Uloga ideologije u novijoj arhitekturi i njena shvatanja u istoriografiji

Uvod

Uprkos upadljivoj masovnosti i rastućem uticaju istoriografskih tumačenja na domen zaštite kulturnih spomenika, u dosadašnjim radovima nije posvećivana jednaka pažnja svim fundamentalnim komponentama istraženog graditeljskog fonda. To se naročito odnosi na manje vidljive, egzaktno teže proverljive ideološke premise novijeg arhitektonskog stvaralaštva, o čijoj ulozi, zbog šturosti ili potpunog odsustva izvornih podataka, nije lako izneti utemeljen sud. Otud su i tumačenja koja se u istoriografiji o njima iznose najčešće nepotpuna i kontroverzna. Ovim prilogom želimo da podstaknemo raspravu o ulozi ideologije u novijem graditeljstvu i ukažemo na teškoće sa kojima se tumači suočavaju u njenom razmatranju.

Ideološko u arhitekturi – aktuelna tema istoriografskih tumačenja

Prvenstveno zainteresovani za morfologiju i strukturalnost graditeljskih dela, proistekle iz empirijski proverljivih procesa projektovanja, istoričari arhitekture su donedavno manje pažnje poklanjali idejnim, etičkim i psihološkim osnovama kolektivnih smerova i individualnih težnji u istoriji neimarstva. Uopštene ocene o socijalnoj kauzalnosti istraženih kompozicija, retko su potkrepljivali podrobnim analizama njihovih prikazivačko-jezičkih svojstava. Povremena tumačenja ideoloških i političkih značenja ostvarenog graditeljskog fonda preduzimali su nevoljno, zazirući od proizvoljnih ekskursa izvan matičnog polja u oblast društvene istoriografije i sociologije. Međutim, u poslednjoj deceniji dvadesetog veka, pod uticajem postmodernističkih teorija u kulturi, taj stav je donekle revidiran, zbog čega je u radu istoriografa došlo do metodološkog zaokreta. U početku osporavan,i semiološki pristup u tumačenju istorije graditeljstva vremenom je postao poželjan. Inicirana u strukturalizmu, razmatranja arhitekture kao teksta kulture naročito su se razgranala u poststrukturalističkim ikonografskim, hermeneutičkim, diskurzivnim i dekonstruktivističkim analizama.ii Iako još uvek nije egzaktno dokazano da arhitektura u svom prikazivačkom segmentu nedvosmisleno predstavlja poredak konvencionalno prepoznatljivih znakova i simbola, niti da poput svojevrsnog teksta (ili govora) publici saopštava najrazličitije poruke, njenim apriorističkim proglašenjem za diskurs sa različitim konotacijama podstaknuta su masovna ,,prepoznavanja'' i ,,merenja'' vanumetničkih ideoloških sadržaja na objektima i projektima.

U kontekstu izmenjenih merila, ranije nepopularna zahvatanja u srodne kulturnoistorijske i društvene nauke (smatrana neprimerenim i površnim), sada su postala uobičajena. Ni činjenica da za takve poduhvate nedostaje kompetentnost, verifikovana dodatnim stručnim i naučnim zvanjima, nije zaustavila, a ni pokolebala zastupnike instantne multidisciplinarnosti. Zbog sve izraženijeg relativizma i subjektivizma, u postistorijskom dobu ,,praznine'', istoriografija gubi kolektivni identitet i postaje skup izdvojenih,

udaljenih metodoloških sistema. Umesto da međusobnim dopunjavanjem i korigovanjem efikasno obogaćuju korpus naučnih saznanja, istoriografi sve ređe sarađuju i prenebregavaju plodove kontinuirane stručne komunikacije. Na naučnim skupovima, otud, sve češće dolazi do oštrih neslaganja povodom najsitnijih razlika, proisteklih iz neinformisanosti ili predrasuda o radu ,,drugih'', a ponekad i iz dogmatskih težnji za dominacijom usko vlastitog mišljenja. Štetni narcizam postmoderne provijencije pospešio je inflaciju zatvorenih, krhko utemeljenih i neplodnih istoriografskih platformi, lišenih dublje veze sa prethodnim i aktuelnim pristupima, kao i mogućnosti za buduću nadgradnju. Sve izraženije insistiranje na subjektivnom viđenju istorijske problematike, podstaknuto je i upadljivom krizom kriterijuma usled izgubljenog duhovno-kritičkog centra savremene civilizacije, agresivne medijske manipulacije i tabloidizacije stvarnosti, erozije morala u politici, ekonomiji, školstvu i kulturi. Negativni efekti prelaznog razdoblja postistorijske ,,praznine'', lišenog čvrstih polazišta i jasne perspektive, do pojave neke nove filozofsko-kulturne makroparadigme dugo će opterećivati umetnički i naučni rad.

Ustaljenoj metodologiji istoriografskog identifikovanja, klasifikovanja, opisivanja i vrednovanja arhitektonskih dela na osnovu njihovog stilskog karaktera (nepravedno diskvalifikovanoj kao formalističko-pozitivističkoj), pridodati su postistorijski, u većini metateorijski pristupi prema kojima se građa selektivno osvetljava shodno njenoj pogodnosti za dokazivanje najrazličitijih apriorističkih teza unutar ,,otvorenog'' interpretativnog diskursa. U sklopu tih difuznih nastojanja, razvio se specifični istorizam, u kome preovlađuju metodološka načela ,,nove'' istorijske nauke i koja se nekritički prenose na druge oblasti istraživanja materijalne kulture. Naglo i neizvorno, u ostalim kulturno-istorijskim naukama (uključujući i istoriju arhitekture), raste interesovanje za povesnu sudbinu ,,malog'' čoveka, za različite metode izmišljanja tradicije i demonstriranja ideologije, za modalitete personalne i kolektivne privatnosti, prosuđivanje uloge žena i marginalnih grupa u istoriji i sl. Delom iz opravdanog zanimanja za zapostavljene teme, a delom iz potrebe da se bude ,,aktuelan'', u nauci preovlađuju radovi upravo o tim pitanjima.

Suštinski revizionistički i isključivi, samo prividno ,,demokratični'', eklektički postistorijski diskursi su uprkos nespornih metodoloških iskoraka, plasiranjem površno obrazloženih hipoteza, davanjem literarno ili polu-senzacionalistički uobličenih naslova radova (i njihovih poglavlja), razvijanjem predugih narativa, prevagom anegdotsko-digresivnih nad raspravno-funkcionalnim slojevima, unošenjem arhaizama i elemenata retorike svog vremena (kao što je na primer simulakrum), znatno oslabili terminološku disciplinu i konstruktivnu čvrstinu istoriografskih izlaganja. Taj novi, postistorijski diskurs, koji logički i hermeneutički komunicira sa ukupnim znanjem, doveo je i do preteranog, neselektivnog porasta multidisciplinarnosti, pri čemu nije precizno ustanovio granice prožimanja terminologije, analitike i kriteriologije zahvaćenih polja.

U postistorijskoj istoriografiji je naročito poraslo interesovanje za ideološkim premisama umetničkog stvaralaštva, što se odrazilo i na tumačenja arhitekture. Preuzimanjem novijih metodoloških iskustava društvene istorije, sociologije i politikologije, deo tumača u arhitektonskoj istoriografiji podstiče selektivnu multidisciplinarnost (prihvatljiviju od

totalne i neselektivne), zbog čega su i njihovi radovi sadržinski prepoznatljivi. Uprkos tim emancipatorskim nastojanjima, koja mogu biti veoma plodna, njihov ugao posmatranja neminovno ostaje ograničen, naročito u prosuđivanju razdoblja u kojima javna arhitektura nije bila predmet izrazite političke instrumentalizacije, ili u slučajevima kada gradnju privatnih objekata nisu presudno pokretali ideološki interesi. Otud ni interpretacije koje iznose nisu uvek utemeljene, pogotovo one koje u arhitekturi od kraja osamnaestog do kraja dvadesetog veka isključivo prepoznaju odraze društvenih previranja i deterministički je svode na sredstvo emitovanja političkih poruka, oblik sofisticiranog izmišljanja tradicije, okvir efemernih spektakla, dokaz vladarske megalomanije, izraz konkurentskog razmetanja imućnih slojeva i pragmatične servilnosti arhitekata. Drugim rečima, svako tumačenje koje mehanički insistira na ideološko-političkoj i klasnoj dimenziji arhitekture kao presudnoj, ili iz postistorijskog revizionizma njene ostale segmente tretira kao periferne, neminovno podstiče istoriografski partikularizam.

