Uniwersytet Rzeszowski Wydział Socjologiczno-Historyczny
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES KWARTALNIK
NR 2(7)/2018
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego Rzeszów 2018
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES
REDAKCJA: Paweł GRATA – redaktor naczelny
Marta POŁTOWICZ-BOBAK – zastępca redaktora naczelnego Jarosław KINAL – członek redakcji ds. baz danych Katarzyna FLISAK – sekretarz redakcji
RADA NAUKOWA: Laura ARDELEAN (Uniwersytet Oradejski), Aleksander BOBKO (Uniwersytet Rzeszowski), Sylwester CZOPEK (Uniwersytet Rzeszowski), Andrij GORBACHYK (Uniwersytet im. Tarasa Szewczenki w Kijowie), Ioan HORGA (Uniwersytet Oradejski), Petr JÜPTNER (Uniwersytet Karola w Pradze), Janusz KALIŃSKI (Szkoła Główna
Handlowa w Warszawie), Sławomir KAMOSIŃSKI (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy), Jozef KAPOSZTA (Uniwersytet św. Stefana w Godollo), Despina KARAKATSANI (Uniwersytet Peloponeski, Korynt), Olga KUTSENKO (Uniwersytet im. Tarasa Szewczenki w Kijowie), Dusan LUŹNY (Uniwersytet Palackiego w Ołomuńcu), Markijan MALSKI (Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Franki), Wojciech MORAWSKI (Szkoła Główna Handlowa w Warszawie), Henrietta NAGY (Uniwersytet św. Stefana w Godollo), Grzegorz OSTASZ (Politechnika Rzeszowska), Jurij PACZKOWSKI (Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Franki), Jan SOĆKO (Uniwersytet Komeńskiego w Bratysławie)
REDAKTORZY TEMATYCZNI: Krzysztof BOCHENEK (filozofia), Tomasz BOCHNAK (archeologia), Andrzej BONUSIAK (historia), Edyta CZOP (historia), Marek DELONG (nauki o polityce), Witold JEDYNAK (praca socjalna), Hubert KOTARSKI (socjologia), Przemysław PACZKOWSKI (filozofia), Agnieszka PAWŁOWSKA (nauki o polityce), Beata LORENS (historia), Andrzej ROZWAŁKA (archeologia), Zbigniew RYKIEL (geografia społeczna), Daniele STASI (filozofia), Katarzyna TRYBAŁA-ZAWIŚLAK (archeologia), Krzysztof ŻARNA (nauki o polityce)
ADRES REDAKCJI: Wydział Socjologiczno-Historyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego al. T. Rejtana 16C, 35-959 Rzeszów, p. 31 tel. 17 872 13 03 e-mail: [email protected]
Kwartalnik jest wydawany w wersji elektronicznej oraz papierowej.
Podstawową formą wydawniczą periodyku jest wersja on-line.
Redaktor językowy Elżbieta KOT
Opracowanie techniczne Ewa KUC
Redaktor tekstów w języku angielskim
Donald TRINDER
Copyright by
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego Rzeszów 2018
ISSN 2543-8379
DOI: 10.15584/johass
WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
35-310 Rzeszów, ul. prof. S. Pigonia 6, tel. 17 872 13 69, tel./fax 17 872 14 26 e-mail: [email protected]; http://wydawnictwo.ur.edu.pl wydanie I, format B5, ark. wyd. 11, ark. druk. 10,87, zlec. red. 73/2018 Druk i oprawa: Drukarnia Uniwersytetu Rzeszowskiego
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES NR 2(7)/2018 ISSN 2543-8379
SPIS TREŚCI
Spis treści
ARTYKUŁY
EDYTA MAJCHER-OCIESA
Wynagrodzenia personelu zarządzającego przedsiębiorstw w województwie
lwowskim w latach 30. XX wieku w świetle źródeł Ministerstwa Skarbu .......... 5
ANNA JANICKA
Kredytowanie gospodarstw rolnych w województwie krakowskim w pierw-
szych latach po zakończeniu II wojny światowej .............................................. 21
DARIUSZ GRALA
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim w latach 1990–2004
w aspekcie wykorzystania czynników produkcji ............................................... 40
MILENA PALCZEWSKA
The essence of interdisciplinary research .......................................................... 69
ANTONINA MYTKO
Problems of information space protection and national information security in
the conditions of the information democracy .................................................... 85
VARIA
KATARZYNA FLISAK
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego
Uniwersytetu Rzeszowskiego za rok 2017 ........................................................ 97
RECENZJE
BARTŁOMIEJ K. KRZYCH
Andrzej Niemczuk, Filozofia praktyczna. Studia i szkice, Wydawnictwo
UMCS, Lublin 2016, ss. 342 ........................................................................... 136
GRAŻYNA WOŹNY
Krzysztof Woźniakowski, Polskie czasopiśmiennictwo uchodźcze na Węgrzech
1939–1945, Wydawnictwo Scriptorium, Opole 2016, ss. 443 ........................... 143
SPIS TR
EŚCI
SPIS TREŚCI 4
SPRAWOZDANIA
ANNA KOŁOMYCEW
Sprawozdanie z konferencji naukowej Polityki publiczne – uwarunkowania,
dylematy, instrumentarium, 17–18 maja 2018 r., Lublin ................................... 152
JAROSŁAW KINAL
Sprawozdanie z konferencji Komunikowanie i media w dialogu obywatelskim,
17–18 maja 2018 r., Kraków ........................................................................... 161
DOMINIK BORATYN
Sprawozdanie z I Międzynarodowego Kongresu Praw Człowieka – Prawa
człowieka i ich ochrona, 22–23 maja 2018 r., Rzeszów .................................... 163
BEATA JAMRÓGIEWICZ
Sprawozdanie z konferencji naukowej Socjologia – szkoły, paradygmaty, kie-
runki badań. Warsztaty mistrzów – edycja 2018, 5 czerwca 2018 r., Rzeszów ... 171
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES NR 2(7)/2018 ISSN 2543-8379
ARTYKUŁY DOI: 10.15584/johass.2018.2.1
Edyta Majcher-Ociesa1
Wynagrodzenia personelu zarządzającego przedsiębiorstw w województwie lwowskim w latach 30. XX wieku w świetle źródeł Ministerstwa Skarbu
Streszczenie
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 21 czerwca 1932 r. o nadmiernych wy-
nagrodzeniach w przedsiębiorstwach dotyczyło wyższego personelu administracji zarabiającej
2,5 tys. zł miesięcznie lub 30 tys. zł rocznie i więcej. Rozporządzeniu podlegały przedsiębior-
stwa, które ociągały się z płaceniem na rzecz Skarbu Państwa nałożonych zobowiązań oraz
z regulowaniem wynagrodzeń zatrudnionym pracownikom. W województwie lwowskim
w 1932 r. wytypowano 11 przedsiębiorstw, których pracownicy zarabiali miesięcznie ponad
5 tys. i rocznie ponad 60 tys. zł w 1931 r. W 1936 r. w 21 analizowanych przedsiębiorstwach
zatrudniano 36 osób, których wynagrodzenie wynosiło minimum 2,5 tys. miesięcznie lub
30 tys. rocznie. W 1936 r. wygenerowano również wysokość obrotów przedsiębiorstw. Celem
wydania rozporządzenia było zachęcenie przedsiębiorstw do systematycznego regulowania
zobowiązań względem Skarbu Państwa. W ten sposób utrudniano również legalne wywożenie
dewiz za granicę. W roku 1932 nastąpił kryzys gospodarczy, pensje robotników i urzędników
państwowych zostały obniżone, w tym kontekście zmniejszenie wygórowanych wynagrodzeń
przedsiębiorców mogło mieć cele propagandowe.
Słowa kluczowe: nadmierne wynagrodzenia, województwo lwowskie, lata 30. XX w.,
przedsiębiorstwa, wyższy personel administracji
Wstęp
Jednym z elementów ingerencji państwa w gospodarkę Drugiej
Rzeczypospolitej był pełniony przez urzędników nadzór nad poziomem
1 Dr Edyta Majcher-Ociesa, Zakład Historii Polski i Powszechnej 1918–1945, In-
stytut Historii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, ul. Świętokrzyska 15,
25-406 Kielce, e-mail: [email protected]
AR
TYKU
ŁY
EDYTA MAJCHER-OCIESA 6
płac robotników i przedsiębiorców. Kontrolę wynagrodzeń robotników
przez władze można uznać za znacznie łatwiejszą niż kontrolę uposaże-
nia przedsiębiorców. Wysokość wynagrodzenia robotników regulowały
bowiem umowy zbiorowe, które na ogół były negocjowane z pracodaw-
cami przy współudziale miejscowego inspektora pracy, a warunki były
akceptowane podpisem w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej
(Majcher-Ociesa 2014: 158–159; Słabińska 2015: 178–186). Pensje
przedsiębiorców w dużej mierze wymykały się natomiast kontroli pań-
stwa, ponieważ zależały głównie od sytuacji finansowej zakładu, decyzji
rad nadzorczych, akcjonariuszy i wspólników. Jedynym ograniczeniem
nałożonym przez władze państwowe na uposażenia personelu zarządza-
jącego było rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 21 czerwca
1932 r. o nadmiernych wynagrodzeniach w przedsiębiorstwach (DzU
1932: 52/496).
W związku z tym rozporządzeniem urzędy skarbowe gromadziły
dane na temat wysokości wynagrodzeń kadry zarządzającej w przedsię-
biorstwach w kraju. Dokumentacja ta dla historyka, zwłaszcza historyka
gospodarczego, jest dziś cennym źródłem, na podstawie którego można
badać panujące tendencje w zakresie wysokości wynagrodzeń. W 1932 r.
urzędnicy ministerstwa sporządzili jednolitą tabelę zbiorczą obejmującą
dane pochodzące z całego kraju, z izb skarbowych i Urzędu Wojewódz-
twa Śląskiego. Natomiast w 1936 r. urzędy skarbowe z każdego woje-
wództwa sporządzały tabele o zbliżonej strukturze, ale różnym formacie,
które następnie przesyłano do Ministerstwa Skarbu. Urzędnicy dopisali
w uwagach różne informacje dodatkowe. Przy części przedsiębiorstw nie
podano danych dotyczących obrotu albo wpisano: „nowe”, „strata”,
„brak danych” lub „brak dochodu”. Pod każdą tabelą podpisywał się
kierownik wydziału lub oddziału. Do materiału statystycznego dołączo-
no korespondencję między Ministerstwem Skarbu a różnymi izbami
skarbowymi oraz Urzędem Województwa Śląskiego.
Publikowane źródło nie dotyczy całej Polski, zawiera odnośne in-
formacje dla przedsiębiorstw zlokalizowanych w woj. lwowskim w la-
tach 1932 (patrz Aneks, tabela 1) i 1935–1936 (patrz Aneks, tabela 2
i 3). Materiał źródłowy wytworzony przez urzędy został ujęty w trzech
obszernych tabelach. Poprzedzają go omówienie i analiza danych zawar-
tych w tych zestawieniach. Celem niniejszej publikacji jest wyłonienie
grupy wyższego personelu administracyjnego najlepiej zarabiającego
oraz największych przedsiębiorstw działających na obszarze woj. lwow-
skiego, a także wskazanie, na ile w największych zakładach wysokość
uposażeń personelu administracyjnego był zgodna z rozporządzeniem
o nadmiernych wynagrodzeniach.
Wynagrodzenie personelu zarządającego przedsiębiorstw w woj. lwowskim... 7
Analiza materiału źródłowego jest nieco utrudniona, ponieważ nie
dysponujemy ujęciem monograficznym opisującym działalność gospodar-
czą na obszarze woj. lwowskiego z lat 1921–1939. Zdani jesteśmy na
cenne, aczkolwiek cząstkowe opracowania. Na uwagę zasługują choćby
publikacje dotyczące Lwowa (przykładowo Kresy Wschodnie... 2015;
Włodarkiewicz 2014), aktywności gospodarczej Żydów w przemyśle
w woj. lwowskim (Wierzbieniec 2003: 152–162) czy opracowania po-
święcone przemysłowi naftowemu. W obiegu naukowym jest sporo tytu-
łów dotyczących Kresów Wschodnich i Południowo-Wschodnich, niektó-
re województwa wschodnie doczekały się monografii, np. woj. wołyńskie
(Mędrzecki 1988), a nawet publikacji skoncentrowanych na życiu gospo-darczym (Czuchryta 2016). Mogą one posłużyć jako cenny materiał po-
równawczy do badań nad woj. lwowskim, ukazujący jego specyfikę,
a jednocześnie typowe kresowe bolączki gospodarki na badanym terenie.
Zarysowanie sytuacji gospodarczej w woj. lwowskim wydaje się
koniecznością. Pozwoli bowiem na przedstawienie w szerszym kontek-
ście zawartych w źródle danych statystycznych, które dzięki temu zosta-
ną umiejscowione w konkretnej rzeczywistości społeczno-gospodarczej.
Woj. lwowskie pełniło ważną rolę w gospodarce okresu międzywojen-
nego (Włodarkiewicz 2014: 363). Gospodarka tego obszaru opierała się
głównie na rolnictwie, jednak w związku z występowaniem surowców
mineralnych (m.in. ropy naftowej, gazu ziemnego, surowców skalnych)
rozwijały się również niektóre gałęzie przemysłu. Ilustrują to dane staty-styczne z 1935 r., zgodnie z którymi w przemyśle zatrudnionych było
36 132 robotników, w tym w górnictwie 5870 (18,7%), w przemyśle
spożywczym 5571 (17,7%), w drzewnym 5391 (17,1%), a w chemicz-
nym 4088 robotników (13%) (Statystyka przemysłowa 1935: LVIII).
Najlepsze wyniki gospodarcze uzyskano w branży chemicznej i drzewnej.
W 1935 r. przemysł chemiczny zanotował obroty w wysokości 21,3 mln zł,
zaś drzewny – 17,9 mln zł. Znacznie niższe obroty charakteryzowały prze-
mysł mineralny – 6 mln zł i przemysł metalowy – 5,9 mln (Statystyka
przemysłowa 1935: XLV). Na uwagę zasługuje zaangażowanie na tym
terenie kapitału obcego, głównie francuskiego. Na 35 spółek akcyjnych,
które zainwestowały 221,8 mln zł, 14 było francuskich, a ich wkład fi-
nansowy wynosił 188 mln (Bilans płatniczy... 1930: 20). W drugiej połowie lat 30. XX w. część województwa lwowskiego włączono do Centralnego
Okręgu Gospodarczego, co świadczyło o ważności tego terenu dla roz-
woju kraju oraz o jego centralnym i strategicznym położeniu. Plany in-
westycyjne na obszarze woj. lwowskiego objęły osiem powiatów: jaro-
sławski, kolbuszowski, lubaczowski, łańcucki, niżański, przeworski,
rzeszowski, tarnobrzeski oraz od 1938 r. brzozowski, dobromilski,
przemyski, krośnieński, leski, sanocki (Majewski 2015: 89).
EDYTA MAJCHER-OCIESA 8
Podstawa prawna
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o nadmiernych wyna-
grodzeniach w przedsiębiorstwach z 21 czerwca 1932 r. (DzU 1932:
52/496) dotyczyło właściwie jednej kategorii przedsiębiorstw, mianowi-
cie nierzetelnych (jednak wypłacalnych), które ociągały się z płaceniem
na rzecz Skarbu Państwa nałożonych zobowiązań oraz z regulowaniem
wynagrodzeń zatrudnionym pracownikom. Zaliczono do nich podmioty
gospodarcze zalegające w płaceniu podatków, danin i opłat publicznych
(lub jednej z nich) dłużej niż rok. W takiej sytuacji prawo wnioskowania
o ograniczenie wynagrodzeń przysługiwało właściwym izbom skarbo-
wym. Powodem zastosowania rozporządzenia mogło być również zale-
ganie przedsiębiorstwa z wypłatą wynagrodzeń pracownikom co naj-
mniej przez 30 dni. Wówczas prawo wniosku przysługiwało Ministrowi
Pracy i Opieki Społecznej (AAN, MS, sygn. 5879, k. 64).
Kolejnym warunkiem uruchomienia procedur zawartych w rozpo-
rządzeniu było wypłacanie członkom zarządów, rad nadzorczych, komi-
sji rewizyjnych lub też pracownikom umysłowym „nadmiernych” wyna-
grodzeń, czyli 2,5 tys. zł miesięcznie lub 30 tys. zł rocznie i więcej. Były
to kwoty wskazane w rozporządzeniu i uznane za granicę, powyżej któ-
rej wszczynano procedurę, w sytuacji kiedy przedsiębiorstwa te i insty-
tucje nie regulowały należności na rzecz Skarbu Państwa i swoich robot-
ników. Według ustawodawcy należało dostosować zarobki wyższego
personelu administracyjnego do „zdolności zarobkowej, płatniczej i po-
datkowej, zadłużenia i stanu zatrudnienia”. W rozporządzeniu wyszcze-
gólniono rodzaje przedsiębiorstw podlegających tym przepisom, były to:
spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółdzielnie,
towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, zrzeszenia wytwórcze, przetwór-
cze i handlowe posiadające osobowość prawną, przedsiębiorstwa pań-
stwowe i samorządowe, instytucje ubezpieczeń społecznych. Nad wyko-
naniem zaleceń zawartych w rozporządzeniu z 21 czerwca 1932 r. czuwał
minister sprawiedliwości w porozumieniu z właściwymi ministrami.
W 1939 r. ogłoszono jednolity tekst rozporządzenia dotyczącego
ograniczenia nadmiernych wynagrodzeń w przedsiębiorstwach (AAN,
PRM AG, sygn. 49–24). Postanowiono również uzupełnić treść rozpo-
rządzenia z 1932 r. Większą uwagę zwrócono na sytuację finansową
przedsiębiorstwa w dłuższym przedziale czasowym i określono zalecaną
wysokość dywidendy. W momencie kiedy przedsiębiorstwo przynosiło
zyski, ustawa nie miała zastosowania. Jej działanie nie obejmowało
przedsiębiorstw, w których „dywidenda uchwalona za ostatni rok opera-
cyjny wynosiła co najmniej 4%, za dwa ostatnie lata operacyjne wynosi-
Wynagrodzenie personelu zarządającego przedsiębiorstw w woj. lwowskim... 9
ła łącznie co najmniej 7%, za trzy ostatnie lata operacyjne wynosiła
łącznie co najmniej 10%” (DzU 1939: 50/320). Rozporządzenie nie do-
tyczyło spółek akcyjnych, spółek bankowych i ubezpieczeniowych,
w których dokonano „produktywnych i celowych inwestycyj przy za-
chowaniu warunków, które określi rozporządzenie Ministra Przemysłu
i Handlu, wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu”. Prawo wnio-
skowania o zastosowanie rozporządzenia przysługiwało ministrowi
przemysłu i handlu w odniesieniu do spółek akcyjnych, a ministrowi
skarbu – do spółek bankowych i ubezpieczeniowych (DzU 1939:
89/579). Określono również wysokość zalecanego wynagrodzenia
członków rad nadzorczych (1000 zł miesięcznie lub 12 000 zł rocznie)
i komisji rewizyjnych (500 zł miesięcznie i 6000 zł rocznie). Tym razem
rozszerzono wydatnie uprawnienia ministra przemysłu i handlu, który
razem z ministrem skarbu czuwał nad wykonaniem rozporządzenia
(Majcher-Ociesa 2016: 283).
Realizacja wytycznych rozporządzenia
Ministerstwo Skarbu uprawnienia wyszczególnione w rozporządze-
niu z 21 czerwca 1932 r. wykorzystało dwa razy: w 1932 r. i 1936 r. Po
wydaniu rozporządzenia izby skarbowe otrzymały reskrypt z Minister-
stwa Skarbu i rozpoczęły działania w kierunku ujawnienia przedsię-
biorstw, które klasyfikowałyby się pod wytyczne rozporządzenia.
W interesującym nas województwie lwowskim izby skarbowe podjęły
działania w tym zakresie i nie odnotowano problemów z realizacją
uprawnień dotyczących nadmiernych wynagrodzeń w przedsiębior-
stwach. Obszar województwa lwowskiego znajdował się w obszarze
administracyjnym dwóch izb skarbowych. Izba Skarbowa I we Lwowie
w piśmie z 28 lipca 1932 r. informowała o poczynionych pracach (AAN,
MS, sygn. 5879, k. 136). Sporządzono wykaz przedsiębiorstw zalegają-
cych dłużej niż rok w poszczególnych podatkach, daninach i opłatach
publicznych, z uwzględnieniem wynagrodzeń wyższej administracji za
rok 1931 oraz za pierwszych 6 miesięcy 1932 r. Rozszerzono informacje
o dane dotyczące spółek akcyjnych bez względu na wysokość wynagro-
dzenia osób zaliczanych do wyższej administracji. Natomiast spośród
spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i innych osób prawnych wy-
brano te, które zalegały w zobowiązaniach względem państwa i wypłaca-
ły swoim pracownikom nadmierne wynagrodzenia. Efekty tej akcji nie
były imponujące, ujawniono tylko jeden przypadek zawyżonego uposa-
żenia. Izba Skarbowa I we Lwowie w piśmie z 18 listopada wystąpiła
EDYTA MAJCHER-OCIESA 10
z wnioskiem o ograniczenie nadmiernego wynagrodzenia Józefowi Za-
wadowskiemu, który pełnił funkcję dyrektora Zakładu Ubezpieczeń Pra-
cowników Umysłowych we Lwowie. W 1931 r. dyrektor uzyskał wyna-
grodzenie wynoszące 35 688 zł, a za sześć miesięcy w 1932 r. 17 844 zł
(AAN, MS, sygn. 5879, k. 49). Pod pismem podpisał się prezes izby
skarbowej dr Tadeusz Polak.
Izba Skarbowa II we Lwowie pismo Ministerstwa Skarbu w sprawie
nadmiernych wynagrodzeń otrzymała z datą 24 października 1932 r. Od-
powiedź na rzeczony reskrypt została przygotowana już 28 października.
