Vatnajökulsþjóðgarður
Umhverfisskýrsla
fyrir stjórnunar- og verndaráætlun
Maí 2010
1 Tilgangur og uppbygging umhverfisskýrslu ............................. 2 1.1 Um stjórnkerfi Vatnajökulsþjóðgarðs ................................................2 1.2 Efni og tilgangur umhverfisskýrslu ....................................................2 1.3 Uppbygging umhverfisskýrslu...........................................................2
2 Efni og uppbygging verndaráætlunar ....................................... 3 2.1 Hlutverk verndaráætlunar ................................................................3 2.2 Uppbygging verndaráætlunar...........................................................3
3 Yfirlit yfir stefnu stjórnunar- og verndaráætlunar................... 4 3.1 Framtíðarsýn...................................................................................4 3.2 Leiðarljós ........................................................................................4 3.3 Meginmarkmið ................................................................................4 3.4 Starfsmarkmið.................................................................................4
4 Tengsl stjórnunar- og verndaráætlunar við aðrar áætlanir..... 6 4.1 Alþjóðlegir samningar ......................................................................6 4.2 Stefna og markmið íslenskra stjórnvalda ...........................................6 4.3 Svæðis- og aðalskipulag ..................................................................7
5 Einkenni svæðisins og umhverfisaðstæður .............................. 8 5.1 Mörk þjóðgarðsins stærð og staðsetning...........................................8 5.2 Eignarhald á landi þjóðgarðs ............................................................9 5.3 Helstu einkenni Norðursvæðis ..........................................................9 5.4 Helstu einkenni Austursvæðis...........................................................9 5.5 Helstu einkenni Suðursvæðis..........................................................10 5.6 Helstu einkenni Vestursvæðis.........................................................10
6 Áherslur og aðferðir umhverfismatsins .................................. 11 6.1 Umfang umhverfismatsins..............................................................11 6.2 Nákvæmni umhverfismatsins .........................................................11 6.3 Umhverfisþættir ............................................................................11
6.4 Umhverfisviðmið ........................................................................... 12 6.5 Mat á eðli og vægi áhrifa ............................................................... 13 6.6 Gögn og vinna við matið ................................................................ 13
7 Mat á áhrifum stefnu á einstaka umhverfisþætti................... 14 7.1 Loft .............................................................................................. 14 7.2 Vatn og ís ..................................................................................... 15 7.3 Land............................................................................................. 17 7.4 Vistkerfi ........................................................................................ 19 7.5 Útivist og lýðheilsa ........................................................................ 22 7.6 Náttúruminjar og náttúrulegt landslag ............................................ 25 7.7 Menningarminjar og menningarlandslag.......................................... 27 7.8 Samfélag ...................................................................................... 29
8 Samræmi við skipulag og frekara mat.................................... 33 8.1 Svæðisskipulag miðhálendis Íslands 1995-2015 .............................. 33 8.2 Aðalskipulag Norðurþings 2010-2030.............................................. 33 8.3 Aðalskipulag Skútustaðahrepps 1996-2015 ..................................... 33 8.4 Aðalskipulag Þingeyjarsveitar ......................................................... 33 8.5 Aðalskipulag Fljótsdalshéraðs 2008-2028 ........................................ 33 8.6 Aðalskipulag Fljótsdalshrepps 2002-2014 ........................................ 33 8.7 Aðalskipulag Hornafjarðar 1998-2018 ............................................. 33 8.8 Aðalskipulag Ásahrepps 2002-2014 ................................................ 33 8.9 Framkvæmdir sem þurfa í frekara mat á aðalskipulags-, deiliskipulags
og/eða framkvæmdastigi .......................................................................... 33
9 Samantekt og niðurstöður....................................................... 34 9.1 Heildaráhrif stjórnunar- og verndaráætlunar á alla umhverfisþætti
samanlagt ............................................................................................... 34 9.2 Líkleg þróun umhverfisins án stjórnunar- og verndaráætlunar .......... 34
Heimildir .................................................................................................. 35
Efnisyfirlit
2
1 Tilgangur og uppbygging umhverfisskýrslu
1.1 Um stjórnkerfi Vatnajökulsþjóðgarðs
Vatnajökulsþjóðgarður er ríkisstofnun og fer umhverfisráðherra með yfirstjórn mála er varða
þjóðgarðinn. Ráðherra skipar stjórn til fjögurra ára í senn. Vatnajökulsþjóðgarði er skipt upp í
4 rekstrarsvæði og á hverju þeirra starfar svæðisráð. Helstu verkefni stjórnar eru að vinna að
stefnumótun í málefnum þjóðgarðsins, hafa yfirumsjón með gerð verndaráætlunar og
rekstraráætlunar og samræma starfsemi rekstrarsvæða þjóðgarðsins auk þess að eiga
samstarf við stofnanir, sveitarfélög og hagsmunaaðila um málefni hans.
Helstu verkefni svæðisráða eru að vinna tillögu að verndaráætlun og rekstraráætlun fyrir
viðkomandi rekstrarsvæði, gera tillögu um ráðningu þjóðgarðsvarðar og vera honum og stjórn
þjóðgarðsins til ráðgjafar um málefni þjóðgarðsins á viðkomandi rekstrarsvæði.
Svæðisráðin, hvert á sínu svæði, eru ábyrg fyrir því að vinna tillögu að verndaráætlun fyrir
viðkomandi svæði en stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs fer yfir tillögur svæðisráða og vinnur á
grundvelli þeirra tillögu sína að verndaráætlun fyrir Vatnajökulsþjóðgarð. Svæðisráðin höfðu
18 mánuði til að vinna sínar tillögur en stjórnin hefur 6 mánuði til að sameina þær í eina
verndaráætlun. Samkvæmt lögum um Vatnajökulsþjóðgarð skal gerð verndaráætlunar
Vatnajökulsþjóðgarðs vera lokið innan tveggja ára frá stofnun þjóðgarðsins. Verndaráætlun
Vatnajökulsþjóðgarðs skal endurskoðuð eigi sjaldnar en á 10 ára fresti.
Framkvæmdastjóri Vatnajökulsþjóðgarðs sér um daglegan rekstur þjóðgarðsins og umsýslu
stjórnar. Þjóðgarðsverðir annast síðan daglegan rekstur og stjórn hvers rekstrarsvæðis.
1.2 Efni og tilgangur umhverfisskýrslu
Verndaráætlunin fellur undir lög um umhverfismat áætlana nr. 105/2006 þar sem hún er
undirbúin og samþykkt af stjórnvöldum, unnin samkvæmt lögum og markar stefnu er varðar
leyfisveitingar til framkvæmda sem tilgreindar eru í lögum um mat á umhverfisáhrifum, nr.
106/2000, sbr. 3. gr. laga um umhverfismat áætlana.
Tilgangur umhverfisskýrslu er að gera grein fyrir umhverfisáhrifum áætlunar, þ.e. þeim
breytingum á umhverfisþætti sem reiknað er með að verði vegna áætlunarinnar., með það að
markmiði að draga úr neikvæðum umhverfisáhrifum, t.d. með breytingum á stefnu eða
tilteknum mótvægisaðgerðum.
1.3 Uppbygging umhverfisskýrslu
Umhverfisskýrslan er sett fram í níu köflum auk heimildaskrár:
1. kafli gerir grein fyrir tilgangi og uppbyggingu umhverfisskýsrlu
2. kafli lýsir uppbyggingu tillögu að verndaráætlun og viðfangsefnum hennar.
3. kafli gefur yfirlit yfir helstu stefnumið í tillögu að verndaráætlun.
4. kafli er yfirlit yfir áætlanir sem tengjast gerð verndaráætlunar.
5. kafli lýsir helstu einkennum og umhverfi þjóðgarðsins lýst.
6. kafli gerir grein fyrir áherslum, umfangi og aðferðum umhverfismatsins, þ.e.
hvaða stefnumið voru metin, hvaða umhverfisþættir voru skoðaðir og hvaða viðmið
voru notuð við matið. Einnig hverjir unnið matið.
7. kafli gerir grein fyrir þeim áhrifum sem einstakir umhverfisþættir kunna að verða
fyrir vegna tillögu að verndaráætlun.
8. kafla gefur yfirlit yfir samræmi tillögunnar við gildandi svæðis- og aðalskipulag.
9. kafli er samantekt og niðurstöður.
3
2 Efni og uppbygging verndaráætlunar
2.1 Hlutverk verndaráætlunar
Gerð stjórnunar- og verndaráætlunar um Vatnajökulsþjóðgarð byggir á 12. og 13. gr. laga nr.
60/2007 um Vatnajökulsþjóðgarð og reglugerð nr. 608/2008 um Vatnajökulsþjóðgarð.
Samkvæmt lögunum og reglugerðinni skal í verndaráætlun gerð grein fyrir markmiðum
verndar á einstökum svæðum innan Vatnajökulsþjóðgarðs, einstökum verndaraðgerðum,
landnýtingu og mannvirkjagerð. Þar skal einnig gerð grein fyrir vegum, reiðstígum, göngubrúm
og helstu gönguleiðum, reiðhjólaleiðum, reiðleiðum, umferðarrétti almennings og aðgengi
ferðamanna að svæðinu ásamt mengunarvörnum og fleiri þáttum.
Í áætluninni er sett fram stefna þjóðgarðsins, sem mótuð var í samráði við fjölmarga
hagsmunaaðila. Stefnan snertir á ótal atriðum sem snúa að verndun og nýtingu gæða
þjóðgarðsins. Einnig gerir hún því skil hvernig nýta megi sem best tækifærin sem verða til
vegna stofnunar þjóðgarðsins.
Tilgangur stjórnunar- og verndaráætlunar
"Verndaráætlun er eitt meginstjórntæki þjóðgarðsins og verkfæri til stefnumótunar" eins og
segir í greinargerð með frumvarpi sem varð að lögum um Vatnajökulsþjóðgarð nr. 60/2007.
Verndaráætlun var þannig ætlað að vera stefnumótandi áætlun sem stjórnendur
Vatnajökulsþjóðgarðs styðjast við þegar ákvarðanir um stjórn og skipulag þjóðgarðsins eru
teknar.
En áætluninni er ekki einungis ætlað að styðja stjórnendur þjóðgarðsins í sínum störfum,
heldur einnig að endurspegla sameiginlegar væntingar og áform þeirra sem koma að
fjölbreyttri starfsemi, útivist eða eiga aðra hagsmuni á starfssvæði þjóðgarðsins. Markmið
áætlunarinnar eru sett fram með það í huga að stjórnendur þjóðgarðsins og aðrir opinberir
aðilar nái sem best að uppfylla sínar skyldur, en geti jafnframt með aðgerðum sínum, stjórnun
og verklagi stutt aðra aðila við að ná sínum markmiðum, til hagsbóta fyrir starfsemi í
þjóðgarðinum og á nærliggjandi svæðum. Áætlunin er mótuð í nánu samráði við fjölmarga
aðila og einungis með áframhaldandi góðu samstarfi þeirra verður unnt að raungera
framtíðarsýnina um þjóðargersemina Vatnajökulsþjóðgarð.
Lög um Vatnajökulsþjóðgarð gera ráð fyrir að í verndaráætlun megi kveða á um einstakar
verndaraðgerðir og framkvæmdir, auk þess sem heimilt er að setja ákvæði um verklag í hana.
Samkvæmt ákvörðun stjórnar, og með vísan til stöðu verndaráætlunar gagnvart
skipulagsáætlunum sveitarfélaga, er hinsvegar ekki ætlunin að í stjórnunar- og verndaráætlun
sé gerð ítarleg aðgerðaáætlun, háð fjárlagaramma sem getur verið síbreytilegur frá ári til árs.
Verndaráætlun er fyrst og fremst ætlað að útlista áherslur og leggja til nauðsynlega stefnu og
leiðsögn. Þannig getur verndaráætlun staðið sjálfstætt um einhver ár. Í framhaldi af gerð
verndaráætlunar er hinsvegar nauðsynlegt að vinna aðgerðaáætlun og aðrar starfsáætlanir
sem miða að því að koma verndaráætlun í framkvæmd innan þess fjárlagaramma sem settur
er.
Stefna þjóðgarðsins byggir á framtíðarsýn þar sem horft er til næstu 20 ára. Aðgerðaáætlun
byggð á stjórnunar- og verndaráætlun gerir þó ráð fyrir forgangsaðgerðum sem spanna
skemmra tímabil. Jafnframt er gert ráð fyrir að stjórnunar- og verndaráætlun sé lifandi plagg
og verði endurskoðuð eigi sjaldnar en á 10 ára fresti. Gerð hennar og framfylgd er aðeins einn
hluti af nokkrum ferlum við stjórn þjóðgarðsins.
2.2 Uppbygging verndaráætlunar
Meginhluti stjórnunar- og verndaráætlunar lýsir stefnu stjórnar þjóðgarðsins, að mestu án
vísunar til einstakra rekstrarsvæða eða staðbundinna viðfangsefna. Í upphafi er gerð grein
fyrir ýmsum atriðum sem mynda bakgrunn og forsendur þjóðgarðsins, t.d. varðandi
aðdraganda að stofnun hans, lagaumhverfi og tengsl við aðrar áætlanir. Einnig er þar að finna
almenna lýsingu þjóðgarðsins og verndarflokkun samkvæmt flokkun Alþjóða
náttúrverndarsamtakanna, IUCN. Því næst kemur stefna þjóðgarðsins. Við mótun stefnunnar
var byggt á svörum og sýn fjölmargra hagsmunaaðila á þróun og framtíð
Vatnajökulsþjóðgarðs.
Framtíðarsýn þjóðgarðsins er sett fram í þremur þáttum: Að vernda, viðhalda og þróa, að
upplifa og að skapa. Hlutverk þjóðgarðsins er sett fram, sem og leiðarljós sem ætlað er að
ramma inn meginreglur í ákvarðanatöku þjóðgarðsins og loks eru sett fram markmið í starfi
þjóðgarðsins. Meginmarkmið eru þrjú og greinast á sama hátt og framtíðarsýnin. Undir hverju
meginmarkmiði eru svo sett fram fleiri starfsmarkmið sem eru rammi um einstök verkefni
stjórnar og rekstrarsvæða sem tiltekin verða í sérstakri aðgerðaáætlun í samræmi við
fjárlagaheimildir eða aðrar forsendur.
Í framhaldi af almenna stefnuhlutanum koma kaflar um mat á verndargildi þar sem lýst er
forsendum fyrir mati á verndargildi náttúrunnar og menningarminja í Vatnajökulsþjóðgarði.
Þungavigtarkafli er síðan um landnotkun, þar sem sett er fram stefna þjóðgarðsins um nýtingu
lands og annarra gæða. Kaflinn innifelur lýsingu á helstu skilmálum, sem um nýtinguna gilda,
til að markmið um verndun náist.
Í lok stjórnunar- og verndaráætlunarinnar eru kaflar um vöktun og rannsóknir, eftirfylgni og
endurskoðun. Loks er umhverfisskýrslan hluti af áætluninni en umhverfisáhrif áætlunarinnar
voru metin í samræmi við lög um umhverfismat áætlana, nr. 105/2006.
4
3 Yfirlit yfir stefnu stjórnunar- og verndaráætlunar
Stefna þjóðgarðsins, eins og hún er fram sett í tillögu að stjórnunar- og verndaráætlun, er
byggð upp sem hér segir:
3.1 Framtíðarsýn
Í framtíðarsýn er lýst ástandi þjóðgarðsins árið 2030 með kjarna sem dregur fram virðingu
fyrir náttúru, verndun og sjálfbærni, skýra sérstöðu, trausta innviði og samstarf. Einnig er
fjallað um stjórnun, rannsóknir, fræðslu og atvinnusköpun, sem allt eru órjúfanlegur hluti af
og/eða stuðningur við þau efnisatriði sem lúta að kjarna og megintilgangi með stofnun
garðsins.
Framtíðarsýnin er síðan útfærð nánar undir þremur meginstefjum sem aftur koma fram í
meginmarkmiðum og starfsmarkmiðum. Meginstefin þrjú í framtíðarsýninni og helstu
efnisatriði undir þeim eru sem hér segir:
Að vernda, viðhalda og þróa
Hér er fjallað um sjálfbærni og verndun, sátt milli verndar og nýtingar, rannsóknir, viðgang
vistkerfa, uppbyggingu innviða, fræðslu og miðlun upplýsinga.
Að upplifa
Hér er fjallað um samvinnu við hagsmunaaðila, m.a. við uppbyggingu þjónustu og afþreyingar,
aðstöðu fyrir gesti, vísindamenn og skólafólk, þjálfun starfsfólks, dreifingu álags og miðlun
þekkingar.
Að skapa
Hér er fjallað um hagnýtingu sérstöðu og gæða þjóðgarðsins, örvun til nýsköpunar og
listsköpunar, skýr gæðaviðmið, samstarf við íbúa og sveitarfélög og markvissa fræðslu.
3.2 Leiðarljós
Í leiðarljósum er lýst þeim meginreglum sem þjóðgarðurinn hefur í heiðri í allri starfsemi sinni.
Þau eru sett fram í fjórum hlutum:
Náttúruvernd og sjálfbærni - undirstaða allra ákvarðana
Samvinna - leið til framsækinnar þróunar og skjótari árangurs
Virðing - eykur árangur og ánægju
Gæði - eru í senn aðdráttarafl og viðmið í stjórnun og starfseminni
3.3 Meginmarkmið
Sett eru fram þrjú meginmarkmið undir sömu yfirskriftum og meginþættir framtíðarsýnarinnar:
Að vernda, viðhalda og þróa
Stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs leitast við, með stefnu sinni, ákvörðunum og í framkvæmd, að
tryggja verndun náttúru og menningarminja og viðhald gæða og sérstöðu
Vatnajökulsþjóðgarðs.
Að upplifa
Stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs leitast við, með stefnu sinni, ákvörðunum og í framkvæmd, að
tryggja að það sé einstök upplifun að heimsækja og dvelja í Vatnajökulsþjóðgarði; sem gestur,
sem starfsmaður eða vísindamaður og að heimamenn telji það til aukinna gæða að búa í
þjóðgarðinum eða á áhrifasvæði hans.
Að skapa
Stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs leitast við, með stefnu sinni, ákvörðunum og í framkvæmd, að ýta
undir að gæði og sérstaða þjóðgarðsins séu nýtt til frekari eflingar atvinnu og búsetu á
svæðinu, til nýsköpunar í atvinnulífi, til listsköpunar og miðlunar á menningu svæðisins.
3.4 Starfsmarkmið
Fyrir hvert meginmarkmið eru sett starfsmarkmið og leiðir að þeim. Undir hverju
meginmarkmiði eru sett fram starfsmarkmið sem falla í neðangreinda flokka:
3.4.1 Að vernda, viðhalda og þróa
Undir þessu meginmarkmiði er tekið á eftirfarandi málaflokkum:
Landslag og jarðmyndanir
Líffræðileg fjölbreytni, vistkerfi og tegundir
Menningarminjar
Mengun
Innviðir, starfsfólk og starfsemi
Tímabundnar leyfisveitingar
Þróun þjóðgarðsins
3.4.2 Að upplifa
Undir þessu meginmarkmiði er tekið á eftirfarandi málaflokkum:
Áfangastaðir og aðgengi
5
Umhverfisstarf og öryggi
Rannsóknir og þekking
Fræðsla og miðlun upplýsinga
3.4.3 Að skapa
Undir þessu meginmarkmiði er tekið á eftirfarandi málaflokkum:
Nýting lands og auðlinda
Atvinna, þróun og samstarf
6
4 Tengsl stjórnunar- og verndaráætlunar við aðrar áætlanir
Stjórnunar- og verndaráætlun fyrir Vatnajökulsþjóðgarð tekur mið af markmiðum og ákvæðum
laga um náttúruvernd og laga og reglugerðar um Vatnajökulsþjóðgarð. Auk þess tekur
áætlunin mið af eftirfarandi alþjóðlegu skuldbindingum og áætlunum stjórnvalda, sbr. töflur að
neðan sem eru stytt útgáfa af samantekt Náttúrustofu Norðausturlands vegna
verndaráætlunargerðar fyrir einstök svæði þjóðgarðsins (Sigþrúður Stella Jóhannsdóttir
2010b). Í umhverfismati einstakra stefnumiða er skoðað hvort þau samrýmast neðangreindum
áætlunum. Gerð er grein fyrir ósamræmi ef það er að finna en ef ekkert er tekið fram er
stefnan talin í samræmi við fyrirliggjandi áætlanir.
4.1 Alþjóðlegir samningar
Heiti samnings Atriði sem varða verndaráætlunina Verndarflokkar Alþjóða náttúruverndarsambandsins, IUCN (International Union for Conservation of Nature)
Samtökin flokka friðlýst svæði í sex mismunandi verndarflokka þar sem hver verndarflokkur hefur ákveðin meginmarkmið friðlýsingar sem leiðbeina hvernig svæðunum er stýrt. Í verndaráætlun er farið yfir hvernig Vatnajökulsþjóðgarður getur fallið að skilgreiningum og markmiðum verndarflokka IUCN.
Samningur Menningarmálastofnunar Sameinuðu þjóðanna (UNESCO) um vernd menningar- og náttúruarfleiðar heimsins
Markmið samningsins er að tilgreina menningar- og náttúruminjar sem hafa gildi fyrir allt mannkyn og varðveita þær. Ísland er aðili að samningnum og ber ábyrgð á að koma með ábendingar um nýja staði fyrir heimsminjaskrá Menningarmálastofnunarinnar. Við undirbúning að stofnun Vatnajökulsþjóðgarðs var lögð áhersla á að þjóðgarðurinn geti uppfyllt kröfur heimsminjaskrár Menningarmálstofnunarinnar ákveði íslensk stjórnvöld að sækjast eftir því. Í verndaráætlun er sett fram stefna um verndun menningar- og náttúruminja.
Ramsar-samningurinn um vernd votlendissvæða sem hafa alþjóðlegt gildi, einkum sem lífsvæði vatnafugla.
Markmið samningsins er að vernda votlendissvæði sem eru fyrst og fremst búsvæði votlendisfugla. Ekki er þó aðeins tekið tillit til votlendisfugla heldur verndun allra tegunda dýra og plantna gegn ofnýtingu í því skyni að varðveita náttúrulegt umhverfi og stuðla að sjálfbærri nýtingu þess. Íslendingar hafa tilnefnt þrjú svæði á skrá Ramsar- samningsins; Mývatn-Laxá, Þjórsárver og Grunnafjörð. Þá hafa Eyjabakkar á austursvæði þjóðgarðsins verið nefndir sem hugsanlegt Ramsarsvæði og er unnið að undirbúningi þess innan Umhverfisráðuneytisins.
Samningurinn um líffræðilega fjölbreytni (1992)
Ríkisstjórn Íslands samþykkti stefnumörkun um framkvæmd samningsins árið 2008 (sjá nánar kafla 4.2).
Bernarsamningurinn um vernd villtra dýra og plantna og búsvæða þeirra í Evrópu
Markmið samningsins er að vernda dýr og plöntur og heimkynni þeirra en víða í Evrópu er ýmsum tegundum og búsvæðum þeirra ógnað. Í verndaráætlun er fjallað um markmið sem eiga að tryggja vernd villtra plantna og dýra í Vatnajökulsþjóðgarði.
Aðrir samningar
Auk framangreindra samninga, sem voru sérstaklega tilteknir í reglugerð, er hér getið tveggja annarra samninga sem Ísland vinnur nú að því að fullgilda og hafa áhrif á ákvarðanatöku og framtíðarsýn um Vatnajökulsþjóðgarð.
Árósasamningurinn er samningur um aðgang að upplýsingum, þátttöku almennings við töku ákvarðana og aðgangi að afgreiðslu á kærum og dómsúrskurðum í umhverfismálum.
Vatnatilskipun ESB setur lagaramma um vernd yfirborðsvatns, grunnvatns og strandsjávar, með það að markmiði að bæta vatnsgæði og ástand vistkerfa.
Einnig eru alþjóðlega mikilvæg fuglasvæði (IBA, Important Bird Areas) nokkur í nágrenni Vatnajökulsþjóðgarðs. Má þar nefna Öxarfjörð á norðursvæðinu, Skeiðarársand, Breiðamerkursand, svæðið frá Hestgerðislóni
að Hornafjarðarfljótum, Skarðsfjörður, Lónsfjörður og Hvalnesskriður á suðursvæðinu.