Umesto potpunije analize estetičkih svojstava i istorijske modelistikeiii istraženijih arhitektonskih kompozicija, ili uspostavljanja preciznih datovanja, autorskih atribucija i stilskih klasifikacija nedovoljno poznatih dela, ideološko-politička značenja izgrađenog fonda postaju primarna tema za stručnjake iz različitih oblasti. Sarađujući organizovano ili delujući samostalno, oni stvaraju multidisciplinarni korpus objedinjene istoriografije društvenog razvitka u kojoj su specijalistička usmerenja pojedinačnih disciplina podređena opštim ciljevima.iv Glavni nedostatak tog obuhvatnog, u osnovi ideološkog stremljenja, ogleda se u ograničenom izboru tema prilagodljivih hermeneutici svih sabranih disciplina i krhkoj, često nepostojećoj vezi između stvarne istorijske prirode predmeta istraživanja i postavljenih naučnih ciljeva. Ni mehaničko usaglašavanje metodologije različitih nauka ne donosi uvek očekivane rezultate, već pre podstiče iskonstruisano ukrupnjavanje tema i pragmatično određivanje prioriteta po principu ,,pogodnosti'' i ,,prilagodljivosti''. Paradoksalnu jednostranost zaključivanja (uprkos svog multidisciplinarnog napora) prati i štetno utapanje specijalističkih oblasti u širi korpus ,,totalne'' nauke, čime se gubi se njihov dugo profilisan identitet, relativizuju polazišta i dosegnuti rezultati. Na drugoj strani, iz minimalističkih pobuda opstaju preuska, formalističko-deskriptivna tumačenja arhitektonskih fenomena, lišena elementarnih osvrta na na njihove društvene i ideološke osnove.

Samo u pomanjkanju dubljih saznajnih mehanizama i spremnosti na sveobuhvatno sagledavanje predmetne građe, prilagođeno njenom slojevitom istorijskom karakteru, istoriografi pribegavaju isticanju parcijalnih aspekata arhitektonskog stvaralaštva, među kojima i ideološke komponente. Ponekad to čine iz nekritičkog uverenja da su ostali generativni elementi arhitektonskih dela podrobno istraženi i adekvatno rastumačeni (što nikada ne može biti ostvareno u potpunosti). Takva redukcionistička, u suštini neizvorna eklektička metodologija, koja po inerciji stiče sve veći broj poklonika, zanemaruje mnogostrukost fenomenoloških slojeva arhitekture, koji celishodno raspoređeni objedinjuju njene funkcionalne, strukturalne, morfološke i simboličke komponente. To ne znači da ideološko-političke osnove građenja ne zaslužuju pažnju, već da bi ih trebalo tumačiti odgovornije i preciznije, saglasno činjenicama koje proističu iz istorijskih izvora. Umesto toga, na zdanjima se često proizvoljno ,,pronalaze'' političke poruke i

tamo gde ih nema, ili ih ima u neznatnom i nezgrapnom obliku. Mnogo utemeljenijim čine se studije koje u semiotici arhitektonskih dela otkrivaju elemente izražavanja različitih tradicionalnih i modernizacijskih kulturnih identiteta.v Otud ovim prilogom želimo da revidiramo ustaljeno, široko rasprostranjeno poimanje ideološkog stremljenja arhitekata kao isključivo političkog, aktualizujući zapostavljene umetničke, kulturološke i ekonomske segmente njihovih ideologija.

Za razliku od većine arhitekata, ideološki usmerene političke ambicije imali su prvenstveno naručioci njihovih projekata. To ne znači da su graditelji koji su ih materijalizovali po pravilu zastupali ista ideološka stanovišta. Otud bi pri analizi opusa arhitekata trebalo pažljivo razdvojiti ideološku od estetske ravni njihovog rada, utvrđivanjem načina na kojima su unutar svog dela komunicirali sa idejama naručilaca, odnosno u kojoj meri su estetske sadržaje supstituisali ili dopunjavali ideološkim. Programski predodređene ideje mogli su uzdići do sublimnog i simboličnog nivoa, učiniti ih svevremenski aktuelnim, kao što su mogli da ih marginalizuju ili parcijalno istaknu, dajući prednost istraživanju forme i duha mesta. Sa druge strane, znatan broj javnih objekata izgrađen u državnoj režiji tokom poslednja dva veka nema izrazita ideološko-politička obeležja, zbog čega se može zaključiti da novija arhitektura ne prezentuje u celini elemente vladajućih ideologija, političkih doktrina i praksi. Glorifikovanju određenih ideologija, kao i pejorativnom prikazivanju poraženih i neprijateljskih, od arhitekata su bili više skloni skulptori i slikari pri dekorisanju fasada i enterijera zgrada, o čemu nas informiše istoriografija tih likovnih disciplina.

Pojam i uloga ideologije u arhitekturi

Uz teoriju, ideologija je ključni oblik intelektualne nadgradnje prakse u politici, ekonomiji, kulturi, umetnosti i nauci.vi Shodno različitim dimenzijama svoje široke zastupljenosti, ona u svakoj oblasti ima specifično značenje, dok je njena uloga u arhitekturi srodna onoj u ostalim umetnostima.vii Pridajući ideologiji fundamentalan značaj, L.Altiser je svaku umetničku praksu smatrao mogućom samo preko nje i unutar nje, napominjući da se ideologija ostvaruje ,,preko subjekta i za subjekte''.viii

Kao istorijski legitimna, često sukobljena misaona polazišta, simultane ideologije predstavljaju uticajan faktor u otvorenim kulturnim sredinama, boreći se argumentima za ostvarenje i prevlast.ix U zatvorenim i represivnim političkim sistemima, umesto ideološkog pluralizma vlada monizam koji se često, ali ne i uvek, očitava u arhitekturi javnih državnih objekata.

Ideologije obuhvataju širok spektar ideja, programskih stavova i ciljeva kojima arhitekta stremi tokom svog umetničkog rada. Shvaćena kao oblik praktične graditeljske filozofije, primenjiva konceptualna shema,x ideologija predstavlja principijelnu podlogu za ukupno stručno i društveno delovanje. Ideologijom socijalne grupe arhitektonski pokreti i pojedinci svoje shvatanje istorijskih procesa, mišljenja i vrednosti nastoje prikazati prihvatljivim sa stanovišta društvenih konvencija, a vlastite stvaralačke metode

putokaznim. Neretko oblikuju posebnu sliku sveta i zastupaju ideje koje se razlikuju od stavova drugih kolegijalnih i socijalnih krugova. Teže menjanju stanja u struci i društvu, preusmeravanju istorijskih tokova u njima željenom pravcu. Pri tome mogu biti vođeni ličnim ambicijama, emancipatorskim prosvetiteljskim idealima, kao i vanumetničkim, slobodno izabranim ili nametnutim političkim interesima. Indikativno je da pri sučeljavanju suprotstavljenih stavova ideolozi vlastita opredeljenja nikada ne smatraju problematičnim, već nedoslednost, nedorečenost i utopizam uvek pronalaze u tuđim ideologijama.

S obzirom na činjenicu da se proces projektovanja suštinski razlikuje od sastavljanja ideoloških proklamacija (iznetim u traktatima, pamfletima, političkim programima i različitim javnim istupima), njegov krajnji rezultat, ma koliko bio kontrolisan od strane vanumetničkih faktora (naručilaca, dežurnih ideologa, cenzora, službi državne bezbednosti), svojim nezavisnim ontološkim statusom i formalno-strukturalnom jedinstvenošću suštinski se opire svođenju na predmet apsolutne političke instrumentalizacije. Drugim rečima, svaki objekat u sadržinsko-formalnom i simboličkom smislu predstavlja mnogo više od ideološki podobnog i politički probitačnog ostvarenja kojem je naručilac težio, a u pojedinim slučajevima njegova likovna retorika pre pokazuje nedostatke investitorove političke doktrine, nego što je populariše kao uzornu i opšteprihvatljivu.

Ideologija se u vokaciji arhitekata izražava u različitim vidovima. Može imati informativno-deskriptivnu (kvalifikovanje sopstvene i tuđih ideologija), programsko-manifestalnu (obrazložena projektivna platforma), apologetsko-kritičku (radikalnu) i poslovno-profitabilnu (pragmatičnu) funkciju u njihovoj karijeri. Primarno se ispoljava kao splet idejnih polazišta kojima arhitekta podupire koncepcije određenog stila, manje ili više se prilagođavajući programskim opredeljenjima naručilaca zgrada i vodećim ideologijama u društvu. U demokratski razvijenijim sredinama i putem arhitekture se razvija plodni ,,dijalog'' ideologija, koji njihov kulturni život čini bogatijim i dinamičnijim.