Urzędnicy stwierdzili, że w ich okręgu administracyjnym nie było przed-
siębiorstw, względem których można by zastosować rozporządzenie
o nadmiernych wynagrodzeniach z 21 czerwca 1932 r. Zaznaczono, że
wprawdzie w dwóch przedsiębiorstwach wyższy personel zarządzający
otrzymywał wynagrodzenia powyżej kwoty wyszczególnionej w art. 10
ustawy, jednak ze względu na brak zaległości podatkowych procedury nie
wszczęto. Pod pismem podpisał się prezes izby skarbowej Michał Brzecki
(AAN, MS, sygn. 5879, k. 46). Do pisma dołączono zestawienie tabela-
ryczne (zbiorcze dla wszystkich izb), w którym wskazano jedną osobę,
która otrzymywała uposażenie wyższe niż 5 tys. miesięcznie i 60 tys.
rocznie. Był nią Kazimierz Łodziński, dyrektor kopalni naftowych
w przedsiębiorstwie Galicyjskie Karpackie Naftowe Tow. Akc. w Bitko-
wie. K. Łodziński pobierał 6606 zł miesięcznie w styczniu i lutym 1932 r.
W 1936 r. prawdopodobnie z powodu niezadowalających wyników
Ministerstwo Skarbu po raz kolejny postanowiło wykorzystać uprawnie-
nia zawarte w rozporządzeniu z 21 czerwca 1932 r. W dniu 6 kwietnia
1936 r. rozesłało bowiem do izb skarbowych na terenie Polski i Urzędu
Wojewódzkiego Śląskiego w Katowicach pismo, w którym zarzucano
niewywiązywanie się z obowiązku w zakresie rozporządzenia. Zalecono,
by do 31 maja 1936 r. izby sporządziły wykazy przedsiębiorstw i insty-
tucji, które „zalegając w poszczególnych podatkach, daninach i opłatach
publicznych dłużej niż rok, wypłacają jednak swym członkom zarządów,
rad nadzorczych, komisyj rewizyjnych lub też pracownikom wynagro-
dzenia przekraczające normy wskazane w art. 10 rozporządzenia” (AAN,
MS, sygn. 5590, k. 2). Do druku dołączono formularz, wedle którego
urzędnicy mogli dokonać podsumowania realizacji rozporządzenia
z 1932 r.
Na powyższe pismo Izba Skarbowa we Lwowie odpowiedziała
9 czerwca 1936 r. Według urzędników w przedsiębiorstwach działają-
cych w obrębie Izby Skarbowej we Lwowie niektórzy członkowie zarzą-
dów zarabiali powyżej kwoty określonej w rozporządzeniu, ale firmy te
nie zalegały z żadnymi podatkami. Wytypowano jednak dwie firmy ma-
Wynagrodzenie personelu zarządającego przedsiębiorstw w woj. lwowskim... 11
jące zaległości podatkowe: „Pellis” Fabryka Skór sp. z o.o. we Lwowie
Gabrjelówka oraz „Polonia” Hurtownia Skór sp. z o.o. (położona w ob-
rębie zabudowań „Pellis”) we Lwowie Gabrjelówka. Przedsiębiorstwa
nie regulowały na bieżąco podatku przemysłowego, dochodowego i od
nieruchomości, stąd ich dług na rzecz państwa wyniósł łącznie 500 tys.
zł za lata 1923–1933 (AAN, MS, sygn. 5590, k. 86). Oprócz tych dwóch
wyszczególnionych firm nie było potrzeby uruchamiania procedury ob-
niżenia nadmiernego wynagrodzenia. Pod pismem podpisał się dyrektor
izby skarbowej Józef Greger.
Zebrany materiał
Materiał zebrany przez Ministerstwo Skarbu w związku z realizacją
wytycznych zawartych w rozporządzeniu z 21 czerwca 1932 r. jest inte-
resujący ze względu na wyszczególnienie dobrze prosperujących dużych
zakładów i osób o wysokich uposażeniach. W 1932 r. wytypowano
11 przedsiębiorstw działających w woj. lwowskim, których pracownicy
zarabiali miesięcznie w styczniu i lutym 1932 r. łącznie ponad 5 tys.
i rocznie ponad 60 tys. zł. w 1931 r. (patrz tabela 1). Osób takich było
27. Spośród wyszczególnionych przemysłowców pięciu rocznie zarabia-
ło 100 tys. zł i powyżej: Adam Piotrowski – dyrektor techniczny
(139 870 zł) i Władysław Rozpłachowski – dyrektor handlowy (120 077 zł)
pracujący w Sp. Akc. „Chodorów” w Chodorowie, Józef Gajl – główny
dyrektor w Koncernie Małopolska (102 036 zł), Herman Horowitz –
dyrektor Akc. Banku Hipotecznego (101 255 zł), Eugeniusz Singer –
dyrektor Powszechnego Banku Związkowego S.A. (100 000 zł). Wśród
wymienionych przedsiębiorstw znajdowały się podmioty gospodarcze
reprezentujące przemysł naftowy, mineralny, spożywczy oraz banki.
Natomiast wśród pełnionych funkcji przeważali dyrektorowie: główni,
handlowi, techniczni, ale w statystyce wyszczególniono również: pełno-
mocnika, prezesa rady nadzorczej, członka komisji wykonawczej.
Dane z 1935 i 1936 r. dla woj. lwowskiego zostały zawarte w tabeli 2
i 3. Wykaz obejmuje 21 przedsiębiorstw reprezentujących różne branże.
Wśród nich znajdowały się banki, przedsiębiorstwa naftowe, mineralne,
drzewne, elektryczne, pojedyncza fabryka garbarska i hurtownia skór,
fabryka drożdży, cukrownia. W grupie tej najwięcej było banków, aż
siedem (około 30%). W 21 analizowanych przedsiębiorstwach zatrud-
niano 36 osób, których wynagrodzenie wynosiło minimum 2,5 tys. mie-
sięcznie lub 30 tys. rocznie (tabela 2). Spośród wyszczególnionych
przedsiębiorców jedynie jeden zarabiał powyżej 100 tys. zł rocznie i był
EDYTA MAJCHER-OCIESA 12
to Ignacy Rosiński. Pełnił on funkcję dyrektora naczelnego Małopol-
skiego Tow. Cukrowniczego „Przeworsk” S.A. filia w Horodence. Zaro-
bił on w 1935 r. sumę 111 656 zł. Do najlepiej zarabiających zaliczymy
również Leona Friderko, dyrektora „Galicja” S.A. Tow. Naftowe
(7 762,50 zł miesięcznie i 93 150 zł rocznie), oraz Otto Weissa, dyrekto-
ra również w „Galicja” S.A. Tow. Naftowe (odpowiednio 7 145,82 zł
i 85 750 zł). Dla porównania Zygmunt Biluchowski zarobił 50 297 zł rocz-
nie, czyli o połowę mniejszą kwotę od wynagrodzenia dyrektora Rosińskie-
go. Kierował on Państwową Fabryką Olejów Mineralnych „Polmin”.
W tej samej branży zarobki bywały zróżnicowane. Dyrektor Po-
wszechnego Banku Związkowego w Polsce S.A. Zakład Główny Adolf
Herman Schatz zarobił w 1935 r. 57 171,92 zł, a w marcu 1936 r. –
5508,46 zł. Dyrektor Akc. Bank Hipoteczny Herman Horowitz zarobił
nieco mniej, w 1935 r. – 50 375 zł, a w marcu 1936 r. – 4198, natomiast
dyrektor Banku Cukrownictwa Oddział Lwów Rudolf Kozłowski jedy-
nie 33 000 zł rocznie i 2750 zł w marcu 1936. Najmniej wśród dyrekto-
rów banków zarabiał dr Kazimierz Greger, kierujący Bankiem Gospo-
darstwa Krajowego, który w 1935 r. otrzymał 10 164 zł, a jego wyna-
grodzenie w marcu 1936 r. wynosiło 2516 zł (tabela 2).
W ramach szerokiego gromadzenia informacji przez urzędników
w przypadku trzech przedsiębiorstw izba skarbowa podała dane dodat-
kowe dotyczące rodzaju należności, terminu płatności i sumy należności.
Przy Powszechnym Banku Związkowym w Polsce S.A. Zakład Główny
dodano informację o wysokości dochodu w 1931 r. Wynosił on
45 744,68 zł. W odniesieniu do przedsiębiorstwa „Pellis” Fabryka Skór
sp. z o.o. Gabrjelówka prześledzono obrót z lat 1923 (27 309 zł), 1929
(220 360,98 zł), 1930 (75159,10 zł), 1931 (47299,09 zł). Trzecią firmą,
której poświecono nieco więcej uwagi, była „Polonia” Fabryka Skór
położona obok „Pellis” Hurtowni Skór sp. z o.o. Gabrjelówka. Określo-
no obrót przedsiębiorstwa w 1932 r. na 28 837,67 zł i w 1933 r. na
49 446,79 zł.
Tabela 3 zawiera informacje dotyczące sumy obrotu przedsiębiorstw
w 1935 r. w podziale na sumy znane i nieznane. Najwyższe obroty okre-
ślone przez urzędników zanotowano w Państwowej Fabryce Olejów
Mineralnych „Polmin” w Drohobyczu. W 1935 r. przedsiębiorstwo osią-
gnęło obrót znany w wysokości 32 857 044 zł i nieznany – 1 838 969 zł.
Co ciekawe, wynagrodzenie dyrektora przedsiębiorstwa nie było impo-
nujące w porównaniu z innymi uposażeniami wyższego personelu admi-
nistracyjnego, czyli efekty nie przekładały się na profity dla zarządzają-
cego. Można przypuszczać, że powodem ujawnienia wysokich obrotów
i niskich zarobków było to, że przedsiębiorstwo było państwowe. Wyso-
Wynagrodzenie personelu zarządającego przedsiębiorstw w woj. lwowskim... 13
kie obroty osiągnęło również Galicyjskie Towarzystwo Naftowe S.A.
„Galicja” w Drohobyczu – 18 699 141 zł, suma ta była prawie o połowę
niższa od obrotów „Polminu”. Spośród pozostałych przedsiębiorstw na
uwagę zasługuje Małopolskie Towarzystwo Cukrownicze „Przeworsk”
S.A. (6 156 354 zł), filia w Horodence (3 738 210 zł) i „Gazolina” S.A.
we Lwowie (5 993 724 zł). Jedynie w sześciu przypadkach podano sumy
obrotu nieznanego. Wysokie obroty osiągnęły firmy o profilu surowco-
wym, czyli wydobywające i przerabiające naftę, oraz cukrownie. Spo-
śród wyszczególnionych przedsiębiorstw o wysokich obrotach trzy poło-
żone były w Drohobyczu, dziewiętnaście we Lwowie, po jednym w Kro-
śnie i Przeworsku. Natomiast spośród banków jedynie w jednym przy-
padku podano obroty i nie były one oszałamiające (Akc. Bank Hipotecz-
ny 1 849 195 zł). W trzech przypadkach banki podlegały pod centrale,
gdzie ich rozliczano, natomiast w trzech nie ujawniono danych.
Zakończenie
Należy mieć świadomość, że zachowane materiały nie są pełne
i zawierają luki. W 1932 i 1936 r. przyjęto inne kryteria doboru przed-
siębiorstw, stąd w 1936 r. wyszczególniono ich więcej. Izby podały, że
nie operowały danymi ze wszystkich urzędów celnych. Pomimo tych
braków zaprezentowany materiał jest cenny ze względu na określenie
listy najlepiej prosperujących zakładów w swoich okręgach i dołącze-
nie do niej danych na temat zarobków wyższej administracji. W 1936 r.
wyszczególniono również wysokość obrotów przedsiębiorstw. Poziom
płac przedsiębiorców w 1932 i 1936 r. nie zmienił się wydatnie,
zmniejszyła się natomiast liczba osób zarabiających najlepiej, czyli
powyżej 100 tys. zł (z pięciu w 1931 r. do jednej osoby w 1935 r.). Na
uwagę zasługuje znaczna rotacja wśród wysokich urzędników zatrud-
nianych w dużych przedsiębiorstwach. Przykładowo Józef Gajl, Wiktor
Hłasko i Wincenty Waligóra w 1931 r. pracowali dla Koncernu „Mało-
polska”, w 1934 r. dla Galicyjskiego Karpackiego Naftowego Towa-
rzystwa Akcyjnego („Rocznik Polskiego...” 1934: 919). Zmianom ule-
gała kondycja finansowa samych przedsiębiorstw. Spośród jedenastu
podmiotów gospodarczych wyszczególnionych w latach 1931 i 1932
jedynie pięć pojawiło się na liście sporządzonej w 1936 r., przy czym
wszystkie te przedsiębiorstwa nadal działały na rynku, np. w 1934 r.
„Małopolska” Grupa Francuskich Towarzystw Naftowych, Przemy-
słowych i Handlowych w Polsce została odnotowana w statystykach,
a w tabelach 2 i 3 nie występuje.
EDYTA MAJCHER-OCIESA 14
Można zadać pytanie, w jakim celu wprowadzono rozporządzenie
z 21 czerwca 1932 r. o nadmiernych wynagrodzeniach w przedsiębior-
stwach. Wydaje się, że w ten sposób państwo zachęcało przedsiębiorstwa do
systematycznego regulowania zobowiązań względem Skarbu Państwa, co
skutkowało tym, że urzędnicy nie ingerowali wówczas w wysokość wypła-
canych wynagrodzeń dla wyższej administracji. Część przemysłowców była
wyrazicielami interesu obcego kapitału, który nie zawsze regulował w cało-
ści zobowiązania względem Skarbu Państwa. Poprzez wprowadzenie rozpo-
rządzenia państwo zyskało narzędzie, przy użyciu którego mogło ingerować
w sprawy wewnętrzne tych niesumiennych przedsiębiorstw. W ten sposób
również utrudniano wywożenie w legalny sposób dewiz za granicę. Wydaje
się również, że data wprowadzenia w życie rozporządzenia nie była przy-
padkowa. W roku 1932 miał miejsce ostry kryzys gospodarczy, pensje ro-
botników i urzędników państwowych zostały obniżone. Uszczuplenie wy-
nagrodzeń przedsiębiorców miało cele propagandowe, a mianowicie uspo-
kojenie nie najlepszych nastrojów społecznych i pokazanie aktywnej polity-
ki państwa walczącego ze skutkami kryzysu.
Aneks
Tabela 1. Przedsiębiorstwa zatrudniające osoby, które otrzymały w styczniu i lutym
1932 r. łącznie wynagrodzenie od 5 tys. zł miesięcznie wzwyż lub w całym 1931 r. 60 tys. zł i więcej w woj. lwowskim
Table 1. Companies employing people who received in January and February 1932 total remuneration from 5 thousand PLN monthly and up or throughout 1931
60,000 PLN and more in the province Lviv
Lp. Przedsiębiorstwo Imię i nazwisko Funkcja
Wysokość
łącznego
miesięcznego
wynagrodzenia
w 1932 r. (w zł)
Wysokość
całorocznego
wynagrodzenia
w 1931 r. (w zł)
Izba Skarbowa II we Lwowie
1 Galicyjskie Kar-
packie Naftowe
Tow. Akc.
w Bitkowie
Kazimierz Łodziński Dyrektor
kopalni
naftowych
6606 -
Izba Skarbowa I we Lwowie2
2 „Chodorów”
Sp. Akc.
w Chodorowie3
Adam Piotrowski4
Dyrektor
techniczny
3585
139 870
2 Dopisek urzędnika brzmiał: „Brak danych z 13 urzędów skarbowych”. 3 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 4185. Pod nume-
rem 2 i 5 znajduje się ten sam zakład. 4 Przy nazwisku Piotrowski Adam urzędnik dopisał: „tantiemy w 1931 r./3196845”.
Wynagrodzenie personelu zarządającego przedsiębiorstw w woj. lwowskim... 15
Władysław
Rozpłachowski5
Dyrektor
handlowy
3281 120 077
3 „Galicja” Sp. Akc. Tadeusz Chłapowski Dyrektor 6074 75 487
4 Koncern
„Małopolska”
Wiktor Chłasko6
Józef Gajl
Wincenty Waligóra
Aleksander Styczeń
Charles Brunet
Alfred Frühling
Leopold Bleier
Marian Boj
Dyrektor
generalny
Główny
dyrektor
Dyrektor
handlowy
Dyrektor
Dyrektor
Oddz. Elektr.
Dyrektor
Dyrektor
Dyrektor
-
-
-
-
-
-
-
-
90 868
102 036
81 354
80 529
65 427
60 424
98 540
65 135
5 Tow. Akc.
„Chodorów”
hr Antoni Lanckoroński
Stanisław Kremer
Członek
Kom. Wyk.
Dyrektor
5000
6000
60 000
72 000
6 Hr. Alfred Potocki Bronisław Kosielski Dyrektor 5001 60 015
7 Akc. Bank
Hipoteczny
Herman Horowitz Dyrektor 3200 101 255
8 „Galicja” S.A.
Tow. Naftowe7
Leon Fryderko8 Dyrektor 8029 96 348
9 Syndykat Przemysłu
Naftowego sp. z o.o.
Ignacy Wygard Naczelny
dyrektor
7112 85 344
10 „Fenix” Polskie
Tow. Asekuracyjne
Józef Rauch Pełnomocnik 933 71 196
11 „Galicja” Sp. Akc. Juliusz Priester Dyrektor 5000 60 000
12 „Gazolina” Sp.
Akc.
Marian Wieleżyński Prezes Rady
Nadzorczej
5000 60 000
13 Powszechny Bank
Związkowy S.A.
Eugeniusz Singer
Ludwik Süsswein
Adolf Herman Schotz
Dyrektor
Dyrektor
Dyrektor
4000
3600
3600
100 0009
88 00010
88 00011
14 „Tespy” Sp. Akc.
Ekspl. Soli Potas.12
inż. Zygmunt Platowski
inż. Antoni Dietzius
inż. Stanisław Kontkiewicz
-
-
-
5332
4784
4094
80 000
70 000
60 000
Źródło : AAN, MS, sygn. 5879, k. 90, 133–134.
5 Urzędnik dopisał: „dtto 80.704”. 6 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 919. W tym źródle
podano: inż. Wiktor Hłasko, z inną pisownią nazwiska. 7 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 920. Według rocz-
nika pod numerem 3, 8 i 11 znajduje się to samo przedsiębiorstwo. 8 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 920. Źródło podaje
inne nazwisko dyrektora – Leon Fridezko. 9 Urzędnik dopisał: „W tem 30.000 remuneracji”. 10 Urzędnik dopisał: „w tem 25.000 remuneracji”. 11 Urzędnik dopisał: „j.w.” 12 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 3520. W 1934 r.
przedsiębiorstwo nosiło nazwę S-ka Akc. Eksploatacji Soli Potasowych. Prezesem za-
rządu był w niej gen. Roman Górecki. W skład zarządu wchodzili wysocy urzędnicy
państwowi, m.in. Wacław Fabierkiewicz i Józef Kożuchowski (późniejszy wiceprezes
Banku Gospodarstwa Krajowego).
EDYTA MAJCHER-OCIESA 16
Tabela 2. Wynagrodzenia urzędników wyższej administracji zarabiających 2,5 tys. zł
i wyżej miesięcznie w marcu 1936 r. lub 30 tys. zł i wyżej rocznie w 1935 r.
w przedsiębiorstwach położonych w woj. lwowskim
Table 2. Wages of higher administrative officials earning 2.5 thousand PLN and higher
monthly in March 1936 or 30,000 PLN and higher annually in 1935 in enterprises located in the province Lviv
Lp. Nazwa
przedsiębiorstwa Imię i nazwisko Funkcja
Wysokość
wynagrodzenia
w gotówce
i w naturze
pobranego
w miesiącu
marcu 1936 r.
Łączna
wysokość
wszystkich
wynagrodzeń
pobranych
w 1935 r.
1 „Polmin”13
Państwowa
Fabryka Olejów
Mineralnych14
Zygmunt Biluchowski
Leopold Szeranc
-
-
3846
2927
50 297
42 934
2 „Galicja” Galic. Tow.
Naftowe S.A.15
inż. Józef Metzis
inż. Piotrowski
-
-
4165
2295
45 210
30 865
3 „Petropol” Polska Akc.
Spółka Górnicza
Samuel Teicher Kierownik 2763,53 40 505
4 Podkarpackie Tow.
Elektryczne S.A.16
inż. Jakub Kuratow Dyrektor 4300 47 300
5 Bank Handlowy
w Warszawie Oddział
we Lwowie S.A.
Bernard Ziff Dyrektor 4033,35 35 041,05
6 „Bonariva” S.A. włosko-
polska Ska naftowa17
Cezare Cavarza18
Dyrektor Od 1. 01. 1936
r. nie pracuje
37 000
7 „Alba” S.A. Fabr. Przem.
Mineral.19
Solig Szmorak20
Dyrektor 3213 31 600
8 Akc. Bank Hipoteczny Herman Horowitz Dyrektor 4198 50 375
13 Pod numerem 1 i 11 znajduje się ten sam zakład. 14 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 934. W Państwo-
wej Fabryce Olejów Mineralnych „Polmin” funkcję prezesa pełnił gen. Aleksander Li-
twinowicz, w zarządzie zasiadał Czesław Peche kierujący prorządowym czasopismem
„Polska Gospodarcza” oraz Wincenty Jstrzębski – pracownik sekretariatu KEM, następ-
nie przewodniczący Międzyministerialnej Komisji Kontroli Cen. 15 Pod numerem 2 i 19 znajduje się ten sam zakład. 16 Pod numerem 4 i 10 znajduje się to samo przedsiębiorstwo. 17 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 845. W tym źró-
dle nazwa przedsiębiorstwa brzmiała: Polsko-Włoska S-ka Akc. dla Przemysłu Naftowe-
go „Bonariva”. 18 Urzędnik dopisał: „Zalega z podatkiem dochodowym za r. 1935. Odnośnie do
podatku dochodowego za r. 1932/1936 i obrót za 1934/1935 wymiarów nie uskutecznio-
no”. „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 845. W tym źródle
nazwisko przemysłowca brzmi: Cesare Cavazza. 19 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa], nr 2568. Według tego
źródła nazwa przedsiębiorstwa brzmiała: „Alba” Zjednoczone Fabryki dla Przemysłu
Budowlanego, S-ka z o. o. 20 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 2568. W tym źró-
dle nazwisko przemysłowca brzmi: Selig Schmorak.