4.2 Stefna og markmið íslenskra stjórnvalda
Heiti stefnuskjals Atriði sem varða verndaráætlunina Náttúruverndaráætlun 2004-2008
Unnið verði að friðlýsingu 14 svæða á landinu á gildistíma áætlunarinnar og eru nokkur þeirra á jaðri Vatnajökulsþjóðgarðs:
Jökulsárgljúfur:
Stækkun þjóðgarðsins í Jökulsárgljúfrum svo hann nái utan um landslagsheildir við gljúfrin; gljúfur austan Jökulsár, jörðin Ásbyrgi, syðsti hluti Ássands, Meiðavallaskógur og svæði að Selfossi.
Jökulsárgljúfur hluti af Vatnajökulsþjóðgarði án stækkunar.
Öxarfjörður:
Tillaga að friðlandi. Fjölbreytt fuglalíf og sjaldgæfar fuglategundir.
Skeiðarársandur:
Stækkun Skaftafellsþjóðgarðs til sjávar. Sandurinn mestur sinnar gerðar á landinu og eitt stærsta varp skúms á landinu. Ingólfshöfði er innan svæðisins. Birkiskógur í örum vexti.
Tillögur að Náttúruverndaráætlun 2009-2013
Unnið verði að friðlýsingu 11 verndarsvæða sem lagt er til að vernda á grundvelli plöntuverndar (5), dýraverndar (2), verndun vistgerða á hálendinu (3) og jarðfræði (1). Auk þess er í tillögunum lagt til að friðlýsa 160 tegundir mosa, fléttna og háplantna. Svæði sem tengjast Vatnaj.þjóðgarði eru:
Langisjór og nágrenni: Jarðfræðisvæði. Verði hluti Vatnajökulsþjóðgarðs. Langir móbergshryggir og lengsta gígaröð sem gosið hefur á landinu á sögulegum tíma.
Svæði í Skaftártungum og Síðuafrétti: Vistgerðir. Verði hluti af Vatnajökulsþjóðgarði. Mikið er um breiskjuhraunavist á svæðinu og tengist það Lakagígum og vistfræðilegri heild þess
Steinadalur í Suðursveit: Plöntusvæði. Sérstakt gróðurfar og sjaldgæfar plöntur.
Undirhlíðar í Nesjum: Smádýr. Eina búsvæði Tröllasmiðs á landinu.
Náttúruminjaskrá Í náttúruminjaskrá eru upplýsingar um friðlýst svæði og náttúruminjar sem ástæða þykir til að friðlýsa. Innan þjóðgarðsins eða á jaðri hans eru eftirfarandi svæði á Náttúruminjaskrá:
517. Gæsavötn Lindavötn og hálendisvin, um 920 m h.y.s. Gæsavötn friðlýst sem hluti af Vatnajökulsþjóðgarði
518. Laufrönd og Neðribotnar Gróðursælt umhverfi tjarna og lindavatna, 700-800 m h.y.s. Sérstætt fuglalíf.
534. Votlendin við Öxarfjörð Sjávarlón og gróðurmikil grunn vötn. Stararengjar, keldur og þornaðir árfarvegir. Mikið fuglalíf.
535. Meiðavallaskógur Vesturbarmur Ásbyrgis, skóglendi, fornir hlaupfarvegir Jökulsár á Fjöllum og tóftir fornra eyðibýla.
536. Jökulsárgljúfur austan ár Fjölbreytt landslag og ríkulegur gróður. Æskilegt að þetta svæði verði sameinað þjóðgarðinum í Jökulsárgljúfrum. Hluti svæðis friðlýstur sem Náttúruvættið Dettifoss, Selfoss, Hafragilsfoss og nágrenni.
613. Kverkfjöll, Krepputunga og Laugavalladalur Stórbrotið landslag með virkum eldstöðvum og fjölbreytilegum jarðmyndunum, jarðhiti í Hveradal og Hveragili. Íshellir í sporði Kverkjökuls. Kjörið land til útivistar og náttúruskoðunar. Hluti svæðis friðlýstur innan Vatnajökulsþjóðgarðs
614. Fagridalur og Grágæsadalur á Brúaröræfum, Gróskumiklar vinjar í u.þ.b. 600 m h.y.s. Auðugt smádýralíf og fagurt landslag.
615. Snæfell, Vesturöræfi og Hafrahvammagljúfur Vesturöræfi eru víðáttumikið og vel gróið hálendissvæði ásamt því að vera sumarland hreindýra. Mikilvægt beitiland heiðagæsa. Hafrahvammagljúfur er eitt hrikalegasta gljúfur landsins og eru gróðursælir hvammar meðfram því. Hluti
7
svæðis friðlýstur innan Vatnajökulsþjóðgarðs
616. Eyjabakkar Óvenju grösugt votlendi í um 650 m h.y.s. með fjölda tjarna. Svipmikið landslag við rætur Snæfells, jökulgarðar með hraukum við Eyjafell. Beitiland hreindýra, heiðagæsa og álfta.
Díma í Lóni Náttúruvætti í umsjá Umhverfisstofnunar.
Ingólfshöfði Friðland í umsjá Umhverfisstofnunar.
Salthöfði og Salthöfðamýrar Friðland í umsjá Umhverfisstofnunar.
Ósland Fólkvangur í umsjá Umhverfisstofnunar.
626. Lónsfjörður og Hvalnes Grunnur fjörður með þroskamiklum og sérstæðum botngróðri, sjávarfitjar og mýrlendi með tjörnum. Þýðingarmikill viðkomustaður farfugla. Sérkennilegt og fagurt landslag með hömrum úr djúpbergi.
627. Þórisdalur Fjölbreytt og litríkt landslag. Fjölsótt útivistarsvæði.
628. Laxárdalur í Nesjum Dalur með fjölbreyttum og litríkum jarðmyndunum, mýrlendi og vötn. Talsvert fuglalíf.
629. Skarðsfjörður Lífauðugar leirur og grunnsævi með miklu fuglalífi. Álaugarey er jarðfræðilega sérstæð.
630. Baulutjörn Óvenju lífrík tjörn, mikið fuglalíf.
631. Umhverfi Hoffellsjökuls Stórbrotið landslag umhverfis skriðjökul. Kjarrlendi, jarðhitavottur er í Vandræðatungum. Jaðarlón framan við Svínafellsjökul, minjar um hop jökuls. Djúpberg í Svínafellsjalli og Geitafelli.
632. Skálafellsjökull og fjalllendi Stórbrotið landslag, jarðmyndanir svo sem jökulminjar og gabbróhnullungar. Í tindum og jökulskerjum vaxa fjallaplöntur í 1100-1300 m hæð.
633. Steinadalur og Staðarfjall Stórbrotið landslag með háum fjöllum, Þverártindsegg, hrikalegu gljúfri, þ.e. Klukkugili, og kjarri á Steinadal og í Staðarfjalli.
634. Hrollaugseyjar Eyjar í hlýjasta hluta sjávar við landið, en nálægt skörpum hitaskilum. Klettafjörur, nánast þær einu á mjög stóru svæði.
635. Breiðamerkursandur og Jökulsárlón Jökulsárlón er þekktasta jaðarlón á landinu. Kvíármýrarkambur, Kambsmýrarkambur og aðrar jökulöldur við Kvíarjökul eru einhverjar stærstu og sérstæðustu jökulöldur á landinu.
636. Hamrar milli Gljúfursár og Salthöfða Sérkennilegir blágrýtishamrar, sérstætt náttúrufar.
637. Svínafellslögin Vatnasetlög með blaðförum frá hlýskeiði ísaldar.
638. Stóralda Forn, algróin jökulalda framan við Svínafellsjökul.
653. Fjalllendið utan Skarðdals Fagurt fjalllendi með margvíslegum bergtegundum. Í Vesturhorni finnst bæði granófýr og gabbró.
654. Heinabergsfjalllendið Stórbrotið landslag með sérkennilegum móbergstindum í Heinabergsfjöllum, jökullón og jarðhiti í Vatnsdal og birkikjarr í Heinabergsdal.
701. Núpsstaður, Núpsstaðarskógar og Grænalón Sérstætt svæði vegna náttúrufars og fegurðar. Söguminjar, gamlar byggingar.
702. Tungnafellsjökull og Nýidalur Fjölbreytilegt landslag með fögrum og sérstæðum gróðurvinjum.
706. Eldgjá. Hluti af um 40 km langri gossprungu sem vitnar um stórkostleg eldsumbrot á nútíma. Stórbrotið og fjölbreytt landslag. Vinsælt útivistarsvæði. Æskilegt er að tengja svæðið Friðlandi að Fjallabaki.
Stefnumörkun um framkvæmd samningsins um líffræðilega fjölbreytni (2008)
Stefnan er unnin á grundvelli alþjóðlega samningsins um líffræðilega fjölbreytni og er ætlað að vera heildarrammi um stefnumótun stjórnvalda sem lýtur að verndun og sjálfbærri nýtingu líffræðilegrar fjölbreytni landsins. Lögð er áhersla á verndun lífríkis á landi og í ferskvatni, vörn gegn ágengum framandi tegundum, endurheimt líffræðilegrar fjölbreytni, reglur um meðferð og dreifingu erfðabreyttra lífvera, rannsóknir, vöktun og fræðslu. Í verndaráætlun er fjallað um markmið og aðgerðir til að stuðla að verndun líffræðilegrar fjölbreytni í Vatnajökulsþjóðgarði.
Velferð til framtíðar - Stefnumörkun ríkisstjórnar
Sett eru fram áhersluatriði í fjórum flokkum; I. Heilnæmt og öruggt umhverfi, II. Vernd náttúru Íslands, III. Sjálfbær nýting auðlinda og IV. Hnattræn
Íslands til ársins 2020 um sjálfbæra þróun
viðfangsefni. Sett er fram stefna um verndun lífríkis Íslands, verndun sérstæðra jarðmyndana, verndun landslags og víðerna og útivist í sátt við náttúruna. Þar er meðal annars lögð áhersla á að viðhalda fjölbreytileika tegunda og vistgerða, forðast röskun votlenda, birkiskóga og annarra lykilvistkerfa Íslands ásamt því að varðveita fjölbreyttar jarðmyndanir svo eitthvað sé nefnt. Megináherslur 2010-2013 eru samhljóma áherslum 2006-2009. Þar er meðal annars lögð áhersla á vernd víðerna og stækkun Vatnajökulsþjóðgarðs, verndun sérstæðra jarðmyndana og vernd líffræðilegrar fjölbreytni þar sem lagt er til að gera landsáætlun um vöktun líffræðilegrar fjölbreytni á Íslandi.
Staðardagskrá 21 fyrir sveitarfélagið Hornafjörð
Markmið stefnunnar er að samfélagið vinni í átt að sjálfbærri þróun. Í umhverfisstefnu staðardagskrár Hornafjarðar er fjallað um ýmsar hliðar umhverfismála í sveitarfélaginu. Vatnajökulsþjóðgarður og umhverfisstefna sveitarfélagsins ættu að geta stutt hvort við annað á margan hátt. Sveitarfélagið hefur einnig sett fram stefnu varðandi atvinnulíf, matvælaframleiðslu og ferðaþjónustu sem og um útivist í anda sjálfbærrar þróunar. Unnið að endurskoðun frá 2007. Tekið er mið af þessari stefnu í verndaráætlun.
Vernda og endurheimt íslenskra birkiskóga. Skýrsla og tillögur nefndar
Í tillögunum er lögð áhersla á verndun og endurheimt stórra, samfelldra birkiskóga, fjölbreytni svæða, beitarstýringu og gróðursetningu birkis á skógræktarsvæðum. Einnig er lögð áhersla á útgáfu leiðbeininga og fræðslu um vernd og endurheimt birkiskóga. Í tillögunum er lagt til að vernda/friðlýsa nokkra birkiskóga á Íslandi vegna náttúruverndarsjónarmiða og taka þá inn í náttúruverndaráætlun 2009-2013 þar sem þeirra er ekki getið í fyrri áætlun. Einn þessara birkiskóga er við jaðar Vatnajökulsþjóðgarðs, Núpsstaðaskógur en hann er talinn vera mjög hávaxinn skógur.
Rammaáætlun um nýtingu vatnsafls og jarðavarma
Tillaga að rammaáætlun um nýtingu vatnsafls og jarðavarma hefur verið kynnt en ekki afgreidd. Í henni er lagt mat á virkjunarkosti og þeir flokkaðir með tilliti til orkugetu, hagkvæmni, áhrifa á náttúrufar, náttúru- og menningarminjar, svo og mismunandi hagsmuna sem nýta þau gæði sem bundin eru í þessum auðlindum. Fyrsta áfanga Rammaáætlunar lauk árið 2003 með útgáfu áfangaskýrslu verkefnastjórnar en þar voru 35 nýjar virkjanahugmyndir flokkaðir í fimm flokka eftir umhverfisáhrifum, aðra fimm eftir heildarhagnaði og fimm eftir arðsemi. Af þessum virkjunarkostum tengjast nokkrir Vatnajökulsþjóðgarði með einum eða öðrum hætti.
Í öðrum áfanga rammaáætlunar, er lagt mat á verndargildi 19 háhitasvæða með tilliti til virkjunarkosta á 34 vinnslusvæðum innan þeirra. Af þessum 19 háhitasvæðum eru 6 svæði innan Vatnajökulsþjóðgarðs að öllu eða hluta eða eru innan mikilvægra jaðarsvæða hans í náttúrufarslegu tilliti. Í verndaráætlun er gerð grein fyrir svæðum sem tengjast Vatnajökulsþjóðgarði.
Landgræðsluáætlun 2003-2014
Nokkur svæði eru innan Vatnajökulsþjóðgarðs eða á jaðri hans og er gerð grein fyrir þeim í verndaráætlun.
Samgönguáætlun 2007-2010 Í áætluninni er fjallað um samgönguframkvæmdir sem tengjast Vatnajökulsþjóðgarði. Gerð er grein fyrir þeim í verndaráætlun.
4.3 Svæðis- og aðalskipulag
Skipulagsstig Áætlun sem taka þarf mið af Svæðisskipulag Svæðisskipulag miðhálendis 1995-2015
Aðalskipulag Aðalskipulag Norðurþings 2010-2030, tillaga til auglýsingar
Aðalskipulag Skútustaðahrepps 1996-2015, endurskoðun hafin
Aðalskipulag Fljótsdalshéraðs 2008-2028
Aðalskipulag Fljótsdalshrepps 2002-2014
Aðalskipulag Hornafjarðar 1998-2018, endurskoðun hafin
Aðalskipulag Skaftárhrepps 2002-2014, endurskoðun hafin
Aðalskipulag Ásahrepps 2002-2014, endurskoðun hafin
Aðalskipulag Rangárþings ytra 2002-2014, endurskoðun hafin
8
5 Einkenni svæðisins og umhverfisaðstæður
Í eftirfarandi köflum er helstu einkennum þeirra svæða sem tilheyra Vatnajökulsþjóðgarði lýst
og er textinn tekinn úr tillögu að verndaráætlun fyrir norðursvæði (Sigþrúður Stella
Jóhannsdóttir 2010a). Í köflum sem fjalla um hvern umhverfisþátt, sbr. 7. kafla, er leitast við
að lýsa núverandi ástandi þeirra umhverfisþátta sem taldir eru geta orðið fyrir áhrifum af
stefnu og ákvæðum aðalskipulagstillögunnar, eftir því sem tiltæk gögn leyfa. Það efni er tekið
úr tillögum svæðisráða að verndaráætlunum fyrir sitt svæði.
5.1 Mörk þjóðgarðsins stærð og staðsetning
Vatnajökulsþjóðgarður nær yfir rúmlega 12.850 ferkílómetra, Vatnajökul og hluta nærsvæða
hans. Þar af er jökullinn 8.100 ferkílómetrar. Innan þjóðgarðsins er svæði vestan Jökulsár á
Fjöllum sem áður var þjóðgarður í Jökulsárgljúfrum, auk tveggja búta af farvegi Jökulsár,
sunnan gljúfranna. Þessi fjögur landsvæði mynda Vatnajökulsþjóðgarð.
Landi þjóðgarðsins er skipt í fjögur rekstrarsvæði sem kennd eru við höfuðáttir, norður, austur,
suður og vestur.
Mynd: Mörk og staðsetning þjóðgarðsins.
9
Mynd: Eignarhald á landi innan þjóðgarðs og á nokkrum jaðarsvæðum
5.2 Eignarhald á landi þjóðgarðs
Land innan þjóðgarðs er í eigu ríkis, sveitarfélaga eða einkaaðila. Þar sem land er í einkaeigu
eru í gildi samningar milli ríkisins og landeigenda um viðkomandi landssvæði (sjá mynd). Í
samningum eru ákvæði um rétt landeigenda til hefðbundinna nytja innan þjóðgarðsins.
Verndaráætlun tekur tillit til allra ákvæða í samningi milli landeigenda og ríkis. Á einstaka
landssvæðum þjóðgarðsins, sem eru í einkaeigu og gerðir hafa verið samningar um, hefur
óbyggðanefnd úrskurðað landið sem þjóðlendu. Dæmi eru um að slíkum úrskurðum hafi verið
áfrýjað og er endanlegur eignaréttur landssvæða innan þjóðgarðsins því ekki skýr í öllum
tilvikum.
5.3 Helstu einkenni Norðursvæðis
Norðursvæði Vatnajökulsþjóðgarðs nær yfir norðvestur hluta Vatnajökuls, Ódáðahraun og
Dyngjufjöll ásamt Jökulsárgljúfrum og tveimur litlum hlutum af farvegi Jökulsár á Fjöllum. Það
tilheyrir þremur sveitarfélögum, Skútustaðahreppi, Þingeyjarsveit og Norðurþingi.
Norðan Vatnajökuls er eldfjallalandslag einkennandi og jarðmyndanir, myndaðar af samspili
eldvirkni og jökla, er margar og fjölbreyttar. Gróður er lítill og helst við lindasvæði á jaðri
Ódáðahrauns. Í Jökulsárgljúfrum eru miklar andstæður; hrikaleg gljúfur og gróðurrík svæði
sem milda áhrifin af hrikalegu landslaginu. Þar er einstök fossaröð.
Mikill ferðamannafjöldi heimsækir Jökulsárgljúfur og nágrenni. Á hálendið koma flestir í Öskju
og Herðubreiðarlindir. Hefðbundin landnotkun er leyfð á skilgreindum svæðum sem nýtt eru til
sauðfjárbeitar. Veiði er mjög lítil ef einhver. Eggjataka er stunduð í heiðagæsavörpum.
5.4 Helstu einkenni Austursvæðis
Austursvæði Vatnajökulsþjóðgarðs nær yfir norðausturhluta Vatnajökuls, Snæfell og
Snæfellsöræfi ásamt Kverkfjöllum. Það tilheyrir tveimur sveitarfélögum, Fljótsdalshéraði og
Fljótsdalshreppi. Austursvæði Vatnajökulsþjóðgarðs státar af fjölbreyttri náttúru og tignarlegu
landslagi. Á austursvæðinu eru framhlaupsjöklar og ummerki þeirra, öflugt háhitasvæði í
Kverkfjöllum, með fjölbreyttum jarðmyndunum og miklu sjónarspili jarðhita og jökuls.
Gróðurfar á Snæfellsöræfum er fjölbreytt og spannar frá hrjóstrugum melum til gróskumikilla
votlendissvæða og ríks mólendis. Þar er mikill fjöldi plöntutegunda og auðugt fugla og
smádýralíf. Á Snæfellsöræfum eru mikilvæg sumarbeitilönd hreindýra. Hefðbundin landnotkun
er leyfð á Snæfellsöræfum sem nýtt eru til sauðfjárbeitar. Stunduð er fugla- og
hreindýraveiði.
10
5.5 Helstu einkenni Suðursvæðis
Suðursvæði Vatnajökulsþjóðgarðs er á Suð-Austurlandi, að stærstum hluta innan
sveitarfélagsins Hornafjarðar. Þjóðgarðsmörkin fylgja jökuljaðrinum víðast hvar en á nokkrum
stöðum ná mörkin lengra niður á láglendið.
Mikil náttúrufegurð er á suðursvæði Vatnajökulsþjóðgarðs og stór hluti svæðisins nýtur
verndar af einhverju tagi vegna náttúrufars. Nálægð við jökulinn er mikil og mótast ásýnd
svæðisins mjög af honum. Sögu sambúðar manns og náttúru í gegnum aldirnar er vert að
varðveita og miðla.
Ákveðin svæði innan marka suðursvæðis eru nýtt til sauðfjárbeitar. Þar er einnig ýmis þjónusta
fyrir ferðamenn og mest er framboðið í Skaftafelli. Veiðar eru stundaðar á suðursvæði
þjóðgarðsins, bæði skotveiði og stangveiði. Áhersla verður lögð á að jafnvægi ríki á milli
verndunar og nýtingar svo bæði náttúra og byggð eflist.
5.6 Helstu einkenni Vestursvæðis
Vestursvæði Vatnajökulsþjóðgarðs tekur til þess hluta Vatnajökuls sem tilheyrir Skaftárhreppi,
Ásahreppi/Rangárþingi ytra og hluta af svæði Þingeyjarsveitar. Í jöklinum sjálfum eru m.a.
Grímsvötn, virk eldstöð sem jafnvel er talin með þeim allra merkilegustu í jarðsögunni.
Vestursvæðið skiptist í tvö ólík svæði. Annars vegar Lakagíga, sem er gígaröð á 25 km langri
gossprungu; upptök Skaftárelda 1783-84. Þeir eru merkilegar minjar á heimsvísu og lífríkið
einnig sérstakt. Hins vegar hálendissvæðið norðan Tungnaár og austan Köldukvíslar, upp með
jaðri Vatnajökuls norður fyrir Tungnafellsjökul og Vonarskarð. Teygir það sig vestur í Jökuldal
(Nýjadal) og Tómasarhaga á Sprengisandi. Á miðhálendinu eru víðáttumiklar auðnir ásamt
löngum gossprungum og móbergshryggjum einkennandi. Nyrst á vestursvæðinu trjónir
megineldstöðin Tungnafellsjökull með sitt líparít og háhitasvæði og austan hennar, í
Vonarskarði, eru vatnaskil milli Norður- og Suðurlands.
Ferðamennska af ýmsu tagi er stunduð á vestursvæði þjóðgarðsins. Helsta gönguland innan
þess er í Lakagígum og Vonarskarði. Hefðbundin landnýting heldur sér frá því sem áður var;
hluti svæðisins er nýttur til sauðfjárbeitar, en veiði hefur aðeins verið stunduð í litlum mæli.
11
6 Áherslur og aðferðir umhverfismatsins
6.1 Umfang umhverfismatsins
Í umhverfismati tillögu að stjórnunar- og verndaráætlun var lögð áhersla á að draga fram þau
stefnumið sem varða leyfisveitingar til framkvæmda sem falla undir lög um mat á
umhverfisáhrifum nr. 106/2000 og talið er að geti hugsanlega valdið verulegum áhrifum á
umhverfið.
Samkvæmt leiðbeiningum Skipulagsstofnunar (2007) geta stefnumið talist hafa veruleg áhrif ef
þau eru líkleg til að:
hafa veruleg neikvæð bein eða óbein áhrif á náttúrufar, samfélag, efnahag eða náttúruauðlindir;
vara lengi;
ná yfir stór svæði, yfir landamæri eða til fjölda fólks;
hafa áhrif á heilsu fólks;
leggjast saman með öðrum stefnumiðum, aðgerðum eða umhverfisbreytingum.
Fyrsta skrefið í matinu var því að flokka út þau stefnumið sem ekki voru talin uppfylla þessi tvö
skilyrði, þ.e. varða tilkynningarskyldar eða matsskyldar framkvæmdir og geta hugsanlega
valdið verulegum jákvæðum eða neikvæðum áhrifum. Þau stefnumið sem eftir stóðu voru
tekin til nánara mats og er gerð grein fyrir áhrifum þeirra á einstaka umhverfisþætti í
undirköflum 7. kafla.
Þar sem verndun þess svæðis sem Vatnajökulsþjóðgarður nær til hefur verið ákveðin með
lögum og reglugerð og ákvæði um landnotkun, t.d. þjónustusvæði og vegi, eru sett fram sem
stefna til nánari staðfestingar í skipulagsáætlunum, þá var ekki talið tilefni til að bera saman
kosti. Það verður gert í aðal- og deiliskipulagi. Í 9. kafla er fjallað um mögulega þróun án
verndaráætlunar borin (0-kostur) í samanburði við líklega þróun með stjórnunar- og
verndaráætlun. Þar sem gerð er grein fyrir samræmi við gildandi aðalskipulag í 8. kafla þótti
ekki þörf á að gera frekari grein fyrir þróun án stjórnunar- og verndaráætlunar í samanburði
við gildandi skipulag.