Definisanje metoda sa kojim će se ciljevi ostvariti, a zacrtane vrednosti dosegnuti, prioritetno je u formulisanju svake ideološke platforme. Personalna ideologija arhitekata crpi podsticaje iz istorije arhitekture i povesti ideja, ali i iz savremenih društvenih, naučnih i umetničkih tokova. Nakon perioda kristalizacije ideoloških stavova, arhitekta ih javno (u usmenoj ili pisanoj formi) propagira, ili ih prećutno zastupa kroz ikonografiju i semiotiku graditeljskih dela, bilo da se radi o usko stručnim ili politički usmerenim ideologijama.

Mnogi uticajni svetski arhitekti su se u poslednja dva i po veka precizno politički deklarisali, podržavajući ideologije vladajućih ili opozicionih snaga. Time su biografima znatno olakšali tumačenje svoje šire društvene vokacije, koja nije ostala bez uticaja i na njihovo delo (Klod Nikola Ledu, Luj Etjen Bule, Karl Fridrih Šinkel, Gotfrid Zemper, Šarl Garnije, Antonio Gaudi, Valter Gropijus, Le Korbizje, Hanes Majer, braća Vesnin, Marčelo Pjaćentini, Albert Šper, Verner Marh, Oskar Nimajer i dr.).

Nasuprot teorijskim postavkama, obrazlaganim u opširnim raspravama, ideološki istupi arhitekata su koncizniji, prijemčiviji široj publici, utkani u stručne članke, manifeste, govore, predavanja, autobiografije, memoare, intervjue, otvorena pisma i izjave. Isto tako, arhitektovo geslo, moto, apelacija, parola ili aksiomatski stav, osim za pokazivanje njegovog karakteraxi i pragmatičnog podupiranja poslovnih ambicija (lična ,,reklama''), služi i za objavljivanje ideoloških ciljeva. Među ideološki najubedljivijim istorijskim istupima arhitekata, lišenim interesa za materijalnom dobiti, izdvaja se emotivno sačinjen, angažovani manifest futurističke arhitekture Antonia Sant Elie iz 1914.godine.xii

Za razliku od teorije, ideologija nije egzaktno proverljiv doktrinarni sistem, već se uspostavlja kao projektivni smer mišljenja i delanja, zasnovan na čvrstim opredeljenjima u dužem vremenskom periodu. Proistekla iz društvenog konteksta i načela lične graditeljske filozofije,xiii ideologija pokazuje arhitektovo primarno društveno i stručno opredeljenje. Ona podrazumeva oslanjanje na određene teorijske i estetičke principe, političke stavove i kulturne modele, prevashodno one koji se mogu iskoristiti u praksi.

Dok se teorije baziraju na sistemima, ideološke platforme se razrađuju kroz programe. Ideologija je fleksibilnija od teorije, jer se u znatnijoj meri ovaploćuje u stvarnosti, lakše pridobija pristalice, stiče institucionalnu i materijalnu potporu mecena, ali i protivnike, kontrafront ideja i programa. Ona je uvek protiv nečega i za nešto, za razliku od naučne teorije koja u doktrinarnom obliku nastoji da očuva neutralnost u odnosu na društvenu zbilju. U slučaju kada društvena ili umetnička teorija teži da se snažno ovaploti u praksi, ona često poprima oblik i način nastupanja ideologije. Otud se može zaključiti da su istorijski najuticajnije ideologije uglavnom proistekle iz teorija čije su postulate programski razrađivale i propagirale.

Suprotno od nepristrasnog i doslednog, tehničkog jezika teorije, retorikom ideologije provejavaju emocije strastvenih vizionara koliko i racionalne proklamacije odlučnih reformatora. Zbog svoje prilagodljivosti i društvene angažovanosti, ideologija je medijski eksponiranija, popularnija i aktuelnija od bilo koje teorije. Manje slojevit i manje apstraktan, ideološki diskurs je efikasniji od teorijskog, jer je bliži životu i usmeren ka realnom ostvarenju.

Ideološki aktivizam podrazumeva pripadnost širem kolegijalnom ili socijalnom krugu istomišljenika, formiranom radi ostvarenja zajedničkih interesa. Arhitektonske karijere se prožimaju i podržavaju delovanjem grupe, uprkos razlikama u autorskim poetikama. Koherentnost kruga (koja ne podrazumeva uvek i česte lične kontakte, čvrstu organizaciju i hijerarhiju) permanento održavaju ideolozi, harizmatični osnivači umetničkih pokreta i zastupnici korenitih promena.

Istorija umetnosti pokazuje da se većina arhitekata oportunistički oslanjala na ,,zvanični'' srednji tok graditeljskih zbivanja, ni avangardan a ni retrogradan, dok se manjina najemancipovanijih vezivala za prevratničke ideje i programe. Ideološkom nadgradnjom ustaljeni stilski kodeksi se misaono potkrepljuju, a oni nedovoljno prihvaćeni profilišu i popularišu. Mane mnogih ideoloških diskursa u arhitekturi ogledaju se u neautentičnom

usvajanju fundamentalnih smernica iz drugih oblasti, pre svega iz dominantnih kulturnih i političkih ideologija, a ponekad i iz nedovoljno utemeljenih naučnih teorija.

Stilovi, pravci i pokreti, pogotovo u novijoj arhitekturi, imaju ideologiju kao podlogu svojih estetičkih i projektantskih težnji. Otud je u svetskoj arhitekturi bilo više ideološki usmerenih nego teorijski potkrepljenih programa. Upravo je odlučna kritika stanja u struci i društvu, više od spekulativnih teorijskih teza održala aktuelnim ideološke istupe Luja Salivena, Frenka Lojda Rajta, Adolfa Losa, braće Vesnin, Valtera Gropijusa, Le Korbizjea i drugih utemeljivača moderne arhitekture.

Osim nezavisnih, autentičnih ideoloških krugova, bilo umerenog, neradikalnog ili prevratničkog karaktera, u dvadesetom veku su se umnožili ideološki modeli pokretani od državnih vlasti, na čelu sa eksponiranim dežurnim ideolozima, karakteričnim za totalitarne režime. U sadejstvu sa glasnogovornicima koji propagandistički deluju na terenu, ideolozi čine oslonac kontrolisane agitprop kulture. U tim okolnostima dolazi do naglašene instrumentalizacije arhitekture od strane političkih oligarhija, kada ona gubi svoju autonomnost i postaje sredstvo propagande. Otud su i istoriografska prosuđivanja totalitarne arhitekture sa stanovišta njene ideološko-političke uslovljenosti do sada bila najuspešnija.

Isključivi, zatvoreni i nekomunikativni umetnici, teže razvijanju usko vlastite ideologije, odbacujući spoljne uticaje kao strane i neprincipijelne. Isto važi i za nametnute stilske kodekse koje smatraju uniformnim i sputavajućim. Ipak, potpuno autonomna umetnost je danas teško ostvariva i društveno održiva, što potvrđuju stvaraoci sa suprotnog pola umetničke scene, koji se oportuno pridodaju ideolozima državne umetnosti, realizujući programe dirigovane arhitekture i urbanizma. Arhitektonski konformisti ne robuju samo ideologiji državnih struktura, već se mogu prikloniti i drugim centrima društvene moći - krupnom kapitalu, medijskim magnatima, uticajnim nevladinim organizacijama, revizionističkim pokretima i kriminalnim grupama, bez obzira na njihove ciljeve i kulturni nivo. Otud se vremenom razvio i nov, specifičan dezideologizovani tip projektanta-menadžera, koji neselektivno grabi što više poslova na tržištu, prvenstveno stremeći, umesto umetničkoj afirmaciji i ideološkoj satisfakciji, njihovoj ispraznoj supstituciji – golom profitu.

Umerene, konstitutivno i konstruktivno orijentisane ideologije, podstiču dosezanje podnošljive, održive društvene i kulturne realnosti, dok su izrazita pragmatičnost i jednostranost u osnovi svake ekstremne ideologije koja nastoji da se što pre i potpunije realizuje. Ideologija često podstiče izopačenu svest, iskrivljenu sliku sveta i pojava u njemu, proisteklu iz ograničenih interesa sukobljenih grupa i pojedinaca i njihovog parcijalnog poimanja zbilje. Otud ona ,,prerušava'', ulepšava ili degradira stvarni status kvo društveno-kulturne realnosti, shodno specifičnim interesima svojih zastupnika. Ipak, ideologija nije uvek skup zabluda, prikrivanja i krivotvorenja realnih odnosa, već i izraz objektivnih i nepristrasno iznetih zahteva. Uprkos dubokom etičkom jazu između tih najrasprostranjenijih vidova ideološkog nastupanja, kao i sve bržem zastarevanju ideologija na istorijskoj sceni, neprekidno nastaju nove i drugačije ideologije, izražavajući težnje nadirućih generacija stvaralaca.