Wynagrodzenie personelu zarządającego przedsiębiorstw w woj. lwowskim... 17
9 Bank Cukrownictwa
Oddział Lwów
Rudolf Kozłowski Dyrektor21
2750 33 000
10 Podkarpackie Tow.
Elektryczne S.A.
inż. Charles Brunet Dyrektor 5500 66 000
11 „Polmin” Państwowa Fa-
bryka Olejów Mineralnych
inż. Stefan Dażwański Dyrektor 4275 62 500
12 Powszechny Bank
Związkowy w Polsce
S.A. Zakład Główny
Adolf Herman Schatz22
Dyrektor 5508,46 57 171,92
13 „Pellis” Fabryka Skór
s-ka z o. o.
Gabrjelówka23
Friede Reinhold Kierownik
techniczny
3092,99 36 836,64
14 „Polonia” Fabryka Skór
obok „Pellis” i Hurtownia
Skór ska z o.o.
Gabrjelówka
Borys Lubliński Dyrektor 2789 37 939,50
15 S.A. Lesienicka Fabryka
Drożdży
Izydor Goldberg24
Dyrektor 6665 79 950
16 Małop.Tow. Cukrownicze
„Przeworsk” S.A.
filia w Horodence
Ignacy Rosiński
Józef Maciejewicz
Władysław Demby
Nacz.
Dyrektor
Dyrektor
techniczny
-
5375
2132
3500
111 656
34 365
42 000
17 Bank Dyskontowy
Warszawski 3-Maja 16
dr Józef Halpern Dyrektor 2648 31 100
18 Bank Gospodarstwa
Krajowego
dr Kazimierz Greger Dyrektor 2516 10 164
19 „Galicja” S.A. Tow.
Naftowe
Juliusz Prester25
Leon Friderko26
Rudolf Zeinig27
Otto Weiss
Samuel Amkraut
Dyrektor28
Dyrektor
Dyrektor
Dyrektor
Dyrektor
6 037,50
7762,50
4657,50
7145,82
2500
72 450
93 150
43 540
85 750
35 500
20 Galicyjska Kasa
Oszczędności
dr [Stanisław] Dobiecki
prof. Makowiecki
Dyrektor
Dyrektor
3022
3568
31 200
15 000
21 W. Wierzbieniec, Żydzi w województwie lwowskim w okresie międzywojennym.
Zagadnienia demograficzne i społeczne, Rzeszów 2003, s. 213. 22 Urzędnik dopisał: „Reskryptem Ministerstwa Skarbu z dnia 11 XII 1934 r.
L,D.V.18206/2/34 wstrzymano egzekucję do czasu załatwienia odwołania”. „Rocznik
Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 302. Nazwisko bankowca brzmiało:
Adolf Herman Schotz. 23 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 6379. W 1934 r.
zakładem zarządzał Walter Pauzer i Tadeusz hr. Tyszkiewicz. Tadeusz hr. Tyszkiewicz
kierował również Hurtownią Skór „Polonia” S-ka z o. o. razem z Borysem Lublińskim. 24 Urzędnik dopisał: „Podatek opłaca w Urzędzie Skarbowym w Warszawie”. 25 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 920. Nazwisko
brzmiało: Juliusz Priester. 26 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 920. Według tego
źródła nazwisko brzmiało nieco inaczej, a mianowicie Leon Fridezko 27 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 920. Według tego
źródła nazwisko brzmi: Rudolf Zeiszig. 28 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 920. Według tego
źródła Juliusz Priester był prezesem.
EDYTA MAJCHER-OCIESA 18
21 Gazolina S.A. inż. Bruno Szymański
Marian Wielożeński
Dyrektor
Prezes
2849
4661
34 188
55 832
22 Tow. Handl. Przem.
Naftowego Ska z o.o.
dr Jan Urnicki Dyrektor 4137 55 644
23 Ojkos S.A.29
inż. Franciszek
hr. Zamoyski
dr Paweł Csala
Prezes
Członek
zarządu
4830,49
4125,20
57 966
49 502
24 Pionier S.A.30
dr Ignacy Wygard
dr Jan Frenkel
Dyrektor
Dyrektor
3000
2500
42 000
38 000
Źródło : AAN, MS, sygn. 5590, k. 54.
Tabela 3. Suma obrotu przedsiębiorstw, których pracownicy zarabiają miesięcznie 2,5 tys. zł i powyżej lub 30 tys. i powyżej rocznie w 1935 r. w woj. lwowskim
Table 3. Total turnover of enterprises whose employees earn PLN 2.5 thousand per month PLN and above or 30,000 and above annually in 1935 in the province Lviv
Lp. Nazwa przedsiębiorstwa Adres
Suma obrotu
znanego
za 1935 r.
Suma obrotu
nieznanego
za 1935 r.
w zł
1 „Polmin” Państwowa Fabryka Olejów
Mineralnych
Drohobycz 32 857 044 1 838 969
2 „Galicja” Tow. Naftowe S.A. Drohobycz 18 699 141 1629
3 „Petropol” Polska Akc. Spółka Górnicza Drohobycz Nowe Nowe
4 Podkarpackie Tow. Elektryczne S.A. Krosno 2 619 454 -
5 Bank Handlowy w Warszawie Oddział
we Lwowie S.A.
Lwów 1 Opodatkowany w centrali
w Warszawie
6 „Bonariva” S.A. włosko-polska ska
naftowa
Lwów 1 458 718 Strata
7 „Alba” S.A. Fabr. Przem. Mineral. Lwów 2 628 211 -
8 Akc. Bank Hipoteczny Lwów 2 1 849 195 -
9 Bank Cukrownictwa Oddział Lwów Lwów 2 Opodatkowany w centrali
w Poznaniu
10 Podkarpackie Tow. Elektryczne S.A. Lwów 2 Vide poz. 4
2 619 454
-
11 „Polmin” Państwowa fabryka Olejów
Mineralnych
Lwów 4 - -
12 Powszechny Bank Związkowy w Polsce
S.A. Zakład Główny
Lwów 4 Opodatkowany w centrali
w Warszawie
13 „Pellis” Fabryka Skór ska z o.o.
Gabrjelówka
Lwów 6 712 396 Strata
14 „Polonia” Fabryka Skór obok „Pellis”
i Hurtownia Skór ska z o.o. Gabrjelówka
Lwów 6 3 196 787 5 895
29 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 7803. „Oikos”
S-ka Akc. dla Przemysłu Drzewnego. 30 „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” [Warszawa] 1934, nr 890. „Pionier”
S-ka Akc. dla Poszukiwania i Wydobywania Materiałów Bitumicznych. W zarządzie
zasiadali: inż. Stefan Dażwański, dr Marek Aleksandrowicz, inż. Zygmunt Biluchowski,
inż. Józef Gajl, inż. Wiktor Hłasko, Karol Marty, Juliusz Priester, dr Aleksander Rosen-
berg, inż. Paweł Setkowicz, inż. Mieczysław Wyszyński, inż. Ludwik Włoczewski,
dr Ignacy Wygard.
Wynagrodzenie personelu zarządającego przedsiębiorstw w woj. lwowskim... 19
15 S.A. Lesienicka Fabryka Drożdży Lwów 9 2 130 511 507284
16 Małop. Tow. Cukrownicze „Przeworsk”
S.A.
filia w Horodence
Przeworsk 6 156 354
3 738 210
2 238 532
17 Bank Dyskontowy Warszawski 3-Maja 16 Lwów 3 - -
18 Bank Gospodarstwa Krajowego Lwów 3 - -
19 „Galicja” S.A. Tow. Naftowe Lwów 3 18 699 141 1629,72
20 Galicyjska Kasa Oszczędności Lwów 3 - -
21 Gazolina S.A. Lwów 3 5 993 724 Brak danych
22 Tow. Handl. Przem. Naftowego Ska z o.o. Lwów 3 - -
23 Ojkos S.A. Lwów 3 2 062 082 Strata
24 Pionier S.A. Lwów 3 59 739 Brak dochodu
Źródło : AAN, MS, sygn. 5590, k. 54.
Literatura
Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Skarbu, sygn. 5590, sygn. 5879.
Archiwum Akt Nowych, Prezydium Rady Ministrów Akta Grupowe, sygn. 49-24.
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1932, nr 52, poz. 496. Rozporządzenie Prezy-
denta Rzeczypospolitej z 21 czerwca 1932 r. o ograniczeniu nadmiernych wynagro-
dzeń w przedsiębiorstwach.
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1939, nr 50, poz. 320. Ustawa z dnia 25 maja
1939 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o ograniczeniu
nadmiernych wynagrodzeń w przedsiębiorstwach.
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej 1939, nr 89, poz. 579. Obwieszczenie Mini-
stra Przemysłu i Handlu z dnia 26 sierpnia 1939 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o ograniczeniu nadmiernych wyna-
grodzeń w przedsiębiorstwach.
Bilans płatniczy Polski za rok 1930, Warszawa 1933.
„Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu” 1934, nr 302, 845, 890, 919, 920, 934, 2568,
3520, 4185, 6379, 7803.
Statystyka Przemysłowa. Produkcja i zatrudnienie w zakładach I–VII kategorii 1935,
Warszawa 1937.
Czuchryta A., 2016, Gospodarka województwa wołyńskiego 1921–1939, Lublin.
Kresy Wschodnie. Gospodarcze i społeczne znaczenie polskich kresów, 2015, red.
T. Głowiński, Wrocław.
Lwów miasto – społeczeństwo – kultura, t. VII: Urzędnicy, urzędy, instytucje. Studia
z dziejów Lwowa, 2010, red. K. Karolczak, Ł.T. Sroka, Kraków.
Majcher-Ociesa E., 2016, Realizacja rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Pol-
skiej z 21 czerwca 1932 roku o ograniczeniu nadmiernych wynagrodzeń w przed-
siębiorstwach na przykładzie województwa kieleckiego [w:] Historia magistra vitae
est... Studia z dziejów społeczno-politycznych, gospodarczych i kulturalnych, red.
L. Michalska-Bracha, M. Przeniosło, B. Wojciechowska, Kielce.
Majcher-Ociesa E., 2014, Warunki pracy w przemyśle włókienniczym w Częstochowie
w latach 1918–1939 [w:] Metamorfozy społeczne, t. 9: Praca i społeczeństwo Dru-
giej Rzeczypospolitej, red. W. Mędrzecki, C. Leszczyńska, Warszawa.
Majewski M.W., 2015, Rozwój Galicji Wschodniej w kontekście planów Eugeniusza
Kwiatkowskiego, w: Kresy Wschodnie. Gospodarcze i społeczne znaczenie polskich
kresów, red. T. Głowiński, Wrocław.
EDYTA MAJCHER-OCIESA 20
Mędrzecki W., 1988, Województwo wołyńskie 1921–1939. Elementy przemian cywiliza-
cyjnych, społecznych i politycznych, Wrocław [i in.].
Słabińska E., 2015, Rynek pracy w latach 1918–1939 na przykładzie województwa kie-
leckiego, Kielce.
Wierzbieniec W., Żydzi w województwie lwowskim w okresie międzywojennym. Zagad-
nienia demograficzne i społeczne, Rzeszów 2003.
Włodarkiewicz W., 2014, Potencjał ekonomiczny i życie polityczne województw połu-
dniowo-wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej przed wybuchem II wojny światowej
[w:] Historia społeczna – kultura – spółdzielczość. Studia i szkice dedykowane prof.
dr hab. Zofii Chyrze-Rolicz, red. J. Gmitruk i in., Siedlce.
Management salaries in business in the Lviv Voievodship during the 1930s on the basis of Treasury sources
Abstract
The decree of the President of Poland on excessive remuneration in the sector of
enterprises of 21 June, 1932, concerned senior administrative executives earning in
excess of 2,500 PLN monthly or 30,000 PLN annually. The decree affected thos
companies thathad delayed payment of obligations imposed by the State Treasury and
regulated remuneration of employees. In the Lviv region, in 1932, 11 enterprises were
selected, whose employees earned over 5,000 PLN per month or over 60,000PLN per
year, in the previous year. In 1936, in the 21 analysed enterprises, 36 people were
employed whose minimum remuneration was 2,500 PLN monthly or 30,000 annually. In
1936, the turnover of enterprises was also calculated. The purpose of the regulation was
to encourage enterprises to systematically regulate their liabilities towards the State
Treasury. As a consequence, it also became more difficult to export foreign currency
abroad. In 1932, an economic crisis occurred, the salaries of workers and state officials
were reduced, and in that context, the reduction of exorbitant remunerations of
entrepreneurs fulfilled propaganda aims.
Key words: excessive remuneration, the Lviv region, the 1930s, the enterprise sector,
senior administrative executives
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES NR 2(7)/2018 ISSN 2543-8379
ARTYKUŁY DOI: 10.15584/johass.2018.2.2
Anna Janicka1
Kredytowanie gospodarstw rolnych w województwie krakowskim w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej
Streszczenie
Położenie rolnictwa w pierwszych latach po II wojnie światowej było niezwykle trudne.
Niestabilna sytuacja polityczna nie sprzyjała budowaniu atmosfery zaufania i pewności, na
której można było oprzeć odradzanie się życia gospodarczego. Brak równowagi gospodarczej
zakłócał normalny tok życia gospodarczego i hamował jego reanimację po wojnie.
Jednym z priorytetów decydujących o losach narodu było szybkie zwiększenie produkcji
żywności. Województwo krakowskie musiało zmierzyć się z odbudową gospodarstw
zarówno w dziedzinie produkcji roślinnej, jak i zwierzęcej. Szansę na zwiększenie pro-
dukcji rolniczej dawały inwestycje, jednak zubożali rolnicy nie posiadali wystarczają-
cych środków finansowych, aby je zrealizować. W związku z tym popyt na kapitał
w rolnictwie był ogromny i często przewyższał możliwości instytucji kredytowych.
W omawianym okresie kredytowanie rolnictwa było prawie całkowicie sterowane
przez Państwowy Bank Rolny, a jego oddziały odegrały decydującą rolę w rozprowadza-
niu pożyczek na terenie swojej działalności. Państwowy Bank Rolny finansował głównie
odbudowę, przebudowę i zabudowę wsi, państwowy i znajdujący się pod zarządem
państwowym przemysł rolny, potrzeby obrotowe i inwestycyjne gospodarstw rolnych,
ogrodniczych i hodowlanych oraz ośrodków i stacji doświadczalnych.
Kredytowanie rolnictwa i wsi w województwie krakowskim w pierwszych latach po za-
kończeniu II wojny światowej było zbieżne z trendami ogólnopolskimi. Pośrednie oraz bezpo-
średnie rozprowadzanie pożyczek zdominował tutaj oddział Państwowego Banku Rolnego
w Krakowie. Akcja kredytowa przeprowadzona w województwie krakowskim dawała szansę
na odbudowę ze zniszczeń wojennych oraz rozwój rolnictwa na tym terenie.
Słowa kluczowe: województwo krakowskie, II wojna światowa, rolnictwo, kredytowa-
nie, Państwowy Bank Rolny
1 Dr inż. Anna Janicka, Zakład Polityki Społecznej i Doradztwa, Uniwersytet Rol-
niczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków, e-mail:
AR
TYKU
ŁY
ANNA JANICKA
22
Wstęp
Artykuł stanowi część badań poświęconych produkcji rolniczej
w województwie krakowskim w pierwszych latach po II wojnie świato-
wej. Jego celem jest pokazanie, jak wyglądało kredytowanie rolnictwa
w powojennej rzeczywistości oraz jakie potrzeby finansowe były najpil-
niejsze na wsi.
Położenie rolnictwa w omawianym okresie było niezwykle trudne.
Brakowało inwentarza żywego i siły pociągowej zarówno żywej, jak
i mechanicznej. Straty w zwierzętach spowodowały wieloletnie wyjało-
wienie ziemi i spadek plonów. Głównym problemem rolnictwa wojewódz-
twa krakowskiego była dominacja gospodarstw karłowatych, rozproszenie
parcel gruntowych, przeludnienie agrarne, brak pasz oraz niedostatek na-
wozów organicznych i mineralnych. W związku z tym zapotrzebowanie
na kapitał w rolnictwie było ogromne. Szansą na znaczący wzrost pro-
dukcji rolniczej były inwestycje, jednak do ich realizacji potrzebne były
środki finansowe, których rolnicy nie posiadali. Stawiało to przed apara-
tem kredytowym nowe wyzwania.
Realizację celu badawczego postawionego w artykule umożliwiło
zastosowanie metody badawczej polegającej na analizie dokumentów
archiwalnych. Podstawową bazę źródłową studium stanowiły miesięczne
sprawozdania oddziału Państwowego Banku Rolnego (PBR) w Krako-
wie sporządzane dla Instytucji Centralnej (IC), złożone w Archiwum
Narodowym w Krakowie (AN Kr). W dalszej kolejności wykorzystano
materiały Urzędu Wojewódzkiego Krakowskiego (UW Kr) zgromadzo-
ne w tym samym archiwum. Niezwykle cennym źródłem danych okaza-
ły się również dokumenty zespołu Państwowego Banku Rolnego w War-
szawie, Instytucja Centralna 1919–1950 oraz zespołu Ministerstwa Rol-
nictwa i Reform Rolnych 1945–1951 (MRiRR) pochodzące z Archiwum
Akt Nowych (AAN). Wykorzystane w niniejszej publikacji dokumenty
PBR (sygnatura 29/620/81a-n, 29/620/84a-d, 78), UW (sygn. 3069a, d,
f-r) oraz MRiRR (sygn. 103a-b, 15a-b) nie posiadają paginacji.
Ogólne zasady kredytowania rolnictwa w Polsce
W pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej Minister-
stwo Skarbu wprowadziło w Polsce liczne regulacje systemu bankowe-
go, m.in. bezwzględnie zabroniono instytucjom kredytowym udzielania
pożyczek handlowi detalicznemu, z wyjątkiem Ziem Odzyskanych (Kłu-
sek 2013b: 186; Pruss 1964: 69; Pruss 1975: 107). Ministerstwo Skarbu
Kredytowanie gospodarstw rolnych w województwie krakowskim... 23
wraz z Narodowym Bankiem Polskim (NBP) doprecyzowało koncepcję
nowej organizacji bankowości oraz podzieliło kompetencje pomiędzy
poszczególne instytucje kredytowe, biorąc pod uwagę zasady planowo-
ści i planowania w życiu gospodarczym, zasady centralnego ustalania
polityki pieniężnej i kredytowej, jej realizacji oraz centralnego nadzoru
i kontroli (Kłusek 2013b: 187; Kłusek 2009: 94; Jaworski 1967: 12).
Obsługa kredytowa rolnictwa skoncentrowana była w Państwowym
Banku Rolnym, którego klientami byli rolnicy indywidualni i przedsię-
biorstwa państwowe, oraz w Banku Gospodarstwa Spółdzielczego
(BGS), obsługującym spółdzielczość (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81b,c;
Łubieński 1946: 15; Kłusek 2013b: 188, 235; Jaworski, Kucharski,
Pruss, Rączkowski 1956: 92; Wawrzyńczuk-Nathali 1989: 205; Ilczuk
1969: 6; Dusza 1948: 139–144; Jarecka-Kimlowska 1978: 19). PBR
udzielał kredytów poprzez rozmieszczone w całym kraju oddziały oraz
zlokalizowane prawie w każdym mieście powiatowym Komunalne Kasy
Oszczędności (KKO), natomiast BGS poprzez swoje placówki woje-
wódzkie i powiatowe oraz Spółdzielnie Oszczędnościowo-Pożyczkowe
(SOP) (AAN, MRiRR, 15a). Operacje kredytowe na prywatnym rynku
pieniężnym zaraz po II wojnie światowej były nieliczne i obciążone wy-
soką stopą procentową, wynoszącą 0,5–1% za każdy dzień zaciągniętej
pożyczki (Kłusek 2013b: 235; Łubieński 1946: 15). Finansowanie rol-
nictwa w Polsce odbywało się w ramach: normalnego budżetu państwo-
wego, Państwowego Planu Inwestycyjnego oraz kredytów krótkotermi-
nowych (AAN, MRiRR, 15b).
W 1948 r. udział poszczególnych instytucji bankowych w kredyto-
waniu rolnictwa wyglądał następująco:
• PBR – stan obliga 32,6 mld zł, tj. 76,3% ogólnego obliga rolniczego,
• BGS razem ze SOP – udzielone kredyty na kwotę 6,4 mld zł, tj. 14,4%
ogólnego obliga rolniczego,
• KKO (kredyty ze środków własnych oraz zlecone przez PBR) – udzie-
lone kredyty na kwotę 4,1 mld zł, tj. 9,3% ogólnego obliga rolniczego
(Kłusek 2013b: 235; Broda, Kozłowski 1950: 11).
Właściwy rozwój akcji kredytowej dla rolnictwa hamowała rozbu-
dowana biurokracja. Udzielanie pożyczek utrudniało (ze względów tech-
nicznych i merytorycznych) „zaszufladkowanie” ich według celów.
Nadmierna specyfikacja wiązała się z ewidencjonowaniem każdego ro-
dzaju kredytu oraz z koniecznością zakwalifikowania konkretnych poży-
czek do odpowiedniej kategorii kredytowej. Bardzo często był z tym
problem, ponieważ dłużnicy chcieli przeznaczyć pożyczkę na różnorod-
ne cele inwestycyjne, które zaliczały się do kilku typów kredytów. Wie-
lokrotnie pojawiały się w związku z tym trudności z uwzględnieniem
ANNA JANICKA
24
całego wniosku kredytowego pożyczkobiorcy, gdyż na pokrycie jednego
wniosku należałoby udzielić wielu drobnych kredytów. Dodatkowo czę-
sto mogło dochodzić do sytuacji, w której pula środków na określone
typy kredytów została już wyczerpana, podczas gdy w innych grupach
istniały jeszcze znaczne kwoty do dyspozycji (AN Kr, PBR Kr,
29/620/81g; Kłusek 2009: 95–96).
