.Cókhihọsắptheoloại,cókhihọsắptheothứtựcủatựmẫu.Người đọc sách có sẵnmột “bản đồ” hoàn toàn, không sót

mộtchitiếtgìtrongsáchmàhọbỏquakhôngdùngđược.Đọcxongquyểnsách,bảnmục lụcấy lạigiúpcho taôn lạinhữngđạicươngtrongquyểnsách,vàbấtkỳvàobuổinào,muốncầndùngđếnnó,thờibảnmụclụcấygiúptatìmlạinhữngđiềutađãđọcqua,nhưtatìmtựđiểnvậy.Bảnmục lục giúp cho tư tưởng ta tổ chức lại đàng hoàng.

Thiếunó,saukhiđọcxongquyểnsách,tríócmìnhhoangmangkhông hệ thống gì cả. Bác sĩ Paul Chavingy trong quyểnOrganisationduTravailIntellectuelđạikháicónói:NgườiHòaKỳlàngườirấtcótrậttựvàrấttrọnggiátrịcủathờigiờlắm.Họkhôngchịuphínóđểđi tùmnhữngcáigìphải tốnnhiềucôngphumới tìm được.Một ông giáo sưHoaKỳ, ngày kia đi tìm

Page 217: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

sáchnơimộtthưviện,bấtcứquyểnnàoôngcũnglậtkiếmbảnmụclục.Nếuôngthấykhôngcóthìôngxếpnóngaylạikhôngthèmđọc,bảorằng:“Khôngmụclục,sáchvôdụng”.Cáiđócũngcóhơitháiquá,nhưngmàcũngcómộtphầnhữu

lýở trongđó.Thờibuổinày,ngàygiờđâucódưgiảnhiềuđểnghiêncứu,đọc sách…Thếmàgặpphảimộtquyển sáchnhưthế, thà không đọc còn hơn…vì sách hay thiếu gì, bỏ qua cảmộtđờimìnhđọc cũngkhônghết, phí công chỉ vìmộtquyểnsáchấy,ngườibâygiờítcóaicóđủcanđảmđọcnó,nếunólạilàmộtquyểntotướng.Thếlà,dầulàsáchhay,côngdụngnórấtítvậy.

Tóm lại, thuật đọc sách, mỗi người có một phương pháp

riêng.Bởivậy,nhữngđiềukhuyên trêndây làkiểumẫu trongngànmuônkiểumẫukhác.Cácbạnkhôngnênxemnólàtuyệtđối.Tuynhiên,vớinhữngbạnmàbấy lâunaychưa từngnghĩđếnvấnđềnàythờivớimấykhoảnnóitrêncũngvừatạmđủđểdìudắtmìnhtrongbướcđườngđầu.Cácbạnnênnhớđiềunàychokỹ:Phàmđọcsáchlàđểgiúp

mìnhsuynghĩphánđoán,giúpmìnhđi tìmcáingười thậtcủamìnhvàđểlàmchođờisốngtinhthầncủamìnhthêmsungmãnhơn.Tráilại,nếuđọcsáchđểkhỏiphảisuynghĩphánđoán,tácgiảnóichithìmìnhcũnghayrằngvậy,hễchêthìmìnhchêtheo,khen thìmìnhkhen theo…đó là tựmìnhđemxóa bỏ cái củamìnhđi,đểẩnnúptheobóngcủakẻkhác…Đọcsáchnhưthếlàtựhoại tinh thầncủamìnhvậy.Tư tưởng theokẻkhác,khôngphải là tư tưởng,mà làngườikhôngcó tư tưởngchưaphải làconngười.Vì“tôi có thểnghĩđượcmộtngười không tay, khôngchân,

Page 218: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

không đầu… Nhưng tôi không thể nghĩ được một người màkhôngcótưtưởng:ấychẳngqualàmộtcụcđáhaymộtconvậtthếthôi”.[73]C.Tịchmịch