U uravnoteženom tretiranju elemenata arhitekture kao umetnosti, projektanti i naručioci bi ideologiji trebalo da daju onu ulogu koja joj pripada, ni preteranu, a ni sasvim zanemarljivu. Kada je njen upliv primaran, ona prevodi arhitektonsko stvaralaštvo u njegovu suprotnost, u sfere u kojima neumetnički sadržaji supstituišu estetske. U tim slučajevima ni istoriograf nema naročite teškoće da pojave pravilno opiše i kvalifikuje.

Ideološka zastranjivanja i ideologizmi u arhitektonskoj istoriografiji

Osim u projektantsko-graditeljskoj, nastavnoj i publicističkoj delatnosti, postoje ideologije i u istoriografiji arhitekture. Vođeni različitim ambicijama, od emancipatorskih, do problematičnih, vannaučnim uplivima i strastima opterećenim strategijama, uz analizu istorijske građe istoriografi iznose i normativne stavove koji se mogu vezati za ideološke ravni posmatranja pojava, čime utiču na razvoj nauke, širu percepciju umetnosti i arhitekture. U ekstremnim slučajevima svesno zanemaruju načela objektivnosti i apolitičnosti. Ophrvani dnevno-političkim interesima, ponekad ličnim revanšizmom i iracionalnim otporom prema pojedinim društvenim i umetničkim pojavama, u istoriografska tumačenja unose upadljivu pristrasnost. Podređujući svoju vokaciju vanstručnim uticajima, neretko predvode ,,dežurnu'' pseudokritičku istoriografiju, instrumentalizovanu od strane vlasti. Isto važi i za arhitekte-publiciste koji se iz pragmatičnih razloga ne retko stavljaju u službu interesnih grupa, favorizujući težnje svojih prijatelja, moćnih investitora i sponzora. Neskrivena pristrasnost i ideološki revanšizam umanjuju napore suprotnog, revizionističkog krila savremene istoriografije, usmerenog ka rehabilitaciji i novom čitanju ,,nepravedno'' zanemarenih istorijskih pojava.

Glorifikovanje pojedinih stilova u novijoj arhitekturi, uz nekritičko diskreditovanje njima suprotstavljenih ideoloških stremljenja, takođe predstavlja oblik zastranjivanja u istoriografiji. Tako su generacije stručnjaka, delom iz neznanja, a delom iz konformizma, nekritički održavale kult arhitektonske moderne, dočekavši pojavu neomodernizma krajem dvadesetog veka sa neskrivenim oduševljenjem. Takva jednostranost dovela je nemoderne i antimoderne stilove, graditeljske opuse i ideologije u neravnopravan položaj pri razmatranjima u arhitektonskoj istoriografiji. Pristrasnost se ispoljila i u srpskoj sredini, predugo opterećenoj kriteriologijom modernističkog progresizma, čiji su nosioci, ne vodeći računa o sukobu interesa, paralelno gradili na načelima visoke i pozne moderne. Takva dogmatičnost, na sreću, nije doprinela potpunom zanemarivanju istorijskih primera drugačijih arhitektonskih stilova od strane službe zaštite kulturnih spomenika. Tek po isteku istorijskog mandata arhitektonskog modernizma i nestanka njemu slepo odanih apologeta, u postmodernoj epohi su stvoreni uslovi da se objektivnije protumače i potpunije zaštite graditeljska ostvarenja nemoderne provijencije.

Povremeni politički uplivi i rasprostranjena ideološka jednostranost u tumačenju arhitektonskih pojava se veoma štetno odražavaju na razvoj istoriografije, slabeći njen emancipatorski potencijal i neutralnu naučnu poziciju. Za razliku od kompromitovanih, pristrasnih tumača, među objektivnim, apolitično opredeljenim istoriografima ne postoje ideološka neslaganja u prosuđivanju pojava, već samo metodološke razlike u klasifikaciji

izvora, periodizovanju razdoblja, podrobnosti izlaganja, slojevitosti rasprave, poimanju i upotrebi termina. Otud se može zaključiti da individualizam u naučnoj istoriografiji nije suštinski ideološki utemeljen, već je određen saznajno-kritičkim sposobnostima i metodološkom zrelošću tumača.

Ideologizam, kao naučni i teorijski stav, insistira na ideološko-političkim premisama umetničkog rada i njihovom prenaglašavanju u istoriografskim interpretacijama. On je možda i najadekvatniji imenitelj onog smera u savremenoj istoriografiji kojeg smo u prethodnom izlaganju podvrgli kritici. Raspoznaje se već u naslovima objavljenih radova, kompoziciji njihovog izlaganja, kriteriološkoj platformi i terminološkom aparatu. Polazeći od uverenja da je čitava arhitektura u manjoj ili većoj meri ideologizovana, stručnjaci tog usmerenja uporno ističu njenu političku pozadinu, pozivajući se na posredne izvore, neutemeljene paralelizme, ,,privlačne'' analogije i nagađanja. U analizi arhitektonskih kompozicija po pravilu favorizuju elemente generisane vanstručnim uticajima, zapostavljajući njihovu suštinsku, autonomnu umetničku realnost. Takva pomodna metodologija, u kojoj umesto funkcionalnih arhitektonskih analiza preovlađuju beskrajni narativi, preuzeti iz društvene istoriografije, čiji je cilj potkrepljivanje teze o primarno ideološkoj uslovljenosti dela, poslednjih godina postaje gotovo obavezujuća u očima recenzenata naučnih izdanja. Ako te komponente nema, često se radovi ni ne objavljuju zbog ,,anahronosti i nedorečenosti'', što, na sreću, još uvek nije potpuno zavladalo i srpskom naučnom scenom.

Prevlast ideologizma, kao oblika metodološkog zastranjivanja kojim se nekritički zanemaruju ostali aspekti arhitektonskih fenomena, sve izraženija u svetu i kod nas, prividno povećava slojevitost, a faktički umanjuje sveobuhvatnost i efektivnost istoriografskih interpretacija. Krajnji cilj tog radikalnog stremljenja je gašenje specijalističke arhitektonske istoriografije i njeno utapanje u korpus celovite istorije umetnosti, kulturne i političke istorije. Da je takva, po arhitektonsku istoriografiju nepovoljna, diskreditujuća težnja na naučnoj sceni sve naglašenija, svedoče i neskrivene težnje pojedinih istoričara umetnosti i kulture da genezu graditeljstva (koju uglavnom ne poznaju specijalistički) deterministički tumače sa stanovišta društveno-ekonomskih odnosa i ideološko-političkih previranja. Otud se principijelni odgovor istoričara arhitekture na spoljne pritiske ogleda u odlučnom odbacivanju eklektičkih pristupa (ne i plodnih eksursa izvan matičnog istraživačkog polja) i insistiranju na ravnopravnom usmeravanju pažnje ka svim slojevima arhitektonskog stvaranja.

Pregled glavnih ideologija u novijoj srpskoj arhitekturi

Pregledom ideologija koje su obeležile epohu novije srpske arhitekture, želimo da podstaknemo njihovo temeljitije istoriografsko proučavanje.xiv Osim potpunijeg tumačenja i vrednovanja ideoloških postavki domaćih graditelja, budući prilozi bi trebalo da osvetle i uticaje koji su njih vršile dominantne ideologije iz srednje, zapadne i istočne Evrope.

Ideološki stavovi neimara angažovanih u Srbiji tokom prve polovine devetnaestog veka

nisu predstavljali izraz autonomne, samosvojne kritičke svesti, već nametnutih predstava o društvenom i kulturnom karakteru izgrađenog fonda. Radeći pod strogom kontrolom netolerantnih i nestrpljivih naručilaca, bezuslovno su se prilagođavali njihovim socio-ideološkim interesima. Ideologiju srpskog egzistencijalnog istorizma sa kraja osamnaestog veka,xv tokom ustaničkog perioda zamenjuje ideologija obnove vlastitog državnog i graditeljskog identiteta, da bi u periodu vazalnog statusa Kneževine Srbije preovladala ideologija napuštanja koncepcija orijentalne arhitekture i prihvatanja savremenijih klasicističkih i romantičarskih srednjoevropskih metoda.xvi Uspostavljanjem stabilnijih političkih, ekonomskih i kulturno-prosvetnih prilika, na isteku treće četvrtine stoleća stvoreni su uslovi za profilisanje unutarstručnih, autorskih ideologija u srpskoj arhitekturi, koje su pospešivale plodni stilistički pluralizam. Vodeći projektanti, koristeći slobodu rada u državnim i privatnim birima, ne retko su ideološkim proklamacijama podupirali svoja stvaralačka nastojanja. Shodno karakteru i obimu iznete argumentacije, oni se pre mogu smatrati uticajnim ideolozima nego temeljitim i doslednim teoretičarima.