6.2 Nákvæmni umhverfismatsins
Í tillögu að stjórnunar- og verndaráætlun Vatnjökulsþjóðgarðs er sett fram almenn stefna um
verndun og lýst sjónarmiðum og áherslum sem unnið skal eftir við nánari áætlanagerð.
Umhverfismatið er að sama skapi fremur almennt. Vísað er til nánara mats á aðalskipulags-,
deiliskipulags- og framkvæmdastigi þar sem við á, enda er útfærslu á skipulagsskyldum
þáttum stjórnunar- og verndaráætlunar vísað til þess ferils sem felst í aðal- og
deiliskipulagsgerð sveitarfélaga, sbr. kafla 2.4 í tillögu að stjórnunar- og verndaraáætlun.
Önnur verndarmarkmið áætlunarinnar sem ekki eru skipulagsskyld, eru útfærð í framkvæmda-
og aðgerðaráætlunum af stjórn þjóðgarðsins, eftir því sem þörf er á.
6.3 Umhverfisþættir
Umhverfisþáttur er sá þáttur sem talinn er geta orðið fyrir áhrifum af framfylgd áætlunar, t.d.
gróðurfar, landslag, menningarminjar eða hljóðvist. Við mat á stefnu stjórnunar- og
verndaráætlunar var farið yfir eftirfarandi umhverfisþætti. Listinn byggir á leiðbeiningum
Skipulagsstofnunar (2007 og 2008) en sleppt er nokkrum undirþáttum sem ekki eru taldir
varða áætlunargerðina.
Tafla 2: Umhverfisþættir Umhverfisþáttur Undirþáttur
LOFT
Andrúmsloft og veðurfar
Gróðurhúsaáhrif Svifryk
VATN
Yfirborðsvatn, grunnvatn, strandsvæði
Vatnsgæði Vatnsbúskapur
LAND
Land Jarðmyndanir Jarðvegur Jarðhitasvæði
VISTKERFI
Vistkerfi Vistgerðir og/eða búsvæði Gróðurfar Dýralíf Líffræðileg fjölbreytni
LÝÐHEILSA Heilsa og öryggi Heilsufar almennings
Náttúruvá Umferðaröryggi og slysahætta
Útivist og íþróttir Aðgengi og möguleikar til útivistar LANDSLAG OG MINJAR
Náttúruminjar Friðlýst svæði Svæði í Náttúruverndaráætlun Svæði háð 37. gr. laga um náttúrvernd Svæði sem njóta hverfisverndar Önnur svæði á náttúruminjaskrá Aðrar náttúruminjar
Menningarminjar Friðlýstar og aðrar fornleifar Friðuð hús Minjar sem njóta hverfisverndar Önnur menningarverðmæti
Náttúrulegt landslag Víðerni Ósnortið/náttúrulegt yfirbragð Fjölbreytileiki landslags Andstæður í landslagi Sérstaða/fágæti
Menningarlandslag Saga/sögulegt gildi BYGGÐ
Byggðarmynstur og yfirbragð byggðar
Einkenni byggðar, s.s. þéttleiki og yfirbragð Útsýni Tengsl við þjónustu og opin svæði
12
SAMFÉLAG
Hagrænir og félagslegir þættir
Atvinnulíf Íbúaþróun Þjónusta Samgöngur
6.4 Umhverfisviðmið
Til að taka afstöðu til þess hvort stefnumið tillögu að stjórnunar- og verndaráætlun hafi
æskileg eða óæskileg áhrif, veruleg eða óveruleg, þá voru umhverfisáhrifin, metin út frá
svokölluðum umhverfismviðmiðum. Umhverfisviðmiðin eru sett fram sem markmið sem byggð
eru á stefnu og ákvæðum í þeim lögum, reglugerðum, alþjóðasamningum og stefnuskjölum
sem gerð er grein fyrir í 4. kafla.
Umhverfisviðmiðin í töflu 2 eru aðlöguð að viðfangsefnum og hlutverki stjórnunar- og
verndaráætlunarinnar. Viðmiðin eru jafnframt þau markmið sem almennt er miðað við til að
stuðla að sjálfbærri þróun.
Tafla 2: Umhverfisviðmið Umhverfisþáttur Farið verður yfir hvort stefna verndaráætlunar stuðlar að
eftirfarandi markmiðum Stefnuskjal/lög/reglugerð sem markmiðið snertir eða er byggt á
LOFT
Andrúmsloft og veðurfar
Að viðhalda heilnæmu andrúmslofti.
Að stuðla að lágmarks loftmengun af völdum umferðar og starfsemi.
Að vinna gegn loftslagsbreytingum vegna gróðurhúsaáhrifa.
Velferð til framtíðar.
VATN
Yfirborðsvatn, grunnvatn, strandsvæði
Að tryggja heilnæmt og ómengað vatn.
Að koma í veg fyrir mengun í ám og vötnum.
Að nýta auðlindir með sjálfbærum hætti.
Velferð til framtíðar.
Vatnatilskipun ESB.
LAND
Jarðgrunnur, jarðvegur og sjávarbotn
Að varðveita fjölbreytni jarðmyndana.
Að nýta jarðveg á sjálfbæran hátt.
Að nýta auðlindir með sjálfbærum hætti.
Að draga úr úrgangi og tryggja að meðhöndlun hans valdi sem minnstum neikvæðum áhrifum á umhverfið.
Að stuðla að endurnýtingu úrgangs.
Að spilliefni berist ekki út í umhverfið.
Velferð til framtíðar.
Landgræðsluáætlun.
VISTKERFI
Gróður
Dýralíf
Líffræðileg fjölbreytni
Að vernda fjölbreytileika tegunda dýra, plantna og annarra lífvera, erfðaauðlindir þeirra og búsvæði.
Að koma í veg fyrir skerðingu votlendis, birkiskóga og annarra lykilvistkerfa.
Að endurheimta votlendi og önnur mikilvæg vistkerfi.
Að gróður sé nýttur á sjálfbæran hátt.
Að beit sé stjórnað með m.t.t. nýtingarþols og hættu á jarðvegseyðingu.
Að landgræðsla fari fram í samræmi við markmið um náttúruvernd.
Að skógrækt taki mið af landslagi og vistkerfi.
Velferð til framtíðar.
Ramsar-samningurinn.
Samningurinn um líffræðilega fjölbreytni og stefnumörkun Íslands um framkvæmd hans.
Staðardagskrá 21 fyrir Hornafjörð.
Tillögur nefndar um vernd og endurheimt íslenskra Birkiskóga.
Landgræðsluáætlun.
Að öll nýting lifandi náttúru fari fram á sjálfbæran hátt.
Að við framkvæmdir sem raska eða breyta lifandi náttúru verði beitt varúðarsjónarmiði og vistkerfisnálgun þannig að neikvæðum áhrifum á vistkerfi verði haldið í lágmarki.
LÝÐHEILSA
Heilsa og öryggi Að stuðla að góðri lýðheilsu.
Að lágmarka óþægindi vegna t.d. hávaða, lyktar, birtu eða ryks.
Að tryggja ásættanlegt öryggi m.t.t. náttúruvár.
Að stuðla að umferðaröryggi.
Velferð til framtíðar.
Útivist og íþróttir Að aðgangur að náttúru sé óskertur nema þar sem brýna nauðsyn ber til vegna náttúruverndarsjónarmiða.
Að tryggja aðgengi fyrir alla.
Að taka tillit til útivistargildis svæða við skipulag og ákvarðanir um landnýtingu
Velferð til framtíðar.
Staðardagskrá 21 fyrir Hornafjörð.
LANDSLAG OG MINJAR
Náttúruminjar Að viðhalda og vernda verðmæti
- friðlýstra svæða
- annarra svæða á náttúruminjaskrá
- svæða á Náttúruverndaráætlun
- svæða sem eru háð 37. gr. laga um náttúrvernd
- hverfisverndarsvæða
- annarra náttúruminja
Lög um náttúruvernd.
Náttúruverndaráætlun.
Náttúruminjaskrá.
Náttúrulegt landslag Að viðhalda og vernda
- víðerni
- ósnortið/náttúrulegt yfirbragð
- fjölbreytileika landslags
- andstæður í landslagi
- sérstöðu og fágæti landslags
Lög um náttúruvernd.
Velferð til framtíðar.
Menningarminjar Að viðhalda og vernda verðmæti
- friðlýstra fornleifa
- annarra fornleifa sem taldar eru verðmætar
- friðaðra húsa
- minjar sem njóta hverfisverndar
- annarra menningarverðmæta
Þjóðminjalög.
Samningur UNESCO um vernd menningar- og náttúruarfleifðar heimsins.
Menningarlandslag Að viðhalda og vernda verðmæti
- sögustaða
- gamals búsetulandslags Að stuðla að góðum gæðum mannvirkja og að þau falli vel að umhverfi
Þjóðminjalög.
SAMFÉLAG
Hagrænir og
félagslegir þættir
Að vöxtur verði í ferðaþjónustu án skaða á náttúrunni.
Að viðhaldi byggð og stuðla að íbúafjölgun á svæðinu og í nágrenni þess.
Að efla þjónustu.
Að bæta samgöngur.
Að sköpuð séu skilyrði til að sinna vísindum og menntun.
Velferð til framtíðar.
Staðardagskrá 21 fyrir Hornafjörð.
13
6.5 Mat á eðli og vægi áhrifa
Þar sem stefna stjórnunar- og verndaráætlunar er að mestum hluta almenns eðlis voru þau
stefnumið sem tekin voru til mats, fyrst og fremst flokkuð eftir því hvort þau væru líkleg til að
hafa jákvæð áhrif, neikvæð eða hvorutveggja, sbr. undirkafla 7. kafla.
Vægi áhrifa var skoðað m.t.t. samanlagðra áhrifa allra viðkomandi stefnumiða á einstaka
umhverfisþætti. Þar var reynt að meta hvort áhrifin væru líkleg til að verða veruleg, þ.e.:
- hafa veruleg jákvæð eða neikvæð bein eða óbein áhrif á viðkomandi umhverfisþátt
- vara lengi;
- ná yfir stór svæði, yfir landamæri eða til fjölda fólks;
- hafa áhrif á heilsu fólks;
- leggjast saman með öðrum stefnumiðum, aðgerðum eða umhverfisbreytingum.
Tafla 2: Flokkun stefnumiða eftir eðli áhrifa, sbr. 7. kafla
+
-
+ -
jákvæð áhrif
neikvæð áhrif
bæði jákvæð og neikvæð áhrif
6.6 Gögn og vinna við matið
Umhverfismatið byggir á fyrirliggjandi gögnum sem safnað hefur verið vegna gerðar draga að
verndaráætlunum fyrir hvert svæði þjóðgarðsins. Skrefin í matinu voru eftirfarandi:
1. Vinsuð voru úr þau stefnumið (starfsmarkmið og leiðir að þeim, sbr. 7. kafla
stjórnunar- og verndaráætlunar og landnotkunarstefna, sbr. 9. kafla áætlunarinnar)
sem ekki var talin þörf á að meta þar sem þau vörðuðu ekki framkvæmdir eða
starfsemi sem fellur undir lög um mat á umhverfisáhrifum eða að áhrifin voru talin
það óveruleg eða lítil að ekki væri ástæða til að fjalla nánar um þau.
2. Hver umhverfisþáttur var tekinn fyrir og helstu forsendum eða núverandi ástandi
hans lýst. Það yfirlit er að mestu tekið úr tillögu að verndaráætlun fyrir Norðursvæði
(Sigþrúður Stella Jóhannsdóttir 2010), en einnig úr tillögu að stjórnunar- og
verndaráætlun Vatnajökulsþjóðgarðs.
3. Listuð voru upp þau stefnumið sem einkum voru talin geta haft áhrif á
umhverfisþáttinn. Stefnumið voru flokkuð eftir því hvort þau töldust hafa jákvæð,
neikvæð eða bæði jákvæð og neikvæð áhrif.
4. Út frá yfirliti yfir stefnumið sem talin voru geta haft áhrif á viðkomandi umhverfisþátt
og mati á eðli áhrifa (þ.e. hvort áhrifin teldust jákvæð eða neikvæð eða
hvorutveggja) var dregið saman í texta hvaða áhrif öll viðkomandi stefnumið gætu
samanlagt haft á viðkomandi umhverfisþátt og metið hvort þau áhrif teldust veruleg
og hvort þau samræmdust umhverfsiviðmiðum eða ekki.
5. Farið var í gegnum hvort tilefni væri til að breyta eða bæta inn stefnu eða setja fram
vöktunaráætlun.
6. Í lokin var dregið saman hver heildaráhrif tillögunnar á alla umhverfisþætti kunna að
verða.
Ráðgjafar Alta lögðu mat á umhverfisáhrifin en matið var síðan rýnt af stjórn
Vatnajökulsþjóðgarðs.
14
7 Mat á áhrifum stefnu á einstaka umhverfisþætti
7.1 Loft
7.1.1 Undirþættir og umhverfisviðmið
Andrúmsloft og veðurfar
Gróðurhúsaáhrif
Svifryk
Að viðhalda heilnæmu andrúmslofti.
Að stuðla að lágmarks loftmengun af völdum umferðar og starfsemi.
Að vinna gegn loftslagsbreytingum vegna gróðurhúsaáhrifa.
7.1.2 Helstu forsendur
Hnattrænar loftlagsbreytingar munu á komandi áratugum hafa margvísleg áhrif um allan heim
og valda breytingum sem margar hverjar eru ófyrirsjáanlegar. Styrkur stórra friðlýstra svæða,
eins og Vatnajökulsþjóðgarðs, gagnvart breytingunum felst í meiri sveigjanleika þar sem stór
svæði varðveita heildstæð vistkerfi og fjölbreytt búsvæði og eru því líklegri til að varðveita
áfram mikinn líffræðilegan fjölbreytileika þrátt fyrir hlýnandi loftslag.
Áhrif hlýnandi loftslags á jökulinn sjálfan og næsta umhverfi hans munu þó líklega valda
hröðum breytingum á svæðinu og þeim breytingum verður lítt stjórnað. Líkön og útreikningar
gera ráð fyrir að Vatnajökull sé mjög viðkvæmur fyrir smávægilegum og varanlegum loftslags-
og hitabreytingum en jökulinn er þíðjökull sem geymir stærsta hluta massans í lítilli hæð yfir
sjávarmáli (Háskólasetrið á Hornafirði 2010d). Engu að síður er ástæða til að setja stefnu sem
miðar að því að vinna gegn loftslagsbreytingum vegna gróðurhúsaáhrifa en jafnframt að gera
ráð fyrir að landið og umhverfið er í sífelldri þróun og að skipulag og áherslur í starfsemi verða
að taka tillit til þess.
Ekki liggja fyrir gögn um gæði lofts í Vatnajökulsþjóðgarði en loftmengun þar er væntanlega
fyrst og fremst rykmengun á þurrum svæðum og þurrum og vindasömum dögum, ýmist af
völdum uppblásturs eða umferðar.
7.1.3 Helstu stefnumið sem hafa áhrif á loft
Stefnumið tillögunnar sem einkum varða heilnæmt andrúmsloft, loftmengun og
loftslagsbreytingar vegna gróðurhúsaáhrifa eru:
Helstu jákvæð áhrif:
Vistkerfi og líffræðileg fjölbreytni
Vernda gróðurlendi og votlendissvæði og lífríki þeirra, almennt og einstök svæði.
Vernda svæði með fjölbreytt, viðkvæmt og sérstakt lífríki.
Stöðva gróður- og jarðvegseyðingu og stuðla að vistheimt raskaðra vistkerfa, almennt og
á einstökum svæðum.
Tryggja viðgang náttúrulegra þróunarferla, t.d. m.t.t. framandi ágengra tegunda.
Takmarka eða uppræta útbreiðslu ágengra, framandi plöntutegunda út grundvelli
upplýsinga um útbreiðslu þeirra og dreifingarmáta og ástand þess lífríkis sem þær kunna
að ógna.
Mengun
Draga úr umferð einkabíla, hvetja til aukinna almenningssamgangna og umhverfisvænna
ferðamáta, m.a. með góðri aðstöðu fyir hjólandi og gangandi.
Áfangastaðir og aðgengi
Vegakerfi þjóðgarðsins verði ekki umfangsmeira en nú er. Það útilokar þó ekki bætt
aðgengi sem miðar að því að dreifa álagi, auka fjölbreytni og bæta öryggi. Einungis
tilgreindir vegir eru opnir almennir umferð. Aflagða vegi og slóða bera að afmá eftir því
sem kostur er.
Helstu stefnumið sem kunna að hafa neikvæð áhrif:
Vistkerfi og líffræðileg fjölbreytni
Eyða ágengum framandi plöntutegundum í þeim tilgangi að tryggja viðgang náttúrulegra
þróunarferla lífríkis.
Áfangastaðir og aðgengi
Skilgreina þjónusutsvæði og leitast við að tryggja að þjónusta standi til boða árið um
kring.
Gera má ráð fyrir breytingum á þjónustuneti þjóðgarðsins, t.d. fjölgun landvörslustöðva.
Þjónustueiningum skal haldið í lágmarki.
Gert verði ráð fyrir eftirfarandi vegum í aðalskipulagi viðkomandi sveitarfélaga: Vegi um
Tungusporð frá Aðgöngum 3 Kárahnjúkavirkjunar í Glúmsstaðadal niður að Aðalbóli í
Hrafnkelsdal, vegi að gömlum farvegi Skeiðarár við Jökulfell, framlengingu vegar inn
Hoffellsdal, inn fyrir þjóðgarðsmörk, að jöklunum við Gjánúpstind og þar megi aka inn á
jökulinn. Vegurinn verði lagfærður í samstarfi við landeigendur.
7.1.4 Umfjöllun um áhrif verndaráætlunar á loft
Verndun gróðurlenda og votlendissvæða er m.a. liður í því að varðveita svæði sem taka upp
og binda koldíoxíð. Með því að bæta aðstæður fyrir almenningssamgöngur og gangandi og
hjólandi umferð og stuðla þannig að því að þeir fararmátar verði valdir frekar en hitt, má draga
úr svifryki og gróðurhúsaáhrifum. Hinsvegar mun þjóðgarðurinn væntanlega draga að sér fleiri
gesti með aukinni kynningu og eftir því sem aðstæður í honum fyrir ferðalanga batna. Það
mun að óhjákvæmilega leiða til aukins aksturs á svæðinu og þar með loftmengunar.
Ágengar tegundir geta hraðað myndun gróðurþekju og þar með kolefnisbindingu. Eyðing
þeirra getur því minnkað kolefnisbindingu, a.m.k. tímabundið. Þau markmið sem gætu haft
15
óbein neikvæð áhrif á loft vegna fjölungar ferðamenna og aukningar á umferð, s.s.
uppbygging stærri þjónustusvæða, eru háð því að þau séu fest í aðalskipulagi og deiliskipulagi.
Nánara mati og mótvægisaðgerðum vegna þeirra er því vísað til umhverfismats við
aðalskipulagsgerð og deiliskipulagsgerð. Sama á við um nýja vegi og breytingar á eldri vegum.
7.1.5 Tillögur að breytingum á stefnu eða vöktun
Niðurstaða matsins er að áhrif stjórnunar- og verndaráætlunar á loft geti ekki talist verða
verulega neikvæð og því er ekki lagðar til breytingar á stefnu en í tillögu að stjórnunar- og
verndaráætlun eru tilgreind vöktunarverkefni sem æskilegt er að viðhalda eða koma á
laggirnar eftir atvikum. Þar á meðal eru eftirfarandi verkefni sem varða áhrif á loft:
Fylgjast með gróðurframvindu og vakta helstu lykiltegundir í þjóðgarðinum.
Meta og vakta jarð- og landeyðingu í þjóðgarðinum.
Meta og vakta útbreiðslu og áhrif ágengra, framandi tegunda í þjóðgarðinum.
Meta og vakta áhrif ferðamanna á náttúru þjóðgarðsins (gróðurskemmdir, truflun á
dýralífi, akstur utan vega, skemmdir á jarðminjum og hverahrúðri).
Meta og vakta áhrif loftslagsbreytinga og breytinga á landnýtingu á náttúru þjóðgarðsins.
7.2 Vatn og ís
7.2.1 Undirþættir og umhverfisviðmið
Yfirborðsvatn, grunnvatn, strandsvæði
Vatnsgæði
Vatnsbúskapur
Að tryggja heilnæmt og ómengað vatn.
Að koma í veg fyrir mengun í ám og vötnum.
Að nýta auðlindir með sjálfbærum hætti.
7.2.2 Helstu forsendur
Jökull og jökulár
Vatnajökull er miðkjarni Vatnajökulsþjóðgarðs og þekur um tófta hluta Íslands. Hann er
stærsta jökulbreiða Evrópu utan Svalbarða, um 8.100 km2 að flatarmáli og víðast um 400–600
m þykkur, en mest um 950 m. Að vestan, norðan og austan fellur hann fram á hásléttu í 700-
900 m hæð, en að sunnan ná sporðar niður á láglendi. Framan við jökulinn eru sandar sem
vitna um rofmátt jökulsins og framburð jökulfljótanna. Stærstu skriðjöklarnir eru Síðujökull,
Tungnaárjökull og Köldukvíslarjökull að vestan, Dyngjujökull og Brúarjökul að norðan en
Breiðamerkurjökull og Skeiðarárjökull að sunnan. Allir hafa þessir meginjöklar hlaupið fram á
nokkurra áratuga fresti. Nokkur jökulsker ná upp úr jökulbreiðunni. Stærst þeirra er Esjufjöll í
Breiðamerkurjökli þar sem einangruð gróðursamfélög hafa þróast án áhrifa manna og búfjár.
Frá Vatnajökli renna nokkrar stærstu jökulár landsins: Tungnaá og Köldukvísl, vestur í Þjórsá,
Skjálfandafljót og Jökulsá á Fjöllum til norðurs, Jökulsá á Brú og Jökulsá í Fljótsdal til
norðausturs og Jökulsá í Lóni, Hornafjarðarfljót, Jökulsá á Breiðamerkursandi, Skeiðará,
Núpsvötn, Hverfisfljót og Skaftá til suðurs. Áhrifa jökulsins gætir því til sjávar að ósum helstu
vatnsfalla, frá Þjórsá austur og norður að Skjálfandafljóti. Á vestur- og norðvesturhluta
Vatnajökuls fer jökulbráð niður um hriplekan botn og berst fram sem grunnvatn, en getur birst
sem lindavatn, allfjarri jöklinum. Hvergi er úrkoma meiri á Íslandi en á sunnanverðum
Vatnajökli, né afrennsli örara til sjávar. En slíkur er vatnsforði bundinn í Vatnajökli að það tæki
vatnsmestu á Íslands, Ölfusá, rúm 200 ár að bera hann fram. Víða stífla jökulsporðar afrennsli
svo að vatn safnast í jaðarlón sem tæmast í jökulhlaupum; þekktust eru Grænalón við
Skeiðarárjökul og Vatnsdalslón við Heinabergsjökul. Undir jöklinum eru jarðhitasvæði og mörg
virk eldfjöll og við gos hafa fallið frá þeim jökulhlaup og ógnað gróðri og byggð allt til strandar.
Í Grímsvatnaöskjunni og undir Skaftárkötlum safnast bræðsluvatn í lón undir jökli og hleypur á
nokkurra ára fresti fram í jökulhlaupum. Löngu fyrir landnám runnu hamfarahlaup til norðurs
frá Vatnajökli og grófu Jökulsárgljúfur.
Annað vatnafar
Á gosbeltinu norðan Vatnajökuls er berggrunnurinn hriplekur og flokkast vatnasvið
landsvæðisins undir „Lindár á hriplekum svæðum“. Grunnvatn streymir langar leiðir um
hriplekan berggrunninn og kemur fram í lindum á hraunjaðri eða í sprungureinum. Vatnsflæðið
er stöðugt árið um kring, vatnið jafnheitt og lindáreinkenni ráðandi. Vatnið er steinefnaríkt eftir
að hafa runnið um leysanlegt berg gosbeltisins. Lindavatnskerfi gosbeltisins eru fágæt á
heimsvísu og búa til sérstök skilyrði fyrir sérstakt lífríki, t.d. við Mývatn og vatnsverndarsvæði
Skútustaðahrepps nær upp í Dyngjufjöll. Afrennslissvæði Suðurár, vatnsmestu lindárinnar í
Ódáðahrauni, nær einnig suður í Dyngjufjöll. Í Jökulsárgljúfrum koma fram lindir á
sprungureinum Öskju- og Fremri-Námakerfisins, við Hafragil og í Hólmatungum (Sigþrúður
Stella Jóhannsdóttir 2010a).
Á Austursvæðinu er Eyjabakkasvæðið þar sem er mikill fjöldi tjarna af ýmsum gerðum og vötn.