Ngườitaphầnđôngkhôngtưtưởnggìcả:Nếuhọkhôngtư

tưởng theo quần đoàn thì họ tư tưởng theo tôn giáo, phe pháigiaicấphọ.Muốntưtưởng,nghĩalàtưtưởngtheomình,chớkhôngphải

tưtưởngtheokẻkhác,thờiphảibiếttưtưởngtrongtịchmịch.Ngoàisựđọcsáchvàlàmvăn,–vìlàmvănlàmộtcáchgiúp

tưtưởngrấtđắclựchơnđọcsáchnữa,–chỉcó“lặnglẽvàtịchmịch” làgiúpcho tư tưởngmìnhphát triểnđược tựdovà sâusắcmàthôi.Thậtvậy,khoahọcxãhội tâmlýnhậnrằng:“Chỉvìcùngở

trongmộtđoànmànhàbáchọccũngnhưngườidốtnátđềutrởnênnhữngbộóckhôngđủsứcquansátgìnữacả”.[74]Câu chuyện sau này của đại úy Hải Quân, Julien Felix đủ

chứngnhậnviệcấy:Chiếc“laBellePoule”rangoàikhơiđểtìmchiếc“leBerceau”vìmộttrậndôngtốlàmchohaibênthấtlạc.Tìnhlìnhbọncanhtàuchohaycómộtchiếctàuhư,trôiởngoàixa.Tấtcảtrêntàuđềunhìnvàocáidángđenđenấy,vàcảthảytừcácvịvõquanđếncáctênlínhthủyđềunhậnthấyrõràngđólàmộtchiếcxà landòng thoemộtchiếcbè to trênđóđầyđặcngườita.Trênchiếcxàlanấycóphátnhữngdấuhiệucầucứurõràng.QuanthủsưđôđốcDesfossésliềnliềncholịnhmộttoánquânxuốngthuyềnnhỏchạybayđếncứunhữngkẻbịnạn.Khiđến lần tới chỗ, các võ quan và thủy binh đồng thấy có dàng

Page 219: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

ngườilaonhao,giơtaykêucứu…Họlạinghetiếngồnàocủakẻ bị nạn kia nữa.Đến khi tới cái bè ấy, thôi… chỉ là nhữngcànhcâytocólábịtrócgốcbênbờkiatrôilại…Trướcmộtsựhiển nhiên như thế, cái ảo giác của mọi người liền tiêu tanngay”.Câuchuyệntrênđâychỉchota thấycáicáchgâyraảogiác

chung:Mộtmặtlàphảicổđộngngườichúýtrôngđếnmộtmốikíchđộngnào;mộtmặt,làámthịcủabọncanhtàuchohaycócáibèđôngngườitrôitrênmặtbiển…Ámthịấyliềnđượcphầnđôngđangchờđợi,nhìnnhận.BácsĩGustaveLeBontrongquyểnTâmlýQuầnchúngmà

tôivừatríchcâuchuyệntrênđây,kếtluậnquảquyếtrằng:“Chỉvìmột lẽở trongđámđôngmàconngườibịsụt lạinhiềunấctrên cái thang vănminh.Ởmộtmình, có thể người ấy làmộtngười có học thức lắm, nhưng ở chung trong một đám đông,ngườiấy sẽ trở lại làmộtngườibị thiên tính sai sử, nghĩa làkhôngkhácnàomộtngườibánkhai.Họcónhữngtínhvụtchạc,cộccằn,hung tợn luôncảnhữngnhiệthứngcấp thờinhưdâncổlỗvậy…Cánhânmàởtrongquầnđoànthìchỉnhưmộthộtcáttrongcáchộtcát:mộttrậngióthổiqualàthahồlôicuốnđihướngnàocũngđược”.Không hiểu vìmột lẽ gì, – có lẽ là bị sứcmạnh của luồng

“điện tư tưởng” của đông người lôi kéo, hoặc bịmột nguyênnhânnàokhác sai sửmà ta chưa rõđược, – sựquan sát hằngngàychỉchotathấyrằng,cánhânmàởtrongđámđông,khôngthể nào được minh mẫn tự chủ được nữa. Bộ óc phán đoándườngnhưbịđêmê,cáibảnngãhữutâmcủamìnhtiêumađâumất,khôngkhácnàongườisốngtronggiấcthôimiên.Bởivậy,nhữngnhàđộctàithườngưanhómdânsựcủahọlại

Page 220: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

trongnhữngcuộchọpkhổng lồ:Hếtcuộcnhómnàyđếncuộcnhómkia…hếtcuộcnhómkiađếncuộcnhómnọ…nghĩalàhọtránhkhôngchomỗicánhâncóthờigiờsuynghĩtrongyênlặngvàtịchmịch.Những nhà đại tư tưởng nhưThíchCa, Jesus, LãoTử… là

nhữngngườithíchsốngtronglặnglẽ…Vàtrướckhihọphátminh,sángtạođượcmộtđiềugì, luôn

luônlànhờhọđãđượcsốngtrướcmộtítlâutrongtịchmịch.