Posle umerene podrške akademizmu prvog srpskog urbaniste Emilijana Josimovića,xvii Valtrovićevih i Ivačkovićevih zalaganja za nacionalni stil u crkvenoj arhitekturi,xviii u vreme Lekovog zalaganja protiv konzervativnih ideologija koliko i protiv svih ,,novotarija'' na stručnoj sceni,xix krajem devetnaestog i početkom dvadesetog veka autoritativni profesor Tehničkog fakulteta Andra Stevanović se podjednako zalagao za ideologiju akademskog (evropocentričnog, konzervativnog) koliko i nacionalnog (izolacionističkog) stila,xx dok se evropski najafirmisaniji srpski arhitekta Konstantin A. Jovanović odlučno suprostavljao secesiji (ideologiji radikalnog raskidanja sa novijom arhitektonskom tradicijom), braneći koncepcije anacionalne pro-liberalne neorenesansne arhitekture.xxi Indikativno je i da je Jovan Ilkić, svestrani dvorski arhitekta dinastije Obrenović, značajno manje gradio za državu nakon majskog prevrata 1903.godine,xxii kao i da su Karađorđevići preko svog aparata u Ministarstvu građevina nastojali da umanje uticaj austrijskih stručnih ustanova, podstičući saradnju sa arhitektonskim institucijama novih saveznika, pre svih Rusije i Francuske.xxiii

Ako je Dragutin Inkiostri uz Momira Korunovića bio najeksponiraniji ideolog nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi prve polovine dvadesetog veka,xxiv to isto u domenu akademskog pravca bio je Milutin Borisavljević,xxv koji je svoja shvatanja poptpunije obrazlagao u stručnoj periodici i dnevnoj štampi. Favorizovanje akademizma kao oficijelnog državnog stila, najzastupljenijeg u stvaralaštvu svestranih ruskih arhitekata-emigranata,xxvi vezuje se za uticaj kralja Alekandra Karađorđevića.xxvii Srpska ,,državna'' arhitektura u poznom predratnom razdoblju nije bila imuna na uticaje totalitarnih kultura Italije, Nemačke i SSSR-a.xxviii Milan Zloković, Nikola Dobrović, Branislav Kojić, Ivan Zdravković i Branko Maksimović ideološki su utemeljili principe srpskog arhitektonsko-urbanističkog modernizma,xxix što su Đurđe Bošković i Bratislav Stojanović pokušali sa socrealizmom nakon Drugog svetskog rata.xxx Upravo je promena ideološko-političkog ambijenta presudno odredila ignorantski odnos nove jednopartijske vlasti prema zaslužnim arhitektima međuratne Jugoslavije, koja nije prezala od njihove personalne diskvalifikacije (Milutina Borisavljevića, Dragiše Brašovana, Momira Korunovića, Bogdana Stojkova, Dragomira Popovića), pa i brutalne

fizičke egzekucije (Branka Popovića, Valerija Staševskog i dr.).xxxi Tokom posleratnih studentskih dana, Aleksej Brkić je u istupima svojih nastavnika prepoznao elemente četiri uticajne ideologije, od kojih je usvojio načela samo jedne (produhovljenog funkcionalizma M.Zlokovića), dok je druge odbacio kao devijantne i ,,opasne'' (socijalistički realizam, građevinski tradicionalizam i ortodoksni funkcionalizam).xxxii

Ideološki liberalniji i politički neutralniji bili su kasniji periodi srpske arhitekture, izraženi u programima socijalističkog estetizma, visoke moderne i postmoderne.xxxiii Ranije preovlađujući strogi aksiomatski ton zamenjen je manje dogmatičnim, prihvatljivijim ideološkim proklamacijama. Tumačeći prosperitetni depolitizovani period beogradske posleratne moderne arhitekture (od kraja pedesetih do kraja sedamdesetih godina prošlog veka), A.Brkić je diferencirao njena dva osnovna ideološka krila - deskriptivno i refleksivno.xxxiv

Dominantne političke ideologije, kao i shvatanja privatnog života vladajućih elita, umnogome su odredile društveni karakter i namenu novije srpske arhitekture.xxxv Njihov kulturološki segment vidljiv je u arhitekturi državnih javnih objekata, memorijalnih spomenika, dvorskih i rezidencijalnih zdanja, monumentalnih crkava i privatnih kapela. Politički i ideološki sadržaj neposrednije je izražen u programu njihove fasadne dekoracije, heraldičkim obeležjima, plastičnom i slikanom ukrasu enterijera. Ali on nije presudno obeležio arhitekturu tih zdanja, predstavljajući njen površinski, politički instrumentalizovan, istorijski i sociološki merljiv segment. Ona u sebi sadrži mnogo više slojeva i estetičkih vrednosti koji je predstavljaju kao pregnantnu umetničku disciplinu, kojoj su najbolji srpski graditelji priložili svo stručno znanje.

Retorika srpskih arhitektonskih ideologa je u pojedinim periodima prevazilazila stručni plan i podudarala se sa terminologijom aktuelnih političkih programa. U njihovim tekstovima ponekad su provejavala zalaganja za levičarske ili desničarske ideje, za republikanstvo ili monarhizam, za različite oblike ideologije jugoslovenstva, simpatije i odbojnost prema nacizmu, ili pak otvorene apelacije da se sledi arhitektura i društvo u SSSR-u (do sukoba sa Informbiroom 1948.g.). Veliki broj arhitekata socijalističkog realizma i estetizma udvorički je veličao jednopartijski sistem u Jugoslaviji i njegovog lidera, pronalazeći u zgradama tragove ,,herojskih'' ratnih ofanziva.xxxvi Ne retko su ideološke postavke srpskih arhitekata bile protivrečne i neplodne. Tako je na primer, Momir Korunović u svojim prilozima o sokolskoj arhitekturi istovremeno propagirao panslavističke, nacionalističke i ksenofobične stavove,xxxvii a Aleksandar Deroko utopijske ideje o jugoslovenskom stilu kojim bi se pomirile razlike između nacionalnih kulturnih identiteta u zajedničkoj državi.xxxviii Hiperprodukcija ideoloških zabluda, sterilnih floskula i propagandističkih apelacija, naročito je obeležila korpus socrealističke arhitektonske kulture.xxxix

Razočaranje u međunarodne i domaće političke ustanove, socijalna ravnodušnost i profiterska dezideologizovanost, destimulišu pokušaje uspostavljanja razrađenijih ideoloških strategija u aktuelnoj srpskoj arhitekturi. Ipak, tradicionalno jakoj ideološkoj grupaciji okrenutoj stvaralačkoj komunikaciji sa svetom, suprotstavlja se tvrda legitimistička struja regionalno opredeljenih graditelja, u kojoj se uočavaju i pokušaji

konzervativnog izolovanja u uske nacionalne okvire.

Određene ideološke poruke odašilja i pseudo-arhitektura koja veliča ,,uspehe'' tranzicionih moćnika i kriminalizovanih grupa u Srbiji sa kraja dvadesetog i početka dvadesetprvog veka.xl Agresivnom inauguracijom novog sistema vrednosti, taj opskurni društveni sloj se razmeće kičem, megalomanijom i urbanističkom bezobzirnošću. Projektanti koji su radili ili još uvek rade za tu klijentelu, uprkos kritici pojedinih publicista,xli nisu efikasno izolovani u stručnoj javnosti.

Zaključak

Dugo vremena zanemarivana, istoriografska tumačenja ideoloških aspekata umetničkog stvaranja poslednjih godina su u svojevrsnoj ekspanziji. Uprkos naraslom kvantitetu, kvalitet radova sa takvim metodološkim težištem još uvek nije zadovoljavajući. Otud se stvaranje objektivne i celovite slike o prirodi ideoloških stremljenja arhitekata nameće kao poseban izazov za istoriografe različitih epoha. Sistematičnom tipološkom klasifikacijom i utemeljenom valorizacijom relevantnih istorijskih ideologija, utvrdiće se njihov uticaj na razvoj arhitektonskih oblika i struktura. U tom kompleksnom stremljenju, kojeg bi trebalo institucionalno razgranati i metodološki produbiti, uloga nepristrasnih tumača je od presudne važnosti.