Víðáttumikil volendi og ótölulegu fjöldi tjarna er á Vesturöræfum. Smátjarnir eru í
Kringilsárrand og vötn og tjarnir eru einnig á Brúaröræfum (Guðrún Á. Jónsdóttir 2010b).
Mjög úrkomusamt er á hálendinu sunnan og suðvestan við Vatnajökul. Auk jökulánna sem þar
eru rennur m.a. mikið lindavatn til Skaftár úr hraunasvæðum við Lakagíga og er það eina
vatnið í Skaftá. Einnig rennur lindavatn í kvíslum á Fremri Eyrum og við Laufbalavatn austan
Lakagíga. Grunnvatnsstraumar frá Vonarskarði og suður um Tungnaáröræfi eru voldugir.
Talsvert rennur um hraunin beint í Þórisvatn og stór hluti kemur upp í Veiðivötnum. Fjölmargar
lidnir renna í Tungnaá; þær helstu eru Lónakvísl og Faxakvíslar úr austri og Vatnakvísl og
Blautakvísl úr norðri. Mikið lindavatn kemur í ána nærri Jökulheimum á báðum bökkum
(Háskólasetrið á Hornafirði 2010c).
7.2.3 Helstu stefnumið sem hafa áhrif á vatn og ís
Stefnumið tillögunnar sem einkum varða vatnsgæði og vatnsbúskap eru:
16
Helstu stefnumið sem kunna hafa jákvæð áhrif:
Landslag og jarðmyndanir
Vernda samfelldar landslagsheildir, jarðminjar og samfelldar, heildstæðar og fágætar
jarðmyndanir.
Vernda jökulminjar við jaðra skriðjökla. Óheimilt að valda skemmdum eða spilla ásýnd,
t.d. við lagningu vega, göngustíga og annarra mannvirkja. Skilgreindar eru leiðir á jökul.
Vernda jökulsker. Allt jarðrask og aðrar breytingar óheimilar. Umferð vélknúinna
ökutækja er bönnuð.
Vistkerfi og líffræðileg fjölbreytni
Vernda gróðurlendi og votlendissvæði og lífríki þeirra, almennt og sérstaklega á
tilgreindum svæði.
Vernda svæði með fjölbreytt, viðkvæmt og sérstakt lífríki.
Stöðva gróður- og jarðvegseyðingu og stuðla að vistheimt raskaðra vistkerfa, almennt og
sérstaklega á tilgreindum svæðum.
Tryggja viðgang náttúrulegra þróunarferla, t.d. m.t.t. seiðasleppinga og framandi ágengra
tegunda. Takmarka eða uppræta útbreiðslu ágengra, framandi plöntutegunda út
grundvelli upplýsinga um útbreiðslu þeirra og dreifingarmáta og ástand þess lífríkis sem
þær kunna að ógna.
Mengun
Draga úr umferð einkabíla, hvetja til aukinna almenningssamgangna og umhverfisvænna
ferðamáta, m.a. með góðri aðstöðu fyir hjólandi og gangandi.
Tryggja að grunnvatn og yfirborðsvatn mengist ekki af völdum umferðar,
mannvirkjagerðar eða starfsemi þjóðgarðsins, m.a. með því að setja reglur um meðferð
spilliefna og frágang vatnsbóla, rotþróa og fráveitna í samræmi við lög og skipuleggja
ferðaleiðir og þjónustusvæði þannig að sem minnst hætta sé á mengun grunnvatns.
Tryggja að öll meðhöndlun úrgangs sé með viðurkenndum hætti.
Áfangastaðir og aðgengi
Þjónustueiningum skal haldið í lágmarki og öllum þjónustueiningum skal fundinn staður
þar sem þau hafa sem minnst áhrif á náttúru.
Tryggja skal að engin mengun verði af frárennsli frá mannvirkjum og allur frágangur
frárennslislagna og rotþróa skal standast kröfur um frágang og hljóta samþykki
heilbrigðisfulltrúa.
Tryggja skal að engin mengun verði af völdum sorps sem fellur til frá þjónustueiningum
og að flokkun og förgun úrgangs sé í samræmi við umhverfisstefnu þjóðgarðsins.
Vegakerfi þjóðgarðsins verði ekki umfangsmeira en nú er. Það útilokar þó ekki bætt
aðgengi sem miðar að því að dreifa álagi, auka fjölbreytni og bæta öryggi. Einungis
tilgreindir vegir eru opnir almennir umferð. Aflagða vegi og slóða bera að afmá eftir því
sem kostur er.
Nýting lands og auðlinda
Sjálfbær nýting land- og náttúrugæða.
Helstu stefnumið sem kunna að hafa neikvæð áhrif:
Áfangastaðir og aðgengi
Skilgreina þjónustusvæði í þjóðgarðinum og leitast við að tryggja að þjónusta standi til
boða árið um kring.
Gert verði ráð fyrir eftirfarandi vegum í aðalskipulagi viðkomandi sveitarfélaga: Vegi um
Tungusporð frá Aðgöngum 3 Kárahnjúkavirkjunar í Glúmsstaðadal niður að Aðalbóli í
Hrafnkelsdal, vegi að gömlum farvegi Skeiðarár við Jökulfell, framlengingu vegar inn
Hoffellsdal, inn fyrir þjóðgarðsmörk, að jöklunum við Gjánúpstind og þar megi aka inn á
jökulinn. Vegurinn verði lagfærður í samstarfi við landeigendur.
7.2.4 Umfjöllun um áhrif verndaráætlunar á vatn og ís
Markmið sem snúa að verndun jarðmyndana, gróðurlenda og búsvæða eru til þess fallinn að
tryggja að vatnsbúskapur viðhaldist. Markmiðum sem lúta að því að tryggja að meðferð og
förgun úrgangs sé samkvæmt ströngustu kröfum er m.a. ætlað að koma í veg fyrir mengun
vatns. Þá er með markmiðum um sjálfbæra nýtingu auðlinda og viðgang náttúrulegra ferla
stuðla að heilbrigði vistkerfa. Markmið sem varða beint vatn og ís eru þannig í samræmi við
umhverfisviðmiðin, sbr. kafla 7.2.1.
Þau markmið sem gætu haft óbein neikvæð áhrif á vatn og ís vegna fjölgunar ferðamenna og
aukningar á umferð, s.s. uppbygging stærri þjónustusvæða og vegabætur, verður fjallað nánar
um í aðalskipulagi, deiliskipulagi og mati á umhverfisáhrifum framkvæmda eftir því sem við á.
Nánara mati og mótvægisaðgerðum vegna þeirra er því vísað til umhverfismats
skipulagsáætlana og mats á framkvæmdastigi.
7.2.5 Mótvægisaðgerðir, tillögur að breytingum á stefnu eða vöktun
Niðurstaða matsins er að áhrif stjórnunar- og verndaráætlunar á vatn og ís geti ekki talist
verða verulega neikvæð og því er ekki lagðar til breytingar á stefnu en í tillögu að
verndaráætlun eru tilgreind vöktunarverkefni sem æskilegt er að viðhalda eða koma á
laggirnar eftir atvikum. Þar á meðal eru eftirfarandi verkefni sem varða áhrif á vatn og ís:
Grunnrannsóknir og skráning á náttúru og menningarminjum þjóðgarðsins:
Skrá og hnitsetja helstu jarðmyndanir og vistkerfi sem njóta sérstakrar verndar
samkvæmt 37. gr. náttúruverndarlaga o.fl. (eldvörp, gervigígar, eldhraun, hverir, laugar,
stöðuvötn, ár, fossar, votlendi)
Vöktunarrannsóknir:
Meta og vakta jarð- og landeyðingu í þjóðgarðinum (uppblástur og áfok, landbrot vegna
jökulfljóta)
17
Meta og vakta áhrif ferðamanna á náttúru þjóðgarðsins (gróðurskemmdir, truflun á
dýralífi, akstur utan vega, skemmdir á jarðminjum og hverahrúðri)
Meta og vakta áhrif loftslagsbreytinga og breytinga á landnýtingu á náttúru þjóðgarðsins,
þar á meðal breytingar á jökulsporðum (hop, framskrið, þykkt) og gróðurframvindu á
jökulaurum, jökulskerjum, söndum og auðnum.
7.3 Land
7.3.1 Undirþættir og umhverfisviðmið
Land
Jarðmyndanir
Jarðvegur
Jarðhitasvæði
Að varðveita fjölbreytni jarðmyndana.
Að nýta jarðveg á sjálfbæran hátt.
Að nýta auðlindir með sjálfbærum hætti.
Að draga úr úrgangi og tryggja að meðhöndlun hans valdi sem minnstum neikvæðum áhrifum á umhverfið.
Að stuðla að endurnýtingu úrgangs.
Að spilliefni berist ekki út í umhverfið.
7.3.2 Helstu forsendur
Megin sérstaða Vatnajökulsþjóðgarðs felst í fjölbreytilegri jarðfræði hans og síkviku landslagi
sem samspil eldvirkni, jökuls og loftslags hefur skapað.
Eldvirkni og jarðhiti
Ísland er klofið eftir miðju af gosbelti á skilum tveggja jarðskorpufleka, sem reka hvor frá
öðrum. Ennfremur rís möttulstrókur úr iðrum jarðar undir landinu og heldur við stöðugri
eldvirkni. Þess vegna rís Mið-Altanshafshryggurinn yfir sjávarmál á Íslandi. Miðja
möttulstróksins er talin vera undir norðvestanverðum Vatnajökli. Í gosbeltinu má greina mörg
eldstöðvakerfi, hvert með sína megineldstöð. Af ellefu megineldstöðvum innan þjóðgarðsins
eru sjö undir Vatnajökli: Bárðarbunga, Grímsvötn, Þórðarhyrna, Kverkfjöll, Breiðabunga,
Esjufjöll og Öræfajökull. Í flestum megineldstöðvanna er berg bæði basískt og súrt, í sumum
þeirra eru öskjur og háhitasvæði, en frá öllum stefna sprungureinar. Norðan jökulsins er Askja
í Dyngjufjöllum, ein stórbrotnasta eldstöð landsins. Öræfajökull er stök megineldstöð utan
flekaskilanna.
Við eldgos undir jökli hleðst upp gjóska sem á nokkrum árum ummyndast í móberg, en nái gos
gegnum jökul svo að hraun renni verða til stapar. Á jökulskeiðum urðu til fjölbreytilegar
móbergshryggir og stapar, en dyngjur á hlýskeiðum. Eldgos í jökli bræða ís og valda
jökulhlaupum sem geta orðið hamfaraflóð. Um 80 gos hafa orðið í Vatnajökli síðastliðin 800 ár,
með gjóskufalli og jökulhlaupum, sem oft ollu tjóni i byggð. Í nokkrum megineldstöðvum er
stöðugur jarðhiti sem bræðir ís. Í Grímsvatnaöskjunni er stærsta jarðhitasvæði á Íslandi og
mikill jarðhiti er undir Skaftárkötlum, en við jaðra jökulsins er háhiti í Kverkfjöllum og í
Vonarskarði. Í Grímsvötnum og undir Skaftárkötlum safnast bræðsluvatn fyrir í lón og hleypur
þaðan á nokkurra ára fresti.
Jarðfræði
Myndun eða upphleðsla Íslands hófst á síðari hluta Tertíer og stendur enn. Elsta yfirborðsberg
landsins er um 16 milljónir ára gamalt. Berggrunni landsins má skipta í þrjár meginmyndanir
eftir aldri og útbreiðslu jökla meðan þær urðu til: blágrýtismyndun, grágrýtismyndun og
móbergsmyndun. Allar þessar bergmyndanir finnast í Vatnajökulsþjóðgarði. Í vestur- og
norðurhluta hans ber mest á móbergi, austast á grágrýti en á syðst fer saman grágrýti og
blágrýti. Elst er bergið í suðausturhluta þjóðgarðsins, 8–10 milljón ára, yngst í
Grímsvatnaöskjunni frá 2004, en utan jökuls í Öskjuhrauni frá 1961. Laus jarðlög ofan á
berggrunninum eru frá nútíma. Þau eru úr lausum gosefnum svo sem vikri og gjalli, vatnaseti,
áreyrum, jökulsöndum og jarðvegi.
Í Vatnajökulsþjóðgarði eru virk eldfjöll, öskjur, eldgígaraðir, eldhraun og dyngjur, jarðmyndanir
mótaðar af samspili eldvirkni og jökla; móbergshryggir og stapar, gljúfur rofin af jökulhlaupum
og jökulsandar. Í suðausturhluta garðsins eru útkulnaðar megineldstöðvar með djúpbergs-
innskotum og litskrúðugum líparítskriðum. Á milljónum ára hefur landrek fært þær burt frá
gosbeltinu um miðbik Íslands. Vatnajökulsþjóðgarður státar því af mikilli jarðfræðilegri
fjölbreytni og má með sanni kalla hann jarðfræðiþjóðgarð. Fjölbreytnin spannar allt frá
útkulnuðum megineldstöðvum með djúpbergsinnskotum og litskrúðugum líparítskriðum í
suðausturhluta garðsins yfir í virkar öskjur, dyngjur, ungar eldgígaraðir og eldhraun í vestur-
og norðurhlutanum. Innan þjóðgarðsins er einnig að finna mikinn fjölda jarðmyndana sem
mótaðar eru af jöklum, eldvirkni og samspili jökla og eldvirkni: Móbergshryggi og stapa,
jökulsanda, gljúfur og önnur ummerki jökulhlaupa.
7.3.3 Helstu stefnumið sem hafa áhrif á land
Stefnumið tillögunnar sem einkum varða jarmyndanir, jarðveg og jarðhitasvæði eru:
Helstu stefnumið sem kunna hafa jákvæð áhrif:
Landslag og jarðmyndanir
Vernda samfelldar landslagsheildir, jarðminjar og samfelldar, heildstæðar og fágætar
jarðmyndanir.
Vernda jökulminjar við jaðra skriðjökla. Óheimilt að valda skemmdum eða spilla ásýnd,
t.d. við lagningu vega, göngustíga og annarra mannvirkja. Skilgreindar eru leiðir á jökul.
Vernda jökulsker. Allt jarðrask og aðrar breytingar óheimilar. Umferð vélknúinna
ökutækja er bönnuð.
Venda dropasteinsmyndanir í hraunhellum.
18
Tilgreind víðerni skerðist ekki, sbr. skilgreiningu víðerna í 8. kafla stjórnunar- og
verndaráætlunar: Jökulhetta Vatnajökuls, Trölladyngja, Flæður og Vaðalda, Dyngjufjöll og
svæðið þar norður af, Frambruni og Austurdalir, Þjófahnúkar – Háalda, Ræma lands
austan Hátungu og Fitjahnjúks, Kjós og Skaftafellsfjöll, Heinabergsdalur og Vatnsdalur,
Hoffellsfjöll og Tungnáröræfi, norðan Tungnár. Mannvirkjum skal haldið í lágmarki. Þar
verði aðeins nauðsynlegir gönguskálar, ómerktar göngu- og reiðleiðir, fjarskiptaloftnet,
skilti og merkingar.
Vistkerfi og líffræðileg fjölbreytni
Vernda gróðurlendi og votlendissvæði og lífríki þeirra, almennt og sérstaklega á
tilgreindum svæði.
Vernda svæði með fjölbreytt, viðkvæmt og sérstakt lífríki.
Stöðva gróður- og jarðvegseyðingu og stuðla að vistheimt raskaðra vistkerfa, almennt og
sérstaklega á tilgreindum svæðum.
Tryggja viðgang náttúrulegra þróunarferla, t.d. m.t.t. framandi ágengra tegunda.
Takmarka eða uppræta útbreiðslu ágengra, framandi plöntutegunda á grundvelli
upplýsinga um útbreiðslu þeirra og dreifingarmáta og ástand þess lífríkis sem þær kunna
að ógna.
Mengun
Draga úr umferð einkabíla, hvetja til aukinna almenningssamgangna og umhverfisvænna
ferðamáta, m.a. með góðri aðstöðu fyir hjólandi og gangandi.
Tryggja að öll meðhöndlun úrgangs sé með viðurkenndum hætti.
Áfangastaðir og aðgengi
Þjónustueiningum skal haldið í lágmarki og öllum þjónustueiningum skal fundinn staður
þar sem þau hafa sem minnst áhrif á náttúru.
Tryggja skal að engin mengun verði af frárennsli frá mannvirkjum og allur frágangur
frárennslislagna og rotþróa skal standast kröfur um frágang og hljóta samþykki
heilbrigðisfulltrúa.
Tryggja skal að engin mengun verði af völdum sorps sem fellur til frá þjónustueiningum
og að flokkun og förgun úrgangs sé í samræmi við umhverfisstefnu þjóðgarðsins.
Vegakerfi þjóðgarðsins verði ekki umfangsmeira en nú er. Það útilokar þó ekki bætt
aðgengi sem miðar að því að dreifa álagi, auka fjölbreytni og bæta öryggi. Einungis
tilgreindir vegir eru opnir almennir umferð. Aflagða vegi og slóða bera að afmá eftir því
sem kostur er.
Gert verði ráð fyrir eftirfarandi vegum í aðalskipulagi viðkomandi sveitarfélaga: Vegi um
Tungusporð frá Aðgöngum 3 Kárahnjúkavirkjunar í Glúmsstaðadal niður að Aðalbóli í
Hrafnkelsdal, vegi að gömlum farvegi Skeiðarár við Jökulfell, framlengingu vegar inn
Hoffellsdal, inn fyrir þjóðgarðsmörk, að jöklunum við Gjánúpstind og þar megi aka inn á
jökulinn. Vegurinn verði lagfærður í samstarfi við landeigendur.
Nýting lands og auðlinda
Sjálfbær nýting land- og náttúrugæða.
Hefðbundin landnýting, s.s. búfjárbeit, er rétthöfum heimil á þeim svæðum sem tilgreind
eru í reglugerð um Vatnajökulsþjóðgarð m.s.b.r., enda séu uppfyllt ákvæði þeirra laga
sem um nýtinguna fjalla.
Komi í ljós að beit sé ósjálfbær og valdi hnignun gróðurs, sbr. mat á beitilandi skv.
reglugerð um gæðastýrða sauðfjáframleiðslu, getur stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs farið
fram á að beitt verði hætt eða hún takmörkuð á viðkomandi svæði.
Helstu stefnumið sem kunna að hafa neikvæð áhrif:
Vistkerfi og líffræðileg fjölbreytni
Tryggja viðgang náttúrulegra þróunarferla, t.d. m.t.t. framandi ágengra tegunda.
Takmarka eða uppræta útbreiðslu ágengra, framandi plöntutegunda út grundvelli
upplýsinga um útbreiðslu þeirra og dreifingarmáta og ástand þess lífríkis sem þær kunna
að ógna.
Áfangastaðir og aðgengi
Skilgreina þjónusutsvæði og leitast við að tryggja að þjónusta standi til boða árið um
kring.
Nýting lands og auðlinda
Hefðbundin landnýting, s.s. búfjárbeit, er rétthöfum heimil á þeim svæðum sem tilgreind
eru í reglugerð um Vatnajökulsþjóðgarð m.s.b.r., enda séu uppfyllt ákvæði þeirra laga
sem um nýtinguna fjalla.
Efnistaka er óheimil nema í sérstökum undantekningartilfellum vegna notkunar efnis
innan þjóðgarðsins en þá skal þess gætt að það raski ekki þeim svæðum sem njóta
verndar skv. lögum um náttúruvernd og stefnu stjórnunar- og verndaráætlunar, sjá nánar
kafla 9.5 í áætluninnni. Núverandi og eldri efnistökustaðir verða kortlagðir, gerð áætlun
um frágang þeirra og þeim lokað sem ekki er heimild fyrir. Heimilt verður að ljúka
efnistöku á svæðum skv. framkvæmkvæmdaleyfi sem veitt var áður en efnistökusvæðið
féll undir Vatnajökulþjóðgarð.
7.3.4 Umfjöllun um áhrif stefnumiða á land
Stór og mikilvægur hluti stjórnunar- og verndaráætlunar snýr að því að vernda þá sérstöðu
Vatnajökulsþjóðgarðs sem felst í jarðmyndunum og jarðfræðilegum fjölbreytileika. Auk beinnar
stefnu um verndun jarðfræði svæðisins er sett fram ákveðin stefna um fræðslu og
upplýsingagjöf því margar jarðmyndananna draga að sér mikinn fjölda gesta en eru mjög
viðkvæmar fyrir umferð um þær.
19
Stefna um verndun gróðurlenda, votlendissvæða og búsvæða og sjálfbæra nýtingu land- og
náttúrugæða, felur einnig óbeint í sér verndun jarðmyndana enda er mikilvægt samband á
milli bergrunns og vistkerfis.
Með stefnu um verndun tilgreindra jarðhitasvæða er vernd þeirra tryggð.
Til að stuðla að verndun, viðhaldi og uppbyggingu jarðvegs og gróðurlenda er sett fram stefna
um stöðvun jarðvegseyðingar og endurheimt vistkerfa, bæði almennt og á tilteknum svæðum.
Vænta má að stefna um að leggja áherslu á bættar aðstæður fyrir almenningssamgöngur og
hjólandi og gangandi, fremur en að hvetja til notkunar einkabílsins, muni draga úr álagi á
jarðveg og jarðmyndanir, þó svo ekki sé heimilt að aka utan vega. Í tillögu að stjórnunar- og
verndaráætlun kemur fram að Vatnajökulsþjóðgarður mun meta áhrif umferðar á mikilvægar
jarðmyndanir í þjóðgarðinum og grípa til sérstakra verndarráðstafana þar sem þess er þörf.
Þau markmið sem helst gætu haft neikvæð áhrif á jarðmyndanir og jarðveg er uppbygging
þjónustusvæða, efnistaka og vegagerð. Viðmið um hvar skuli staðsetja ný þjónustusvæði og
uppbyggingu þjónustusvæða almennt ásamt stefnu um takmarkaða vegagerð og reglum um
efnistöku, ættu þó að tryggja að verðmætar jarðmyndanir skaðist ekki og jarðvegur verði fyrir
lágmarks hnjaski. Um þessi atriði verður fjallað nánar í aðalskipulagi, deiliskipulagi og mati á
umhverfisáhrifum framkvæmda eftir því sem við á. Nánara mati og mótvægisaðgerðum vegna
þeirra er því vísað til umhverfismats skipulagsáætlana og mats á framkvæmdastigi.
Heimild til beitar kann að hafa neikvæð áhrif á gróðurlendi en stefna um takmarka han við
tiltekin svæði og að unnt sé að setja frekari reglur ef tilefni þykir til vegna álags á gróður,
vegur upp á móti.
Eyðing ágengra framandi tegunda kann að draga úr jarðvegsbindingu, a.m.k. tímabundið.
Áhrif efnstöku eru líkleg til að vera fyrst og fremst sjónræn en málsmeðferðarreglur í
skipulags- og byggingarlögum, lögum um mat á umhverfisáhrifum og lögum um náttúruvernd
tryggja að fjallað verði um umhverfisáhrif þeirrar efnistöku sem kann að verða heimiluð vegna
framkvæmda innan þjóðgarðsins. Þannig mun verða fjallað um umhverfisáhrif efnistökunnar í
aðalskipulagi og/eða í mati á umhverfisáhrifum.
Í heildina eru öll markmið sem varða land í samræmi við umhverfisviðmiðin, sbr. kafla7.3.1.
7.3.5 Tillögur að breytingum á stefnu eða vöktun
Niðurstaða matsins er að áhrif stjórnunar- og verndaráætlunar á land geti ekki talist verða
verulega neikvæð og því er ekki lagðar til breytingar á stefnu en í tillögu að verndaráætlun eru
tilgreind vöktunarverkefni sem æskilegt er að viðhalda eða koma á laggirnar eftir atvikum. Þar
á meðl eru eftirfarandi verkefni sem varða áhrif á land:
Grunnrannsóknir og skráning á náttúru og menningarminjum þjóðgarðsins:
Útbúa jarðfræðikort af þjóðgarðinum (berggrunnur, jarðgrunnur, höggun) í 1:250.000
vinna nákvæmari jarðfræðikort þar sem ástæða þykir til eða jarðfræði er óvenju sérstök.
Skrá og hnitsetja helstu jarðmyndanir og vistkerfi sem njóta sérstakrar verndar
samkvæmt 37. gr. náttúruverndarlaga o.fl. (eldvörp, gervigígar, eldhraun, hverir, laugar,
stöðuvötn, ár, fossar, votlendi).
Meta og flokka landslag í þjóðgarðinum og skrá helstu landslagsfyrirbæri hans.