Panowała również zasada, iż klient może zaciągnąć kredyt tylko
w jednym banku. Podobnie było z posiadaniem rachunku bieżącego (Je-
zierski, Leszczyńska 2003: 405–406, 422–425; Kaczmarek 2010: 460;
Kłusek 2013b: 187; Kłusek 2009: 94; Kucharski 1953: 14)2. Ogranicze-
nia swobody kredytowej miały swoje źródła w powojennym chaosie oraz
w problemach w komunikacji między bankami, jednak ich celowość
polegała na zabezpieczeniu banków przed różnymi nadużyciami, np.
udzielaniem nieściągalnych pożyczek (Jezierski, Leszczyńska 2003:
405–406, 422–425, Kaczmarek 2010: 460).
Większość kredytów trafiała do przedsiębiorstw państwowych (Kłusek
2013b: 235; Jankowski 1964: 179–180)3. Z ogólnej sumy kredytów rolni-
czych udzielonych przez banki (według stanu na koniec 1948 r.) w wysoko-
ści 41,7 mld zł na rolnictwo indywidualne przypadało 11,8 mld zł4, na
majątki i przedsiębiorstwa państwowe 24,4 mld zł, a na spółdzielczość
rolniczą 5,5 mld zł (Kłusek 2013b: 235; Broda, Kozłowski 1950: 11).
Rolnictwo dysponowało dużymi możliwościami podniesienia pro-
dukcji bez konieczności angażowania długoterminowych wkładów in-
westycyjnych. Wystarczyły kredyty krótkoterminowe na pokrycie kosz-
tów związanych z robocizną czy zakupem materiału siewnego. W prze-
ciwieństwie do przemysłu dopływ nowych środków finansowych na
wieś mógłby w krótkim czasie przyczynić się do wzrostu produkcji rol-
niczej, która – równoważąc działanie inflacyjne nowych pieniędzy –
mogłaby wywołać pozytywny efekt nie tylko dla rolnictwa, ale również
dla całej gospodarki (Kłusek 2009: 96).
2 Istniała jednak możliwość odstąpienia od zasady wyłączności kredytowej: w sytu-
acji zleconych przez Ministerstwo Skarbu specjalnych akcji kredytowych, gdy instytucja
kredytowa obsługująca jednostkę gospodarczą nie uczestniczyła w zleconej akcji,
w pozostałych przypadkach za zgodą Ministerstwa Skarbu i właściwych instytucji. Na-
tomiast odejście od zasady posiadania rachunku w jednym banku było możliwe w przy-
padku rachunku żyrowego w NBP i rachunku czekowego w PKO. 3 Zarząd Państwowych Nieruchomości Ziemskich, Państwowe Zakłady Hodowli
Roślin, Państwowe Zakłady Chowu Koni, Państwowe Przedsiębiorstwo Traktorów
i Maszyn Rolniczych. 4 Z kwoty tej na kredyt przypadało: udzielone przez: PBR – 6 mld zł, KKO –
4,1 mld zł, SOP – 1,7 mld zł. Nie uwzględniono BGS, gdyż kredytował wyłącznie spół-
dzielczość rolniczą.
Kredytowanie gospodarstw rolnych w województwie krakowskim... 25
Na podstawie danych dotyczących pomocy finansowej (obejmującej
kredyty inwestycyjne, dotacje skarbowe, krótkoterminowe, dopłaty do
importu, dostawy UNRRA, itp.) udzielonej polskiemu rolnictwu w latach
1944–1948 można stwierdzić, iż w największym stopniu finansowano
akcję likwidacji odłogów oraz odbudowy wsi (po 15 mld zł), w dalszej
kolejności akcję siewną (9,2 mld zł), pomoc dla gospodarstw poparcela-
cyjnych oraz osadniczych (6,2 mld zł), meliorację (3,5 mld zł) oraz prze-
budowę ustroju rolnego (2,5 mld zł). W najmniejszym wymiarze finan-
sowano ośrodki maszynowe (0,7 mld zł) (AAN, MRiRR, 103b).
Działalność Państwowego Banku Rolnego
Po rozgraniczeniu kompetencji pomiędzy bankami, które nastąpiło
w 1945 r., PBR przejął finansowanie: odbudowy, przebudowy i zabudo-
wy wsi, państwowego i znajdującego się pod zarządem państwowym
przemysłu rolnego, potrzeb obrotowych i inwestycyjnych gospodarstw
rolnych, ogrodniczych i hodowlanych, jak również specjalnych ośrod-
ków i stacji doświadczalnych. W dalszej kolejności PBR zajmował się
administrowaniem Funduszem Ziemi oraz przeprowadzaniem na zlece-
nie Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych oraz Ministerstwa Skarbu
szczególnych akcji kredytowych (jak np. kredyt osadniczy) (AAN, PBR
IC, 77: s. 11; Kłusek 2013a: 41; Kłusek 2013b: 187; Kucharski, Łukom-
ski 1953: 302–303)5.
PBR nie posiadał całkowitej samodzielności w prowadzeniu dzia-
łalności kredytowej. Decydujący wpływ na rozmiar, charakter i wa-
runki kredytowania wywierały w aspekcie finansowym Ministerstwo
Skarbu i NBP, a w sferze gospodarczej MRiRR, Ministerstwo Odbu-
dowy, Ministerstwo Aprowizacji i Handlu oraz Ministerstwo Przemy-
słu. Ingerencja ta dotyczyła zarówno ogólnych akcji kredytowych, jak
i większych kredytów pojedynczych (AAN, PBR IC, 77: s. 13; Kłu-
sek 2013a: 42).
5 Uchwała Rady Ministrów z 21 sierpnia 1947 w sprawie zasad systemu finansowe-
go (M.P. 1947, nr 120, poz. 762) definitywnie ustaliła rolę PBR w życiu gospodarczym
kraju. Wprowadzała ona zasadnicze zmiany w pracy banków. W nowym systemie finan-
sowym PBR miał realizować politykę finansowo-rolną Ministerstwa Rolnictwa i zadania
rolnicze sektora państwowego. Uchwała ta głosiła, że: „Państwowy Bank Rolny finansu-
je wytwórczość i zbyt artykułów rolniczych i przemysłu rolnego oraz akcję inwestycyjną,
związaną z ustrojem rolnym. Państwowy Bank Rolny może na podstawie uchwały Rady
Ministrów emitować obligacje na cele inwestycyjne. Państwowy Bank Rolny może
posługiwać się siecią Komunalnych Kas Oszczędności”.
ANNA JANICKA
26
Dłużnikami PBR byli m.in. drobni rolnicy, większe obiekty rolne
oraz przemysł rolny. Pierwszą grupę stanowili rolnicy, którzy posiadali
gospodarstwa nie większe niż 100 ha powierzchni ogólnej lub 50 ha
użytków rolnych. Do drugiej grupy należeli dzierżawcy i użytkownicy
nierozparcelowanych dotąd obiektów rolnych. Grupę trzecią kredyto-
biorców PBR tworzył przemysł rolny ściśle związany z rolnictwem.
Czwarta grupa to pozostali kredytobiorcy, np. Ministerstwo Leśnictwa
czy przedsiębiorstwa handlowe (AAN, PBR IC, 78; Kłusek 2013a: 105).
Pomoc kredytowa PBR docierała do rolnika w formie kredytów ob-
rotowych albo kredytów inwestycyjnych. Pierwsze ujęte były w planach
kwartalnych sporządzanych przez bank i zatwierdzanych przez NBP,
a drugie pochodziły zazwyczaj z państwowych planów inwestycyjnych,
na realizację których bank otrzymywał zlecenia Ministerstwa Skarbu.
Dużą rolę odegrały również kredyty inwestycyjne pochodzące spoza
tego planu (Kłusek 2013a: 101–102, 104, 179, 247).
Udzielane przez PBR pożyczki ze względu na termin ich spłaty
można było podzielić na kredyty krótkoterminowe – do 9 miesięcy oraz
kredyty średnioterminowe – do 3 lat (AAN, MRiRR, 1133: 17)6. Nato-
miast według przeznaczenia wyróżniono kredyty specjalne (na dokładnie
określone akcje) oraz kredyty ogólne (na pozostałe potrzeby gospodar-
cze, których nie obejmowały kredyty specjalne) (AAN, PBR IC, 77: 13;
Kłusek 2013a: 42–43).
W 1948 r. w ogólnej puli kredytów udzielonych przez PBR na
pierwszym miejscu stały kredyty mające na celu bezpośredni wzrost
produkcji rolniczej, tj. m.in. na orkę, nawozy sztuczne, hodowlę, osad-
nictwo (38,6% ogółu kredytów – 30,5 mld zł). Drugie miejsce (37,7%,
tj. 29,7 mld zł) zajmowały kredyty dla przedsiębiorstw handlowo-
-przemysłowych (głównie dla Polskich Zakładów Zbożowych, Centrali
Mięsnej i Centrali Rybnej). Na przemysł rolny, zwłaszcza spożywczy
6 Warunki udzielenia kredytu krótkoterminowego były następujące: płatność w ter-
minie 6–9 miesięcy, zabezpieczenie wekslami zaopatrzonymi dwoma żyrami osób ma-
jątkowo odpowiedzialnych (zabezpieczenia hipoteczne lub inne należały do rzadkości),
oprocentowanie 8%, dodatkowo jednorazowa prowizja za otwarcie kredytu: w formie
dyskonta weksli nie wyżej jak 3%, przy pożyczkach terminowych nie wyżej jak 5%, przy
kredytach w rachunkach bieżących nie wyżej jak 5%, plus 8% prowizji obrotowej kwar-
talnej. Natomiast kredyty średnioterminowe były kredytami trzyletnimi, zabezpieczonymi
skryptami dłużnymi, zaopatrzonymi dwoma porękami osób majątkowo odpowiedzial-
nych. Koszty udzielonych kredytów sprowadzały się najczęściej do opłat stemplowych
od weksli i skryptów dłużnych lub innych zabezpieczeń, a w przypadku firm i przed-
siębiorstw – do kosztów sporządzonych kosztorysów i kontroli zrealizowanych inwesty-
cji. Ponadto przy wszystkich kredytach średnioterminowych mających charakter celowy
stosowano oprocentowanie ulgowe.
Kredytowanie gospodarstw rolnych w województwie krakowskim... 27
i konserwowy, przypadało 16,9% (13,3 mld zł). Natomiast kwota ponie-
siona na kredyty na odbudowę wsi stanowiła 4,5% (3,5 mld zł) ogólnej
sumy udzielonych kredytów (Kłusek 2013a: 248).
Rozprowadzaniem kredytów średnioterminowych na szerszą skalę
dla rolników indywidualnych PBR zajął się dopiero pod koniec swojej
działalności (Kłusek 2013b: 258)7. Finansowano z tej puli wiele akcji
związanych z produkcją roślinną (np. warzywnictwo, sadownictwo, zie-
larstwo) oraz z produkcją zwierzęcą (np. bydło rogate, trzoda chlewna,
pszczoły, drobny inwentarz) (Kłusek 2013b: 258).
Kredytowanie rolnictwa w województwie krakowskim
Kredytowanie rolnictwa i wsi w województwie krakowskim
w pierwszych latach po II wojnie światowej nie odbiegało od trendów
ogólnopolskich. Pośrednie oraz bezpośrednie rozprowadzanie pożyczek
na tym terenie zdominował oddział PBR w Krakowie. W 1945 r. w ra-
mach akcji specjalnej PBR rozpoczął udzielanie kredytu krótkotermino-
wego na wiosenną i jesienną akcję siewną oraz akcję nawozową. Rozpro-
wadzanie kredytu siewnego polegało na pokrywaniu kwoty zakupionych
przez rolników towarów. Rolnik bowiem nie otrzymywał pieniędzy do
ręki, ale tylko prawo do zakupu określonych towarów w spółdzielniach
rolniczo-handlowych (AAN PBR IC 77: 13-14; Kłusek 2013a: 42–43;
emer 1947: 499)8.
PBR oprócz kredytów na cele specjalne udzielał dla drobnego rolnictwa
pożyczek krótkoterminowych na środki obrotowe, m.in. na zakup narzędzi
rolniczych, nasion, naprawę budynków. Tego rodzaju kredyty cieszyły się
dużym powodzeniem wśród rolników z powodu elastyczności w zakresie
ich wykorzystania. Dzięki nim możliwe było zaspokojenie wielu, a nie jed-
nej konkretnej potrzeby gospodarczej, jednakże w rozprowadzaniu tych
kredytów PBR nie mógł korzystać z pośrednictwa terenowego aparatu kre-
dytowego, toteż były one dość problematyczne zarówno dla samego banku,
jak i dla rolnika (AAN PBR IC 77: 15–16, Kłusek 2013a: 44–45).
7 Adekwatnie do pisma Ministerstwa Skarbu oraz MRiRR z marca 1948 r. PBR In-
stytucja Centralna upoważniła swoje oddziały do uruchomienia średnioterminowych
kredytów inwestycyjnych dla drobnego rolnictwa na II kwartał 1948 r., zgodnie z planem
MRiRR. 8 Oprocentowanie kredytu siewnego w 1947 r. zmniejszyło się z 8% do 6% w sto-
sunku rocznym. Jedną z przyczyn poprawy warunków udzielania kredytu były niesprzy-
jające warunki atmosferyczne w roku gospodarczym 1946/1947 (ostra zima, powódź,
opóźniona wiosna i susza w maju).
ANNA JANICKA
28
W zakresie kredytów średnioterminowych jedyną akcją kredytową
w 1945 r. były kredyty na zakup użytkowych zwierząt hodowlanych.
W celu gwarancji właściwego wykorzystania kredytu w akcji tej uczest-
niczyły wojewódzkie izby rolnicze. Zajmowały się one zakupem zwie-
rząt i dostarczeniem ich do rolników-hodowców. Przyczyną wolnego
tempa rozprowadzania tych kredytów były trudności w zakupie odpo-
wiedniego materiału zwierzęcego na krajowym rynku (AAN PBR IC 77:
14–15; Kłusek 2013a: 44). Na województwo krakowskie w 1945 r.
w ramach ogólnej gospodarki planowej do rozdysponowania przez od-
dział PBR w Krakowie na 3-letnie pożyczki na zakup zarodowego mate-
riału hodowlanego przypadała kwota 2,5 mln zł (AN Kr, PBR Kr, 29/
620/81f).
W sierpniu 1945 r. PBR rozpoczął prace związane z uruchomieniem
kredytów na odbudowę osiedli wiejskich zniszczonych w wyniku
II wojny światowej (AAN, PBR IC, 77: 17; Kłusek 2013a: 46)9. Poży-
czek tych udzielono ze specjalnej lokaty Ministerstwa Skarbu. Przyzna-
wano je gospodarstwom indywidualnym o powierzchni minimum 3 ha
z przeznaczeniem na postawienie jednego budynku gospodarczego dla
gospodarza i inwentarza żywego; osadnikom w gospodarstwach obej-
mowanych na nowo oraz osobom prawnym chcącym odbudować gospo-
darstwo rolne na Ziemiach Odzyskanych lub spółdzielniom parcelacyj-
no-osadniczym. Kwota kredytu nie mogła przekraczać 20 tys. zł, gdy
klient nie korzystał ze specjalnej subwencji, oraz 12 tys. zł, gdy klient
z takiej subwencji korzystał. Oprocentowanie pożyczki wynosiło 3%
w skali roku z terminem spłaty do 10 lat (przy okresie karencji 1 rok do
2 lat i kilku miesięcy) (AAN, PBR IC, 77: 17; Kłusek 2013a: 46)10
.
Na 1945 r. dla województwa krakowskiego do rozprowadzenia
przez krakowski oddział PBR przewidziano kwotę 12,5 mln zł z prze-
znaczeniem na 10-letnie kredyty na odbudowę indywidualnych gospo-
darstw zniszczonych w wyniku działań wojennych (AN Kr, PBR Kr,
29/620/81f). Kredyt na remont budynków przewidywał w swych warun-
kach spełnienie wielu formalności, co stanowiło barierę w jego udziela-
9 Na podstawie: zarządzenia Ministrów Odbudowy praz Rolnictwa i Reform Rol-
nych z dnia 7 maja 1945 r., instrukcji Ministerstwa Odbudowy w sprawie kredytowo-
-budowlanej na wsi oraz odnośnego regulaminu. 10 Kredyty na odbudowę gospodarstwa rolnego wynosiły do 20 tys. zł, a na budowę
budynku gospodarczego z tymczasową częścią mieszkalną dla gospodarstwa niekorzy-
stającego z dotacji – do 40 tys. zł. Początkowo oprocentowanie wynosiło 3% w skali
roku, jednak rząd rozważał obniżenie odsetek do 2%. PBR korzystał przy rozprowadza-
niu kredytu z miejscowych spółdzielni kredytowych lub KKO. Pożyczek udzielano na
pokrycie robocizny, niezbędnego transportu oraz zakupu materiałów budowlanych.
Kredytowanie gospodarstw rolnych w województwie krakowskim... 29
niu. Oprócz formalności proceduralnych powiązanie w praktyce tego
kredytu z towarem nastręczało wiele problemów (AN Kr, PBR Kr,
29/620/81b; Kłusek 2013a: 112)11
.
Na początku 1946 r. w krakowskim oddziale PBR rozpoczęto przy-
gotowania do wiosennej akcji kredytowej. Ze względu na znaczny roz-
wój kredytów hodowlanych (wysoki popyt na ten kredyt wykazywały
powiaty Żywiec i Dąbrowa Tarnowska jako tereny dotkliwie zniszczone
w wyniku wojny i rabunkowego podejścia okupanta podczas wycofywa-
nia się) oddział zgłosił zapotrzebowanie na dalsze ich przydziały, po-
dobnie jak na kredyty łąkarskie, ogrodnicze i inne (AN Kr, PBR Kr,
29/620/81a). Zgodnie z warunkami kredytu hodowlanego, określonymi
jeszcze w 1945 r., wysokość pożyczki nie była adekwatna do wyższej
ówcześnie ceny inwentarza żywego (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81c).
Z powodu dużych braków w sile pociągowej wśród rolników zainte-
resowaniem cieszył się kredyt na zakup koni (AN Kr, PBR Kr,
29/620/81l)12
. W marcu 1946 r. do wojewódzkiej spółdzielni napłynęło
około tysiąca podań. W związku z tym, iż wielkość pożyczki wynosić
miała 50 tys. zł, łączna suma zapotrzebowania była kilkakrotnie wyższa
niż suma przeznaczona na ten cel pozostająca w dyspozycji oddziału
PBR w Krakowie. Rolnicy po dokładnym zapoznaniu się z wcale nie
łatwymi warunkami kupna konia na kredyt w spółdzielni i wysokimi
kosztami ubocznymi (m.in. związanymi z prowizją, aprowizacją i trans-
portem konia), sięgającymi 9 tys. zł, zaczęli nagminnie wycofywać się
z planu zakupu (cena konia opiewałaby wtedy na 59 tys. zł) (AN Kr,
PBR Kr, 29/620/81b). W związku z tym pozytywnie odnoszono się do
możliwości bezpośredniego rozprowadzenia pozostałej części kredytu
(AN Kr, PBR Kr, 29/620/81c).
W czerwcu 1946 r. pojawiły się trudności w realizacji kredytu ho-
dowlanego na zakup bydła, świń i owiec, który początkowo był limito-
11 Charakterystyczne dla większości kredytów średnioterminowych zleconych przez
Ministerstwo Skarbu było powiązanie udzielanych pożyczek z towarem. Kredytobiorca
nie dostawał gotówki do ręki, ale posiadał prawo do nabycia właściwych materiałów, na
które bank przyznał mu kredyt. W związku z tym istniała ogólna niechęć do tego typu
transakcji, gdyż uniemożliwiały one zakup w wybranym przez siebie miejscu sprzedaży
oraz natychmiastowe wykorzystanie nadarzających się okazji. 12 Wysoki popyt kredytowy na zakup koni należy wyjaśnić wyniszczeniem stanu
koni podczas okupacji oraz przeprowadzoną parcelacją – w rozdrobnionych gospodar-
stwach rolnych wymagana ilość inwentarza pociągowego była większa. Dodatkowo na
Łemkowszczyźnie powstało około 900 gospodarstw rolnych, które łącznie posiadały 260
sztuk koni. Liczba ta nie była jednak wystarczająca, przede wszystkim w rejonie górskim
(do którego zalicza się Łemkowszczyznę), gdzie uprawa roli jest trudniejsza i wymaga
większego stanu inwentarza pociągowego niż w warunkach normalnych.
ANNA JANICKA
30
wany tak nisko, że kredytobiorca nie był w stanie nabyć za tę sumę po-
trzebnej sztuki. W tym czasie wzrosły ceny inwentarza żywego oraz nie
otrzymano subwencji bezzwrotnych obiecywanych przez organizacje
rolnicze (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81e).
W województwie krakowskim, a zwłaszcza na Podhalu, ważne
miejsce w skali kraju zajmowała m.in. hodowla owiec, która w wyniku
wojny i okupacji została zdewastowana. Co więcej, bardzo słaba była
rasa hodowlana. Stanowiły ją przede wszystkim „świniarki”, rumunki
i krzyżówki, a roczna ich wydajność nie osiągała 1 kg wełny. Rozpoczę-
to jednak poszerzanie hodowli „kirgizki”, dającej ponad 3 kg wełny
rocznie. Kontyngent finansowy na tę akcję był bardzo mały, mimo że na
całym Podhalu istniały naturalne warunki dla hodowli owiec na dużą
skalę. W akcję hodowlaną musiały się włączyć izby rolnicze celem do-
starczenia rasowego materiału hodowlanego (AN Kr, PBR Kr,
29/620/81h).