Napomene

1 U kritici semioloških tumačenja arhitekture kao preuskih, ograničenih kapacitetom konvencionalnih značenja arhitektonskih elemenata, koji selektivnom analizom dela njegovo razumevanje svode na razumevanje znakova (preskaču razliku i vezu između elemenata koji nisu znakovi i znakova), B.Morsan je zaključio da arhitektura nije ni jezik, ni govor, a ni poredak znakova i simbola. Analizom samih znakova, kakvi mogu postojati u arhitektonskom delu, ne može se obuhvatiti ono bitno u njemu – njegov specifični dizajn (videti: B.Morsan, Kritika semiološkog pristupa u arhitekturi, Arhitektura 204-207, Zagreb 1988, 48-51).

2 Ikonografska analiza prevashodno istražuje narativni sadržaj i društveni smisao graditeljskih dela. Hermeneutika teži tumačenju arhitekture kao kulturnog teksta otkrivajući njena značenja u odnosu na ostale vidove tekstualne prezentacije kulturnih paradigmi. Diskurzivna analiza polazi od stava da je arhitektura diskurs konstruisan od društvenih i kulturnih doktrina, čiju zastupljenost meri i vrednuje. Dekonstruvistički pristupi teže otkrivanju odsutnog ,,drugog'' elementa, to jest binarnog oponenta pozitivno izdvojenih pojava u istoriji arhitekture (v.: M.Šuvaković, Postistorijsko, u: Pojmovnik moderne i postmoderne likovne umetnosti i teorije posle 1950, Beograd-Novi Sad 1999, 442-443; A.Ignjatović, Arhitektura kao diskurs, DaNS 45, Novi Sad 2004, 35; Isti, Teorijske postavke istraživanja, u: Jugoslovenski identitet u arhitekturi između 1904. i 1941.godine (rukopis doktorske disertacije odbranjene na Arhitektonskom fakultetu), Beograd 2005, 20-26.

3 Modelistika – oblast istoriografije koja se bavi istraživanjem konkretnih istorijskih uzora graditeljskih dela.

4 Krug je sastavljen od istomišljenika među istoričarima društva, kulture, umetnosti, arhitektima, urbanistima, estetičarima, politikolozima, sociolozima, teoretičarima umetnosti, psiholozima, etnolozima, antropolozima i dr.

5 C.Geertz, Tumačenje kultura (I-II), Beograd 2000; A.Ignjatović, nav.delo; K.Grčev, Aspekti na kulturnite tradicii. Arhitekturata megu tradiciite i modernosta, Skopje 2005.

6 ’’Ideologija – u političkom i kulturološkom smislu podrazumeva relativno povezan i definisan skup zamisli, simboličkih predstava, vrednosti, uverenja i oblika mišljenja, ponašanja, izražavanja, prikazivanja i delovanja koji dele članovi socijalnih grupa i pojedinci ’’(M.Šuvaković, Ideologija, u: Pojmovnik moderne i postmoderne likovne umetnosti i teorije posle 1950, Beograd-Novi Sad 1999, 123).

7 ’’Ideologijom umetnosti nazivaju se relativno celoviti sistemi estetskih, umetničkih, tržišnih i političkih zamisli, vrednosti i uverenja, metoda stvaranja i prezentacije dela u institucijama kulture i sveta umetnosti'' (Isto).

8 L.Althusser, Ideology and ideological State Apparatuses, in: Lenin and Philosophy and Other Essays, London 1971; R.Močnik, Altiserova teza, Prelom 1, Beograd 2001, 12.

9 O ulozi ideologije u društvu i arhitekturi, kao i problemima njenog tumačenja, postoji šira stručno-naučna literatura. Izdvajamo sledeće radove: P.Knoll, Ideologija moderne arhitekture, Arhitektura 9, Ljubljana 1933, 124-130; A.Hauser, Sociološki temeljni problem: Pojam ideologije u povijesti umjetnosti, u: Filozofija povijesti umjetnosti, Zagreb 1963, 19-33; C.Urlich, Programme und Manifeste zur Architektur des XX Jahrhunderts, Berlin-Frankfurth-Wien 1964; P.Collins, Changing ideals in modern architecture, London 1965; H.Berndt-A.Lorewezer-K.Horn (eds.), Architektur als Ideologie, Frankfurth am Main 1968; H.Rosenau, Social Purpose in Architecture, London 1970; K.Manhajm, Ideologija i utopija, Beograd 1978; A.Brkić, Uvod u političku filozofiju arhitekture, Sveske 1, Beograd 1978, 7-18; H.A.Millon-L.Nochlin (eds.), Art and Architecture in the Service of Politics, Cambridge (Mass.) 1979; V.P., Ideolog, Ideologija, u: Sociološki leksikon, Beograd 1982, 221-222; G.C.Argan, Odnos moderne umetnosti prema političkim ideologijama, u: Studije o modernoj umetnosti, Beograd 1982, 130-135; D.Medaković, Ideološke osnove srpske i hrvatske umetnosti u 19.veku, ZLUMS 20, Novi Sad 1984, 85-98; Č.Dženks, Jezik postmoderne arhitekture, Beograd 1985; C.Jencks, Le Corbusier and the tragic view of architecture, London 1987; A.Milenković, Arhitektura, horizonti vrednovanja, Beograd 1988; S.Vujović, Grad i društvo, Beograd 1988; A.Erjavec, Ideologija i umetnost modernizma, Ljubljana 1988; H.W.Kruft, A History of Architectural Theory: From Vitruvius to the Present, New York 1994; S.Žižek (ed.), Mapping Ideology, London 1995; H.Hipp-E.Seidl (eds.), Architektur als politische Kultur, Berlin 1996; M.Gržinić, Rekonstruisana fikcija, Ljubljana 1997; R.Radović, Savremena arhitektura između stalnosti i promena ideja i oblika, Novi Sad

1998; A.Kadijević, Ideološke i estetske osnove uspona evropske monumentalne arhitekture u četvrtoj deceniji dvadesetog veka, Istorijski časopis XLV-XLVI, Beograd 1998-1999, 255-277; P.Tournikiotis, The Historiography of Modern Architecture, Cambridge (Mass.) 1999; S.Blekburn, Ideologija, u: Oksfordski filozofski rečnik, Novi Sad 1999, 168; E.Lisicki, Ideološka nadgradnja, in: Rusija: Rekonstrukcija arhitekture u Sovjetskom savezu, Beograd 2000, 59-62; J.Bakos, Monuments and Ideologies, Centropa 2, New York 2001, 101-107; M.Šuvaković, Ideologija, u: Hijatusi modernizma i postmodernizma, Projekat 11-15, Novi Sad 2001, 420; E.Hobsbom-T.Rejndžer (ur.), Izmišljanje tradicije, Beograd 2002; A.Stupar, Volja za moć: Rekonstrukcijom do vladarske katarze, DaNS 44, Novi Sad 2003, 47-48; A.Ignjatović, Arhitektura kao diskurs, DaNS 45, Novi Sad 2004, 34; R.S.Nelson-R.Šif (ur.), Kritički termini istorije umetnosti, Novi Sad 2004; S.Maldini, Ideologija i arhitektura, u: Enciklopedija arhitekture, t.I, Beograd 2005, 510; V.Mako, Estetika – arhitektura, Beograd 2005; A.Kadijević, Akademizam kao vid instrumentalizacije političkih ideja u arhitekturi, u: Estetika arhitekture akademizma (XIX-XX vek), Beograd 2005, 261-290; Isti, Terminologija srpske arhitektonske istoriografije: Ideologija, Arhitektura 111, Beograd – Podgorica 2007, 10-11.

10 Videti: S.Blekburn, nav.delo.

11 Otvorenosti duha, odlučnosti, hrabrosti, provokativnosti, istraživačko-kritičkog stava ili jednostranosti, kompromiserstva, epigonstva, stvaralačkog eklekticizma i sl.

12 A.Sant Elia, Manifest futurističke arhitekture, Život umjetnosti 45-46, Zagreb 1989, 103-104; Futurizam, u: Istorija moderne arhitekture 2/B (prir.M.R.Perović), Beograd 2000, 17-63.