Útbúa jarðvegs- og rofkort af þjóðgarðinum í 1:250.000 og vinna nákvæmari jarðvegs-
og rofkort þar sem land liggur undir skemmdum
Vöktunarrannsóknir: Mat og vöktun á ástandi náttúru og menningarminja þjóðgarðsins, m.a. í
ljósi breytinga á landnýtingu og loftslagi:
Meta og vakta jarð- og landeyðingu í þjóðgarðinum (uppblástur og áfok, landbrot vegna
jökulfljóta).
Meta og vakta áhrif ferðamanna á náttúru þjóðgarðsins (gróðurskemmdir, truflun á
dýralífi, akstur utan vega, skemmdir á jarðminjum og hverahrúðri)
7.4 Vistkerfi
7.4.1 Undirþættir og umhverfisviðmið
Vistkerfi
Vistgerðir og/eða búsvæði
Gróðurfar
Dýralíf
Líffræðileg fjölbreytni
Að vernda fjölbreytileika tegunda dýra, plantna og annarra lífvera, erfðaauðlindir þeirra og búsvæði.
Að koma í veg fyrir skerðingu votlendis, birkiskóga og annarra lykilvistkerfa.
Að endurheimta votlendi og önnur mikilvæg vistkerfi.
Að gróður sé nýttur á sjálfbæran hátt.
Að beit sé stjórnað með m.t.t. nýtingarþols og hættu á jarðvegseyðingu.
Að landgræðsla fari fram í samræmi við markmið um náttúruvernd.
Að skógrækt taki mið af landslagi og vistkerfi.
Að öll nýting lifandi náttúru fari fram á sjálfbæran hátt.
Að við framkvæmdir sem raska eða breyta lifandi náttúru verði beitt varúðarsjónarmiði og vistkerfisnálgun þannig að neikvæðum áhrifum á vistkerfi verði haldið í lágmarki.
7.4.2 Helstu forsendur
Gróðurauðnir einkenna landslag vestan jökulsins, móbergshryggir sem urðu til við gos undir
ísaldarjökli, langar gossprungur frá nútíma, vikursandar, en einnig gamburmosahraun.
Móbergshryggirnir Fögrufjöll og Grænifjallgarður ramma af Langasjó við jaðar þjóðgarðsins.
Lakagígar, 25 km löng gossprunga, ásamt hluta Eldhrauns sem rann í Skaftáreldum 1783–
1784, eru innan þjóðgarðsins. Norðvestanvestan við Vatnajökul rís megineldstöðin
Tungnafellsjökull með marglitar líparítsmyndanir og háhita og í Vonarskarði er litskrúðugt
jarðhitasvæði; þar eru vatnaskil milli Norður- og Suðurlands.
Hrjóstrugt hálendið norðan Vatnajökuls er þurrasta svæði Íslands (< 400 mm á ári) en við
suðvestur-, suður- og austurjaðra hans eru aftur á móti úrkomusömustu svæði landsins (≥
20
3000 mm á ári). Gróðurfar og vatnafar þjóðgarðsins endurspeglar þennan mikla breytileika í
úrkomu og ólíka vatnsheldni berg- og jarðgrunns.
Norðan jökuls eru víðáttumikil nútímahraun og jökulsandar þar sem háplöntugróður er afar rýr.
Breiskjufléttur lifa þó góðu lífi í hraunbreiðum Krepputungu og Ódáðahrauns. Á
móbergshryggjum, hraunum og vikrum í suðvesturhluta þjóðgarðsins þar sem úrkoma er
mest eru mosar, einkum gamburmosar, ríkjandi og sums staðar er hlutdeild þeirra allt að 90%
alls gróðurs. Þar eru algengar þrjár vistgerðir sem tengjast eldvirkni og röku loftslagi og finnast
óvíða annars staðar á hálendinu, breiskjuhraunavist, melagambravist og sandvikravist.
Gróðurvinjar í Herðubreiðarlindum, Jökulsárgljúfrum og víða undir suðurhlíðum Vatnajökuls
mynda skarpa andstæðu við auðnirnar, en þar er að finna auðuga flóru háplantna með kjarri
og blómgróðri. Á Eyjabökkum er eitt af stærstu votlendissvæðum hálendisins. Sunnan jökla
eru hávaxnir birkiskógar í dölum og hlíðum, einkum í Skaftafelli. Í birkiskógunum við
suðausturjaðar Vatnajökuls er óvenjuleg fléttufunga með sjaldgæfum fléttutegundum, þar er
líka að finna sjaldgæfar háplöntutegundir.
Dýralíf endurspeglar gróðurinn. Það er fátæklegt á auðnunum norðan og vestan jökuls. Á
Snæfellsöræfum, í norðausturjaðri þjóðgarðsins, er mikið varp heiðagæsa og Eyjabakkar eru
með mikilvægustu fellisvæðum þeirra. Sunnan Vatnajökuls er auðugt fuglalíf og þar hafa orpið
um 75 tegundir fugla. Skeiðarársandur og Breiðamerkursandur eru mikilvæg varpsvæði skúms,
þórshana og helsingja. Við rætur fjalllendisins við suðausturjaðar þjóðgarðsins lifir
tröllasmiður, stærsta bjöllutegund landsins. Um 2.000 hreindýr ganga í sumarhögum á
Snæfellsöræfum og mikill fjöldi dýra heldur sig á láglendi við suðausturjaðar þjóðgarðsins á
vetrum. Í ám og vötnum er að finna staðbundna bleikju- og urriðastofna sem sumir hafa
einangrast í lok ísaldar.
7.4.3 Helstu stefnumið sem hafa áhrif á vistkerfi
Stefnumið tillögunnar sem einkum varða vistgerðir og/eða búsvæði, gróðurfar, dýralíf og
líffræðilega fjölbreytni eru:
Helstu stefnumið sem kunna hafa jákvæð áhrif:
Landslag og jarðmyndanir
Vernda samfelldar landslagsheildir, jarðminjar og samfelldar, heildstæðar og fágætar
jarðmyndanir.
Tryggja að mannvirki og ræktun falli vel að gróðurfari og nota náttúrulegan staðargróður
við ræktun.
Vernda jökulminjar við jaðra skriðjökla. Óheimilt að valda skemmdum eða spilla ásýnd,
t.d. við lagningu vega, göngustíga og annarra mannvirkja. Skilgreindar eru leiðir á jökul.
Vernda jökulsker. Allt jarðrask og aðrar breytingar óheimilar. Umferð vélknúinna
ökutækja er bönnuð.
Tilgreind víðerni skerðist ekki, sbr. skilgreiningu víðerna í 8. kafla stjórnunar- og
verndaráætlunar: Jökulhetta Vatnajökuls, Trölladyngja, Flæður og Vaðalda, Dyngjufjöll og
svæðið þar norður af, Frambruni og Austurdalir, Þjófahnúkar – Háalda, Ræma lands
austan Hátungu og Fitjahnjúks, Kjós og Skaftafellsfjöll, Heinabergsdalur og Vatnsdalur,
Hoffellsfjöll og Tungnáröræfi, norðan Tungnár. Mannvirkjum skal haldið í lágmarki. Þar
verði aðeins nauðsynlegir gönguskálar, ómerktar göngu- og reiðleiðir, fjarskiptaloftnet,
skilti og merkingar.
Vistkerfi og líffræðileg fjölbreytni
Vernda gróðurlendi og votlendissvæði og lífríki þeirra, almennt og sérstaklega á
tilgreindum svæði.
Vernda svæði með fjölbreytt, viðkvæmt og sérstakt lífríki.
Stöðva gróður- og jarðvegseyðingu og stuðla að vistheimt raskaðra vistkerfa, almennt og
sérstaklega á tilgreindum svæðum.
Tryggja viðgang náttúrulegra þróunarferla, t.d. m.t.t. seiðasleppinga og framandi ágengra
tegunda. Takmarka eða uppræta útbreiðslu ágengra, framandi plöntutegunda út
grundvelli upplýsinga um útbreiðslu þeirra og dreifingarmáta og ástand þess lífríkis sem
þær kunna að ógna. Vinna með sveitarfélögum að skipulegri eyðingu minks.
Mengun
Draga úr umferð einkabíla, hvetja til aukinna almenningssamgangna og umhverfisvænna
ferðamáta, m.a. með góðri aðstöðu fyir hjólandi og gangandi.
Tryggja að grunnvatn og yfirborðsvatn mengist ekki af völdum umferðar,
mannvirkjagerðar eða starfsemi þjóðgarðsins, m.a. með því að setja reglur um meðferð
spilliefna og frágang vatnsbóla, rotþróa og fráveitna í samræmi við lög og skipuleggja
ferðaleiðir og þjónustusvæði þannig að sem minnst hætta sé á mengun grunnvatns.
Tryggja að öll meðhöndlun úrgangs sé með viðurkenndum hætti.
Nýting lands og auðlinda
Sjálfbær nýting land- og náttúrugæða.
Hefðbundin landnýting, s.s. búfjárbeit, fuglaveiði, eggjataka, hreindýraveiði og veiði í ám
og vötnum og er rétthöfum heimil á þeim svæðum sem tilgreind eru í reglugerð um
Vatnajökulsþjóðgarð m.s.b.r., enda séu uppfyllt ákvæði þeirra laga sem um nýtinguna
fjalla. Veiðar í ám og vötnum, s.s. fugla- og hreindýraveiðar, eru einungis heimilar
almenningi á sömu svæðum, nema settar séu takmarkanir á viðkomandi svæðum, sbr.
þau sem tilgreind eru kafla 9.5 í stjórnunar- og verndaráætlun. Annars staðar í
þjóðgarðinum er slík nýting óheimil.
Komi í ljós að beit sé ósjálfbær og valdi hnignun gróðurs, sbr. mat á beitilandi skv.
reglugerð um gæðastýrða sauðfjáframleiðslu, getur stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs farið
fram á að beitt verði hætt eða hún takmörkuð á viðkomandi svæði.
21
Refaveiðar eru heimilar skv. almennum reglur og veiðireglum sveitarfélaga með
viðurkenndum veiðiaðferðum og í samráði við þjóðgarðsvörð. Refaveiður eru þó ekki
heimilar á þremur tilgreindum stöðum: í Skaftafelli, Jökulsárgljúfrum og Esjufjöllum.
Stefnt er að útrýmingu minks. Veiðar skulu stundaðar skv. veiðireglum viðkomandi
sveitarfélaga með viðurkenndum veiðiaðferðum og í samráði við þjóðgarðsvörð.
Efnistaka er óheimil nema í sérstökum undantekningartilfellum vegna notkunar efnis
innan þjóðgarðsins en þá skal þess gætt að það raski ekki þeim svæðum sem njóta
verndar skv. lögum um náttúruvernd og stefnu stjórnunar- og verndaráætlunar, sjá nánar
kafla 9.5 í áætluninnni. Núverandi og eldri efnistökustaðir verða kortlagðir, gerð áætlun
um frágang þeirra og þeim lokað sem ekki er heimild fyrir. Heimilt verður að ljúka
efnistöku á svæðum skv. framkvæmkvæmdaleyfi sem veitt var áður en efnistökusvæðið
féll undir Vatnajökulþjóðgarð.
Áfangastaðir og aðgengi
Skilgreina þjónustusvæði í þjóðgarðinum og leitast við að tryggja að þjónusta standi til
boða árið um kring. Þjónustueiningar endurspegli virðingu og metnað og mæti þörfum
gesta en spilli ekki upplifun af ósnortinni náttúru utan síns nánasta umhverfis.
Þjónustueiningum skal haldið í lágmarki og öllum þjónustueiningum skal fundinn staður
þar sem þau hafa sem minnst áhrif á náttúru.
Í aðalskipulagi viðkomandi sveitarfélaga verði gert ráð fyrir gestastofum,
upplýsingamiðstöðvum, landvörslustöðvum, köldum gestastofum, áningarstöðum fyrir
daggesti, tjaldsvæðum, skálum og upplýsinga- og fræðsluskiltum í samræmi við þau
almennu ákvæði og skilmála sem settir eru fyrir hverja tegund þessara þjónustueininga
fyrir sig og fyrir einstök tilgreind svæði.
Tryggja skal að engin mengun verði af frárennsli frá mannvirkjum og allur frágangur
frárennslislagna og rotþróa skal standast kröfur um frágang og hljóta samþykki
heilbrigðisfulltrúa.
Tryggja skal að engin mengun verði af völdum sorps sem fellur til frá þjónustueiningum
og að flokkun og förgun úrgangs sé í samræmi við umhverfisstefnu þjóðgarðsins.
Setja skýrar reglur um aðgengi og umferð og skipulegu úrvali leiða.
Vegakerfi þjóðgarðsins verði ekki umfangsmeira en nú er. Það útilokar þó ekki bætt
aðgengi sem miðar að því að dreifa álagi, auka fjölbreytni og bæta öryggi. Einungis
tilgreindir vegir eru opnir almennir umferð. Aflagða vegi og slóða bera að afmá eftir því
sem kostur er.
Helstu stefnumið sem kunna að hafa neikvæð áhrif:
Vistkerfi og líffræðileg fjölbreytni
Takmarka eða uppræta útbreiðslu ágengra, framandi plöntutegunda út grundvelli
upplýsinga um útbreiðslu þeirra og dreifingarmáta og ástand þess lífríkis sem þær kunna
að ógna.
Hefðbundin landnýting, s.s. búfjárbeit, fuglaveiði, eggjataka, hreindýraveiði og veiði í ám
og vötnum og er rétthöfum heimil á þeim svæðum sem tilgreind eru í reglugerð um
Vatnajökulsþjóðgarð m.s.b.r., enda séu uppfyllt ákvæði þeirra laga sem um nýtinguna
fjalla. Veiðar í ám og vötnum, s.s. fugla- og hreindýraveiðar, eru einungis heimilar
almenningi á sömu svæðum, nema settar séu takmarkanir á viðkomandi svæðum, sbr.
þau sem tilgreind eru kafla 9.5 í stjórnunar- og verndaráætlun. Annars staðar í
þjóðgarðinum er slík nýting óheimil.
Refaveiðar eru heimilar skv. almennum reglur og veiðireglum sveitarfélaga með
viðurkenndum veiðiaðferðum og í samráði við þjóðgarðsvörð. Refaveiður eru þó ekki
heimilar á þremur tilgreindum stöðum: í Skaftafelli, Jökulsárgljúfrum og Esjufjöllum.
Stefnt er að útrýmingu minks. Veiðar skulu stundaðar skv. veiðireglum viðkomandi
sveitarfélaga með viðurkenndum veiðiaðferðum og í samráði við þjóðgarðsvörð.
Áfangastaðir og aðgengi
Skilgreina þjónustusvæði í þjóðgarðinum og leitast við að tryggja að þjónusta standi til
boða árið um kring.
Í aðalskipulagi viðkomandi sveitarfélaga verði gert ráð fyrir gestastofum,
upplýsingamiðstöðvum, landvörslustöðvum, köldum gestastofum, áningarstöðum fyrir
daggesti, tjaldsvæðum, skálum og upplýsinga- og fræðsluskiltum í samræmi við þau
almennu ákvæði og skilmála sem settir eru fyrir hverja tegund þessara þjónustueininga
fyrir sig og fyrir einstök tilgreind svæði.
Gert verði ráð fyrir eftirfarandi vegum í aðalskipulagi viðkomandi sveitarfélaga: Vegi um
Tungusporð frá Aðgöngum 3 Kárahnjúkavirkjunar í Glúmsstaðadal niður að Aðalbóli í
Hrafnkelsdal, vegi að gömlum farvegi Skeiðarár við Jökulfell, framlengingu vegar inn
Hoffellsdal, inn fyrir þjóðgarðsmörk, að jöklunum við Gjánúpstind og þar megi aka inn á
jökulinn. Vegurinn verði lagfærður í samstarfi við landeigendur.
7.4.4 Umfjöllun um áhrif verndaráætlunar á vistkerfi
Markmið verndaráætlunar varðandi vistkerfi falla öll saman við umhverfisviðmiðin sem lýst er í
kafla 7.4.1 og verða að teljast geta haft a.m.k. hlutlaus áhrif eða allt að verulega jákvæð. Þau
markmið sem helst gætu valdið einhverjum neikvæðum áhrifum er uppbygging
þjónustusvæða, tjaldsvæða og vega, efnistaka, veiðar og beit en með viðmiðum sem sett eru
fyrir þessa starfsemi er leitast við að tryggja að neikvæð áhrif verði óveruleg. Jafnfram verður
fjallað um mannvirkjagerð og framvæmdir nánar í aðalskipulagi, deiliskipulagi og mati á
umhverfisáhrifum framkvæmda eftir því sem við á. Nánara mati og mótvægisaðgerðum vegna
þeirra er því vísað til umhverfismats skipulagsáætlana og mats á framkvæmdastigi.
Ein helsta ógn við líffræðilegan fjölbreytileika eru ágengar, framandi tegundir. Plöntutegundir á
borð við alaskalúpínu geta ógnað líffræðilegum fjölbreytileika og breytt verulega ásýnd stórra
svæða. Að sama skapi getur minkur valdið miklum usla í varpi andfugla og annarra
22
votlendisfugla. Nauðsynlegt er að talið að eyða slíkum tegundum úr lífríki garðsins svo vistkerfi
hans geti þróast á náttúrulegan hátt. Þessi stefna mun leiða til breytinga á núverandi vistkerfi
tiltekinna svæða í þjóðgarðinum til upprunalegra horfs.
7.4.5 Mótvægisaðgerðir, tillögur að breytingum á stefnu eða vöktun
Niðurstaða matsins er að áhrif stjórnunar- og verndaráætlunar á vistkerfi geti ekki talist verða
verulega neikvæð og því er ekki lagðar til breytingar á stefnu en í tillögu að verndaráætlun eru
tilgreind vöktunarverkefni sem æskilegt er að viðhalda eða koma á laggirnar eftir atvikum. Þar
á meðal eru eftirfarandi verkefni sem varða áhrif á vistkerfi:
Grunnrannsóknir og skráning á náttúru og menningarminjum þjóðgarðsins:
Skrá og hnitsetja helstu jarðmyndanir og vistkerfi sem njóta sérstakrar verndar
samkvæmt 37. gr. náttúruverndarlaga o.fl. (eldvörp, gervigígar, eldhraun, hverir, laugar,
stöðuvötn, ár, fossar, votlendi).
Meta og flokka landslag í þjóðgarðinum og skrá helstu landslagsfyrirbæri hans
Útbúa jarðvegs- og rofkort af þjóðgarðinum í 1:250.000. Vinna nákvæmari jarðvegs- og
rofkort þar sem land liggur undir skemmdum.
Útbúa gróðurlenda- og vistgerðakort af þjóðgarðinum í 1:50.000 og merkja á kort þau
svæði þar sem tegundaauðgi er óvenju mikil eða lífríki sérstakt að öðru leyti
Taka saman lista yfir fánu (spendýr, fuglar, fiskar, smádýr), flóru (háplöntur, mosi) og
fungu (sveppir og fléttur) miðað við 10x10 km reiti innan þjóðgarðsins
Vöktunarrannsóknir: Mat og vöktun á ástandi náttúru og menningarminja þjóðgarðsins, m.a. í
ljósi breytinga á landnýtingu og loftslagi:
Fylgjast með gróðurframvindu og vakta helstu lykiltegundir í þjóðgarðinum (gróðurreitir í
Skaftafelli og Jökulsárgljúfrum, fálki, rjúpa, heiðagæs).
Meta og vakta jarð- og landeyðingu í þjóðgarðinum (uppblástur og áfok, landbrot vegna
jökulfljóta).
Meta og vakta útbreiðslu og áhrif ágengra, framandi tegunda í þjóðgarðinum (minkur,
lúpína).
Meta og vakta náttúrunytjar í þjóðgarðinum (beit, veiðar, berja- og grasatekja)
Meta og vakta áhrif ferðamanna á náttúru þjóðgarðsins (gróðurskemmdir, truflun á
dýralífi, akstur utan vega, skemmdir á jarðminjum og hverahrúðri)
Meta og vakta áhrif loftslagsbreytinga og breytinga á landnýtingu á náttúru þjóðgarðsins:
breytingar á jökulsporðum (hop, framskrið, þykkt), gróðurframvindu á jökulaurum,
jökulskerjum, söndum og auðnum, breytingar á blómgunartíma plantna og komu og varpi
farfugla og breytingar á rústasvæðum á Austursvæði
7.5 Útivist og lýðheilsa
7.5.1 Undirþættir og umhverfisviðmið
Heilsa og öryggi
Heilsufar íbúa
Óþægindi vegna t.d. hávaða,
lyktar, birtu eða ryks
Náttúruvá
Umferðaröryggi og slysahætta
Að stuðla að góðri lýðheilsu.
Að lágmarka óþægindi vegna t.d. hávaða, lyktar, birtu eða ryks.
Að tryggja ásættanlegt öryggi m.t.t. náttúruvár.
Að stuðla að umferðaröryggi.
Útivist og íþróttir
Aðgengi og möguleikar til
útivistar
Að aðgangur að náttúru sé óskertur nema þar sem brýna nauðsyn ber til vegna náttúruverndarsjónarmiða.
Að tryggja aðgengi fyrir alla.
Að taka tillit til útivistargildis svæða við skipulag og ákvarðanir um landnýtingu.
7.5.2 Helstu forsendur
Líklega geta fáir þjóðgarðar á jörðinni boðið upp á jafnfjölbreytilegt landslag og
Vatnajökulsþjóðgarður. Þar má finna litskrúðug háhitasvæði, stórbrotin fjöll, fannhvítar
jökulbreiður, beljandi fljót og fossa, hyldjúpar jökulsprungur, kraumandi hveri, himindjúp
fjallavötn, nýrunnin og mosagróin hraun, frjósöm votlendi, svarta sanda og tímalaus víðerni.
Fjölbreytilegt landslag og náttúra Vatnajökulsþjóðgarðs getur þjónað margvíslegum þörfum
gesta. Sumir koma til að upplifa einsemd Tungnáröræfa, hrikaleika Dettifoss eða andstæður í
Skaftafelli. Aðrir koma til að rannsaka þá krafta og ferli sem mótuðu þjóðgarðinn eða greina
starfsemi þeirra vistkerfa sem þar er að finna. Svo eru þeir sem vilja fanga villibráð eða tína
ber og sveppi í þjóðgarðinum. Enn aðrir koma fyrst og fremst til að þiggja fræðslu um náttúru
þjóðgarðsins og sögu.
7.5.3 Helstu stefnumið sem hafa áhrif á útivist og lýðheilsu
Stefnumið tillögunnar sem einkum varða útivist og lýðheilsu eru:
Helstu stefnumið sem kunna hafa jákvæð áhrif:
Landslag og jarðmyndanir
Vernda samfelldar landslagsheildir, jarðminjar og samfelldar, heildstæðar og fágætar
jarðmyndanir.
Tryggja að mannvirki og ræktun falli vel að gróðurfari og nota náttúrulegan staðargróður
við ræktun.
Vernda jökulminjar við jaðra skriðjökla. Óheimilt að valda skemmdum eða spilla ásýnd,
t.d. við lagningu vega, göngustíga og annarra mannvirkja. Skilgreindar eru leiðir á jökul.
23
Vernda jökulsker. Allt jarðrask og aðrar breytingar óheimilar. Umferð vélknúinna
ökutækja er bönnuð.
Tilgreind víðerni skerðist ekki, sbr. skilgreiningu víðerna í 8. kafla stjórnunar- og
verndaráætlunar: Jökulhetta Vatnajökuls, Trölladyngja, Flæður og Vaðalda, Dyngjufjöll og
svæðið þar norður af, Frambruni og Austurdalir, Þjófahnúkar – Háalda, Ræma lands
austan Hátungu og Fitjahnjúks, Kjós og Skaftafellsfjöll, Heinabergsdalur og Vatnsdalur,
Hoffellsfjöll og Tungnáröræfi, norðan Tungnár. Mannvirkjum skal haldið í lágmarki. Þar
verði aðeins nauðsynlegir gönguskálar, ómerktar göngu- og reiðleiðir, fjarskiptaloftnet,
skilti og merkingar. Mannvirki verði einföld, látlaus, í jarðarlitum og falli vel að landi.
Vistkerfi og líffræðileg fjölbreytni
Vernda gróðurlendi og votlendissvæði og lífríki þeirra, almennt og sérstaklega á
tilgreindum svæði.
Vernda svæði með fjölbreytt, viðkvæmt og sérstakt lífríki.
Stöðva gróður- og jarðvegseyðingu og stuðla að vistheimt raskaðra vistkerfa, almennt og
sérstaklega á tilgreindum svæðum.