[1]Chânlýmàtôibànnơiđây,làmộtthứchânlýtươngquan,mộtthứchânlýđểhànhđộng.(N.D.C)[2]Cùngmộttácgiả,đãxuấtbản.[3]Mélinand.[4]Xemchương:Lýluậnìnhcảm(trongquyểnnày,chươngthứsáu,phầnthứnhất).[5]Plusroyalistequeleroi.[6]AndréGideparLéonPierreQuint.[7]LaMéthodeSocratique(SocrateparP.Landormy),trang76.[8]TraitédeLogique,trang382[9]Ýchíđây,làchỉlònghămhởđemcáiđiềumìnhtintưởngmàbuộckẻkháccùngnhậnvớimình.

[10]PsychologieetMétaphysiquecủaFélicienChallaye,trang536.“Jesais;Jecroissavoir;jecrois”.[11]Luậnngữ.[12]Câusố1gọilàĐạitiềnđề.Câusố2gọilàTiểutiềnđề.Câusố3gọilàKếtluận.[13]DictionnaireUniversel(Lachatre)Art.Dilemme.[14]PlaidoyerpurMilon(Cicéron).[15]Ởđây,xinbỏnhữngchứngcứchobớtsựdôngdài,dễbềnhậnthấymạch

Page 221: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

lạccủatamđoạnluận.”>

Page 222: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

[16]XemchươngTríTưởngTượngtrongquyểnÓcsángsuốt.[17]TraitéélémentairedelaScienceOcculte(Papus),trang1và5bàitựacủaAnatoleFrance.[18]Cùngmộttácgiả,đãxuấtbản.[19]StuartMill(Logiquev.35).[20]Lescasfavorables,sinombreuxqui’ilssoient,neprouventrien.[21]Luậncứ,làchứngcứchocáiluậncủamình.

[22]Evolutiondesvaleurs,C.Bouglé,trang61-62.[23]Vìđâu,người tavẫn thamdụcmãi thôi?…Đấy lại làmộtvấnđềkhác.Trên đây, là bàn về phương diện “tâm lý”.Muốn rõ phải làm sao cho conngười“tuyệtdục”,xinđọcquyển“TrangTửTinhHoa”cùngmộttácgiả,đãxuấtbản.[24]Lemoiaffectifetlemoirationel[25]Logiquedessentiments[26]NóivềTínNgưỡngtôimuốnchỉluônnhữngýkiếnlưuhành,nhữngýkiếnmàngười tanhậnsuông,nhưnhậnmột tínngưỡng tôngiáonàovậy,khôngcần biết nó có đúng lý hay không đúng lý. Tôi định chung trong chữ “tínngưỡng”thôi.[27]Cácbạnnênđọcbộ“LeVioldesfoulesparlapropagandepolitique”củaSergeTchakhotine.[28]XemcâuchuyệnDiTửHàởmụcLýLuậncủaTìnhCảmtrongquyểnnày.

[29]Xemchương“Ámthị”trongquyển“CáiDũngcủaThánhNhân”,cùngmộttácgiả,đãxuấtbản.[30]PsychologiedesFoules–g.LeBon,trang110.[31]PsychologiedesFoules.[32]Croyant.[33]PsychologieetMétaphysique,trang242-243-244.[34]Xemmục“SailầmcủaphépQuyNạp”.[35]Ởđây,tôikhôngnóiđếnlối luậntheobiệnchứng(tứclàlối luậncăncứvàosự“trởnên”củasựvật).Ngườitathườngbảo:LuậntheoLýTrícăncứvàoluậtđồngnhất…làluậnmàkhôngbiếtkểđếnsự“trnên”.Khácvớilốiluậnbiệnchứng,luậnmàluônluônđểýđếnsựtrởnên,nghĩalàcăncứtheo