13 Lična filozofija graditelja objedinjuje njegove uže stvaralačke afinitete i elemente personalne etike.

14 O ideologiji srpskih arhitekata novijeg doba nije posebno, a ni iscrpno pisano. Elementi za vrednovanje njihovih idejno-estetskih i programskih stanovišta sadržani su u komentarima istoriografa iznetim u pojedinim monografijama, preglednim člancima, prilozima i malobrojnim raspravama. Od radova u kojima je to pitanje delimično razmatrano, izdvajamo: Ž.Škalamera, Obnova ,,srpskog stila'' u arhitekturi, ZLUMS 5, Novi Sad 1969, 191-236; Z.Manević, Sto i prva evropeizacija, ČiP 10, Zagreb 1969, 14-15; Isti, Promenljivi ideali srpskih arhitekata u 19.veku, Saopštenja IAUS 2, Beograd 1969, 57-63; B.Nestorović, Nosioci arhitektonske misli u Srbiji XIX veka, Saopštenja IAUS 2, Beograd 1969, 49-55; Z.Manević, Novija srpska arhitektura, u: Srpska arhitektura 1900-1979, Beograd 1972, 7-38; N.Dobrović, Brašovan, IT Novine 697-732, Beograd 1976-1977; A.Brkić, Idejne osnove beogradske arhitektonske škole, Urbanizam Beograda 38-39, Beograd 1977, 34-40; Tekstovi Nikole Dobrovića u izboru M.R.Perovića, Urbanizam Beograda 58, Beograd 1980, 4-196; Z.Manević, Arhitektura i politika (1937-1941), ZLUMS 20, Novi Sad 1984, 293-307; Z.Manević, Arhitektura između biznisa i kulture, Izgradnja 3, Beograd 1987, 35-36; M.Jovanović, Srpsko crkveno graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Beograd-Kragujevac 1987; Z.Manević,

Romantična arhitektura, Beograd 1990; A.Brkić, Znakovi u kamenu. Srpska moderna arhitektura 1930-1980, Beograd 1992; M.Popović, Heraldički simboli na beogradskim javnim zdanjima, Beograd 1997; Lj.Miletić-ABramović, Arhitektura rezidencija i vila Beograda 1830-2000, Beograd 2002; Z.Manević (ur.), Leksikon srpskih neimara, Beograd 2002; Lj.Blagojević, Elusive Margins of Belgrade Architecture 1919-1941, Cambridge (Mass.)-London 2003; O.Manojlović-Pintar, Ideološko i političko u spomeničkoj arhitekturi Prvog i Drugog svetskog rata na tlu Srbije (rukopis doktorske disertacije odbranjene na Filozofskom fakultetu), Beograd 2004; A.Ignjatović, Jugoslovenski identitet u arhitekturi između 1904. i 1941.godine (rukopis doktorske disertacije odbranjene na Arhitektonskom fakultetu), Beograd 2005; A.Kadijević, Pogled na akademizam u srpskoj arhitekturi (sredina XIX - sredina XX veka), u: Estetika arhitekture akademizma (XIX-XX vek), Beograd 2005, 291-418; N.Makuljević, Umetnost i nacionalna ideja u XIX veku, Beograd 2006.

15 M.Jovanović, Počeci srpskog stila, Zbornik Narodnog muzeja XVII-2, Beograd 2004, 303-309.

16 D.Đurić-Zamolo, Graditelji Beograda 1815-1914, Beograd 1981, 7-8, 42-43; B.Vujović, Umetnost obnovljene Srbije 1791-1848, Beograd 1986, 69-180; M.Roter-Blagojević, Stambena arhitektura Beograda u 19. i početkom 20.veka, Beograd 2006.

17 B.Maksimović, Arhitektonska teorija Emilijana Josimovića, GMGB III, Beograd 1956, 295-301; A.Kadijević, Estetika arhitekture akademizma...322.

18 A.Kadijević, Jedan vek traženja nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi (sredina XIX – sredina XX veka), Beograd 1997, 33-34, 38-51.

19 Z.Manević, Novija srpska arhitektura...14; A.Kadijević, nav.delo, 100-101.

20 A.Kadijević, isto, 64-66; Isti, Estetika arhitekture akademizma...323.

21 Lj.Babić, Život i rad arhitekte Konstantina A.Jovanovića, Zbornik AFUB 6, Beograd 1960, 3-15; M.Šćekić, Konstantin Jovanović arhitekta, Beograd 1988; G.Gordić, V.Pavlović-Lončarski, Arhitekt Konstantin A. Jovanović, Beograd 2001; A.Kadijević, Estetika...317.

22 D.Đurić-Zamolo, nav.delo, 47-51; A.Kadijević, Estetika arhitekture akademizma...306-310, 320, 325-331.

23 M.Jovanović, Srpska likovna umetnost i Rusija krajem XIX i početkom XX veka, Saopštenja RZZZSK XV, Beograd 124-126; A.Kadijević, Pogled na francusko-srpske veze u arhitekturi od 1904.do 1941.godine, u: Srpsko-francuski odnosi 1904-2004 (zbornik radova), Beograd 2005, 163-176.

24 Z.Manević, Naši neimari. Momir Korunović, Izgradnja 6, Beograd 1981, 49-54; A.Kadijević, Momir Korunović, Moment 16, Beograd 1990, 104-109; D.Marić,

''Byzantium'' in Belgrade, Arhitektura i urbanizam 2, Beograd 1995, 87-88; A.Kadijević, Momir Korunović, Beograd 1996; Isti, Jedan vek traženja....113-228; S.Vulešević, Dragutin Inkiostri Medenjak, Beograd 1998; D.St.Pavlović, Uniženi projektant Momir Korunović, Arhitektura u urbanizam 14-15, Beograd 2004, 119-120; S.G.Bogunović, Korunović Momir, u: Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka, Beograd 2005, t.II, 868-874; A.Ignjatović, Jugoslovenski identitet...451-467, 473-476.

25 Lj.Miletić-Abramović, Milutin Borisavljević, GGB XXXIII, Beograd 1986, 63-86; S.G.Bogunović, Estetička teorija, kritička delatnost i arhitektonska praksa dr Milutina Borisavljevića, Komunikacija 89, Beograd 1995, 4-19; Lj.Miletić-Abramović, The architectural and theoretical work of Milutin Borisavljević in context of the post-modern experience, in: Architecture – urbanism at the turn of the millenium (vol.1), Belgrade 1996, 559-564; M.Borisavljević, Zlatni presek i drugi eseji (prir.Z.Manević), Beograd 1998; I.Kovačić, Prilog poznavanju arhitektonskog opusa M.Borisavljevića – porodična kuća i vila, Nasleđe IV, Beograd 2002, 89-112; Lj.Miletić-Abramović, Arhitektura rezidencija i vila Beograda 1830-2000, Beograd 2002, 133, 152-163, 185, 209, 278, 280, 285, 286, 339, 342, 344, 378; A.Kadijević, Problem harmonije u estetici i graditeljstvu Milutina Borisavljevića, Istorija i razvoj teorija arhitekture. Zbornik 1, Beograd 2003, 55-68; S.G.Bogunović, Borisavljević Milutin, u: Arhitektonska enciklopedija...t.II, 720-728.

26 S.Toševa, Kapitalna dela ruskih arhitekata u Beogradu, u: Ruska emigracija u srpskoj kulturi XX veka, (zbornik radova), knj.I, Beograd 1994, 302-307; G.Gordić-V.Pavlović-Lončarski, Ruski arhitekti u Beogradu, Beograd 1998; A.Kadijević-M.Đurđević, Russian Emigrant Architects in Yugoslavia (1918-1941), Centropa 2, New York 2001, 139-148; A.Kadijević, Uloga ruskih emigranata u beogradskoj arhitekturi između dva svetska rata, GGB XLIX-L, Beograd 2002-2003, 131-142.

27 M.Jovanović, Oplenac, Topola 1989; Isti, Kralj Aleksandar i ruski umetnici, u: Ruska emigracija u srpskoj kulturi XX veka (zbornik radova), knj.I, 93-98; B.Nikolić, Beograd i spoljna politika kralja Aleksandra Karađorđevića, Beograd 2004; A.Ignjatović, nav.delo, 33-512.

28 Z.Manević, Arhitektura i politika...293-307; G.Polovina, Tranzicija arhitektonske forme na primeru javnih zgrada Beograda (rukopis magistarskog rada odbranjenog na Arhitektonskom fakultetu), Beograd 2002; A.Kadijević, Odjeci arhitekture totalitarizma u Srbiji, DaNS 51, Novi Sad 2005, 44-47.