Tryggja viðgang náttúrulegra þróunarferla, t.d. m.t.t. seiðasleppinga og framandi ágengra
tegunda. Takmarka eða uppræta útbreiðslu ágengra, framandi plöntutegunda á
grundvelli upplýsinga um útbreiðslu þeirra og dreifingarmáta og ástand þess lífríkis sem
þær kunna að ógna. Vinna með sveitarfélögum að skipulegri eyðingu minks.
Mengun
Draga úr umferð einkabíla, hvetja til aukinna almenningssamgangna og umhverfisvænna
ferðamáta, m.a. með góðri aðstöðu fyir hjólandi og gangandi.
Tryggja að grunnvatn og yfirborðsvatn mengist ekki af völdum umferðar,
mannvirkjagerðar eða starfsemi þjóðgarðsins, m.a. með því að setja reglur um meðferð
spilliefna og frágang vatnsbóla, rotþróa og fráveitna í samræmi við lög og skipuleggja
ferðaleiðir og þjónustusvæði þannig að sem minnst hætta sé á mengun grunnvatns.
Tryggja að öll meðhöndlun úrgangs sé með viðurkenndum hætti.
Nýting lands og auðlinda
Sjálfbær nýting land- og náttúrugæða.
Hefðbundin landnýting, s.s. búfjárbeit, fuglaveiði, eggjataka, hreindýraveiði og veiði í ám
og vötnum og er rétthöfum heimil á þeim svæðum sem tilgreind eru í reglugerð um
Vatnajökulsþjóðgarð m.s.b.r., enda séu uppfyllt ákvæði þeirra laga sem um nýtinguna
fjalla. Veiðar í ám og vötnum, s.s. fugla- og hreindýraveiðar, eru einungis heimilar
almenningi á sömu svæðum, nema settar séu takmarkanir á viðkomandi svæðum, sbr.
þau sem tilgreind eru kafla 9.5 í stjórnunar- og verndaráætlun. Annars staðar í
þjóðgarðinum er slík nýting óheimil.
Komi í ljós að beit sé ósjálfbær og valdi hnignun gróðurs, sbr. mat á beitilandi skv.
reglugerð um gæðastýrða sauðfjáframleiðslu, getur stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs farið
fram á að beitt verði hætt eða hún takmörkuð á viðkomandi svæði.
Refaveiðar eru heimilar skv. almennum reglur og veiðireglum sveitarfélaga með
viðurkenndum veiðiaðferðum og í samráði við þjóðgarðsvörð. Refaveiður eru þó ekki
heimilar á þremur tilgreindum stöðum: í Skaftafelli, Jökulsárgljúfrum og Esjufjöllum.
Stefnt er að útrýmingu minks. Veiðar skulu stundaðar skv. veiðireglum viðkomandi
sveitarfélaga með viðurkenndum veiðiaðferðum og í samráði við þjóðgarðsvörð.
Áfangastaðir og aðgengi
Skilgreina þjónustusvæði í þjóðgarðinum og leitast við að tryggja að þjónusta standi til
boða árið um kring. Þjónustueiningar endurspegli virðingu og metnað og mæti þörfum
gesta en spilli ekki upplifun af ósnortinni náttúru utan síns nánasta umhverfis.
Í aðalskipulagi viðkomandi sveitarfélaga verði gert ráð fyrir gestastofum,
upplýsingamiðstöðvum, landvörslustöðvum, köldum gestastofum, áningarstöðum fyrir
daggesti, tjaldsvæðum, skálum og upplýsinga- og fræðsluskiltum í samræmi við þau
almennu ákvæði og skilmála sem settir eru fyrir hverja tegund þessara þjónustueininga
fyrir sig og fyrir einstök tilgreind svæði.
Þjónustueiningum skal haldið í lágmarki og öllum þjónustueiningum skal fundinn staður
þar sem þau hafa sem minnst áhrif á náttúru- og menningarminjar og skyggja sem
minnst á opið og/eða einstakt landslag þess.
Tryggja skal að engin mengun verði af frárennsli frá mannvirkjum og allur frágangur
frárennslislagna og rotþróa skal standast kröfur um frágang og hljóta samþykki
heilbrigðisfulltrúa.
Tryggja skal að engin mengun verði af völdum sorps sem fellur til frá þjónustueiningum
og að flokkun og förgun úrgangs sé í samræmi við umhverfisstefnu þjóðgarðsins.
Setja skýrar reglur um aðgengi og umferð og skipulegu úrvali leiða.
Vegakerfi þjóðgarðsins verði ekki umfangsmeira en nú er. Það útilokar þó ekki bætt
aðgengi sem miðar að því að dreifa álagi, auka fjölbreytni og bæta öryggi. Einungis
tilgreindir vegir eru opnir almennir umferð. Aflagða vegi og slóða bera að afmá eftir því
sem kostur er.
Gert verði ráð fyrir eftirfarandi vegum í aðalskipulagi viðkomandi sveitarfélaga: Vegi um
Tungusporð frá Aðgöngum 3 Kárahnjúkavirkjunar í Glúmsstaðadal niður að Aðalbóli í
Hrafnkelsdal, vegi að gömlum farvegi Skeiðarár við Jökulfell, framlengingu vegar inn
Hoffellsdal, inn fyrir þjóðgarðsmörk, að jöklunum við Gjánúpstind og þar megi aka inn á
jökulinn. Vegurinn verði lagfærður í samstarfi við landeigendur.
Um starfsemi innan þjóðgarðsins sem ekki er á vegum hans, s.s. sumarbúðir, skeiðvöllur,
íþróttasvæði, golfvöllur og einkaskálar, skal fjalla af stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs og í aðal-
og deiliskipulagi, skv. þeim áherslum og skilmálum sem sett eru fram í stjórnunar- og
verndaráætlun fyrir hvert svæði.
24
Helstu stefnumið sem kunna að hafa neikvæð áhrif:
Landslag og jarðmyndanir
Vernda jökulminjar við jaðra skriðjökla. Óheimilt að valda skemmdum eða spilla ásýnd,
t.d. við lagningu vega, göngustíga og annarra mannvirkja. Skilgreindar eru leiðir á jökul.
Vernda jökulsker. Allt jarðrask og aðrar breytingar óheimilar. Umferð vélknúinna
ökutækja er bönnuð.
Venda dropasteinsmyndanir í hraunhellum.
Áfangastaðir og aðgengi
Skilgreina þjónustusvæði í þjóðgarðinum og leitast við að tryggja að þjónusta standi til
boða árið um kring. Þjónustueiningar endurspegli virðingu og metnað og mæti þörfum
gesta en spilli ekki upplifun af ósnortinni náttúru utan síns nánasta umhverfis.
Þjónustueiningum skal haldið í lágmarki og öllum þjónustueiningum skal fundinn staður
þar sem þau hafa sem minnst áhrif á náttúru- og menningarminjar og skyggja sem
minnst á opið og/eða einstakt landslag þess.
Setja skýrar reglur um aðgengi og umferð og skipulegu úrvali leiða.
Vegakerfi þjóðgarðsins verði ekki umfangsmeira en nú er. Það útilokar þó ekki bætt
aðgengi sem miðar að því að dreifa álagi, auka fjölbreytni og bæta öryggi. Einungis
tilgreindir vegir eru opnir almennir umferð. Aflagða vegi og slóða bera að afmá eftir því
sem kostur er.
Mengun
Draga úr umferð einkabíla, hvetja til aukinna almenningssamgangna og umhverfisvænna
ferðamáta, m.a. með góðri aðstöðu fyir hjólandi og gangandi.
Nýting lands og auðlinda
Hefðbundin landnýting, s.s. búfjárbeit, fuglaveiði, eggjataka, hreindýraveiði og veiði í ám
og vötnum og er rétthöfum heimil á þeim svæðum sem tilgreind eru í reglugerð um
Vatnajökulsþjóðgarð m.s.b.r., enda séu uppfyllt ákvæði þeirra laga sem um nýtinguna
fjalla. Veiðar í ám og vötnum, s.s. fugla- og hreindýraveiðar, eru einungis heimilar
almenningi á sömu svæðum, nema settar séu takmarkanir á viðkomandi svæðum, sbr.
þau sem tilgreind eru kafla 9.5 í stjórnunar- og verndaráætlun. Annars staðar í
þjóðgarðinum er slík nýting óheimil.
Komi í ljós að beit sé ósjálfbær og valdi hnignun gróðurs, sbr. mat á beitilandi skv.
reglugerð um gæðastýrða sauðfjáframleiðslu, getur stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs farið
fram á að beitt verði hætt eða hún takmörkuð á viðkomandi svæði.
Refaveiðar eru heimilar skv. almennum reglur og veiðireglum sveitarfélaga með
viðurkenndum veiðiaðferðum og í samráði við þjóðgarðsvörð. Refaveiður eru þó ekki
heimilar á þremur tilgreindum stöðum: í Skaftafelli, Jökulsárgljúfrum og Esjufjöllum.
Stefnt er að útrýmingu minks. Veiðar skulu stundaðar skv. veiðireglum viðkomandi
sveitarfélaga með viðurkenndum veiðiaðferðum og í samráði við þjóðgarðsvörð.
7.5.4 Umfjöllun um áhrif verndaráætlunar á útivist og lýðheilsu
Eitt af meginmarkmiðum tillögu að verndaráætlun er að tryggja að það sé einstök upplifun að
heimsækja og dvelja í Vatnajökulsþjóðgarði; sem gestur, sem starfsmaður eða vísindamaður
og að heimamenn telji það til aukinna gæða að búa í þjóðgarðinum eða á áhrifasvæði hans.
Stefna um verndun landslags, einstakra jarðmyndana og vistkerfa og um sjálfbæra nýtingu
auðlinda miðar því m.a. að því að hægt sé að upplifa til langrar framtíðar þau gæði sem
svæðið hefur upp á að bjóða. Samgönguleiðir þjóðgarðsins er ætlað að gegna fjölþættu
hlutverki. Þær leiða gesti að þjóðgarðinum, stýra för gestanna og þar með álagi og gefa
aðgang að fjölbreyttri upplifun. Með skipulegu úrvali leiða og fjölbreyttri framsetningu og
kynningu verður einnig reynt að höfða til ferðafólks með ólíkar þarfir og áhugamál. Leiðirnar
hvetji til heilnæmrar útiveru og bæti þannig lýðheilsu.
Ofangreind markmið ásamt markmiðum um að fyrirbyggja mengun og tryggja þjónustu,
aðgengi sem flestra og öryggi eru í samræmi við umhverfisviðmið sem varða lýðheilsu og
útivist, sbr. kafla 7.5.1. Hinsvegar má halda því fram að takmarkanir á umferð á tilteknum
svæðum, lágmörkun þjónustusvæða og vega og skorður við hvar má tjalda hefti aðgengi og
möguleika ferðamanna að einhverju leyti. Það er hinsvegar talið nauðsynlegt til að vernda
landslag og vistkerfi svæðisins sem aðdráttarafl þess byggir á. Leitast er við að setja markmið
og skilmála sem spilla ekki upplifun gesta af einstakri náttúru. Takmarkanir á veiðum og beit
stuðla að sömu markmiðum.
7.5.5 Tillögur að breytingum á stefnu eða vöktun
Niðurstaða matsins er að áhrif stjórnunar- og verndaráætlunar á útivist og lýðheilsu geti ekki
talist verða verulega neikvæð og því er ekki lagðar til breytingar á stefnu en í tillögu að
verndaráætlun eru tilgreind rannsóknar- og vöktunarverkefni sem æskilegt er að viðhalda eða
koma á laggirnar eftir atvikum. Þar á meðl eru eftirfarandi verkefni sem varða áhrif á útivist og
lýðheilsu:
Grunnrannsóknir og skráning á náttúru og menningarminjum þjóðgarðsins:
Meta og flokka landslag í þjóðgarðinum og skrá helstu landslagsfyrirbæri hans.
Útbúa gróðurlenda- og vistgerðakort af þjóðgarðinum í 1:50.000 og merkja á kort þau
svæði þar sem tegundaauðgi er óvenju mikil eða lífríki sérstakt að öðru leyti.
Taka saman lista yfir fánu (spendýr, fuglar, fiskar, smádýr), flóru (háplöntur, mosi) og
fungu (sveppir og fléttur) miðað við 10x10 km reiti innan þjóðgarðsins.
Skrá og kortleggja helstu menningarminjar og ferðaleiðir þjóðgarðsins (býli, sel, reiðleiðir,
ferjustaðir)
Skrá örnefni og safna sögnum og þjóðsögum sem tengjast þeim og þjóðgarðinum.
Vöktunarrannsóknir: Mat og vöktun á ástandi náttúru og menningarminja þjóðgarðsins, m.a. í
ljósi breytinga á landnýtingu og loftslagi:
25
Fylgjast með gróðurframvindu og vakta helstu lykiltegundir í þjóðgarðinum (gróðurreitir í
Skaftafelli og Jökulsárgljúfrum, fálki, rjúpa, heiðagæs)
Meta og vakta jarð- og landeyðingu í þjóðgarðinum (uppblástur og áfok, landbrot vegna
jökulfljóta)
Meta og vakta náttúrunytjar í þjóðgarðinum (beit, veiðar, berja- og grasatekja).
Meta og vakta ástand og aðgengi að menningarminjum þjóðgarðsins (eyðibýli, sel,
gamlar þjóðleiðir, ferjustaðir).
Meta og vakta áhrif ferðamanna á náttúru þjóðgarðsins (gróðurskemmdir, truflun á
dýralífi, akstur utan vega, skemmdir á jarðminjum og hverahrúðri)
Efnahags- og samfélagsrannsóknir: Áhrif þjóðgarðsins á samfélagsþróun, efnahag og ímynd:
Meta og vakta umfang ferðamennsku í þjóðgarðinum (fjöldi daggesta, fjöldi bíla, fjöldi
gistinátta, fjöldi gangandi ferðamanna)
Meta viðhorf gesta til fræðslu og þjónustu í þjóðgarðinum (viðhorfskannanir meðal gesta,
fjöldi gesta sem tekur þátt í viðburðum)
7.6 Náttúruminjar og náttúrulegt landslag
7.6.1 Undirþættir og umhverfisviðmið
Náttúruminjar
Friðlýst svæði
Svæði í Náttúruverndaráætlun
Svæði háð 37. gr. laga um
náttúrvernd
Svæði sem njóta
hverfisverndar
Önnur svæði á
náttúruminjaskrá
Aðrar náttúruminjar
Að viðhalda og vernda verðmæti
- friðlýstra svæða
- annarra svæða á náttúruminjaskrá
- svæða á Náttúruverndaráætlun
- svæða sem eru háð 37. gr. laga um náttúrvernd
- hverfisverndarsvæða
- annarra náttúruminja
Náttúrulegt landslag
Víðerni
Ósnortið/náttúrulegt yfirbragð
Fjölbreytileiki landslags
Andstæður í landslagi
Sérstaða/fágæti
Að viðhalda og vernda
- víðerni
- ósnortið/náttúrulegt yfirbragð
- fjölbreytileika landslags
- andstæður í landslagi
- sérstöðu og fágæti landslags
7.6.2 Helstu forsendur
Landslag þjóðgarðsins er mótað af samverkun jarðelda og jökuls. Það ber svip eldhrauna,
jarðhita, móbergshryggja og stapa, jökulgarða og jökulsanda, en yfir gnæfir jökulbeiðan.
Landslagi í þjóðgarðinum má skipta í nokkra meginflokka eftir stórum dráttum í (mynd xx).
Utan við sjálfan jökulinn er háslétta og upp úr henni rísa stök fjöll, mörg jökulsorfin. Nyrst og
syðst eru flóðsléttur, en heiðalönd í suðvestri og norðaustri. Móbergshryggir eru áberandi í
vestri, en nyrst gljúfur og ásar.
Auk þessara grófu landslagsdrátta er smágerðari ásýnd mótuð af eldvirkni, rofi og framburði
jökla og jökulvatna, einnig af jarðhita. Allt skapar þetta sundurleita umhverfi lífríki sem birtist í
fjölbreyttum gróðri og fuglalífi.
Norðan Vatnajökuls eru eldbrunnin víðerni með margvíslegum eldstöðvum,
móbergsmyndunum, brunahraunum, svörtum jökulsöndum og ljósum vikurbreiðum. Hyldjúpt
Öskjuvatn er með fegurstu fjallavötnum. Norðan jökuls sjást einnig margs konar ummerki
hamfarahlaupa í Jökulsá á Fjöllum, allt frá Kverkfjallarana í suðri til Jökulsárgljúfra og ósa
Jökulsár í Öxarfirði í norðri.
Í Jökulsárgljúfrum eru miklar andstæður: kjarr- og blómgróður, blátærar lindir en kolmórauð
Jökulsá í hrikalagum gljúfrum að baki. Þar er einstök fossaröð: Hafragilsfoss, Dettifoss og
Selfoss. Í Kverfjöllum mætast jökull, jarðhiti og fjölbreyttar gosmyndanir. Austar eru
framhlaupsjöklarnir Brúarjökull og Eyjabakkajökull og megineldstöðin, Snæfell hæst fjalla utan
jökla á Íslandi, gnæfir formfögur yfir víðáttum Snæfellsöræfa. Við framrás jöklanna hafa ýst
upp miklir hraukar úr jökulruðningi og jarðvegi.
Við jaðra jökulsins á Suðausturlandi eru líparítskriður og djúpbergsinnskot og einnig
fjölbreyttar jökulminjar: jökulgarðar, jökullón, jökulkambar, jökulker og malarásar.
Gróskumikinn gróður og hávaxinn birkiskógur í hlíðum og dölum stendur andspænis svörtum
jökulsöndum og hvítum jöklinum.
Gróðurauðnir einkenna landslag vestan jökulsins, móbergshryggir sem urðu til við gos undir
ísaldarjökli, langar gossprungur frá nútíma, vikursandar, en einnig gamburmosahraun.
Móbergshryggirnir Fögrufjöll og Grænifjallgarður ramma af Langasjó við jaðar þjóðgarðsins.
Lakagígar, 25 km löng gossprunga, ásamt hluta Eldhrauns sem rann í Skaftáreldum 1783–
1784, eru innan þjóðgarðsins. Norðvestanvestan við Vatnajökul rís megineldstöðin
Tungnafellsjökull með marglitar líparítsmyndanir og háhita og í Vonarskarði er litskrúðugt
jarðhitasvæði; þar eru vatnaskil milli Norður- og Suðurlands.
7.6.3 Helstu stefnumið sem hafa áhrif á náttúruminjar og náttúrulegt landslag
Stefnumið tillögunnar sem einkum varða náttúruminjar og landslag eru:
26
Helstu stefnumið sem kunna hafa jákvæð áhrif:
Landslag og jarðmyndanir
Vernda samfelldar landslagsheildir, jarðmyndanir og jarðfræðilegan fjölbreytileika,
almennt og á einstökum svæðum.
Tryggja að mannvirki og ræktun falli vel að gróðurfari og nota náttúrulegan gróður við
ræktun.
Tryggja verndun svæða með fjölbreytt, viðkvæmt og sérstakt gróðurfar.
Vernda jökulminjar við jaðra skriðjökla. Óheimilt að valda skemmdum eða spilla ásýnd,
t.d. við lagningu vega, göngustíga og annarra mannvirkja. Skilgreindar eru leiðir á jökul.
Vernda jökulsker. Allt jarðrask og aðrar breytingar óheimilar. Umferð vélknúinna
ökutækja er bönnuð.
Tilgreind víðerni skerðist ekki, sbr. skilgreiningu víðerna í 8. kafla stjórnunar- og
verndaráætlunar: Jökulhetta Vatnajökuls, Trölladyngja, Flæður og Vaðalda, Dyngjufjöll og
svæðið þar norður af, Frambruni og Austurdalir, Þjófahnúkar – Háalda, Ræma lands
austan Hátungu og Fitjahnjúks, Kjós og Skaftafellsfjöll, Heinabergsdalur og Vatnsdalur,
Hoffellsfjöll og Tungnáröræfi, norðan Tungnár. Mannvirkjum skal haldið í lágmarki. Þar
verði aðeins nauðsynlegir gönguskálar, ómerktar göngu- og reiðleiðir, fjarskiptaloftnet,
skilti og merkingar. Mannvirki verði einföld, látlaus, í jarðarlitum og falli vel að landi.
Vistkerfi og líffræðileg fjölbreytni
Vernda gróðurlendi og votlendissvæði og lífríki þeirra, almennt og sérstaklega á
tilgreindum svæði.
Vernda svæði með fjölbreytt, viðkvæmt og sérstakt lífríki.
Stöðva gróður- og jarðvegseyðingu og stuðla að vistheimt raskaðra vistkerfa, almennt og
sérstaklega á tilgreindum svæðum.
Tryggja viðgang náttúrulegra þróunarferla, t.d. m.t.t. framandi ágengra tegunda.
Takmarka eða uppræta útbreiðslu ágengra, framandi plöntutegunda út grundvelli
upplýsinga um útbreiðslu þeirra og dreifingarmáta og ástand þess lífríkis sem þær kunna
að ógna.
Mengun
Tryggja að grunnvatn og yfirborðsvatn mengis ekki af völdum umferðar,
mannvirkjagerðar eða starfsemi þjóðgarðsins.
Tryggja að meðferð og förgun úrgangs sé í samræmi við lög.
Hvetja til notkunar almenningssamgangna í stað einkabíla, m.a. með góðri aðstöðu fyir
hjólandi og gangandi.
Nýting lands og auðlinda
Sjálfbær nýting land- og náttúrugæða.
Áfangastaðir og aðgengi
Skilgreina þjónustusvæði í þjóðgarðinum og leitast við að tryggja að þjónusta standi til
boða árið um kring. Þjónustueiningar endurspegli virðingu og metnað og mæti þörfum
gesta en spilli ekki upplifun af ósnortinni náttúru utan síns nánasta umhverfis.
Þjónustueiningum skal haldið í lágmarki og öllum þjónustueiningum skal fundinn staður
þar sem þau hafa sem minnst áhrif á náttúruminjar og skyggja sem minnst á opið og/eða
einstakt landslag þess.
Í aðalskipulagi viðkomandi sveitarfélaga verði gert ráð fyrir gestastofum,
upplýsingamiðstöðvum, landvörslustöðvum, köldum gestastofum, áningarstöðum fyrir
daggesti, tjaldsvæðum, skálum og upplýsinga- og fræðsluskiltum í samræmi við þau
almennu ákvæði og skilmála sem settir eru fyrir hverja tegund þessara þjónustueininga
fyrir sig og fyrir einstök tilgreind svæði.
Við gerð deiliskipulags og hönnun mannvirkja skal notaðst við bestu tækni til að sjá fyrir
um útlit mannvirkja og ásýnd svæða áður en ráðist er í framkvæmdir.
Mannvirki skulu vera lágreist, falla vel að landi og útlit þeirra samræmt en þó með
sérstöðu einstakra svæða í huga.
Vanda skal til alls frágangs mannvirkja og umhverfis þeirra og öllum frágangi umhverfis
skal ljúka um leið og einstökum framkvæmdum við mannvirki lýkur.
Setja skýrar reglur um aðgengi og umferð og skipulegu úrvali leiða.
Vegakerfi þjóðgarðsins verði ekki umfangsmeira en nú er. Það útilokar þó ekki bætt
aðgengi sem miðar að því að dreifa álagi, auka fjölbreytni og bæta öryggi. Einungis
tilgreindir vegir eru opnir almennir umferð. Aflagða vegi og slóða bera að afmá eftir því
sem kostur er.
Helstu stefnumið sem kunna að hafa neikvæð áhrif:
Vistkerfi og líffræðileg fjölbreytni
Stöðva gróður- og jarðvegseyðingu og stuðla að vistheimt raskaðra vistkerfa, almennt og
sérstaklega á tilgreindum svæðum.
Tryggja viðgang náttúrulegra þróunarferla, t.d. m.t.t. framandi ágengra tegunda.
Takmarka eða uppræta útbreiðslu ágengra, framandi plöntutegunda út grundvelli
upplýsinga um útbreiðslu þeirra og dreifingarmáta og ástand þess lífríkis sem þær kunna
að ógna.
Áfangastaðir og aðgengi
Skilgreina þjónustusvæði í þjóðgarðinum og leitast við að tryggja að þjónusta standi til
boða árið um kring. Þjónustueiningar endurspegli virðingu og metnað og mæti þörfum
gesta en spilli ekki upplifun af ósnortinni náttúru utan síns nánasta umhverfis.
Setja skýrar reglur um aðgengi og umferð og skipulegu úrvali leiða.