Na Podhalu dużą wartość miał również kredyt na rozwój pszczelar-
stwa (w maju 1946 r. wynosił 1,5 mln zł), gdyż znajdowała się tam
znaczna liczba pasiek. Pojawiło się zatem zapotrzebowanie na kredyt
średnioterminowy z przeznaczeniem na zakładanie nowych pasiek (AN
Kr, PBR Kr, 29/620/81d).
Kredyt na zakup inwentarza martwego posiadał niekorzystne dla po-
życzkobiorców warunki, polegające na konieczności przedkładania ra-
chunków np. za nabyte maszyny, których firmy absolutnie nie chciały
nabywcom wydawać, aby nie zdradzić ceny sprzedawanych urządzeń
(AN Kr, PBR Kr, 29/620/81b). Dopiero w maju 1946 r. uproszczono
formalności z tym związane (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81d).
Jedną z ważniejszych wówczas potrzeb kredytowych było finanso-
wanie elektryfikacji wsi. Wsie, gminy i całe powiaty zgłaszały się do
oddziału z planami elektryfikacyjnymi i prośbą o dofinansowanie fundu-
szy komitetów elektryfikacyjnych zajmujących się budową sieci elek-
trycznej. Kredyt na elektryfikację wsi w maju 1946 r. wynosił 5 mln zł
i okazał się niewystarczający w stosunku do dużego zapotrzebowania
wsi krakowskiej. Pierwszego kredytu udzielono gminie Jasień w powie-
cie brzeskim. Także w odniesieniu do tego rodzaju kredytu pojawiły się
postulaty uruchomienia na ten cel kredytu średnioterminowego. Barierą
w elektryfikacji wsi był brak materiałów (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81e).
Na początku 1947 r. w województwie krakowskim zaobserwowano
wzrost zapotrzebowania na kredyty krótkoterminowe na ogólne cele
gospodarcze oraz na kredyty warzywnicze na zakup węgla do cieplarń
i zakup nasion. Z kolei popyt na kredyty siewne wśród rolników prze-
wyższał kilkakrotnie przydzielony krakowskiemu oddziałowi kontyn-
Kredytowanie gospodarstw rolnych w województwie krakowskim... 31
gent. Bardzo popularne były również kredyty nawozowe, jednakże przy
rozprowadzaniu ich pojawiały się duże problemy proceduralne (obowią-
zek przedłożenia faktur za zakupione nawozy) (AN Kr, PBR Kr,
29/620/81k). Natomiast wśród kredytów średnioterminowych najpilniej-
sze były nadal kredyty hodowlane (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81j). Ponad-
to za konieczne uznano udzielanie kredytów na remont zabudowań go-
spodarczych wymagających bezzwłocznej naprawy (AN Kr, PBR Kr,
29/620/81i).
Jesienią 1947 r. na rynku pieniężnym panowała już pełna ciasnota,
a na rynku towarowym redukcja obrotów. Siła nabywcza wsi została
mocno ograniczona przez zbyt duże świadczenia podatkowe. Fakt ten
zaczął negatywnie wpływać na życie gospodarcze w skali całego pań-
stwa (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81l). W województwie krakowskim zaob-
serwowano niepokojącą tendencję do masowego wyprowadzania na targi
bydła hodowlanego i rzeźnego. Duża podaż bydła wynikała przede
wszystkim z braku pasz, zwłaszcza treściwych, oraz nałożenia się termi-
nów spłat rat pożyczek na zakup bydła z UNRRA13
, osadnictwa i zago-
spodarowania się oraz na parcelację z Funduszu Ziemi i przedwojennego
Funduszu Obrotowego Reformy Rolnej (FORR). Ubój bydła hodowla-
nego w niedługim czasie mógł wywołać w rolnictwie negatywne skutki.
W tej sytuacji planowano uruchomienie akcji kredytowej dla wojewódz-
twa krakowskiego na zakup paszy. Z powodu braku pasz popyt na kre-
dyty hodowlane znacznie się zmniejszył (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81n).
Na wsi krakowskiej wyłoniło się również nowe zapotrzebowanie kre-
dytowe – na kredyty na spłaty rodzinne (AN Kr, PBR Kr, 29/620/81m).
Kredyty te miały zapobiec nadmiernemu rozdrabnianiu gospodarstw rol-
nych, co już przed II wojną światową należało do tradycji w wojewódz-
twach wschodnich i południowo-wschodnich Polski (Górka 1939: 5–6).
Zgodnie z zarządzeniem z dnia 12 stycznia 1948 r. w sprawie roz-
działu kredytu oraz ziarna siewnego przyznanego przez MRiRR dla rol-
ników województwa krakowskiego na okres wiosennej akcji siewnej
1948 r. Dział Rolnictwa i Reform Rolnych Urzędu Wojewódzkiego
w Krakowie powołał w tej sprawie komisję składającą się z przedstawi-
cieli: Wojewódzkiego Związku Samopomocy Chłopskiej, Społem, PBR
oraz partii politycznych. Dla województwa krakowskiego opracowano
rozdzielniki na kredyt krótkoterminowy na zakup ziarna i nawozów
sztucznych w wysokości 46 mln zł oraz na ziarno siewne (jako pomoc
w naturze) w ilości równej 390 t (AN Kr, UW Kr, UW II 3069a).
13 Unitet Nations Relief and Rehabilitation Administration – Administracja Naro-
dów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy.
ANNA JANICKA
32
Dostarczeniem ziarna zajmował się Fundusz Aprowizacyjny, nato-
miast jego rozprowadzenie zlecone zostało przez MRiRR Związkowi
Gospodarczemu Spółdzielni Rolno-Produkcyjnej „Społem”, który wyko-
rzystywał do tego celu placówki terenowe, przy udziale i pod kontrolą
wojewódzkiej komisji siewnej i jej powiatowych odpowiedników. Górną
granicę ceny owsa i jęczmienia ustalono dla rolnika na 3,5 tys. zł za 1 q
oraz pszenicy na 5,1 tys. zł za 1 q (wliczając w nią cenę zakupu i całość
kosztów dystrybucji). Dystrybucja zboża odbywała się systemem kredy-
tu „wiązanego”, tzn. kredytobiorca polecony przez powiatową komisję
siewną otrzymywał z instytucji kredytowej pożyczkę nie w formie go-
tówki, ale przekazem do spółdzielni, na ilość zboża adekwatną do udzie-
lonego kredytu (AN Kr, UW Kr, UW II 3069b: 24, 3069c: 9, 3069d;
AAN, MRiRR, 1136b: 75)14
. Natomiast nasiona roślin motylkowych,
strączkowych i inne (jako niepodlegające reglamentacji) mogły być na-
bywane za pośrednictwem placówek terenowych „Społem” na zamówie-
nie wojewódzkiej i powiatowych komisji siewnych, względnie przez
rolnika indywidualnego (AN Kr, UW Kr, UW II 3069e: 2).
W pierwszym kwartale 1948 r. PBR oddział w Krakowie uruchomił
średnioterminowe kredyty inwestycyjne na wykonanie orki w ogólnej
kwocie 4 mln zł. Zostały one rozdzielone pomiędzy poszczególne po-
wiaty województwa krakowskiego w następujący sposób: powiaty Dą-
browa, Limanowa i Żywiec otrzymały po 500 tys. zł, powiat Nowy Sącz
750 tys. zł, a pozostałe powiaty po 250 tys. zł. Do 10 maja 1948 r. z całej
przydzielonej kwoty rozprowadzono ponad 3 mln zł (AN Kr, UW Kr,
UW II 3069f, g; AAN, MRiRR, 1136b: 75).
Na wniosek MRiRR z dnia 28 maja 1948 r. został uruchomiony za
pośrednictwem PBR kredyt krótkoterminowy na zakup nawozów
sztucznych w sezonie jesiennym 1948 r. dla gospodarczo najsłabszych
rolników indywidualnych w całym kraju w wysokości 350 mln zł. Reali-
zacja kredytu polegała na przekazaniu gotówki dostawcy nawozów
sztucznych, tj. spółdzielni, ewentualnie w razie trudności bezpośrednio
14 System „wiązanego” kredytu był procedurą skomplikowaną, do której rolnicy
odnosili się niechętnie wobec możliwości zakupu zboża na rynku po cenie nie wiele
wyższej, a bez większych trudności. MRiRR zarządzeniem z dnia 2 kwietnia 1948 r.
(L.P.R.4.XIII.1/138) zezwoliło rolnikom na wpłaty gotówkowe za zboże siewne, pocho-
dzące z akcji kredytu „wiązanego”, pod warunkiem jednak, że ilość nabywanego zboża
siewnego nie przekroczy 1 q – rolnicy, którzy chcieli kupić za własną gotówkę kilkadzie-
siąt kg ziarna siewnego, twierdzili, że nie opłaca się im starać dla tak małych ilości
o kredyt i poręczycieli. Otrzymali oni zgodę na takich warunkach, że w powiatach,
w których brakowało reflektantów na ziarno na kredyt, mogli kupić za własne pieniądze
ziarno w ilości do 1 q, z tym że odnośne zlecenia sprzedaży miały być również wydawa-
ne przez Powiatowe Komisje Siewne.
Kredytowanie gospodarstw rolnych w województwie krakowskim... 33
do rolnika. Kwalifikacją podań zajmowały się terenowe placówki Związku
Samopomoc Chłopska (ZSCH). Bez opinii właściwego ZSCH kredyt nie
mógł zostać udzielony. Wysokość pożyczki indywidualnej nie przekraczała
15 tys. zł. Beneficjentami pożyczki meli zostać w pierwszej kolejności naj-
biedniejsi rolnicy poszkodowani wskutek klęsk żywiołowych. Kredyty
przyznawano na podstawie indywidualnych podań zaopiniowanych przez
Powiatową Komisję Siewną. Z ogólnej kwoty tego kredytu województwo
krakowskie otrzymało 15 mln zł (powiaty Biała, Brzesko, Chrzanów – po
750 tys. zł, powiaty Bochnia, Dąbrowa Tarnowska, Limanowa, Myślenice,
Olkusz, Tarnów, Żywiec – po 1 mln zł, powiat Nowy Sącz – 2 mln zł, po-
wiat Nowy Targ – 1,5 mln zł, powiat Wadowice – 1,25 mln zł, powiaty
Kraków, Miechów – po 500 tys. zł) (AN Kr, UW Kr, UW II 3069h, i, j).
Wojewódzki Zarząd ZSCH ustalił potrzeby województwa krakowskie-
go na kredyty na jesienną akcję siewną 1948 r. w następującej wysokości:
kredyty na zakup nasion – 35 mln zł, na zakup nawozów sztucznych –
15 mln zł oraz na wykonanie orek – 5 mln zł. Województwo zrezygno-
wało z pomocy w naturze w postaci pszenicy i żyta ozimego, gdyż do-
świadczenia z lat poprzednich wskazywały, że rolnicy, posiadając kredyt
gotówkowy, zaopatrywali się chętniej w materiał siewny na miejscu.
Ponadto świadczenia zboża nadchodziły z dużym opóźnieniem,
a materiał siewny najczęściej nie odpowiadał normom zbóż siewnych.
W związku z tym pojawiały się zapasy w magazynach spółdzielni, nara-
żając je na straty materialne (AN Kr, UW Kr, UW II 3069k).
W 1948 r. MRiRR również uruchomiło średnioterminowy kredyt inwe-
stycyjny ze środków własnych Państwowego Funduszu Ziemi, Planu Inwe-
stycyjnego na 1948 r. Z ogólnej sumy uruchomionego kredytu wojewódz-
two krakowskie otrzymało 5 mln zł dla gospodarstw powstałych z parcelacji
na pomoc w zakupie inwentarza żywego oraz 13,75 mln zł dla gospodarstw
osiedleńczych na pomoc w zakupie inwentarza żywego. Według instruk-
cji MRiRR udzielony kredyt nie mógł przekraczać wysokości ceny wol-
norynkowej jednej krowy, ewentualnie jednego konia (AN Kr, UW Kr,
UW II 3069l).
Na początku 1949 r. odnotowano wzmożoną akcję kredytową w ra-
mach kredytów rolniczych krótko- i średnioterminowych, co tłumaczono
nadchodzącą wiosną (AN Kr, PBR Kr 29/620/84a). Na okres wiosennej
akcji siewnej 1949 r. MRiRR przyznało dla województwa krakowskiego
kredyty na zakup nawozów sztucznych przez drobnych rolników w wy-
sokości 96 mln zł (AN Kr, UW Kr, UW II 3069m)15
. Uzyskanie tego
15 PBR oddział w Krakowie do warunków zaciągania kredytu nawozowego dodał
punkt: „Gdyby uprawniony do korzystania z niniejszego kredytu nabył w bieżącym
ANNA JANICKA
34
kredytu wiązało się z dużymi formalnościami, a stosunkowo niewielkim
przydziałem nawozów, który tylko w części pokrywał zapotrzebowanie
rolnika. W związku z tym wielkość kredytu (1–4 tys. zł) nie zachęcała
do korzystania z niego. Postulowano zatem uruchomienie tego typu po-
życzek w formie wypłat gotówkowych, przy zachowaniu pełnej kontroli
ZSCH (AN Kr, PBR Kr 29/620/84a; AN Kr, UW II 3069n).
Rozdziału kredytu nawozowego na wiosenną akcję siewną 1949 r.
na poszczególne powiaty województwa krakowskiego, po uwzględnieniu
specjalnych warunków terenowych oraz ilości przydzielonych nawozów,
dokonała Wojewódzka Komisja Nawozowa z udziałem przedstawicieli
partii politycznych w następujący sposób: powiat Biała – 3 mln zł, powiat
Bochnia – 4,5 mln zł, powiaty Brzesko, Kraków – po 5 mln zł, powiat
Chrzanów – 4,25 mln zł, powiaty Dąbrowa Tarnowska, Tarnów – po
4,5 mln zł, powiaty Limanowa, Myślenice, Nowy Sącz – po 7,5 mln zł,
powiaty Miechów, Nowy Targ – po 10 mln zł, powiat Olkusz – 9,5 mln zł,
powiat Wadowice – 7 mln zł, powiat Żywiec – 6,25 mln zł (AN Kr, UW
Kr, UW II 3069o, p, r; AAN, MRiRR, 1136b: 75).
Na sfinansowanie w sezonie wiosennym 1949 r. zasiewów i orki PBR
uruchomił dla rolnictwa kredyt krótkoterminowy w kwocie 600 mln zł,
z czego na województwo krakowskie przypadało 30 mln zł na zasiew
(AAN, MRiRR, 103a). Ponadto oferowano kredyt na dokarmianie
pszczół (w kwietniu 1949 r. z całości kredytu w kwocie 4 mln zł dla
województwa krakowskiego przeznaczono na ten cel 1,2 mln zł) (AAN,
MRiRR, 1136a: 90; AN Kr, PBR Kr 29/620/84a).
Wśród kredytów dla drobnego rolnictwa w województwie krakow-
skim na czołowym miejscu stały także kredyty dla przesiedleńców na
Ziemie Odzyskane oraz kredyty dla gospodarstw osiedleńczych i utwo-
rzonych z parcelacji (AN Kr, PBR Kr29/620/84a). Jeżeli chodzi o kredy-
ty osadnicze, to rozdysponowywnano je według zasad ujętych w spe-
cjalnym regulaminie zatwierdzonym przez Ministerstwo Skarbu, ponie-
waż były one udzielane głównie z lokat tegoż ministerstwa. Dzieliły się
one na dwa rodzaje: kredyty inwestycyjno-gospodarcze (np. na naprawę
budynków, zakup narzędzi rolniczych, nasion) oraz kredyty konsump-
cyjne (na wyżywienie). Kwota kredytu inwestycyjno-gospodarczego
wynosiła najczęściej 10 tys. zł (w wyjątkowych przypadkach była wyż-
sza), a kredytu konsumpcyjnego po 1 tys. zł na członka rodziny, ale ca-
sezonie już wcześniej nawozy sztuczne za gotówkę – Instytucja Kredytowa może na
zasadzie przedstawionego przez rolnika pokwitowania, wystawionego przez Gminną
Spółdzielnię, udzielić okazicielowi kwitu pożyczkę w gotówce w wysokości nabytych
przez niego nawozów sztucznych”.
Kredytowanie gospodarstw rolnych w województwie krakowskim... 35
łość pożyczki na jedną rodzinę nie mogła przekroczyć 5 tys. zł. Okres spłaty
kredytów inwestycyjno-gospodarczych wynosił 3 lata w ratach półrocznych,
z możliwością karencji w ciągu pierwszego roku, a kredytów konsumpcyj-
nych 12 miesięcy, z ratami płatnymi zazwyczaj po zbiorach (AAN, PBR IC,
77: 17; Kłusek 2013a: 46; Kłusek 2013b: 236–237).
Drastyczna podwyżka cen w 1948 r. wymusiła zmianę przepisów doty-
czących kredytów osadniczych. Od marca podniesiono maksymalną wyso-
kość kredytu na cele inwestycyjno-gospodarcze do 50 tys. zł, przy równo-
czesnym uzależnieniu jej od wielkości gospodarstwa rolnego oraz potrzeb
inwestycyjnych (kredytu tego udzielano na 3–5 lat) (Kłusek 2013b: 237).
Na początku 1949 r. dla województwa krakowskiego kontyngent
kredytu dla przesiedleńców na Ziemie Odzyskane wynosił 18 mln zł,
natomiast dla gospodarstw osiedleńczych oraz utworzonych z parcelacji
18,75 mln zł. Duża część z tych kredytów miała zostać rozprowadzona
w powiecie Nowy Sącz dla osadników na gospodarstwach połemkow-
skich (AN Kr, PBR Kr, 29/620/84a).
Po ogłoszeniu nowych zasad akcji kredytowych w 1948 r. zmieniły
się również zasady kwalifikowania gospodarstw rolnych do pomocy
kredytowej. Do odbudowy i zabudowy parcelacyjnej mogły zostać wy-
znaczone wyłącznie gospodarstwa o powierzchni 5–12 ha, a poniżej 5 ha
jedynie w przypadku, gdy prowadziły uprawy specjalistyczne, zaś go-
spodarstwa o powierzchni powyżej 12 ha musiały wystąpić do Minister-
stwa Odbudowy o specjalną zgodę na zaciągnięcie pożyczki. Jednak
w lipcu 1948 r. komisarz wojewódzki polecił urzędom wojewódzkim
obniżyć dolną granicę obszaru gospodarstwa kwalifikowanego do kredy-
tu bankowego i skarbowego: dla pierwszej strefy podatkowej do 3 ha,
a dla drugiej do 4 ha. Wysokość kredytu na odbudowę i remonty została
ustalona na maksymalną kwotę 125 tys. zł (Kłusek 2013b: 252)16
.
W 1949 r. rolnicy często zwracali się do oddziału PBR w Krakowie
o przyznanie pożyczek na budowę nowych, ewentualnie odbudowę sta-
rych budynków, zniszczonych w wyniku działań wojennych. Byli to
zazwyczaj rolnicy małorolni, którzy bezpośrednio po wojnie nie mogli
korzystać z kredytów na odbudowę z powodu ustalenia minimum posia-
dania gruntu o powierzchni 5 ha. Niestety, województwo krakowskie nie
zostało w 1949 r. uwzględnione przy rozdziale kredytów na odbudowę
gospodarstw wiejskich, a na budowę nowych budynków PBR w ogóle
pożyczek nie udzielał (AN Kr, PBR Kr, 29/620/84c).
16 W wyjątkowych przypadkach do 250 tys. zł, a przy zabudowie parcelacyjnej
i osadniczej na budowę budynku gospodarczego, względnie z tymczasową częścią
mieszkalną, będącą pierwszym budynkiem w zagrodzie – do 500 tys. zł.
ANNA JANICKA
36
Popyt na kredyty rolnicze był generalnie duży, zarówno w przypad-
ku kredytów krótko-, jak i średnioterminowych, co wynikało z przeorga-
nizowania aparatu bankowego i likwidacji poszczególnych powiatowych
KKO (udzielających pożyczek indywidualnych), które znacznie ograni-
czyły kredyty dla rolnictwa, obciążając tym obowiązkiem instytucję
PBR (AN Kr, PBR Kr, 29/620/84d)17
. Planowano opracowanie planu
kredytowego dla województwa krakowskiego, który uwzględniałby po-
trzeby rolnictwa w pełnej skali. Pożyczki zaciągane w jego ramach miały
być sfinansowane przez PBR (AN Kr, PBR Kr, 29/620/84b).
Zakończenie
Bezpośrednie oraz pośrednie rozprowadzanie pożyczek dla rolnic-
twa na terenie województwa krakowskiego zdominował oddział PBR
w Krakowie. Kredytowanie rolnictwa i wsi w województwie krakow-skim nie odbiegało od trendów ogólnopolskich. Zapotrzebowanie na
pomoc finansową w obliczu ogromnych zniszczeń wojennych i okupa-
cyjnych było tutaj bardzo duże. PBR udzielał pożyczek na różnego ro-
dzaju cele, m.in. na ogólne cele gospodarcze, kredyty nawozowe, siew-
ne, warzywnicze, sadownicze, osadnicze, na zakup inwentarza martwego
oraz żywego, na remont budynków gospodarczych, na odbudowę osiedli
wiejskich, na elektryfikację wsi i wiele innych. Akcja kredytowa prze-
prowadzona w województwie krakowskim dawała szansę na odbudowę
ze zniszczeń wojennych oraz rozwój rolnictwa na tym terenie.
Literatura
Archiwum Akt Nowych (AAN), Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych (MRiRR),
sygn. 103a, Notatki dla prasy. Sprawa wiosennej akcji siewnej w 1949 r.
AAN, MRiRR, sygn. 103b, Pomoc finansowa Rządu dla rolnictwa w okresie 1944–1948 r.
AAN, MRiRR, sygn. 1136a, Sprawozdanie o położeniu gospodarczym rolnictwa za m-c
kwiecień 1949 r.