29 Videti: Tekstovi Nikole Dobrovića u izboru M.R.Perovića, Urbanizam Beograda 58, Beograd 1980, 4-196; Z.Manević, Arhitekt Milan Zloković, Beograd 1989; M.Đurđević, Život i delo arhitekte Milana Zlokovića (1898-1965), GGB XXXVIII, Beograd 1991, 145-168; Lj.Blagojević, Raumplan u porodičnim kućama arhitekta Milana Zlokovića: interpretacija i realizacija izvornog koncepta, Arhitektura i urbanizam 5, Beograd 1998, 43-55; N.Dobrović, Eseji, projekti, kritike (izbor i uvodni tekstovi M.R.Perović i S.Krunić), Beograd 1998; S.Toševa, Branislav Kojić, Beograd 1998; M.Vukotić-Lazar, Arhitekt Nikola Dobrović, Arhitektura i urbanizam 5, Beograd 1998, 77-82; B.Kovačević, Arhitektura zgrade Generalštaba, Beograd 2001; G.Mitrović, Branko

Maksimović. Sto godina od rođenja, u: 23.Salon arhitekture, Beograd 2001, 2-14; D. Milašinović-Marić, Srpska istoriografija o arhitekti Milanu Zlokoviću, Arhitektura i urbanizam 9, Beograd 2002, 62-69; M.Vukotić-Lazar, Beogradsko razdoblje arhitekte Nikole Dobrovića, Beograd 2002; M.R.Perović, Srpska arhitektura XX veka. Od istoricizma do Drugog modernizma, Beograd 2003, 56, 86-93, 94-120, 122-141, 147, 160-164, 216; Lj.Blagojević, Elusive Margins of Belgrade Architecture 1919-1941, Cambridge (Mass.)-London 2003, 21, 25-29, 35, 41, 44-49, 57-63, 68-69, 125, 127, 130, 191, 193-225, 229, 266-267; M.Roter-Blagojević, Arhitektura građevina javnih namena izgrađenih u Beogradu od 1868. do 1900.godine (I), Arhitektura i urbanizam 12/13, Beograd 2003, 109-121; Isti, Arhitektura građevina javnih namena izgrađenih u Beogradu od 1868. do 1900.godine (II), Arhitektura i urbanizam 14/15, Beograd 2004, 73-90; S.G.Bogunović, Arhitektonska enciklopedija Beograda...t.II, 761-769, 858-866, 931-935, 1139-1150; M.Milinković, ,,Duhovni modul'' arhitekte Nikole Dobrovića, Arhitektura i urbanizam 16/17, Beograd 2005, 87-105.

30 Z.Manević, Od socrealizma do autorske arhitekture, Tehnika 3, Beograd 1970, 62-65.

31 B.Popović, Likovne kritike, ogledi i studije (prir.V.Rozić), Užice 2004, 619.

32 Z.Manević, Aleksej Brkić. Velika nagrada arhitekture SAS-a, Beograd 1992, 3.

33 Isti, Srpska arhitektura XX veka, u: Jugoslovenska arhitektura XX vijeka, Beograd, Zagreb, Mostar 1986, 28-31; M.R.Perović, Srpska arhitektura poslednje decenije XX veka, u: Arhitektonska organizacija prostora 1997-1998. Zbornik radova, Beograd 1998, 145-165; D.Milašinović-Marić, Beogradska arhitektura poslednjih decenija dvadesetog veka, Arhitektura i urbanizam 6, Beograd 1999, 51-66; M.R.Perović, Srpska arhitektura XX veka... 148-229; M.Janakova, Autori, dela, metodi u srpskoj arhitekturi na prelomu vekova (elektronsko izdanje centara VAM i Yubin), Beograd 2005; M.Mladenović, Umetnost ’’devedesetih’’ i naša arhitektura / O aktuelnosti, u: Projekti vizuelnih umetnosti (ur.D.Jelenković), Pančevo 2006, 108-121.

34 A.Brkić, Idejne osnove beogradske arhitektonske škole, Urbanizam Beograda 38-39, Beograd 1977, 40.

35 B.Nestorović, Evolucija beogradskog stana, GMGB II, Beograd 1955, 247-270; M.Jovanović, Srpsko crkveno graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Beograd-Kragujevac 1987; M.Roter-Blagojević, Osnovna tipologija građevina javnih namena izgrađenih u Beogradu od 1830-1900. godine, Arhitektura i urbanizam 4, Beograd 1997, 62-68; M.Popović, nav.delo; Lj. Miletić-Abramović, Arhitektura rezidencija i vila Beograda 1830-2000, Beograd 2002; M.Roter-Blagojević, Stambena arhitektura Beograda u 19. i početkom 20. veka, Beograd 2006; A.Stolić-N.Makuljević (ur.), Privatni život kod Srba u 19.veku, Beograd 2006, 165-358.

36 M.Mitrović, Novija arhitektura Beograda, Beograd 1975, 55.

37 A.Kadijević, Momir Korunović...84-85; A.Ignjatović, Jugoslovenski identitet...451-

467, 473-476.

38 A.Kadijević, Jedan vek traženja...190.

39 Videti: B.Stojanović, Arhitektura Beograda od 1944 do 1954 godine, GMGB I, Beograd 1954, 189-200; K.Bogdanović, Skulptura u beogradskoj arhitekturi, Umetnost 22, Beograd 1970, 113-115; Z.Manević, Od socrealizma do autorske arhitekture, Tehnika 3, Beograd 1970, 62-65; Isti, Novija srpska arhitektura, u: Srpska arhitektura 1900-1970, Beograd 1972, 26-28; B.Stojanović-U.Martinović, Beograd 1945-1975, Beograd 1978; Z.Manević, Srpska arhitektura XX veka, u: Arhitektura XX vijeka, Beograd-Zagreb-Mostar 1986, 27-28; U.Martinović, Arhitektura Srbije juče i danas, u: 40 godina građevinarstva SR Srbije, Beograd 1987, 35-36; I.Štraus, Arhitektura Jugoslavije 1945-1990, Sarajevo 1991, 11-19; V.A.Milić, Arhitekstura, Novi Sad 1992, 56-77; B.Vujović, Beograd u prošlosti i sadašnjosti, Beograd 1994, 227; Istorija Beograda (ur.Z.Antonić), Beograd 1995, 571-574; A.Milenković, Architectura - politica ultra, Beograd 1996, 21-30; P.J.Marković, Beograd između Istoka i Zapada 1948-1965, Beograd 1996, 430-436; A.Kadijević, Jedan vek traženja nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi... 211-214; M.Popović, Heraldički simboli na beogradskim javnim zdanjima... 131-148; J.Krunić, Beograd imajući biti, Beograd 1998, 29, 38-41; A.Kadijević, Mihajlo Mitrović. Projekti, graditeljski život, ideje, Beograd 1999, 20-30; Isti, Leskovac u urbanističkom izveštaju arhitekte Ratomira Bogojevića iz 1953.godine, Leskovački zbornik XXXIX, Leskovac 1999, 209-212; Arhitektura Beograda stradala u ,,vazdušnoj kampanji'' NATO snaga, Nasleđe II, Beograd 1999, 218; Lj.Miletić-Abramović, Arhitektura rezidencija i vila Beograda 1830-2000, Beograd 2002, 251-257; V.Kulić, Izgradnja Beograda u periodu socijalizma (1945-2000), u: 50 beogradskih arhitekata rođenih posle 1945 (ur.A.Kovenc-Vujić), Beograd 2002, 15-21; Z.Manević, Istorija srpske arhitekture novijeg doba, u: Leksikon srpskih neimara (ur.Z.Manević), Beograd 2002, VI; D.Manojlović, Nagoveštaj metropole, u: Beograd šezdesetih godina HH veka (ur.B.Kovačević), Beograd 2003, 78, 82, 86; M.R.Perović, Srpska arhitektura XX veka... 148-209; O.Manojlović-Pintar, Ideološko i političko u spomeničkoj arhitekturi Prvog i Drugog svetskog rata na tlu Srbije ... 163-198; S.Maldini, Socijalistički realizam, u: Enciklopedija arhitekture, t.II, Beograd 2004, 424; M.Prosen, Posleratni opus arhitekte Grigorija Samojlova, DaNS 49, Novi Sad 2005, 46-48; S.G.Bogunović, Milje, u: Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka, t.III, Beograd 2005, 1320-1326; A.Kadijević, Estetika arhitekture akademizma ...371-372; M.Prosen, Arhitekta Grigorije Samojlov, Beograd 2006, 18-19; D.Mecanov, Valorizacija modernističke baštine na primeru stambene arhitekture Beograda od 1947. do 1967 (rukopis magistarskog rada odbranjenog na Arhitektonskom fakultetu), Beogradu 2006.

40 Lj.Miletić-Abramović, Arhitekura rezidencija...275-307.

41 M.Prodanović, Stariji i lepši Beograd, Beograd 2001; M.H.Jevtić, Kritički refleksi, Beograd 2004, 155-156, 172-173, 208-209; S.G.Bogunović, ’’Turbo’’ arhitektura, u: Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka, t.III, Beograd 2005, 1443-1447.