Page 223: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

luậtmâuthuẫn.Mớithấythìhailốiluậnnàynghịchnhau:Hễcáinàyđúng,thìcáikiasai.Nhưngnếuđểýchokĩ,thìkhôngphảinghịchnhauchútnàocả,vìluậntheolýtrílàluậnlấyhiệntạilàmcơsở,cònluậntheobiệnchứnglàluậnmàlấysự“trởnên”làmcơsở:Mỗiphéluậncómỗiphậnsựriêng.Mộtvậtmàtanhậnlà“có”khôngthể lạinóinólà“khôngcó”hiệnbâygiờđây.Nếuđãnhậnnólàcó,lạicũngnhậnnólàkhôngcó,thìkhôngthểđặng.Vídụ:TênAcómặttạiđây.Tathấyrõràngvànhậnlà“cóthật”thờikhôngthểlạinói “tên A không có mặt tại đây” vì nói thế là mìnhmâu thuẫn vớimình.NhưngnóirằngtênAcótạiđây,đâuphảilàkhôngnhậnrằnglátnữatênAsẽkhôngcòncóchỗđónữa,vìđólàmộtviệckhác.CâuchấprằngtênAcótạiđây,đâuphảilàkhôngnhậnrằnglátnữatênAsẽkhôngcòncóchỗđónữa,vìđólàmộtviệckhác.CâuchấprằngtênAởchỗđóthờiởmãinơiđó,khôngthểnàođidâuđuợc,chừngấymớiluậnnhưthếlàlầm.CónhiềukẻlợidụngBiệnChứngLuậnđểbênhvựcnhữngđiềumâuthuẫncủamìnhnhưvừaduanịnhkẻphúhàođểcầucạnhchúthưápchếbóclột,mộtđàngthìkêugàotựdonhânđạo.Nếucóaibảođólàmâuthuẫnthìhọlạicãirằng:Họsốngtheobiện chứng, sống theo luật mâu thuẫn. Đây là họ luận theo Tình Cảm chớkhôngphảiluậntheoBiệnChứng.[36]Retourdel’URRS,–parA.Gide.[37]CổhọcTinhHoa(quyển1).[38]“Dụcgiachitội,hàhoạnvôtừ”.(Hễmuốngiatộicho,thìlogìkhôngcólờiđểbắttội).[39]Thườngtôithấymộtsốnhàvănnướcta,haytuyênbốdùngphươngphápkháchquan,nghĩalàdùngphươngphápkhoahọcđểsuynghĩhayphêbình…nhưngsựthậthọnàocótheophươngphápphápkhoahọcchútnàođâu.Làvìhọlẫnlộnsựápdụngmộtvàilýthuyếtkhoahọcmàhọưathíchđểphêbìnhvới sự dùng phương pháp khoa học để phê bình. Phương pháp khoa học làphươngpháptìmtòi,cốtyếulàgácngoàicảtìnhcảmhaythànhkiếnmộtbên,đểsuyxét,quansát.Tráilại,mộtlýthuyếtkhoahọcdầuđếnđâuđinữa,nếumìnhưa thíchnóvàápdụngnó trong sựphêpháncủamình, làkhôngcònđượcgọilàdùng“phươngphápkhoahọc”nữa.ởđâyđiềumàtatưởnglàlýluận,thậtrachỉlàmộtsựbiệnhộmàthôi.Họtoànlàdùnglốiluậncủatìnhcảm:a)Kếtluậnđặtsẵntrước.b)Nhữngbằngcứkhoahọchaylịchsửchỉđểchứngminhcáikếtluậnấy.Kếtluậnấycóthểlàmộtýkiếnvềchínhtrịmàhọđangtônthờ.[40]LogiquedesSentimént,parTh.Ribot.[41]Apprentissagedel’Artd’Écrire.–J.Pavot,page26.

Page 224: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

[42]Sénèque.[43]LãoTử,Đạođứckinh(chương81).[44]Delaméthodedanslessciences,(Méthodelittéraire)–parG.Lanson(F.Alcan).[45]Xemchươngba,phầnthứnhấttrongquyểnnày.