AAN, MRiRR, sygn. 1136b, Produkcja roślinna.
AAN, MRiRR, sygn. 1133, Stan zagospodarowania. Kredyty.
AAN, MRiRR, sygn. 15a, Sprawozdanie Rządu Polskiego dla FAO za rok 1948.
AAN, MRiRR, sygn. 15b, Sprawozdanie roczne dla FAO – 1947. Zapotrzebowanie
pieniężne w zakresie odbudowy i rozwoju.
17 Według zarządzenia Instytucji Centralnej KKO zostały przejęte 2–3 maja 1949 r.
Przejęciu podlegały następujące KKO: Chrzanów, Miechów, m. Nowy Sącz, pow. Nowy
Targ, oddziały Rabka-Zdrój, Jabłonka na Orawie, Związku Międzykomunalnego Olkusz,
m. Tarnów, pow. Wadowice z oddziałem w Andrychowie i m. Żywiec.
Kredytowanie gospodarstw rolnych w województwie krakowskim... 37
Archiwum Akt Nowych (AAN), Państwowy Bank Rolny Instytucja Centralna (PBR IC),
sygn. 77, Sprawozdanie Państwowego Banku Rolnego za rok 1945.
AAN, PBR IC, sygn. 78, Sprawozdanie Państwowego Banku Rolnego za rok 1946.
Archiwum Narodowe w Krakowie (AN Kr), Państwowy Bank Rolny Kraków (PBR Kr),
sygn. 29/620/81a, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału krakowskiego Państwowe-
go Banku Rolnego za miesiąc styczeń 1946 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81b, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału krakowskiego
Państwowego Banku Rolnego za miesiąc marzec 1946 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81c, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału krakowskiego
Państwowego Banku Rolnego za miesiąc kwiecień 1946 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81d, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału krakowskiego
Państwowego Banku Rolnego za miesiąc maj 1946 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81e, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału Krakowskiego
Państwowego Banku Rolnego za miesiąc czerwiec 1946 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81f, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału Państwowego
Banku Rolnego w Krakowie za miesiąc lipiec 1946 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81g, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału Państwowego
Banku Rolnego w Krakowie za miesiąc sierpień 1946 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81h, Sprawozdanie ekonomiczne Oddziału Państwowego
Banku Rolnego Oddz. w Krakowie za miesiąc wrzesień 1946 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81i, Sprawozdanie ekonomiczne Państwowego Banku
Rolnego Oddziału w Krakowie za miesiąc grudzień 1946 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81j, Sprawozdanie ekonomiczne Państwowego Banku
Rolnego Oddziału w Krakowie za miesiąc luty 1947 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81k, Sprawozdanie ekonomiczne Państwowego Banku
Rolnego, Oddziału w Krakowie, za m. marzec 1947 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81l, Sprawozdanie z działalności kredytowej Krakowskie-
go Oddziału Państwowego Banku Rolnego – za miesiąc wrzesień 1947 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81m, Sprawozdanie z działalności kredytowej Krakow-
skiego Oddziału Państwowego Banku Rolnego – za miesiąc październik 1947 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/81n, Sprawozdanie z działalności kredytowej krakowskie-
go Oddziału Państwowego Banku Rolnego – za mc listopad 1947 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/84a, Sprawozdanie z działalności kredytowej Oddziału
krakowskiego Państwowego Banku Rolnego za miesiąc styczeń 1949 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/84b, Sprawozdanie z działalności kredytowej krakowskie-
go Oddziału n/Banku w miesiącu marcu 1949 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/84c, Sprawozdanie z działalności kredytowej Oddziału
n/Banku za m-c kwiecień 1949 r.
AN Kr, PBR Kr, sygn. 29/620/84d, Sprawozdanie z działalności kredytowej krak. Od-
działu Państwowego Banku Rolnego oraz z akcji przejęcia placówek Komunalnych
Kas Oszczędności – za miesiąc kwiecień 1949 r.
Archiwum Narodowe w Krakowie (AN Kr), Urząd Wojewódzki Krakowski (UW Kr),
sygn. UW II 3069a, Rozdział kredytów i ziarna siewnego na okres wiosennej akcji
siewnej 1948 r.
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069b, Kredyt wiązany zbożem.
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069c, Akcja „wiązanego” kredytu zbożem.
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069d, Pismo do Urzędu Wojewódzkiego Krakowskiego
Dział Rolnictwa i R.R. w Krakowie z dnia 2 kwietnia 1948 r.
ANNA JANICKA
38
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069e, Pismo do Obywatela Wojewody w Krakowie z dnia
12 lutego 1948 r.
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069f, Pismo do Urzędu Wojewódzkiego Krakowskiego,
Dział Rolnictwa z dnia 21 kwietnia 1948 r.
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069g, Pismo do Urzędu Ministerstwa Rolnictwa i Reform
Rolnych, Departament Produkcji Rolnej w Warszawie z dnia 12 maja 1948 r.
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069h, Pismo do Urzędów Wojewódzkich (wszystkich)
z dnia 25 czerwca 1948 r.
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069i, Protokół z posiedzenia odbytego w Dziale Rolnictwa
i R.R. Wydziale Rolnictwa w dniu 26 czerwca 1948 r. w sprawie rozdziału kredytu
na zakup nawozów sztucznych w wysokości 15 000 000 zł.
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069j, Kredyt na zakup nawozów sztucznych w okresie
jesiennym 1948 roku.
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069k, Pismo do Zarządu Głównego Związku Samopomocy
Chłopskiej z dnia 7 maja 1948 r.
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069l, Protokół z konferencji z dnia 29 listopada 1948 r.
w sprawie ustalenia rozdzielnika dla poszczególnych powiatów na średniotermino-
wy kredyt dla drobnych gospodarstw rolnych na zakup inwentarza żywego.
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069m, Pismo Państwowego Banku Rolnego Oddział
w Krakowie do Urzędu Wojewódzkiego Krakowskiego, Dział Rolnictwa i Reform
Rolnych z dnia 29 stycznia 1949 r.
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069n, Pismo Państwowego Banku Rolnego Oddział
w Krakowie do Wojewódzkiego Urzędu Krakowskiego, Dział Rolnictwa i Reform
Rolnych z dnia 12 lutego 1949 r.
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069o, Kredyty na zakup nawozów sztucznych na okres
wiosenny 1949 r.
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069p, Sprawozdanie z rozprowadzenia kredytów
96 000 000 zł na zakup nawozów sztucznych.
AN Kr, UW Kr, sygn. UW II 3069r, Rozdzielnik na powiaty woj. Krakowskiego.
Broda A., Kozłowski Z., 1950, Przyczynek do zagadnienia kredytu rolnego w 1948 r.,
Warszawa.
Dusza J., 1948, Banki w planowej gospodarce spółdzielczości, „Przegląd Spółdzielczy”,
nr 3.
emer, 1947, Zasiewy w roku 1946–47, „Gospodarka Planowa”, nr 12.
Górka R., 1939, Kredyty na spłaty rodzinne, „Życie Rolnicze”, nr 4.
Ilczuk T., 1969, Rozwój spółdzielczości oszczędnościowo-pożyczkowej w Polsce Ludo-
wej, „Spółdzielczy Kwartalnik Naukowy”, nr 1.
Jankowski J., 1964, Finansowanie rolnictwa [w:] Finanse Polski Ludowej w latach
1944–1960, Warszawa.
Jarecka-Kimlowska S., 1978, Polityka spółdzielcza na wsi polskiej w latach 1944–1970
(przyczynek do genezy polityki spółdzielczej w rolnictwie), Warszawa.
Jaworski W., 1967, Bankowość w gospodarce socjalistycznej, Warszawa.
Jaworski W., Kucharski M., Pruss W., Rączkowski S., 1956, Obieg pieniężny i kredyt,
cz. II, Warszawa.
Jezierski A., Leszczyńska C., 2003, Historia gospodarcza Polski, Warszawa.
Kaczmarek R., 2010, Historia Polski 1914–1989, Warszawa.
Kłusek M., 2009, Miejsce rolnictwa w polityce kredytowej państwa po II wojnie świato-
wej, „Journal of Agribusiness and Rural Development”, nr 3(13).
Kredytowanie gospodarstw rolnych w województwie krakowskim... 39
Kłusek M., 2013a, Dokumenty do dziejów Państwowego Banku Rolnego, t. II: 1945–
1948, Kraków.
Kłusek M., 2013b, Państwowy Bank Rolny w latach 1919–1949. Studium historyczno-
prawne, Warszawa.
Kucharski M., 1953, Rozwój systemu kredytowania gospodarki uspołecznionej w Polsce
Ludowej, „Finanse”, nr 1.
Kucharski M., Łukomski W., 1953, Finanse i kredyt w Polsce Ludowej, Warszawa.
Łubieński K., 1946, Rynek pieniężny w pierwszych latach po wojnie: próba analizy,
„Spółdzielczy Przegląd Bankowy”, nr 11–12.
Pruss W., 1964, Kredyt bankowy i polityka kredytowa [w:] Finanse Polski Ludowej
w latach 1944–1960, Warszawa.
Pruss W., 1975, Kredyt i polityka kredytowa [w:] Finanse Polski Ludowej w trzydziesto-
leciu (1944–1973), Warszawa.
Uchwała Rady Ministrów z dnia 21 sierpnia 1947 roku w sprawie zasad systemu finan-
sowego, M.P. 1947, nr 120, poz. 762.
Wawrzyńczuk-Nathali E., 1989, Spółdzielczość kredytowa w okresie okupacji i jej rola
w pierwszym okresie po jej wyzwoleniu [w:] Gospodarcze i społeczne skutki wojny
i okupacji dla Polski oraz drogi ich przezwyciężenia, red. W. Długoborski,
Wrocław.
Farm crediting in the Krakow Voivodeship in the years immediately after World War II
Abstract
The agricultural situation in the first years after World War II was extremely
difficult. The unstable political scene hindered the establishment of an atmosphere of
confidence and certainty, which was a precondition for the revitalisation of economic
life. In addition, economic instability disrupted the normal course of economic life and
inhibited its development after the war.
The most important issue determining the fate of the nation was the rapid increase
in food production. The Krakow Voivodeship had to face the reconstruction of farms,
both in the fields of horticulture and livestock farming. Investments provided an
opportunity to increase agricultural production However, impoverished farmers lacked
the financial means to cover them. Consequently, the demand for capital in agriculture
was enormous and it often exceeded the capacity of credit institutions.
In the period considered, the crediting of agriculture was almost entirely controlled
by the State Agricultural Bank, and its branches played a decisive role in the distribution
of loans within the scope of its activity. State Agricultural Bank financed mainly
reconstruction, rebuilding and development of countryside, state agriculture industries,
current assets and investments in farms, gardening, breeding farms and agricultural
experiment stations.
Crediting of agriculture in the first years after World War II coincided with
a nationwide trend. Indirect and direct loans were given by the State Agricultural Bank
branch in Krakow. New loans in Krakow Voivodeship provided a chance for recon-
struction and agriculture development.
Key words: Krakow Voivodeship, World War II, agriculture, crediting, State Agri-
cultural Bank
DARIUSZ GRALA
40
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES NR 2(7)/2018 ISSN 2543-8379
ARTYKUŁY DOI: 10.15584/johass.2018.2.3
Dariusz Grala1
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim w latach 1990–2004 w aspekcie wykorzystania czynników produkcji
Streszczenie
Polska występowała przez okres transformacji jako państwo o niskiej konkurencyjności
i słabym wykorzystaniu czynników wytwórczych, w szczególności pracy. Niska efektywność
czynnika pracy i niedostatki kapitału były wprost spuścizną po upadłym systemie nakazowo-
rozdzielczym PRL. W pracy ukazano wykorzystanie czynników produkcji w Polsce w latach
1990–2004 na tle Unii Europejskiej (z uwzględnieniem jej rozszerzenia w 1995 r.) i 10 krajów
kandydujących z Europy Środkowo-Wschodniej oraz zmiany cen analizowanych czynników.
Pomimo ciągle ogromnego dystansu w poziomie rozwoju, wyrażonego chociażby wskaźni-
kiem PKB na mieszkańca, w stosunku do państw Europy Zachodniej Polska u progu wstąpie-
nia do Unii Europejskiej niezwykle zwolniła swoje tempo wzrostu (1% r/r). Klasyczne czyn-
niki produkcji: kapitał, praca i ziemia były w różny sposób wykorzystywane, co wynikało
z dziedzictwa PRL i zróżnicowanego wyposażenia w zasoby. Przez cały okres transformacji
występowało bardzo wysokie zapotrzebowanie na kapitał fizyczny i finansowy. Koszt kapita-
łu w Polsce był bardzo wysoki z powodu deficytu tego czynnika. Zatem gospodarka rozwijała
się od 1989 r. w oparciu o import środków produkcyjnych oraz na kredyt zaciągany w zagra-
nicznych instytucjach finansowych. Podobnie działo się w innych krajach postkomunistycz-
nych. Obfitość zasobów pracy z powodu restrukturyzacji dawnych zakładów państwowych
oraz wyżu demograficznego z lat 80. przy złej polityce rynku pracy i złej polityce socjalnej
sprawiała, że zatrudnianie pracownika na etat w Polsce było nieopłacalne ze względu na
koszty okołopłacowe. Występował wzrost bezzatrudnieniowy oraz zastępowanie człowieka
technologią, nawet starej generacji technicznej, czyli przy zastosowaniu zużytych środków
trwałych. W latach 1992–1999 bardziej produktywnie wykorzystywano czynnik kapitału, zaś
od 2000 r. wyższą produktywność uzyskiwała praca niż kapitał. Ten proces był następstwem
wielu doniosłych zmian makroekonomicznych w całej gospodarce.
Słowa kluczowe: czynnik produkcji, efektywność, praca, kapitał, ceny
1 Dr Dariusz Grala, Instytut Kliometrii i Badań nad Transformacją w Poznaniu,
ul. Nałęczowska 85/9, 61-875 Poznań, e-mail: [email protected] AR
TYK
UŁY
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim... 41
Wstęp
Transformacja ustrojowa od 1989 r. to prawdopodobnie najbardziej
doniosłe historycznie wydarzenie w całej współczesnej historii Polski.
Z końcem dekady lat 80. rozpoczął się dynamiczny proces demontażu
realnego socjalizmu – fundamentalna przemiana w zakresie ustroju poli-
tycznego od państwa autorytarnego do demokratycznego; w sferze syste-
mu gospodarczego – od gospodarki antyrynkowej do gospodarki rynkowej
oraz w dziedzinie ustroju społecznego – od społeczeństwa robotniczego,
zamkniętego, pod kontrolą reżimu autorytarnego do społeczeństwa plura-
listycznego, otwartego, na wzór krajów kapitalistycznych Zachodu. Nie-
wątpliwie Polska osiągnęła wielki sukces w procesie przemian, gdyż
z dziejowego punktu widzenia w bardzo krótkim czasie zdołała trans-
formować do nowego ustroju, a przy tym te rewolucyjne zmiany okazały
się trwałe (nie uległy odwróceniu). Przemiany rynkowe zostały okupione
wielkimi kosztami społecznymi (jak drastyczny spadek konsumpcji,
wysokie bezrobocie, wysoki odsetek ludności żyjącej poniżej progu ubó-
stwa), ale uwzględniając wydarzenia w całym regionie środkowo-
-wschodniej Europy, cena przemian, jakie polskie społeczeństwo poniosło
i ponosi, nie wydaje się nadmiernie wygórowana na tle innych państw
postkomunistycznych.
Próba oceny wykorzystania czynników produkcji w Polsce z per-
spektywy historyka gospodarki nie jest tożsama z analizą tego samego
tematu przez ekonomistę. Otóż historyk uwzględni procesy historyczne
związane z gospodarką, następnie sięgnie po zbiory danych gospodar-
czych oraz wskaźniki opracowane przez makroekonomistów w celu
wskazania związków przyczynowo-skutkowych. W niniejszym studium
badane jest wykorzystanie czynników wytwórczych na tle innych państw
europejskich.
Podstawowa hipoteza wynikająca z analizy opracowań i zestawień
statystycznych zakłada, że Polska w okresie transformacji była pań-
stwem o niskiej konkurencyjności i słabym wykorzystaniu czynników
wytwórczych, w szczególności pracy. Nadto wykorzystanie czynnika
pracy przebiegało zgodnie z prawem Okuna w odniesieniu do krajów
rozwijających się, tj. państw o niskim poziomie PKB per capita i zara-
zem opóźnionych technologicznie.
Celem artykułu jest ukazanie wykorzystania czynników produkcji
w Polsce w latach 1990–2004 na tle Unii Europejskiej (z uwzględnie-
niem jej rozszerzenia w 1995 r.) i 10 krajów kandydujących z Europy
Środkowo-Wschodniej oraz zmiany cen analizowanych czynników. Za-
mierzam rozpoznać zależności popytowo-cenowe i wyjaśnić zróżnico-
DARIUSZ GRALA
42
wane zainteresowanie przedsiębiorstw nabywaniem odpowiednich czyn-
ników wytwarzania. Podstawową motywacją dla niniejszej analizy jest
poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, dlaczego Polska tuż przed przystą-
pieniem do Unii Europejskiej znalazła się na ostatnim miejscu wśród
krajów kandydujących pod względem produktu krajowego brutto na
mieszkańca, liczonego wg parytetu siły nabywczej waluty (PPP) – zale-
dwie 41% średniej unijnej (UE 15 = 100) na koniec 2002 r. (Eurostat
porównuje…: 62–63). Inaczej rzecz ujmując, dlaczego Polska przed roz-
szerzeniem UE w 2004 r. zaliczana była do najuboższych krajów, nawet
w grupie 10 państw kandydujących?
Problematyka czynników produkcji była bardzo rzadko rozwijana
w publikacjach naukowych w Polsce po 1989 r. (Witkowska 2001). Stu-
dium to stanowi w związku z tym próbę zapoczątkowania dyskusji na
temat dysponowania czynnikami produkcji przez podmioty gospodarcze
w Polsce. Zakres chronologiczny pracy obejmuje okres transformacji
przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej.
Elity polskie po roku 1989 wytworzyły w kraju niespójny system
gospodarczy łączący silny etatyzm z elementami doktryny neoliberalnej.
Skumulowanie rozwiązań systemowych wewnętrznie sprzecznych na-
stąpiło w latach 1997–2000, tj. wraz z wejściem w życie Konstytucji RP
z 2 kwietnia 1997 r. oraz czterech reform strukturalnych rządu Jerzego
Buzka. Rozwiązania ustawowe dotyczące konstruowania fundamentów
systemu gospodarczego nie zostały przeanalizowane pod względem
spójności ani przygotowane od strony kosztów finansowych. Powstała
niestabilna hybryda zapożyczeń anglosaskich i systemu gospodarczego
nadreńskiego z ogromnym przerostem nieprofesjonalnego aparatu admi-
nistracyjnego i niezwykle skomplikowanym, ciągle poprawianym i ob-
ciążającym czynnik pracy systemem podatkowym (zob. Kieżun 2012:
339–345). Dodatkowym kosztem w finansach państwowych, łączącym
się pośrednio z oskładkowaniem wynagrodzenia pracownika najemnego,
był repartycyjny system rentowo-emerytalny wynaturzający się po 1990 r.
Opisane procesy będą analizowane w niniejszym studium.
Na początku XXI w. (2001 r.) gospodarka Polski po raz pierwszy od
czasu recesji transformacyjnej z lat 1989–1991 zanotowała tempo wzro-
stu gospodarczego bliskie zeru2. Pomimo ciągle ogromnego dystansu
pod względem poziomu rozwoju wyrażonego chociażby wskaźnikiem
PKB na mieszkańca w stosunku do państw Europy Zachodniej Polska
2 Wskaźnik wzrostu PKB za 2001 r. wyniósł 1,1% r/r, a wg skorygowanych wyni-
ków tylko 1,0% r/r; GUS skorygował wzrost PKB za 2001 r. do 1,0%, https://www.pb.pl/
gus-skorygowal-wzrost-pkb-za-2001-r-do-10-proc-104687 [dostęp: 15.05.2018].
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim... 43
u progu wstąpienia do Unii Europejskiej niezwykle zwolniła swoje tem-
po wzrostu i coraz bardziej ujawniały się w gospodarce procesy recesyj-
ne (por. Franik, Franik). Dlaczego Polska zamiast doganiać Zachód na
początku XXI w. popadła w niespotykany wcześniej kryzys finansów
publicznych, rekordowo wysokie bezrobocie i tempo wzrostu gospodar-
czego około 1% rocznie? Zachwianiu uległy wskaźniki stabilizacji ma-
kroekonomicznej gospodarki (wskaźniki tzw. pięciokąta stabilizacji)
(por. Baszyński, Piątek, Szarzec 2011: 223–228). Przyjęte przez rząd
Marka Belki (2005) Założenia Narodowego Planu Rozwoju na lata
2007–2013 uwypukliły problem dużego ubóstwa i bezrobocia, które
według autorów dokumentu można byłoby przezwyciężyć, jeśli kraj
osiągnie wysokie tempo wzrostu gospodarczego. Eksperci ekonomiczni
upatrywali rozwiązania istotnych problemów społecznych, np. bezrobo-
cia, w osiągnięciu wysokiego tempa wzrostu PKB połączonego z inten-
sywnym urynkowieniem, absorpcją środków unijnych i możliwie szero-
ką prywatyzacją majątku (Dryll 2004: 22–23)3.
Pojęcie czynników produkcji w ekonomii
Według słownika ekonomicznego czynnikiem produkcji nazywamy
składnik wyróżniony w kompleksie zjawisk, nie zawsze nadający się do
ujęcia opisowego lub wymiernego (ścisłego), który rozpatrywany jest
jako przyczyna, warunek jakiegoś analizowanego skutku (Słownik…
1996: 45). Według ekonomisty Bogusława Czarnego czynniki produkcji
to dobra zużywane przy produkcji innych dóbr (Czarny 1998: 52).