Gert verði ráð fyrir eftirfarandi vegum í aðalskipulagi viðkomandi sveitarfélaga: Vegi um
Tungusporð frá Aðgöngum 3 Kárahnjúkavirkjunar í Glúmsstaðadal niður að Aðalbóli í
Hrafnkelsdal, vegi að gömlum farvegi Skeiðarár við Jökulfell, framlengingu vegar inn
27
Hoffellsdal, inn fyrir þjóðgarðsmörk, að jöklunum við Gjánúpstind og þar megi aka inn á
jökulinn. Vegurinn verði lagfærður í samstarfi við landeigendur.
Nýting lands og auðlinda
Efnistaka er óheimil nema í sérstökum undantekningartilfellum vegna notkunar efnis
innan þjóðgarðsins en þá skal þess gætt að það raski ekki þeim svæðum sem njóta
verndar skv. lögum um náttúruvernd og stefnu stjórnunar- og verndaráætlunar, sjá nánar
kafla 9.5 í áætluninnni. Núverandi og eldri efnistökustaðir verða kortlagðir, gerð áætlun
um frágang þeirra og þeim lokað sem ekki er heimild fyrir. Heimilt verður að ljúka
efnistöku á svæðum skv. framkvæmkvæmdaleyfi sem veitt var áður en efnistökusvæðið
féll undir Vatnajökulþjóðgarð.
7.6.4 Umfjöllun um áhrif verndaráætlunar á náttúruminjar og náttúrulegt
landslag
Markmið stjórnunar- og verndaráætlunar um náttúruminjar og landslag eru öll í samræmi við
þau umhverfisviðmið sem lýst er í kafla 7.6.1. Þau markmið sem helst gætu haft breytingar á
náttúru og landslagi í för með sér eru landgræðsla, eyðing ágengra tegunda, endurheimt
vistkerfa, uppbygging þjónustusvæða, beit og nýting jarðefna. Þessi landnotkun og
framkvæmdir munu þó vera mjög staðbundnar og líklegar til að hafa áhrif á lítil svæði en þar
sem í opnu og viðkvæmu landslagi þjóðgarðsins þarf ekki stór mannvirki til að hafa mikil áhrif
á ásýnd lands er í tillögu að verndaráætlun settir fram skilmálar um aðlögun að landslagi,
jarðmyndunum og gróðurfari og að hugað sé vel að vali á byggingarefnum, gróðri o.fl. Þetta
gildir um eldri mannvirki eftir því sem við á, s.s. við endurbætur og viðhald þeirra. Að sama
skapi eru settar viðmiðunarreglur fyrir beit.
7.6.5 Tillögur að breytingum á stefnu eða vöktun
Niðurstaða matsins er að áhrif verndaráætlunar á náttúruminjar og náttúrulegt landslag geti
ekki talist verða verulega neikvæð og því er ekki lagðar til breytingar á stefnu en í tillögu að
verndaráætlun eru tilgreind rannsóknar- og vöktunarverkefni sem æskilegt er að viðhalda eða
koma á laggirnar eftir atvikum. Þar á meðal eru eftirfarandi verkefni sem varða áhrif á
náttúruminjar og náttúrulegt landslag:
Grunnrannsóknir og skráning á náttúru og menningarminjum þjóðgarðsins:
Útbúa jarðfræðikort af þjóðgarðinum (berggrunnur, jarðgrunnur, höggun) í 1:250.000
vinna nákvæmari jarðfræðikort þar sem ástæða þykir til eða jarðfræði er óvenju sérstök.
Skrá og hnitsetja helstu jarðmyndanir og vistkerfi sem njóta sérstakrar verndar
samkvæmt 37. gr. náttúruverndarlaga o.fl. (eldvörp, gervigígar, eldhraun, hverir, laugar,
stöðuvötn, ár, fossar, votlendi).
Meta og flokka landslag í þjóðgarðinum og skrá helstu landslagsfyrirbæri hans
Útbúa jarðvegs- og rofkort af þjóðgarðinum í 1:250.000. Vinna nákvæmari jarðvegs- og
rofkort þar sem land liggur undir skemmdum.
Útbúa gróðurlenda- og vistgerðakort af þjóðgarðinum í 1:50.000 og merkja á kort þau
svæði þar sem tegundaauðgi er óvenju mikil eða lífríki sérstakt að öðru leyti
Taka saman lista yfir fánu (spendýr, fuglar, fiskar, smádýr), flóru (háplöntur, mosi) og
fungu (sveppir og fléttur) miðað við 10x10 km reiti innan þjóðgarðsins.
Vöktunarrannsóknir: Mat og vöktun á ástandi náttúru og menningarminja þjóðgarðsins, m.a. í
ljósi breytinga á landnýtingu og loftslagi:
Fylgjast með gróðurframvindu og vakta helstu lykiltegundir í þjóðgarðinum (gróðurreitir í
Skaftafelli og Jökulsárgljúfrum, fálki, rjúpa, heiðagæs)
Meta og vakta jarð- og landeyðingu í þjóðgarðinum (uppblástur og áfok, landbrot vegna
jökulfljóta)
Meta og vakta útbreiðslu og áhrif ágengra, framandi tegunda í þjóðgarðinum (minkur,
lúpína)
Meta og vakta áhrif ferðamanna á náttúru þjóðgarðsins (gróðurskemmdir, truflun á
dýralífi, akstur utan vega, skemmdir á jarðminjum og hverahrúðri)
Meta og vakta áhrif loftslagsbreytinga og breytinga á landnýtingu á náttúru þjóðgarðsins:
breytingar á jökulsporðum (hop, framskrið, þykkt), gróðurframvindu á jökulaurum,
jökulskerjum, söndum og auðnum, breytingar á blómgunartíma plantna og komu og varpi
farfugla og breytingar á rústasvæðum á Austursvæðis.
7.7 Menningarminjar og menningarlandslag
7.7.1 Undirþættir og umhverfisviðmið
Menningarminjar
Friðlýstar og aðrar fornleifar
Friðuð hús
Minjar sem njóta
hverfisverndar
Önnur menningarverðmæti
Að viðhalda og vernda verðmæti
- friðlýstra fornleifa
- annarra fornleifa sem taldar eru verðmætar
- friðaðra húsa
- minjar sem njóta hverfisverndar
- annarra menningarverðmæta
Menningarlandslag
Saga/sögulegt gildi
Að viðhalda og vernda verðmæti
- sögustaða
- gamals búsetulandslags
Að virða byggðarmynstur og einkenni byggðar.
Að stuðla að góðum gæðum mannvirkja og að þau falli vel að umhverfi.
28
7.7.2 Helstu forsendur
Í Vatnajökulsþjóðgarði og næsta nágrenni er að finna margvíslegar menningarminjar og sagnir
sem tengjast búsetu og búskap, baráttu fólks við harðræði, náttúruöfl og huldar vættir,
ferðum og ýmsum viðburðum í sögu þjóðarinnar. Í Jökulsárgljúfrum og á suðursvæði
þjóðgarðsins eru eyðibýli og fjöldi annarra minja sem tengjast landbúnaði og jafnvel sjósókn
sunnan jökla. Þar eru ennfremur fornar ferðaleiðir milli byggðarlaga um torsótt land, óbrúaðar
ár og jökla.
Nálægð íbúa jaðarbyggða við náttúru þjóðgarðsins er mismikil eftir svæðum og þessi munur
endurspeglast í menningu og sýn fólksins á sambúð lands og þjóðar til góðs og ills. Sunnan
jökla mótaðist mannlíf af nálægð byggðar við jökulinn. Þar lærðu menn að lifa með beljandi
jökulfljótum og síbreytilegum skriðjöklum. Norðan jökla hafði hálendið yfir sér dulúðlegan blæ
óbyggðanna þar sem menn óttuðust útilegumenn og ýmsar vættir. Nær byggð mótaðist
sambúðin þó af nálægð við Jökulsá á Fjöllum sem gat verið mikill farartálmi, flæmst um engjar
og brotið land.
Um hálendið vestan, norðan og austan jökulsins lágu ferðaleiðir fyrr á öldum, svo sem
Vatnajökulsvegur hinn forni, Biskupaleið og Bárðargata auk þess sem farið var þvert yfir
jökulinn austanverðan. Minjar um leiðirnar eru vörður, kláfar, vöð og ferjustaðir en auk þess
eru víða gamlir leitarmannakofar. Í Herðubreiðarlindum og Hvannalindum eru minjar um
búsetu útilegumanna. Ýmis örnefni tengjast sögum og sögnum af svæðinu. Menningarminjar
svæðisins eru misvel skráðar og kortlagðar. Sumum þeirra stafar hætta af landbreytingum eða
umferð ferðamanna og á nokkrum stöðum eru þær að hverfa í gróður.
7.7.3 Helstu stefnumið sem hafa áhrif á menningarminjar og
menningarlandslag
Stefnumið tillögunnar sem einkum varða menningarminjar og mennigarlandslag eru:
Helstu stefnumið sem kunna hafa jákvæð áhrif:
Landslag og jarðmyndanir
Vernda samfelldar landslagsheildir, jarðmyndanir og jarðfræðilegan fjölbreytileika,
almennt og á einstökum svæðum.
Tryggja að mannvirki og ræktun falli vel að gróðurfari og nota náttúrulegan gróður við
ræktun.
Tryggja verndun svæða með fjölbreytt, viðkvæmt og sérstakt gróðurfar.
Tilgreind víðerni skerðist ekki, sbr. skilgreiningu víðerna í 8. kafla stjórnunar- og
verndaráætlunar: Jökulhetta Vatnajökuls, Trölladyngja, Flæður og Vaðalda, Dyngjufjöll og
svæðið þar norður af, Frambruni og Austurdalir, Þjófahnúkar – Háalda, Ræma lands
austan Hátungu og Fitjahnjúks, Kjós og Skaftafellsfjöll, Heinabergsdalur og Vatnsdalur,
Hoffellsfjöll og Tungnáröræfi, norðan Tungnár. Mannvirkjum skal haldið í lágmarki. Þar
verði aðeins nauðsynlegir gönguskálar, ómerktar göngu- og reiðleiðir, fjarskiptaloftnet,
skilti og merkingar. Mannvirki verði einföld, látlaus, í jarðarlitum og falli vel að landi.
Tryggja að mannvirki falli vel að landslagi, jarðmyndunum og gróðurfari, m.a. m.þ.a.
halda mannvirkjasvæðum í lágmarki og finna mannvirkjum stað þar sem þau hafa minnst
áhrif á ásýnd og opið landslag.
Menningarminjar
Viðhalda og vernda menningarminjar í samstarfi við Fornleifavernd ríkisins.
Vernda og viðhalda búsetulandslagi og völdum menningarminjum.
Áfangastaðir og aðgengi
Skilgreina þjónustusvæði í þjóðgarðinum og leitast við að tryggja að þjónusta standi til
boða árið um kring. Þjónustueiningar endurspegli virðingu og metnað og mæti þörfum
gesta en spilli ekki upplifun af ósnortinni náttúru utan síns nánasta umhverfis.
Þjónustueiningum skal haldið í lágmarki og öllum þjónustueiningum skal fundinn staður
þar sem þau hafa sem minnst áhrif á menningarminjar og skyggja sem minnst á opið
og/eða einstakt landslag þess.
Við gerð deiliskipulags og hönnun mannvirkja skal notaðst við bestu tækni til að sjá fyrir
um útlit mannvirkja og ásýnd svæða áður en ráðist er í framkvæmdir.
Mannvirki skulu vera lágreist, falla vel að landi og útlit þeirra samræmt en þó með
sérstöðu einstakra svæða í huga.
Vanda skal til alls frágangs mannvirkja og umhverfis þeirra og öllum frágangi umhverfis
skal ljúka um leið og einstökum framkvæmdum við mannvirki lýkur.
Setja skýrar reglur um aðgengi og umferð og skipulegu úrvali leiða.
Vegakerfi þjóðgarðsins verði ekki umfangsmeira en nú er. Það útilokar þó ekki bætt
aðgengi sem miðar að því að dreifa álagi, auka fjölbreytni og bæta öryggi. Einungis
tilgreindir vegir eru opnir almennir umferð. Aflagða vegi og slóða bera að afmá eftir því
sem kostur er.
Helstu stefnumið sem kunna að hafa neikvæð áhrif:
Vistkerfi og líffræðileg fjölbreytni
Tryggja viðgang náttúrulegra þróunarferla, t.d. m.t.t. framandi ágengra tegunda.
Takmarka eða uppræta útbreiðslu ágengra, framandi plöntutegunda á grundvelli
upplýsinga um útbreiðslu þeirra og dreifingarmáta og ástand þess lífríkis sem þær kunna
að ógna.
Áfangastaðir og aðgengi
Skilgreina þjónustusvæði í þjóðgarðinum og leitast við að tryggja að þjónusta standi til
boða árið um kring. Þjónustueiningar endurspegli virðingu og metnað og mæti þörfum
gesta en spilli ekki upplifun af ósnortinni náttúru utan síns nánasta umhverfis.
Setja skýrar reglur um aðgengi og umferð og skipulegu úrvali leiða.
29
Vegakerfi þjóðgarðsins verði ekki umfangsmeira en nú er. Það útilokar þó ekki bætt
aðgengi sem miðar að því að dreifa álagi, auka fjölbreytni og bæta öryggi. Einungis
tilgreindir vegir eru opnir almennir umferð. Aflagða vegi og slóða bera að afmá eftir því
sem kostur er.
Gert verði ráð fyrir eftirfarandi vegum í aðalskipulagi viðkomandi sveitarfélaga: Vegi um
Tungusporð frá Aðgöngum 3 Kárahnjúkavirkjunar í Glúmsstaðadal niður að Aðalbóli í
Hrafnkelsdal, vegi að gömlum farvegi Skeiðarár við Jökulfell, framlengingu vegar inn
Hoffellsdal, inn fyrir þjóðgarðsmörk, að jöklunum við Gjánúpstind og þar megi aka inn á
jökulinn. Vegurinn verði lagfærður í samstarfi við landeigendur.
Nýting lands og auðlinda
Efnistaka er óheimil nema í sérstökum undantekningartilfellum vegna notkunar efnis
innan þjóðgarðsins en þá skal þess gætt að það raski ekki þeim svæðum sem njóta
verndar skv. lögum um náttúruvernd og stefnu stjórnunar- og verndaráætlunar, sjá nánar
kafla 9.5 í áætluninnni. Núverandi og eldri efnistökustaðir verða kortlagðir, gerð áætlun
um frágang þeirra og þeim lokað sem ekki er heimild fyrir. Heimilt verður að ljúka
efnistöku á svæðum skv. framkvæmkvæmdaleyfi sem veitt var áður en efnistökusvæðið
féll undir Vatnajökulþjóðgarð.
7.7.4 Umfjöllun um áhrif verndaráætlunar á menningarminjar og
menningarlandslag
Sérstaða þjóðgarðsins felst ekki síst í menningarminjum og þeirri sögu sem hann geymir um
samspil manna og stórbrotinnar náttúru. Á sögunni má byggja fjölbreytt tækifæri til túlkunar,
fræðslu og afþreyingar auk þess gildis sem hún hefur í sjálfu sér fyrir menningararf
þjóðarinnar.
Hugsanlega kann uppbygging þjónustustaða og nýting jarðefna að hafa einhver áhrif á minjar
og sögustaði en með þeim skilmálum sem settir eru í stjórnunar- og verndaráætlun ásamt
vönduðum undirbúningi í aðal- og deiliskipulagi er hægt að koma í veg fyrir slíkt.
Í tillögu að stjórnunar- og verndaráætlun er sett fram markmið um að mannvirki skulu aðlöguð
að landslagi og að hugað sé vel að vali á byggingarefnum. Einnig er sett fram markmið um að
við gerð deiliskipulags og hönnun mannvirkja skuli notast við bestu tækni til að sjá fyrir um
útlit mannvirkja og ásýnd svæða áður en ráðist er í framkvæmdir.
Með almennri stefnu um landslagsvernd og sértækri stefnu um verndun menningarminja og
búsetulandslags, ásamt stefnu um fræðslu og upplýsingagjöf er í tillögu að verndaráætlun
leitast við að vernda menningararfinn. Stefnan samrýmist þannig þeim viðmiðum sem varða
menningarminjar og –landslag, sbr. kafla 7.7.4.
7.7.5 Tillögur að breytingum á stefnu eða vöktun
Niðurstaða matsins er að áhrif stjórnunar- og verndaráætlunar á menningarminjar og
menningarlandslag geti ekki talist verða verulega neikvæð og því er ekki lagðar til breytingar á
stefnu en í tillögu að verndaráætlun eru tilgreind rannsóknar- og vöktunarverkefni sem
æskilegt er að viðhalda eða koma á laggirnar eftir atvikum. Þar á meðl eru eftirfarandi verkefni
sem varða áhrif á menningarminjar og menningarlandslag:
Grunnrannsóknir og skráning á náttúru og menningarminjum þjóðgarðsins:
Meta og flokka landslag í þjóðgarðinum og skrá helstu landslagsfyrirbæri hans.
Skrá og kortleggja helstu menningarminjar og ferðaleiðir þjóðgarðsins (býli, sel, reiðleiðir,
ferjustaðir).
Skrá örnefni og safna sögnum og þjóðsögum sem tengjast þeim og þjóðgarðinum.
Vöktunarrannsóknir: Mat og vöktun á ástandi náttúru og menningarminja þjóðgarðsins, m.a. í
ljósi breytinga á landnýtingu og loftslagi:
Meta og vakta náttúrunytjar í þjóðgarðinum (beit, veiðar, berja- og grasatekja).
Meta og vakta ástand og aðgengi að menningarminjum þjóðgarðsins (eyðibýli, sel,
gamlar þjóðleiðir, ferjustaðir)
7.8 Samfélag
7.8.1 Undirþættir og umhverfisviðmið
Hagrænir og félagslegir
þættir
Atvinnulíf
Íbúaþróun
Þjónusta
Samgöngur
Að vöxtur verði í ferðaþjónustu án skaða á náttúrunni.
Að viðhaldi byggð og stuðla að íbúafjölgun á svæðinu og í nágrenni þess.
Að efla þjónustu.
Að bæta samgöngur.
Að sköpuð séu skilyrði til að sinna vísindum og menntun.
7.8.2 Helstu forsendur
Landnýting
Hefðbundin landnýting er heimil rétthöfum lands á nokkrum svæðum innan þjóðgarðsins.
Sauðfjárbeit er leyfð á hluta Jökulsárgljúfra, afréttum á vestur- og norðurhálendinu,
Snæfellsöræfum og afmörkuðum svæðum sunnan jökla. Mest er hún í byggð sunnan jökla en
minnst á afréttum norðurhálendisins. Veiðar eru mjög litlar á vestur- og norðursvæði
þjóðgarðsins en fuglaveiði er nokkur á austur- og suðursvæði hans. Stangveiði er stunduð í
30
litlum mæli á suðursvæðinu. Hreindýraveiði er stunduð á Snæfellsöræfum, á Heinabergs- og
Hoffellssvæðinu og í friðlandinu í Lónsöræfum.
Í jaðarbyggðum þjóðgarðsins er vaxandi ferðaþjónusta sem byggir á nálægð við stórbrotna
náttúru Vatnajökuls og nágrennis. Uppbygging slíkrar ferðaþjónustu er lengst komin í
Skaftafelli. Ótal tækifæri felast einnig í ferðaþjónustu sem byggir á menningarminjum og
menningu í jaðarbyggðum þjóðgarðsins og samspili hennar við náttúruna.
Stjórnsýsla - Aðrir umsjónaraðilar
Við stofnun þjóðgarðsins voru ferðafélög þá þegar með nokkra starfsemi innan hans á
einstökum svæðum. Vatnajökulsþjóðgarður hefur gert samstarfssamninga við þau ferðafélög
um þjónustu við gesti, um húsnæði fyrir landverði og rekstur þjónustueininga innan
þjóðgarðsins. Samningar hafa verið gerðir til eins árs í senn.
Ferðafélag Akureyrar rekur gistiskála og tjaldsvæði í Drekagili við Öskju. Einnig rekur það
gistiskála og tjaldsvæði í friðlandinu Herðubreiðarlindum sem er utan þjóðgarðs. Askja og
Herðubreiðarlindir eru rekin sem ein eining. Landverðir, sem jafnframt starfa við skálavörslu á
svæðinu, eru ráðnir af Vatnajökulsþjóðgarði en sinna verkefnum fyrir ferðafélagið sem útvegar
húsnæði fyrir starfsmenn. Kostnaður skiptist milli aðila. Þá rekur ferðafélagið þrjá gönguskála
í/eða við norðursvæði Þjóðgarðsins; við Bræðrafell, í Dyngjufjalladal og við Suðurárbotna.
Gistiskálar og tjaldsvæði í eigu og rekstri Ferðafélags Fljótsdalshéraðs eru í Snæfellsskála,
Sigurðarskála í Kverkfjöllum og við Geldingafell. Landverðir, sem jafnframt starfa við
skálavörslu í Snæfellsskála og Sigurðarskála eru ráðnir af Vatnajökulsþjóðgarði en sinna
verkefnum fyrir Ferðafélagið sem útvegar húsnæði fyrir starfsmenn.
7.8.3 Helstu stefnumið sem hafa áhrif á samfélag
Stefnumið tillögunnar sem einkum varða atvinnulíf, íbúaþróun, þjónustu og samgöngur eru:
Helstu stefnumið sem kunna hafa jákvæð áhrif:
Landslag og jarðmyndanir
Vernda samfelldar landslagsheildir, jarðmyndanir og jarðfræðilegan fjölbreytileika,
almennt og á einstökum svæðum.
Tryggja að mannvirki og ræktun falli vel að gróðurfari og nota náttúrulegan gróður við
ræktun.
Tryggja verndun svæða með fjölbreytt, viðkvæmt og sérstakt gróðurfar.
Vernda jökulminjar við jaðra skriðjökla. Óheimilt að valda skemmdum eða spilla ásýnd,
t.d. við lagningu vega, göngustíga og annarra mannvirkja. Skilgreindar eru leiðir á jökul.
Vernda jökulsker. Allt jarðrask og aðrar breytingar óheimilar. Umferð vélknúinna
ökutækja er bönnuð.
Tilgreind víðerni skerðist ekki, sbr. skilgreiningu víðerna í 8. kafla stjórnunar- og
verndaráætlunar: Jökulhetta Vatnajökuls, Trölladyngja, Flæður og Vaðalda, Dyngjufjöll og
svæðið þar norður af, Frambruni og Austurdalir, Þjófahnúkar – Háalda, Ræma lands
austan Hátungu og Fitjahnjúks, Kjós og Skaftafellsfjöll, Heinabergsdalur og Vatnsdalur,
Hoffellsfjöll og Tungnáröræfi, norðan Tungnár. Mannvirkjum skal haldið í lágmarki. Þar
verði aðeins nauðsynlegir gönguskálar, ómerktar göngu- og reiðleiðir, fjarskiptaloftnet,
skilti og merkingar.
Tryggja að mannvirki falli vel að landslagi, jarðmyndunum og gróðurfari, m.a. m.þ.a.
halda mannvirkjasvæðum í lágmarki og finna mannvirkjum stað þar sem þau hafa minnst
áhrif á ásýnd og opið landslag.
Vistkerfi og líffræðileg fjölbreytni
Vernda gróðurlendi og votlendissvæði og lífríki þeirra, almennt og sérstaklega á
tilgreindum svæði.
Vernda svæði með fjölbreytt, viðkvæmt og sérstakt lífríki.
Stöðva gróður- og jarðvegseyðingu og stuðla að vistheimt raskaðra vistkerfa, almennt og
sérstaklega á tilgreindum svæðum.
Tryggja viðgang náttúrulegra þróunarferla, t.d. m.t.t. seiðasleppinga og framandi ágengra
tegunda. Takmarka eða uppræta útbreiðslu ágengra, framandi plöntutegunda á
grundvelli upplýsinga um útbreiðslu þeirra og dreifingarmáta og ástand þess lífríkis sem
þær kunna að ógna.
Menningarminjar
Varðveita menningarminjar í samstarfi við Fornleifavernd ríkisins.
Vernda og viðhalda búsetulandslagi og völdum menningarminjum.
Áfangastaðir og aðgengi
Skilgreina þjónustusvæði í þjóðgarðinum og leitast við að tryggja að þjónusta standi til
boða árið um kring. Þjónustueiningar endurspegli virðingu og metnað og mæti þörfum
gesta en spilli ekki upplifun af ósnortinni náttúru utan síns nánasta umhverfis.