[46]Xem“Ócsángsuốt”,–cùngtácgiả–đãxuấtbản.[47] Dictionaire philosophique, Voltaire – art, Conséquence, édit. BeuchotXXVIII,p.181[48]XemvềcáiTaTìnhCảmvàcáiTaLýTrítrướcđây.[49]XemvềcáiTaTìnhCảmvàcáiTaLýTrítrướcđây.[50]Cácbậcthánhxưađềulànhữngbóngđãqua,chỉcó“lươngtri”làthầytathôi.=00003984751]ChươngLýluậncủaTìnhCảm.[52]LuậnTùng.PHANVĂNHÙM,trang44-45.

[53]LuậnTùng,PHANVĂNHÙM.[54]XemquyểnÓcsángsuốtcùngmộttácgiảđãxuấtbản.[55]ThuậtPhêBình,cùngmộttácgiả.[56]Lapenséevraiestcellequiasubil’épreuvedudouteetenadéfinitivementtriomphé (Goblot – L’Espirit Scientifique, trang 127 trong quyểnMorale etScience).[57] A. Lalande (La Méthode historique), Lectures sur la philosophie desSciencep.229.[58]Ứngdụngphươngphápnày,khônggìhaybằngđemnăm,bảytờbáokhácvớinhaunhưngcùngthuậtlạimộtviệc…Tahãysosánhlạinhữngđiềucácbáoấythuậtlại,phântíchratừngbộphậnnhưsauđây:

a)Nhữngchỗđồng,thuộcvề“sựthực”.

b)Nhữngcáchthuậtlạikhácnhau,vìdụcvọngbiếnđổithểcách;

c)Nhữngphỏngđoán rặt ròng làphỏngđoán thôi, chớkhôngdínhdấpgìđếnsựthựccả.

Bên nướcAnh, trong những trường cao đẳng bình dân, có

Page 225: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

những lớphọcgọi là“lớphọcbáochí”.Ởđónhàdiễn thuyết(tức thầy dạy học) mỗi tuần gom lại hết tất cả báo chí trongnước,nghiêncứuvàđemradiễngiảichohọcsinhthấy,nhữngchỗ nào đồng về sự thực, phân tích những chỗ khác nhau vềcáchgiảithíchnhữngtintứccủacácbáovàtìmcắtnghĩacáilýdo của những sự sai biệt ấy. Thật rất bổ ích cho óc phê bìnhkhông biết chừng nào. (Xem quyển L’Education des classesmoyennes et dirigeantes en Anglelerre của Max Leclere,ArmandColin,trang229).[59]IntroductionauxÉtudesHistoriques,LangloisetSeingobosp.199-120.[60]Chưakểđếncáilòngtựđắc,thiênvịcủatácgiả,thườnghay“checáidở,đỡcáihay”củamình.[61]XemchươngthứV,phầnthứnhất.[62]Xemquyển“Biệnchứngluận”cùngmộttácgiả.[63]ToànchânvàThanhdạvănchung.[64] La logique?C’est ce quime sert pour convaincre les autres et pourmejustifieràmespropresyeux.–LesEtapesdelaLogique,M.Boll(page13).[65]CổHọcTinhHoa,quyểnI,trang20.[66]Đọcbài“VănMinhCơGiới” trongbáoTiến số8vàquyển“CáiDũngcủaThánhNhân”–cùngmộttácgiả.

[67]Travailintellectueletlavolonté.J.Payot,page192.[68]Vềvấnđềrấtquanhệnày,tôiđãdànhchonótrongmộtquyểnkhácrạchròikhúcchiếthơn:quyển“ThuậtĐọcSách””>

Page 226: Thuật Tư Tưởng · 2015-08-30 · Dùng chữ có nhiều nghĩa khác nhau trong một câu luận 2. ... nhiều vướng bận về thời gian, thủ tục ... suy nghĩ

[69]TechniquedelaCritique,G.Rudler,page19:“Donnez–moiduexlingesd’unhomme,etjemechargedeletairependre”.[70]EducationdelaVolonté.[71]Khổnggiáophêbìnhtiểuluận,ĐÀODUYANH,trang127.[72]LãoTử,NGÔTẤTTỐ,trang119.[73]Pensées,Pascal–Page163,Brunschvig.[74]PsychologiedelaFoule,G.Lebon.


Recommended