Ekonomiści klasyczni wyróżnili trzy podstawowe czynniki produk-
cji: ziemię, kapitał i pracę. Alfred Marshall uważał, że należy uwzględ-
nić w badaniach dodatkowo czynnik organizacji, zaś austriacki uczony
Josef Schumpeter opowiedział się za wyodrębnieniem czynnika przed-
siębiorczości (Elementarne… 1994: 12).
W artykule zostały omówione problemy wykorzystania „klasycznej
triady”, a więc czynników kapitału, pracy i ziemi w gospodarce polskiej
w okresie transformacji. W przypadku czynnika przedsiębiorczości
w XX w. zachodzi problem rozdziału własności i funkcji zarządzania.
Przedsiębiorca stał się tylko jednym z kilku czynników wpływających na
3 „Fundamentem rozwoju społeczno-gospodarczego Polski w perspektywie kilkunastu
lat musi być wysokie tempo wzrostu gospodarczego – rzędu 5% PKB rocznie. Wysoki wzrost
gospodarczy stwarza podstawę dla stopniowego usuwania barier rozwoju wynikających
z negatywnych cech strukturalnych gospodarki oraz z deficytu kapitału ludzkiego
i społecznego, ale nie eliminuje wszystkich tych problemów” (Projekt… 2005: 3).
DARIUSZ GRALA
44
rozwój przedsiębiorstwa obok kadry menedżerów i analityków, a także
wyspecjalizowanych prawników (kwestie podatkowe i zawieranie kon-
traktów). Brak w dostępnych ujęciach statystycznych szacunków odno-
szących się do bogactwa przedsiębiorczości. Jaką miarą miałaby być
mierzona wartość zasobów przedsiębiorców i przedsiębiorczości w da-
nym kraju? (por. Whitehead 2001: 53–54) Natomiast w przypadku czyn-
nika organizacji trudność stanowi dokładne wyodrębnienie tego czynni-
ka i jego wycena (jak precyzyjnie wycenić składniki materialne i niema-
terialne organizacji? W tym obszarze mamy do czynienia z wieloma
metodami wyceny organizacji, szczególnie przedsiębiorstw). Ze względu
na brak jednoznacznych kryteriów wyceny nie podjęto wyodrębniania
i oszacowania czynników spoza triady.
Przedsiębiorcy starają się osiągać w interesach maksymalny zysk przy
jak najmniejszych nakładach, a zatem dążą do maksymalizacji korzyści przy
jak najmniejszym nakładzie czynników produkcji. W związku z tym klu-
czową rolę w procesie wykorzystania czynników produkcji odgrywa ich
dostępność (możliwość kupna na danym obszarze) i cena.
Praca i ziemia stanowią pierwotne czynniki produkcji, gdyż istnieją
głównie dzięki działaniu czynników natury nie tyle ekonomicznej, ile fi-
zycznej i biologicznej (Samuelson, Nordhaus 1995: 97). Należy jednak
zastrzec, że czynniki te można ulepszać – podnosić ich jakość w procesie
gospodarowania. Klasyczni ekonomiści traktowali czynnik ziemi jako
„wolny dar przyrody”. Przyjmując zatem jako punkt odniesienia stanowisko
klasyków, teoretyk ekonomii Mark Blaug wywodzi, że „ziemia” jako czyn-
nik produkcji „składa się z odziedziczonego po przeszłości wyposażenia
i ulepszeń, przekazanych obecnemu pokoleniu jako dobra wolne” (cyt. za:
Blaug 2000: 100). Czynnik ziemi w niniejszej pracy obejmuje zasoby dane
przez przyrodę: tereny pod działalność gospodarczą, grunty rolne, lasy,
zbiorniki wodne oraz bogactwa naturalne pod powierzchnią ziemi. Kapitał
jest czynnikiem wtórnym, który dzieli się na kapitał fizyczny w formie
środków trwałych i zapasów oraz kapitał finansowy – pieniądze i papiery
wartościowe (Samuleson, Nordhaus 1995: 97–98). W ekonomii istnieje spór
o to, co właściwie należy uważać za kapitał. Część badaczy (ekonomiści
klasyczni) uważała, że kapitał to fundusz, który może być ucieleśniony
w dobrach fizycznych (majątek trwały przedsiębiorstw) i środkach obroto-
wych. Druga grupa ekonomistów, określana mianem „materialistów”, do-
wodziła, że kapitał składa się z dóbr fizycznych (fizycznych aktywów),
w szczególności z maszyn i urządzeń, które można eksploatować latami
i używać do wytwarzania różnych produktów (Hicks 1998: 187–200).
W pracy tej staram się określić przede wszystkim kapitał fizyczny
ucieleśniony w środkach trwałych oraz ten kapitał finansowy, który
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim... 45
w badanym momencie nie był w Polsce zamieniony na majątek trwały,
uwzględniając przy tym stopień zużycia środków trwałych.
Ceną czynnika pracy jest płaca; ziemi – renta; kapitału – stopa pro-
centowa (Whitehead 2001: 41–52). Dla przedsiębiorstw, które są moto-
rem gospodarki rynkowej, płaca oraz narzuty podatkowe na nią stanowią
koszt nabycia pracy; cena zakupu gruntu lub jego dzierżawy stanowi
koszt pozyskania zasobów ziemi, zaś wysokość oprocentowania kredy-
tów lub koszty dostępu do niekredytowych źródeł środków finansowych
stanowią koszty pozyskania kapitału.
Zasoby czynników produkcji
Polska jako kraj średniej wielkości na starcie reform rynkowych dyspo-
nowała następującym potencjałem czynnika pracy. Zasoby siły roboczej
(ludność pracująca + zarejestrowani bezrobotni w wieku 15– 64 lat) według
polskiej statystyki oceniano w 1990 r. na ok. 18,9 mln osób, w 1995 r. na
18,1 mln, a w 2002 r. na 16,9 mln. Zasoby pracy rozumianej w GUS
jako suma ludności pracującej i zarejestrowanych bezrobotnych skurczy-
ły się zatem z 18,9 mln do 16,9 mln osób – o ok. 2 mln (Informacja…
2001: 5; Rocznik… 2003: 160; Sobocka-Szczapa 2003: 44)4. Jednakże
liczba ludności Polski w okresie 1990–2002 nie zmniejszyła się (1990–
38,1 mln; 2002 r. – 38,6 mln), a zatem część ludności dołączyła do grupy
biernych zawodowo w ujęciu polskiej statystyki. Natomiast według
Banku Światowego zasoby siły roboczej w Polsce (ogół ludności w wie-
ku produkcyjnym między 15 a 64 rokiem życia) kształtowały się nastę-
pująco: 1990 r. – ok. 19 mln, 2001 r. – ok. 19,9 mln osób (World… 2003:
43)5. Biuro statystyczne Międzynarodowej Organizacji Pracy podaje, że
w Polsce w latach 1991–2000 siła robocza wzrastała średniorocznie
o 0,9% (Raport… 1995). W związku z tym zasoby pracy osiągnęły roz-
miary blisko 20 mln osób, a wiązało się to ściśle z wyżem demograficz-
nym wśród młodzieży, która przez całe lata 90. intensywnie zasilała
rynek pracy. Ogólnie zasoby pracy w Polsce były w dużej części złożone
z młodzieży w wieku 18–24 lat (w 1989 r. w tej grupie było 3595 tys.
osób, a w 1999 r. już 4478 tys.), a zatem bardzo młodej i często niedoświad-
czonej siły roboczej. Czynnikiem niezwykle pozytywnym w latach 90. było
intensywne kształcenie się młodzieży w szkołach wyższych, tak iż udział
4 Do grupy pracujących zalicza się również przedsiębiorców pracujących w pod-
miotach gospodarczych. 5 Natomiast ILO obliczyła siłę roboczą Polski w 1995 r. na ok. 17 mln, a w 2001 na
17,37 mln osób od 15 lat wzwyż (Yearbook… 2002: 24).
DARIUSZ GRALA
46
osób z wykształceniem wyższym w ogólnej populacji (25–64 lat) wzrósł
z 7% (1989 r.) do 12,2% w 2002 r. (Biała… 1996: 13; Eurostat porów-
nuje… 2004: 63).
Zasoby kapitałowe, jakie posiadała Polska w okresie 1990–2004,
oceniam na podstawie wartości brutto środków trwałych z uwzględnie-
niem stopnia zużycia majątku produkcyjnego (budynków i budowli,
maszyn, narzędzi, urządzeń technicznych oraz środków transportu)
i wartości depozytów pieniężnych gospodarstw domowych oraz przed-
siębiorstw. W 1990 r. (stan na 31 grudnia) wkłady na żądanie oraz depo-
zyty terminowe gospodarstw domowych oraz przedsiębiorstw wyniosły
151 914,8 mld zł (15 191,48 mln nowych zł), a wartość brutto środków
trwałych (na 31 grudnia 1990) 338 474,0 mln zł (netto = 193 607,1 mln zł)
(Rocznik… 1991: 157,168; Rocznik… 1996: 491)6. Łącznie był to kapitał
w starych złotych 1 264 602 mld zł, co po przeliczeniu na dolary po kur-
sie z 31 grudnia 1990 r. (1USD = 9500 zł) stanowiło ok. 133 100 mln USD.
Dodając zasoby pieniężne przeliczone na dolary o wartości 5,9 mld USD,
otrzymamy łącznie 139 000 mln, tj. 139 mld USD według kursu NBP na
koniec 1990 r.7
Kapitały zarówno finansowy, jak i fizyczny w całym badanym okre-
sie nominalnie powiększały się. W dniu 31 grudnia 1995 r. wartość brutto
środków trwałych wyniosła 893 130,7 mln zł (netto – 493 901,3 mln zł),
a wkładów oszczędnościowych przedsiębiorstw i gospodarstw domo-
wych – 84 725,3 mln zł. Natomiast na 31 grudnia 2004 r. wartość brutto
środków trwałych wyniosła 1 747 888,672 mln zł (netto 900 498,75 mln zł)
(Główny… 2004).
Zmiany w wielkości kapitału najlepiej przedstawić w przeliczeniu
na waluty wymienialne lub w cenach stałych, w pierwszym teście warto-
ści przyjmiemy ceny z roku 1990. Dysponujemy wyliczeniem według
cen stałych wartości brutto środków trwałych. W stosunku do 1990 r.
wartość brutto środków trwałych wzrosła w 1995 r. o 9,3% (w tym bu-
dynki i budowle – 8,5%; maszyny i urządzenia – 20,1%; środki transpor-
tu – spadek o 8,4%), w 2000 r. – o 33,3%, a w 2002 r. – o 40% (w tym
budynki i budowle – 30,5%; maszyny i urządzenia – 92,2%; środki
transportu – 28,8%) (Rocznik… 1996: 515; Rocznik… 2003: 562).
6 Nie dysponujemy pełnym szacunkiem wielkości majątku obrotowego na 31 XII
1990 r., gdyż statystyka GUS nie wyodrębniała jeszcze takiej kategorii, ujmowała nato-
miast wartość zapasów ogółem. Wielkość lokat oszczędnościowych gospodarstw domo-
wych i podmiotów gospodarczych na 31 XII 1991 r. GUS ocenił w nowych złotych na
20 484,5 mln zł. 7 Identycznie oszacował wartość środków trwałych dr J. Główczyk (2002: 61–62).
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim... 47
Niestety, na wartość zgromadzonego i użytkowanego kapitału nega-
tywnie oddziaływały wysoka inflacja oraz stopień zużycia środków
trwałych. W przypadku Polski miało to szczególnie duże znaczenie
w pierwszej połowie lat 90. XX w. W 1990 r. kapitał finansowy wpro-
wadzany do obiegu gospodarczego tracił siłę nabywczą z powodu hiper-
inflacji przeciętnie o 585% (wskaźnik CPI rok/rok), a w 1991 r. o 70,3%
(w kolejnych latach inflację skutecznie stłumiono) oraz wskutek ustale-
nia wymienialności wewnętrznej złotego i w związku z tym nowych
kursów walutowych – szczególnie dotkliwy spadek siły nabywczej zło-
tego nastąpił w stosunku do dolara amerykańskiego (z 5235 do 9500 zł
01.01.1990 r. za 1 USD w celu urealnienia kursu waluty). Ceny wszyst-
kich rodzajów energii zwiększyły się tylko w 1990 r. w stosunku do
1989 r. dziesięciokrotnie (Główczyk 2002: 68–69).
Na potrzeby niniejszej pracy wykonano test wartości dla sumy
100 tys. zł ulokowanej w sejfie w 1982 r. (bez procentu), a zatem
w pierwszym roku reformy gospodarczej oraz dynamicznie rosnącej
inflacji CPI od 1982 r. Dla badanej sumy pieniądza obliczono jej siłę
nabywczą na koniec roku 2004 r., uwzględniając skutki zakumulowanej
inflacji w ciągu lat 1982–2004 (https://mfiles...). Szacunki siły nabyw-
czej dla owej kwoty 100 tys. zł ukazują dramat wszystkich oszczędzają-
cych Polaków, w szczególności w okresie przełomu, tj. lat 1989–1991.
Po 22 latach siła nabywcza 100 tys. zł wyniosła na koniec roku 2004
zaledwie 95,81 zł bez uwzględnienia denominacji z roku 1995. Gdyby
uwzględnić denominację, 100 tys. z roku 1982 byłoby warte mniej niż
1 grosz. Przejście z epoki komunistycznej do wolnorynkowej, tj. okres
1989–1991, kiedy oficjalnie kończy się program Balcerowicza, koszto-
wało wskutek hiperinflacji kogoś, kto odłożył sobie 100 tys. zł w 1982 r.,
następujące sumy: siła nabywcza w 1989 r. to 7465,12 zł, a na koniec
1991 r. owe 100 tys. zł było warte już tylko 639,18 zł.
Przedstawione zjawiska, nieuniknione z powodu przechodzenia go-
spodarki polskiej na początku lat 90. na tory ekonomii kapitalistycznej
i głębokiej nierównowagi wewnętrznej (załamanie finansów publicznych
oraz wysoka inflacja), jak i zewnętrznej (wysokie zadłużenie zagranicz-
ne), wpływały ujemnie na formowanie się kapitału (akumulacja osiągała
ujemny wzrost w odstępie lat 1990–1992).
Kapitał fizyczny w postaci majątku trwałego był silnie osłabiony
wysokim stopniem zużycia środków trwałych. Na koniec 1990 r. po
dokonaniu weryfikacji i aktualizacji wartości środków trwałych produk-
cyjnych stopień ich zużycia wyniósł aż 42,8%, w 1991 r. – 44,0%;
w 1995 r. – 44,7%, a w 2002 r. – 46,7% (Główczyk 2002: 61; Rocznik…
2003: 565). Dokonując pogłębionej analizy stopnia zużycia, dowiaduje-
DARIUSZ GRALA
48
my się, że w całym badanym okresie transformacji pogłębiało się ogó-
łem zużycie kapitału fizycznego w stosunku do stanu z końca Polski
Ludowej. Niezwykle wysoki stopień zużycia dotyczył takich środków
kapitałowych jak: maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia (w 1995 r.
– 60,6%; w 2000 r. – 58,5%; w 2002 r. – 60,7%), środki transportu
(1995 r. – 65,2%; 2000 r. – 57,8%; 2002 r. – 53,6%) (Rocznik… 1996:
518; Rocznik… 2001: 527; Rocznik… 2003: 566). W mniejszym stopniu
zdegradowane zostały budynki i budowle (w 1995 r. – 38,8%; w 2000 r.
– 41,3%; w 2002 r. – 40,0%), ale w przypadku tych środków kapitało-
wych zaznaczył się negatywny trend pogłębiania stopnia zużycia. Ogól-
na wartość netto kapitału oszacowana przez autora w przeliczeniu na
dolary Stanów Zjednoczonych wyniosła w 1990 r. (31 grudnia) ok.
133 100 mln USD, a w 2004 r. – 301 170,15 mln USD, tj. 301,17 mld
USD (kurs 2,99 zł z 31 grudnia 2004 r.). Zatem nastąpił wzrost wartości
kapitału fizycznego netto w odstępie 15 lat (1990–2004) o 126,27%
w przeliczeniu na dolary Stanów Zjednoczonych AP. Z punktu widzenia
roku bazowego 1990, kiedy Polska wchodziła do gospodarki rynkowej
z bardzo niskimi oszczędnościami w walutach wymienialnych i mocno
zdekapitalizowanymi środkami trwałymi, wzrost wartości kapitałów
w ciągu 15 lat o ponad 126% daje przeciętną stopę procentową r = 5,6%
rocznie, licząc według wzoru na wartość przyszłą FV i przekształcając
go na stopę r bez kapitalizacji odsetek (por. Leahigh 1999: 13).
zatrudnienie – prawa oś wartości; wartość środków trwałych – lewa oś wartości.
Wykres 1. Wzrost realnego PKB, kapitału fizycznego oraz zatrudnienia
w latach 1992–2004
Chart 1. Real GDP, psyhical capital and employment growth in 1992–2004
Źródło: obliczenia własne na podstawie tablic statystycznych GUS.
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim... 49
W drugim teście wzrost wartości kapitałów fizycznych został zmierzo-
ny jako wartość środków trwałych netto policzona w cenach stałych z roku
2004, tj. roku wstąpienia Polski do Unii Europejskiej, kiedy wzrost inflacji
był nieznaczny, jednocyfrowy, w porównaniu do burzliwych lat 1989–1991
pod względem dynamiki wzrostu cen. Jako rok początkowy badania
uwzględniliśmy rok 1992, tj. pierwszy okres wzrostu gospodarczego po
gwałtownej recesji transformacyjnej z lat 1989–1991. Wykres 1 po wyeli-
minowaniu wpływu recesji transformacyjnej ukazuje przede wszystkim
silną korelację dodatnią (0,99) pomiędzy wzrostem realnego PKB oraz
wzrostem wartości kapitału fizycznego. Natomiast druga obserwacja doty-
czy dużych wahań w poziomie zatrudnienia i niskiej korelacji zmian w zatrudnieniu z realnym wzrostem gospodarczym (-0,26). Krzywa zatrud-
nienia uformowała się w szeroką „literę m”. Zmiany w obrębie zbioru za-
trudnionych objaśnione zostaną jednak w innym podrozdziale artykułu.
Wzrost wartości środków trwałych brutto policzony w cenach stałych z roku
2004 wyniósł 42,36% dla okresu 1992–2004. Jest to wynik zbliżony do
obliczeń Banku Światowego dla okresu 1990–2002, kiedy uzyskano war-
tość wzrostu 40%. Ten szacunek ujawnia ogromny wpływ inflacji pieniądza
na wartość kapitału w Polsce. Kalkulacje wykonane w przeliczeniu na dola-
ry Stanów Zjednoczonych dają znacznie wyższy wzrost wartości.
Tabela 1. Wzrost gospodarczy, kapitał fizyczny oraz zatrudnienie w latach 1992–2004
Table 1. Economics growth, physical capital and employment in 1992–2004
Rok PKB w cenach stałych 2004
Wartość środków trwałych w cenach stałych 2004
Zatrudnienie
w mld zł w mld zł w mln osób
1992 548,9092 1 227,7821 15,1350
1993 569,7677 1 251,1099 15,1180
1994 599,3956 1 283,6388 15,2820
1995 641,3533 1 310,5952 15,4857
1996 679,8345 1 373,5038 15,8419
1997 726,0633 1 421,5764 16,2945
1998 760,9143 1 477,0179 15,2671
1999 792,1118 1 534,6216 16,0089
2000 823,7963 1 599,0757 15,4888
2001 832,0342 1 642,2507 14,9956
2002 843,6827 1 680,0225 14,9237
2003 875,7426 1 710,2629 14,7342
2004 922,1570 1 747,8887 14,8268
Źródło: obliczenia własne na podstawie tablic GUS.
Mimo rozbieżnych wyników dla dwóch testów odnoszących się
do kapitału fizycznego w okresie 1990–2002 oraz w latach 1992–
DARIUSZ GRALA
50
20048 w Polsce akumulacja kapitału rozumiana jako nakłady na inwestycje
w środki produkcyjne oraz oszczędności (formowanie się kapitału trwałego
i rzeczowych środków obrotowych obejmujących m.in. nakłady na uzbroje-
nie gruntów, infrastrukturę komunikacyjną, handlową i przemysłową oraz
socjalną, a także zapasy i produkcję w toku) po zapaści w okresie recesji
transformacyjnej wzrastała dynamicznie, czego potwierdzeniem był wskaź-
nik przeciętnego rocznego wzrostu akumulacji (gross capital formation)
w latach 1990–2001 wynoszący 9,6% – obok Słowenii (10,7%) najwyższy
w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Wprawdzie udział akumulacji
procentowo w PKB obniżył się w Polsce z poziomu 26% w 1990 r. do 22%
w 2001 r., ale realny PKB wzrósł między 1989 a 2000 r. o 27%, licząc w cenach stałych z 1989 r.
9 Natomiast realny PKB Polski wzrósł pomiędzy
1992 a 2004 r. o 68%, licząc w cenach stałych z roku 2004. W porównaniu
do innych krajów Europy Wschodniej jest to imponujący wzrost dochodu
narodowego. Ten wzrost gospodarczy był osiągany w głównej mierze
z kapitałów zagranicznych – na kredyt ze źródeł zagranicznych, tj. kredytów
z krajów zachodnich, co zostanie rozwinięte w następnej części studium.
Stopy rocznego wzrostu w poszczególnych latach dla kapitału, pracy oraz
produktu krajowego brutto ukazuje wykres 2.
Wykres 2. Tempo wzrostu realnego PKB oraz czynników produkcji K i L (r/r)
w latach 1992–2004
Chart 2. Real GDP growth rate and production factors K and L (y/y) in 1992–2004
Źródło: obliczenia własne na podstawie tablic statystycznych GUS.