Í aðalskipulagi viðkomandi sveitarfélaga verði gert ráð fyrir gestastofum,
upplýsingamiðstöðvum, landvörslustöðvum, köldum gestastofum, áningarstöðum fyrir
daggesti, tjaldsvæðum, skálum og upplýsinga- og fræðsluskiltum í samræmi við þau
almennu ákvæði og skilmála sem settir eru fyrir hverja tegund þessara þjónustueininga
fyrir sig og fyrir einstök tilgreind svæði.
Þjónustueiningum skal haldið í lágmarki og öllum þjónustueiningum skal fundinn staður
þar sem þau hafa sem minnst áhrif á náttúru- og menningarminjar og skyggja sem
minnst á opið og/eða einstakt landslag þess.
Mannvirki skulu vera lágreist, falla vel að landi og útlit þeirra samræmt en þó með
sérstöðu einstakra svæða í huga.
31
Vanda skal til alls frágangs mannvirkja og umhverfis þeirra og öllum frágangi umhverfis
skal ljúka um leið og einstökum framkvæmdum við mannvirki lýkur.
Um starfsemi innan þjóðgarðsins sem ekki er á vegum hans, s.s. sumarbúðir, skeiðvöllur,
íþróttasvæði, golfvöllur og einkaskálar, skal fjalla af stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs og í aðal-
og deiliskipulagi, skv. þeim áherslum og skilmálum sem sett eru fram í stjórnunar- og
verndaráætlun fyrir hvert svæði.
Setja skýrar reglur um aðgengi og umferð og skipulegu úrvali leiða.
Vegakerfi þjóðgarðsins verði ekki umfangsmeira en nú er. Það útilokar þó ekki bætt
aðgengi sem miðar að því að dreifa álagi, auka fjölbreytni og bæta öryggi. Einungis
tilgreindir vegir eru opnir almennir umferð. Aflagða vegi og slóða bera að afmá eftir því
sem kostur er.
Vegakerfi þjóðgarðsins verði ekki umfangsmeira en nú er. Það útilokar þó ekki bætt
aðgengi sem miðar að því að dreifa álagi, auka fjölbreytni og bæta öryggi. Einungis
tilgreindir vegir eru opnir almennir umferð. Aflagða vegi og slóða bera að afmá eftir því
sem kostur er.
Gert verði ráð fyrir eftirfarandi vegum í aðalskipulagi viðkomandi sveitarfélaga: Vegi um
Tungusporð frá Aðgöngum 3 Kárahnjúkavirkjunar í Glúmsstaðadal niður að Aðalbóli í
Hrafnkelsdal, vegi að gömlum farvegi Skeiðarár við Jökulfell, framlengingu vegar inn
Hoffellsdal, inn fyrir þjóðgarðsmörk, að jöklunum við Gjánúpstind og þar megi aka inn á
jökulinn. Vegurinn verði lagfærður í samstarfi við landeigendur.
Nýting lands og auðlinda
Sjálfbær nýting land- og náttúrugæða.
Hefðbundin landnýting, s.s. búfjárbeit, fuglaveiði, eggjataka, hreindýraveiði og veiði í ám
og vötnum og er rétthöfum heimil á þeim svæðum sem tilgreind eru í reglugerð um
Vatnajökulsþjóðgarð m.s.b.r., enda séu uppfyllt ákvæði þeirra laga sem um nýtinguna
fjalla. Veiðar í ám og vötnum, s.s. fugla- og hreindýraveiðar, eru einungis heimilar
almenningi á sömu svæðum, nema settar séu takmarkanir á viðkomandi svæðum, sbr.
þau sem tilgreind eru kafla 9.5 í stjórnunar- og verndaráætlun. Annars staðar í
þjóðgarðinum er slík nýting óheimil.
Komi í ljós að beit sé ósjálfbær og valdi hnignun gróðurs, sbr. mat á beitilandi skv.
reglugerð um gæðastýrða sauðfjáframleiðslu, getur stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs farið
fram á að beitt verði hætt eða hún takmörkuð á viðkomandi svæði.
Refaveiðar eru heimilar skv. almennum reglur og veiðireglum sveitarfélaga með
viðurkenndum veiðiaðferðum og í samráði við þjóðgarðsvörð. Refaveiður eru þó ekki
heimilar á þremur tilgreindum stöðum: í Skaftafelli, Jökulsárgljúfrum og Esjufjöllum.
Stefnt er að útrýmingu minks. Veiðar skulu stundaðar skv. veiðireglum viðkomandi
sveitarfélaga með viðurkenndum veiðiaðferðum og í samráði við þjóðgarðsvörð.
Efnistaka er óheimil nema í sérstökum undantekningartilfellum vegna notkunar efnis
innan þjóðgarðsins en þá skal þess gætt að það raski ekki þeim svæðum sem njóta
verndar skv. lögum um náttúruvernd og stefnu stjórnunar- og verndaráætlunar, sjá nánar
kafla 9.5 í áætluninnni. Núverandi og eldri efnistökustaðir verða kortlagðir, gerð áætlun
um frágang þeirra og þeim lokað sem ekki er heimild fyrir. Heimilt verður að ljúka
efnistöku á svæðum skv. framkvæmkvæmdaleyfi sem veitt var áður en efnistökusvæðið
féll undir Vatnajökulþjóðgarð.
Helstu stefnumið sem kunna að hafa neikvæð áhrif:
Landslag og jarðmyndanir
Tilgreind víðerni skerðist ekki, sbr. skilgreiningu víðerna í 8. kafla stjórnunar- og
verndaráætlunar: Jökulhetta Vatnajökuls, Trölladyngja, Flæður og Vaðalda, Dyngjufjöll og
svæðið þar norður af, Frambruni og Austurdalir, Þjófahnúkar – Háalda, Ræma lands
austan Hátungu og Fitjahnjúks, Kjós og Skaftafellsfjöll, Heinabergsdalur og Vatnsdalur,
Hoffellsfjöll og Tungnáröræfi, norðan Tungnár. Mannvirkjum skal haldið í lágmarki. Þar
verði aðeins nauðsynlegir gönguskálar, ómerktar göngu- og reiðleiðir, fjarskiptaloftnet,
skilti og merkingar. Mannvirki verði einföld, látlaus, í jarðarlitum og falli vel að landi.
Áfangastaðir og aðgengi
Skilgreina þjónustusvæði í þjóðgarðinum og leitast við að tryggja að þjónusta standi til
boða árið um kring. Þjónustueiningar endurspegli virðingu og metnað og mæti þörfum
gesta en spilli ekki upplifun af ósnortinni náttúru utan síns nánasta umhverfis.
Setja skýrar reglur um aðgengi og umferð og skipulegu úrvali leiða.
Vegakerfi þjóðgarðsins verði ekki umfangsmeira en nú er. Það útilokar þó ekki bætt
aðgengi sem miðar að því að dreifa álagi, auka fjölbreytni og bæta öryggi. Einungis
tilgreindir vegir eru opnir almennir umferð. Aflagða vegi og slóða bera að afmá eftir því
sem kostur er.
Nýting lands og auðlinda
Sjálfbær nýting land- og náttúrugæða.
Hefðbundin landnýting, s.s. búfjárbeit, fuglaveiði, eggjataka, hreindýraveiði og veiði í ám
og vötnum og er rétthöfum heimil á þeim svæðum sem tilgreind eru í reglugerð um
Vatnajökulsþjóðgarð m.s.b.r., enda séu uppfyllt ákvæði þeirra laga sem um nýtinguna
fjalla. Veiðar í ám og vötnum, s.s. fugla- og hreindýraveiðar, eru einungis heimilar
almenningi á sömu svæðum, nema settar séu takmarkanir á viðkomandi svæðum, sbr.
þau sem tilgreind eru kafla 9.5 í stjórnunar- og verndaráætlun. Annars staðar í
þjóðgarðinum er slík nýting óheimil.
Komi í ljós að beit sé ósjálfbær og valdi hnignun gróðurs, sbr. mat á beitilandi skv.
reglugerð um gæðastýrða sauðfjáframleiðslu, getur stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs farið
fram á að beitt verði hætt eða hún takmörkuð á viðkomandi svæði.
Refaveiðar eru heimilar skv. almennum reglur og veiðireglum sveitarfélaga með
viðurkenndum veiðiaðferðum og í samráði við þjóðgarðsvörð. Refaveiður eru þó ekki
heimilar á þremur tilgreindum stöðum: í Skaftafelli, Jökulsárgljúfrum og Esjufjöllum.
32
Stefnt er að útrýmingu minks. Veiðar skulu stundaðar skv. veiðireglum viðkomandi
sveitarfélaga með viðurkenndum veiðiaðferðum og í samráði við þjóðgarðsvörð.
Nýting lands og auðlinda
Efnistaka er óheimil nema í sérstökum undantekningartilfellum vegna notkunar efnis
innan þjóðgarðsins en þá skal þess gætt að það raski ekki þeim svæðum sem njóta
verndar skv. lögum um náttúruvernd og stefnu stjórnunar- og verndaráætlunar, sjá nánar
kafla 9.5 í áætluninnni. Núverandi og eldri efnistökustaðir verða kortlagðir, gerð áætlun
um frágang þeirra og þeim lokað sem ekki er heimild fyrir. Heimilt verður að ljúka
efnistöku á svæðum skv. framkvæmkvæmdaleyfi sem veitt var áður en efnistökusvæðið
féll undir Vatnajökulþjóðgarð.
7.8.4 Umfjöllun um áhrif verndaráætlunar á samfélag
Markmið sem snerta verndun landslags, jarðmyndana, vistkerfa og menningarminja eru til
þess fallin að vernda þann grundvöll sem núverandi ferðaþjónusta byggir á og stuðla að vexti
hennar. Stefna um lágmörkun þjónustusvæða og stórra tjaldsvæða kann að virðast geta haft
neikvæð áhrif á ferðaþjónustu en henni er ætlað að varðveita þá upplifun sem svæðið hefur
upp á að bjóða. Sama á við um takamarkaða uppbyggingu vega, efnistöku og reglur um
hefðbundna nýtingu.
Með stefnunni er þannig leitast við að ýta undir að gæði og sérstöðu þjóðgarðsins séu nýtt til
nýsköpunar í atvinnulífi, listsköpunar og miðlunar á menningu svæðisins, en sérstaðan felst
ekki einungis í sérstakri síbreytilegri náttúru heldur einnig í einstöku samspili hennar og
mannlífsins. Í tillögu að verndaráætlun er því mikið lagt upp úr góðri samvinnu þjóðgarðsins
og samfélagsins í grennd við hann. Slík samvinna eflir báða aðila og styður við vöxt þeirra og
þróun. Margir íbúar í grannbyggðum Vatnajökulsþjóðgarðs tengjast þjóðgarðinum með beinum
hætti, svo sem bændur og ferðaþjónustuaðilar og aðrir sem nýta land innan þjóðgarðsins með
einhverjum hætti. Það eiga því margir hagsmuna að gæta þegar uppbygging þjóðgarðsins á í
hlut.
Heilt á litið eru þau stefnumið sem varða samfélag talin geta fallið vel að umhverfisviðmiðum í
kafla 7.9.1.
7.8.5 Tillögur að breytingum á stefnu eða vöktun
Niðurstaða matsins er að áhrif stjórnunar- og verndaráætlunar á samfélag geti ekki talist verða
verulega neikvæð og því er ekki lagðar til breytingar á stefnu en í tillögu að verndaráætlun eru
tilgreind vöktunarverkefni sem æskilegt er að viðhalda eða koma á laggirnar eftir atvikum. Þar
á meðl eru eftirfarandi verkefni sem varða áhrif á samfélag:
Vöktunarrannsóknir: Mat og vöktun á ástandi náttúru og menningarminja þjóðgarðsins, m.a. í
ljósi breytinga á landnýtingu og loftslagi:
Efnahags- og samfélagsrannsóknir: Áhrif þjóðgarðsins á samfélagsþróun, efnahag og ímynd:
Meta og vakta umfang ferðamennsku í þjóðgarðinum (fjöldi daggesta, fjöldi bíla, fjöldi
gistinátta, fjöldi gangandi ferðamanna).
Meta viðhorf gesta til fræðslu og þjónustu í þjóðgarðinum (viðhorfskannanir meðal gesta,
fjöldi gesta sem tekur þátt í viðburðum).
Meta afleidd áhrif þjóðgarðsins á atvinnustarfsemi og samfélagsþróun í jaðarbyggðum
(framboð á þjónustu, fjöldi gistinátta, fjöldi ársverka sem tengjast þjóðgarðinum, viðhorf
íbúa til þjóðgarðsins, mannfjöldaþróun).
Meta afleidd áhrif þjóðgarðsins á ferðaiðnað og ímynd landsins (viðhorfskannanir meðal
þjóðarinnar, erlendra ferðamanna og ferðaþjónustuaðila).
33
8 Samræmi við skipulag og frekara mat
Hér er gerð grein fyrir stefnu tillögu að verndaráætlun við svæðisskipulag og aðalskipulag en
tekið skal fram að landnotkun og mannvirkjagerð sem verndaráætlun fjallar um verður
endanlega ákveðin fyrr en skipulagsáætlanir þar um hafa verið staðfestar.
8.1 Svæðisskipulag miðhálendis Íslands 1995-2015
Í Svæðisskipulagi miðhálendis Íslands er gert ráð fyrir raflínu frá virkjun í Skjálfandfljóti, um
víðerni Frambruna og norðan Dyngjufjalla í nyrsta hluta þjóðgarðsins. Ekki er gert ráð fyrir
þessari raflínu í stjórnunar- og verndaráætlun Vatnajökulsþjóðgarðs.
8.2 Aðalskipulag Norðurþings 2010-2030
Tillaga að verndaráætlun er í samræmi við tillögu að aðalskipulagi Norðurþings sem er í
auglýsinarferli.
8.3 Aðalskipulag Skútustaðahrepps 1996-2015
Aðalskipulag Skútustaðahrepps gerir ekki ráð fyrir þjónustusvæði eða skálar sýndir á
skipulagsuppdrætti. Gert er ráð fyrir vegi í átt að Bræðrafelli af Öskjuleið (F88) skammt
suðvestan við Herðubreiðartögl. Ekki aðgengi að greinargerð.
8.4 Aðalskipulag Þingeyjarsveitar
Drög að aðalskipulagi Þingeyjarsveitar gera ekki ráð fyrir skála eða þjónustu við vegamót
norðan Gjallanda eða við Gjóstuklif. Einnig virðast drögin gera ráð fyrir að skálinn við
Gæsavötn sé gangnamannaskáli en ekki þjónustusvæði, eins og gert er ráð fyrir í tillögu að
vernaráætlun.
8.5 Aðalskipulag Fljótsdalshéraðs 2008-2028
Tillaga að verndaráætlun er í samræmi við aðalskipulag Fljótsdalshérað.
8.6 Aðalskipulag Fljótsdalshrepps 2002-2014
Tillaga að verndaráætlun er í samræmi við aðalskipulag Fljótsdalshrepps.
8.7 Aðalskipulag Hornafjarðar 1998-2018
Aðalskipulag Sveitarfélagsins Hornafjarðar gerir ekki ráð fyrir eftirfarandi landnotkun eða
mannvirkjagerð sem mörkuð er stefna um í tillögu að verndaráætlun:
þjónustusvæði á Heinabergssvæðinu (minna þjónustusvæði) og vegur að
Heinabergsjökli
vetraríþrótta-og útivistarsvæði á Goðahrygg
8.8 Aðalskipulag Ásahrepps 2002-2014
Í aðalskipulagi Ásahrepps er afmarkað svæði undir jarðgufuvirkjun við Hágöngur og er hluti
þess, um 70 ha, innan Vatnajölkulsþjóðgarðs. Ekki er gert ráð fyrir slíku virkjunarsvæði í tillögu
að verndaráætlun.
Tillaga að verndaráætlun gerir ráð fyrir að skáli við Vonarskarð/Svarthöfða sé staðsettur
annarsstaðar en sýnt er í aðalskipulagi.
Aðalskipulagið sýnir ekki skála eða þjónustu við Sylgjufell, en tillaga að verndaráætlun gerir
ráð fyrir að núverandi skáli, sem er í einkaeigu, verði notaður sem þjónustumiðstöð eða að nýr
verði byggður.
8.9 Framkvæmdir sem þurfa í frekara mat á aðalskipulags-,
deiliskipulags og/eða framkvæmdastigi
Matsskyldar framkvæmdir skv. lögum um mat á umhverfisáhrifum nr. 106/2000:
Nýir vegir utan þéttbýlis sem eru 10 km eða lengri. Enduruppbygging vega utan þéttbýlis þar sem nýlagning samkvæmt áætlunum er a.m.k. 10 km að lengd.
Efnistaka á landi eða úr hafsbotni þar sem áætluð efnistaka raskar 50.000 m2 svæði eða stærra eða er 150.000 m3 eða meiri.
Loftlínur utan þéttbýlis til flutnings á raforku með 66 kV spennu eða hærri. Sæstrengir til flutnings á raforku með 132 kV spennu eða hærri og eru 20 km eða lengri.
Tilkynningarskyldar framkvæmdir skv. lögum um mat á umhverfisáhrifum nr. 106/2000:
Efnistaka á landi eða úr hafsbotni þar sem áætluð efnistaka raskar 25.000 m2 svæði eða stærra eða er 50.000 m3 eða meiri. Efnistaka þar sem fleiri en einn efnistökustaður vegna sömu framkvæmdar og á sama svæði ná samanlagt yfir 25.000 m2.
Allir nýir vegir utan þéttbýlis á verndarsvæðum og á svæðum sem eru á náttúruminjaskrá. Enduruppbygging vega utan þéttbýlis á verndarsvæðum.
Vatnsleiðslur utan þéttbýlis 10 km eða lengri og grafnar niður.
Skíðasvæði, skíðalyftur og kláfar á skíðasvæðum á verndarsvæðum og jöklum.
Þjónustumiðstöðvar fyrir ferðamenn utan þéttbýlis á verndarsvæðum á láglendi.
Þjónustumiðstöðvar fyrir ferðamenn á hálendi.
Varanleg tjaldsvæði og hjólhýsasvæði sem eru 10 ha eða stærri.
34
9 Samantekt og niðurstöður
9.1 Heildaráhrif stjórnunar- og verndaráætlunar á alla
umhverfisþætti samanlagt
Í umhverfismati tillögu að verndaráætlun voru fyrst flokkuð út þau markmið sem ekki voru
talin varða framkvæmdir eða starfsemi sem fellur undir lög um mat á umhverfisáhrifum. Einnig
voru flokkuð út þau markmið sem voru talin hafa það óveruleg eða lítil áhrif á umhverfið að
ekki væri ástæða til að fjalla nánar um þau. Eftir stóðu markmið sem farið var í gegnum m.t.t.
hvort þau teldust jákvæð eða neikvæð og hvort þau samræmust þeim umhverfisviðmiðum
sem áætlunin og umhverfismatið byggir á. Þessi skoðun leiddi í ljós að að markmið
verndaráætlunar eru í samræmi við umhverfisviðmið í alþjóðlegum samningum og
skuldbindingum (sbr. kafla 4.1) og stefnu og markmið íslenskra stjórnvalda (sbr. kafla 4.2).
Markmiðin eru í heild talin geta haft veruleg jákvæð áhrif á alla skilgreinda umhverfisþætti.
Engin veruleg neikvæð áhrif eru talin geta orðið af stefnunninni en sum markmið eru talin geta
haft bæði óveruleg neikvæð og jákvæð áhrif.
Þrátt fyrir ofangreinda niðurstöðu um að stjórnunar- og verndaráætlun telst ekki hafa veruleg
neikvæð áhrif á umhverfi og samfélag, er sett fram stefna í áætluninni um að skilgreina og
fylgjast með þróun og breytingum í starfsumhverfi þjóðgarðsins. Nauðsynlegt þykir að fylgjast
vel með breytingum á efnahagslegum, náttúrfarslegum og samfélagslegum þáttum. Það
skapar möguleika á að grípa tækifæri sem gefast, bregðast við ógnunum sem að steðja og
nýta styrk og sérstöðu til að ná enn meiri árangri í starfseminni. Þjóðgarðurinn mun því
skilgreina og fylgjast með þróun helstu áhrifaþátta í starfsumhverfi sínu í því skyni að treysta
grundvöll góðrar stjórnunar og vandaðrar ákvörðunartöku.
9.2 Líkleg þróun umhverfisins án stjórnunar- og verndaráætlunar
Samkvæmt lögum um umhverfismat áætlana skal í umhverfisskýrslu fjalla um líklega þróun
umhverfisins án framfylgdar viðkomandi áætlunar. Þar sem Vatnajökulsþjóðgarður nýtur þegar
verndar skv. lögum og kveðið er á um umgegni og stjórnun að talsverðu leyti í reglugerð um
þjóðgarðinn, má segja að líklegt sé að þjóðgarðurinn breytist lítið þegar til skemmri tíma er
litið. Hinsvegar má ætla að ferðamönnum á svæðinu muni fjölga, bæði vegna kynningar á
Íslandi almennt og þjóðgarðinum sérstaklega, og þá er mikilvægt að sett sé nánari umgjörð
um verndun og nýtingu, mannvirkjagerð og umferð, líkt og gert er í tillögu að stjórnunar- og
verndaráætlun. Telja verður að með framfylgd áætlunarinnar sé unnt að koma í veg fyrir
veruleg neikvæð umhverfisáhrif þar sem skilgreint er nánar en í lögum og reglugerð um
þjóðgarðinn hvernig standa skuli að verndun og nýtingu þannig að umhverfi svæðisins
varðveitist og fái að þróast sem mest eftir náttúrulegum ferlum.
35
Heimildir
Alþjóðlegir samningar í umhverfismálum á vef umhverfisráðuneytisins,
www.umhverfisraduneyti.is
Guðrún Á. Jónsdóttir 2010a: Verndaráætlun Vatnajökulsþjóðgarðs - Lokadrög að
tillögum fyrir austursvæði. Náttúrustofa Austurlands.
Guðrún Á. Jónsdóttir 2010b: Viðauki 10. Samantekt um náttúru Austursvæðis. Loftslag,
jarðfræði, landslag, vötn, smádýr og gróður.
Háskólasetrið á Hornafirði 2010a: Vatnajökulsþjóðgarður – vestursvæði. Samantekt um
stöðu, framtíðarsýn og vöktun.
Háskólasetrið á Hornafirði 2010b: Vatnajökulsþjóðgarður – suðursvæði. Samantekt um
stöðu, framtíðarsýn og vöktun.
Háskólasetrið á Hornafirði 2010c: Vatnajökulsþjóðgarður – vestursvæði. Drög að tillögu
að verndaráætlun.
Háskólasetrið á Hornafirði 2010d: Vatnajökulsþjóðgarður – suðursvæði. Drög að tillögu
að verndaráætlun.
Office of the Deputy Prime Minister 2005: Sustainability Appraisal of Regional Spatial
Strategies and Local Development Documents. Guidance ofr Regional Planning Bodies
and Local Planning Authorities. London: ODPM.
Á: http://www.communities.gov.uk/publications/planningandbuilding/sustainabilityappraisal
Scottish Executive 2006: Strategic Environmental Assessment Tool Kit. SEA
Templates. Á: http://www.scotland.gov.uk/Topics/Environment/14587
Sigþrúður Stella Jóhannsdóttir 2010a: Norðursvæði Vatnajökulsþjóðgarðs – Tillaga að
verndaráætlun. Náttúrustofa Norðausturlands.
Sigþrúður Stella Jóhannsdóttir 2010b: Norðursvæði Vatnajökulsþjóðgarðs - Viðaukar
við verndaráætlun. Unnið fyrir svæðisráð norðursvæðis Vatnajökulsþjóðgarðs. Náttúrustofa
Norðausturlands.
Skipulagsstofnun 2005: Leiðbeiningar umhverfisflokka, viðmið, einkenni og vægi
umhverfisáhrifa. Á: www.skipulag.is
Skipulagsstofnun 2007: Leiðbeiningar um umhverfismat áætlana. Á: www.skipulag.is
Skipulagsstofnun 2009: Hvað er matslýsing? Upplýsingablað um viðfangsefni og innihald. Á:
www.skipulag.is
Skipulagsstofnun 2010: Viðmið – umhverfisverndarmarkmið. Á: www.skipulag.is
Umhverfisráðuneytið 2002: Velferð til framtíðar. Sjálfbær þróun í íslensku samfélagi.
Stefnumörkun til 2020.
Umhverfisráðuneytið 2007: Velferð til framtíðar. Sjálfbær þróun í íslensku samfélagi.
Áherslur 2006-2009.
Umhverfisráðuneytið 2007: Stefnumörkun í loftslagsmálum.
Umhverfisráðuneytið 2007: Vernd og endurheimt íslenskra birkiskóga. Skýrsla og tillögur
nefndar.