8 W jednym i drugim teście tyle samo lat badanych, tyle tylko że w pierwszym te-
ście uwzględniono wpływ recesji transformacyjnej, a w drugim już nie. Obliczenia w obu
testach w cenach stałych. 9 Polska odnotowała najwyższy wzrost realnego PKB w całej grupie krajów post-
komunistycznych dokonujących transformacji ustrojowej w latach 1989–2000 (Kołodko
2001: 59; World… 2003: 219).
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim... 51
Na koniec w odniesieniu do zasobów kapitałowych warto podać, jak
majątek trwały rozdzielony był według sektorów własności. Jest to nie-
zwykle istotne z punktu widzenia transformacji systemowej w kierunku
gospodarki rynkowej, którą przechodziła Polska w badanym okresie.
W 1990 r. 65% majątku trwałego należało do sektora publicznego (jed-
nostek państwowych oraz samorządu terytorialnego), w 1995 r. 59,7%
wartości brutto środków trwałych przypadało na sektor publiczny, a na
sektor prywatny 40,3%. W 2002 r. jeszcze 44,8% wartości brutto środ-
ków trwałych znajdowało się w rękach sektora publicznego, ale wła-
sność prywatna zyskała już przewagę (55,2%) (Chrościcki 2000: 8).
Mimo głębokiego procesu urynkowienia czynnik kapitału przez dłu-
gi czas w przeważającej wartości skupiony był zatem w sektorze pu-
blicznym, natomiast własność prywatna zdobyła przewagę pod wzglę-
dem posiadania kapitału fizycznego dopiero w 2001 r. (powyżej 50%
wartości brutto środków trwałych) (Rocznik… 2003: 562).
Czynnik ziemi – zasoby i wykorzystanie
Polska w okresie 1990–2004 posiadała zróżnicowane zasoby bogactw
znajdujących się w ziemi oraz duże obszary pod działalność rolną i gospo-
darczą. Powierzchnia użytków rolnych wyniosła w 1990 r. 18 784 tys. ha
(60,1% powierzchni ogólnej – p.o.), w 1994 r. – 18 690 tys. ha (59,8%
p.o.), a w 2002 r. – 191 162 tys. ha (61,3% p.o.). Lasy i zadrzewienia
stanowiły w 1990 r. 8884 tys. ha (28,4% p.o.), w 1994 r. – 8937 tys. ha
(28,6% p.o.), a w 2002 r. – 9147 tys. ha (29,3% p.o.). Zasoby wody nie-
odzowne dla rolnictwa i przemysłu prezentowały następujący stan:
w 1990 r. – 826 tys. ha, w 1994 r. – 830 tys. ha, a w 2002 r. 640 tys. ha.
Wielkość nieużytków w badanym okresie była niewielka i na stabilnym
poziomie ok. 500 tys. ha (1,6% p.o.) (Rocznik… 1991: 16–17; Rocznik…
2003: 17–18). Oceniając stan ziemi pod względem jakości gruntów dla
rolnictwa, należy stwierdzić, że w Polsce występowała duża mozaika
ilościowa i przestrzenna typów gleb. Gleby strefowe pokrywały ok. 75%
powierzchni kraju, w tym gleby brunatnoziemne ponad 50% (średnio
urodzajne), zaś gleby bielicoziemne ok. 25% (najczęściej mało urodzaj-
ne). Gleby pozastrefowe, najczęściej reprezentowane przez czarnoziemy
(b. urodzajne), występowały wyspowo na niewielkim terenie ok. 1%
powierzchni kraju. Gleby śródstrefowe zaś zajmowały ok. 25% po-
wierzchni kraju. Reprezentowane były głównie przez mady, grunty uro-
dzajne, które zalegały w deltach Wisły i Odry oraz innych rzek. Ogólnie
ujmując, gleby I i II klasy, najlepsze dla rolnictwa, zajmowały 3,3%
DARIUSZ GRALA
52
powierzchni kraju; III klasy, dobre – 22,3%; natomiast słabe i bardzo
słabe, V i VI klasy – 34,6% (Geografia… 2004: 161–162). Grunty zde-
wastowane i zdegradowane, wymagające rekultywacji, stanowiły w 1990
r. 93 679 ha, w 1995 r. – 72 245 ha, a w 2002 r. 70 884 ha (Rocznik…
1991: 17; Rocznik… 2003: 18). Powierzchnię tych gruntów sukcesywnie
zmniejszano poprzez ponowne zagospodarowanie. Polska w latach 1990–2004 posiadała duże zasoby niektórych kopalin,
co stawiało ją w rzędzie dobrze wyposażonych w bogactwa naturalne
państw europejskich. Podstawowym bogactwem był węgiel kamienny,
którego złoża udokumentowane geologicznie wyniosły na 31 grudnia 1989 r.
– 65 838 mln t (w tym zagospodarowane 30 620 mln t), w 1994 r. –
61 129 mln t, a w 2002 r. – 44 084 mln t (zagospodarowane 15 888 mln t).
Spośród surowców energetycznych Polska obfitowała też w zasoby
węgla brunatnego (w 1989 r. 12 861 mln t, w tym zagospodarowane
2608 mln t, a w 2002 r. – 13 861 mln t, zagospodarowanych 2014 mln t)
oraz gazu ziemnego (w 1989 r. – 168,64 km3 gazu, w tym zagospodaro-
wane 130,3 km3, w 2002 r. – 149 km
3, w tym zagospodarowane 128 km
3)
(Rocznik… 2003: 18).
W kategorii surowców metalicznych Polska posiadała tylko duże za-
soby rudy miedzi (w 1989 r. – 3379 mln t, zagospodarowane 1969 mln t,
w 1994 r. – 3190 mln t, w w 2002 r. – 2369 mln t, zagospodarowane
1451 mln t) oraz rudy cynku i ołowiu (w 1989 r. – 343 mln t, w tym
zagospodarowane 133 mln t; w 2002 r. – 180 mln t, zagospodarowane
41 mln t). Poza wymienionymi Polska posiadała bardzo obfite zasoby
surowców chemicznych, takich jak: sól kamienna (w 1989 r. – 74 639 mln t,
zagospodarowane 3454 mln t, a w 2002 r. – 80 251 mln t, zagospodaro-
wane tylko 8327 mln t) i siarka (w 1989 r. – 897 mln t, zagospodarowa-
ne 531 mln t, w 2002 r. – 471 mln t, w tym zagospodarowane tylko
41 mln t). Ponadto do grupy bogactw naturalnych należy zaliczyć duże zasoby surowców skalnych, niezwykle cennych dla budownictwa.
W szczególności zasoby wapieni i margli dla przemysłu cementowego
i wapiennego (w 1989 r. – 17 838 mln t, zagospodarowane 6187 mln t,
w 2002 r. 17 384 mln t, zagospodarowane 6171 mln t) oraz kamienie
drogowe i budowlane (w 1989 r. – 8153 mln t, zagospodarowane
3642 mln t, a w 2002 r. – 8065 mln t, zagospodarowane 3860 mln t)
(Rocznik… 2003: 19).
Największe bogactwo naturalne Polski pod względem wielkości
udokumentowanych złóż stanowiły zatem w latach 90. sól kamienna,
węgiel kamienny, brunatny, gaz ziemny oraz wapienie i margle. W obfi-
tości występowały bogactwa będące źródłem energii dla przemysłu cięż-
kiego i energetyki konwencjonalnej, węglowej oraz dla budownictwa (w przypadku wapieni).
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim... 53
Ogólna charakterystyka rynków czynników produkcji
W charakterystyce tej uwzględnione są uwarunkowania podaży, cen
rozumianych jako koszt pozyskania czynnika oraz popytu, czyli zapo-
trzebowania na dany czynnik.
Tabela 2. Podaż, popyt i ceny na czynniki produkcji
Table 2. Supply, demand and prices for production factors
Podaż czynnika Cena (koszt pozyskania) Popyt na czynnik
Rynek pracy
wysoka podaż i stale wzrastająca grupa osób w wieku produkcyjnym
w latach 90. Bardzo duże zasoby pracy zarówno w sto-sunku do krajów Unii Europejskiej (UE-15), jak i w porównaniu do krajów kandydujących do UE (największy ry-
nek pracy wśród krajów kandydujących do UE)
bardzo niska cena zatrud-nienia pracownika w sto-sunku do krajów UE-15
w rezultacie bardzo niskie-go poziomu przeciętnych płac w przeliczeniu na EUR. Porównywalna cena do in- nych krajów Europy Środ-kowej (nieco wyższe prze-ciętne godzinowe kosz- ty pracy do 2003 r. w po-
równaniu do Czech, Węgier i Słowacji oraz państw nadbałtyckich. Z kolei po II kw. 2003 r. niższe godzi-nowe koszty pracy w sto-sunku do wymienionych krajów regionu
zapotrzebowanie na pra- cę bardzo niskie w po- równaniu do krajów UE-
15. Również niski popyt w stosunku do takich krajów, jak Węgry, Cze- chy i Słowenia, o czym świadczą wskaźniki bez- robocia i aktywności zawodowej. W Polsce
zapotrzebowanie na pra- cę rosło tylko w l. 1994–1997. Dominowało nis- kie wykorzystanie pracy, głównie nieskompliko-wanej technicznie, w u- sługach.
Rynek kapita-łu
niska podaż w szcze-gólności w I połowie lat 90. ze względu na: małą dostępność źródeł kapi-
tału, brak rozwiniętych instytucji finansowych i rynku kapitałowego, niski poziom krajowych oszczędności w przeli-czeniu na waluty wy-mienialne, wysokie za- dłużenie zewnętrzne i
brak wiarygodności kre- dytowej do 1995 r. oraz wysoką inflację odstra-szającą od inwestycji
bardzo wysoka cena w stosunku do krajów UE-15 ze względu na wysokie realne stopy procentowe
i duże ryzyko inwestycyjne w ocenie banków. Wysoki koszt pozyskania kapitału, nawet dwu- i trzy- krotnie wyższy niż w takich krajach, jak Czechy, Węgry i Słowacja ze względu na b. wysokie oprocentowanie
kredytów w stosunku do poziomu inflacji
wysokie zapotrzebo-wanie zgłaszane przez krajowe podmioty gos- podarcze, a w drugiej
połowie lat 90. również przez zagraniczne przed-siębiorstwa silnie anga-żujące się kapitałowo w Polsce
Rynek ziemi
niska podaż ze względu na występowanie barier prawnych w obrocie zie- mią i duże przywiązanie
rolników do ojcowizny
bardzo niska cena, ale rosnąca w drugiej połowie lat 90. w porównaniu do krajów UE-15, gdzie grunty
rolne są nawet kilkanaście
niski popyt ze względu na ograniczenia w do-stępie dla obcokrajow-ców oraz regres wsi
względem dużych aglo-
DARIUSZ GRALA
54
oraz brak możliwości
odejścia z rolnictwa (per-spektywy przekwalifiko- wania do innych zawo-dów. Ponadto wskutek niepewności na rynku rolnym w pierwszej połowie lat 90.
razy droższe niż w Polsce.
Ponadto bardzo wysokie zróżnicowanie ceny grun-tów w kraju. Cena porów-nywalna do krajów Europy Środkowej
meracji miejskich. Duże
zainteresowanie zaku-pem ziemi dopiero przed przystąpieniem Polski do UE. W krajach Euro-py Środkowej znacznie większe zakupy gruntów z uwagi na lepszą infra-strukturę komunikacyjną
i ułatwienia administra-cyjne dla inwestorów
Rynek pracy w latach 1990–2004 charakteryzował się wysoką podażą
zasobów siły roboczej spowodowaną wkroczeniem nań młodzieży z wyżu
demograficznego, czyli bardzo licznych roczników 18-latków. Zasoby te
zwiększały się również na skutek procesów restrukturyzacji i prywatyzacji
przedsiębiorstw zapoczątkowanych w 1990 r. Koszty zatrudnienia pracowni-
ka, choć bardzo niskie w porównaniu do krajów UE-15 (w przedsiębior-
stwach przemysłowych niższe nawet 6-krotnie, a w przemyśle przetwórczym
7-krotnie niższe niż w najbogatszych krajach UE) (Eurostat yearbook…
2002: 213), dynamicznie wzrastały przez cały badany okres i stawały się
coraz trudniejsze do udźwignięcia dla przedsiębiorców krajowych, budują-
cych swoje firmy od podstaw na bazie polskiego kapitału (patrz wykres 3)
(Koszty… 2001). Krajowi przedsiębiorcy reprezentowali w głównej mierze
sektor małych i średnich przedsiębiorstw (ok. 99% w ogólnej strukturze
przedsiębiorstw). Przykładowo koszty pracy na jednego zatrudnionego
w latach 1995–2000 wzrosły w Polsce o 76% (Koszty… 2001), natomiast
pomiędzy rokiem 2000 a 2004 przeciętne koszty pracy ogółem wzrosły
o 18,7% (patrz wykres 3). W dużej mierze tak dynamiczny wzrost kosztów
pracy wynikał z powiązania wysokości składek do ZUS z wielkością mini-
malnego wynagrodzenia w grupie przedsiębiorstw zatrudniających od
10 pracowników, stanowiących zbiór nieco ponad 5 mln pracujących,
a zatem „wycinek” rynku pracy w porównaniu do całego zbioru pracujących
w Polsce (porównaj wykres 4). Krajowe przedsiębiorstwa w latach 90. XX
stulecia coraz częściej redukowały zatrudnienie lub przechodziły na kon-
traktację terminową, np. umowy zlecenia i o dzieło w oparciu o kodeks
cywilny, a nie prawo pracy, co uwidoczniło się szczególnie od 1999 r. (zob.
tabelę 4 pokazującą stopę bezrobocia na tle innych krajów europejskich
i wykres 4 obrazujący wskaźnik zatrudnienia)10
.
10 Jako czynniki determinujące ten proces należy wymienić: reformę emerytalną
(umowy agencyjne), zmiany w kodeksie pracy ułatwiające zawieranie terminowych
umów oraz tzw. samozatrudnienie.
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim... 55
Pracownik zatrudniony na umowę o dzieło bądź zlecenia w wymia-
rze 8 czy więcej godzin dziennie w konkretnym zakładzie pracy, np.
magazynie, był pozbawiony możliwości skorzystania z uprawnień wyni-
kających z kodeksu pracy i z ochrony sądu pracy (stąd „pracodawcy”
mogli wykorzystywać pracę najemnika w wymiarze zdecydowanie prze-
kraczającym 8 godzin dziennie w całym tygodniu). Powstało ogromne
wynaturzenie stosunków pracy i degradacja pozycji pracownika najem-
nego, szczególnie tego o niskich kwalifikacjach zawodowych, który nie
był w stanie wynegocjować sobie zatrudnienia na etat.
Najwięcej kosztował pracodawcę pracownik najemny w przemyśle,
szczególnie w branży wydobywczej (górnictwo), ze względu na rozliczne
przywileje górnicze, które związki zawodowe górników wywalczyły sobie
jeszcze w dobie PRL. Stosunkowo najmniej kosztował pracownik w leśnic-
twie i budownictwie, co też ujawniono w tabelach GUS za rok 2005 (Rocz-
nik… 2005: 245–246). Na pracodawcach ciążył obowiązek odprowadzania
bardzo wysokich składek ZUS oraz świadczeń socjalnych wynikających ze
zbiorowych układów pracy w odniesieniu do pracowników etatowych.
Wykres 3. Koszty pracy na jednego zatrudnionego w gospodarce narodowej
– miesięczne w Polsce w latach 1993, 2000–2004 (ceny bieżące)
Chart 3. Labor costs per one employee in the national economy – monthly in Poland in 1993, 2000–2004 (current prices)
Źródło : Rocznik Statystyczny 1996, GUS, Warszawa 1996, s. 134; Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 158–159.
Wysoki koszt pracownika najemnego z punktu widzenia polskiego
przedsiębiorcy w latach 90. XX w. wiązał się z horrendalnymi narzutami
DARIUSZ GRALA
56
podatkowymi na płace netto, w szczególności wysokimi składkami na
ubezpieczenie społeczne. Przykładowo, obliczając koszty pracy dla za-
kładu zatrudniającego 100 osób, pracodawca, który zamierzał wypłacić
pracownikowi pensję 1000 zł miesięcznie, musiał w 2001 r. ponieść
koszty pozapłacowe w wysokości 81,96% wynagrodzenia, jakie otrzy-
mał pracownik. Innymi słowy, wynagrodzenie trafiające do rąk pracow-
nika stanowiło tylko 55% kosztu, jaki poniósł przedsiębiorca w związku
z jego zatrudnieniem (Milewicz 2001). Przedsiębiorstwa inwestujące
w Polsce w latach 90. kładły nacisk na aplikacje nowych technologii (co
nie było równoznaczne z nowoczesną technologią!) oraz skupiały uwagę
na projektach szybko zwracających się (głównie w handlu i usługach).
Intrygująca jest hipoteza dotycząca zachowania wykwalifikowanych
pracowników umysłowych, którzy znaleźli się na bezrobociu w latach
90. Otóż znaczna ich część nie znajdowała dla siebie odpowiedniej
oferty (zajęcia) na bardzo płytkim rynku pracy najemnej lat 90. XX
oraz początku XXI w. Oferty pracy najemnej biurowej zapewniały
bowiem płacę poniżej średniej krajowej i dotyczyły na ogół zatrud-
nienia w nowo powstających firmach, zwykle poza miejscem za-
mieszkania bezrobotnego (bardzo często w specjalnych strefach eko-
nomicznych). W rezultacie niedostatku ofert dla bezrobotnych o kwa-
lifikacjach do pracy umysłowej następowało „wtłaczanie” tych po-
szukujących i często ulegających pauperyzacji osób do pracy na sta-
nowiskach urzędniczych (proces szczególnie intensywny od końca lat
90.) w rozbudowywanych strukturach samorządu terytorialnego oraz
administracji publicznej, szczególnie centralnej, a także do działalno-
ści gospodarczej w ramach mikrofirm. Współczynnik aktywności za-
wodowej wg metodologii ILO przyjmuje się jako procentowy udział
osób pracujących w liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej.
Projekty inwestycyjne przedsiębiorstw w badanym okresie (1990–
2004) nastawione były na coraz mniejsze zaangażowanie czynnika pra-
cy, ale za to na maksymalizowanie wydajności pracy przede wszystkim
poprzez wielogodzinne eksploatowanie pracowników za możliwie naj-
niższą stawkę godzinową. Wykres 5 ukazuje wyniki obliczeń wydajności
kapitału oraz pracy w latach 1992–2004 oraz krzywe charakteryzujące
zmiany produktywności w czasie. Z grafu wynika, że zrównanie się pro-
duktywności kapitału fizycznego oraz pracy (zatrudnionych w gospodar-
ce) nastąpiło w 2000 r. W okresie 1992–1999 bardziej produktywnie
wykorzystywano czynnik kapitału, zaś od 2000 r. wyższą produktyw-
ność uzyskiwała praca niż kapitał. Ten proces był następstwem donio-
słych zmian makroekonomicznych w całej gospodarce. Natomiast pa-
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim... 57
trząc bezpośrednio z perspektywy czynnika pracy, należy podkreślić
zmniejszenie się liczby pracujących nominalnie do 14,82 mln (2004)
z poziomu 15,14 mln osób w 1992 r., a sięgając do roku 1989 r. z po-
ziomu 17 mln pracujących. Drugim fundamentalnym procesem było
w czasie transformacji nieustanne ulepszanie się czynnika pracy pod
wpływem kształcenia zawodowego, stosowanie coraz nowocześniej-
szych technologii wytwórczych oraz „uzbrajania” w kapitał stanowisk
pracy.
Rok
Wskaźnik zatrudnienia
w %
Pracujący ogółem
w mln osób
1990 75,9 17767
1992 65,2 15357
1995 58,8 14791
2000 56,6 14526
2001 56,3 14207
2002 55,4 13722
2004 54,9 14058
Wykres 4. Wskaźnik zatrudnienia i pracujący ogółem w gospodarce narodowej
Chart 4. Employment rate and working in total in the national economy
Źródło : opracowanie na podstawie: „Canstat Statistical Bulletin” 2003, nr 1, s. 10;
B. Marczuk, PKB rośnie, zatrudnienie spada, „Gazeta Prawna” 2003, nr 129, dodatek
„Gazeta Gospodarcza”, s. 2; Raport o pracy w świecie, Biuro Międzynarodowej Orga-
nizacji Pracy, Warszawa 1995, tabele cz. IV; Rocznik Statystyczny 1996, GUS, War-
szawa 1996, s. 588.
DARIUSZ GRALA
58
Wykres 5. Produktywność kapitału fizycznego oraz pracy w latach 1992–2004
Chart 5. Productivity of physical capital and work in the years 1992–2004
Źródło: obliczenia własne na podstawie tablic statystycznych GUS.
Wydajność pracy liczona wartością dodaną na jednego zatrudnionego
w przemyśle w USD była w Polsce w badanym okresie 7- do 10-krotnie
niższa w porównaniu do krajów zachodnich i porównywalna do krajów
Europy Środkowo-Wschodniej (Polacy osiągali nieco wyższą produktyw-
ność niż Rumuni, Czesi i Słowacy, ale niższą niż Węgrzy i Słoweńcy).
W badanym okresie w Polsce występowało zjawisko nazywane
przez ekonomistów wzrostem bezzatrudnieniowym, gdyż mimo znacz-
nego wzrostu wskaźnika syntetycznego PKB w latach 1993–2000 przy-
rost miejsc pracy odbywał się tylko wtedy, kiedy wzrost przekraczał
5% PKB w skali rocznej, czyli zgodnie z prawem Okuna. Część siły
roboczej Polski emigrowała za granicę, nie znajdując pracy na rynku
krajowym. W latach 90. Polska stała się eksporterem netto czynnika
pracy, w głównej mierze pracowników nisko wykwalifikowanych, na
rynki krajów zachodnich (Marek 1998: 26–28). Proces emigracji siły
roboczej nasilił się po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r.
Nastąpiła wówczas wręcz masowa ucieczka młodych z kraju w poszu-
kiwaniu pracy i stabilizacji. Niniejsze studium obejmuje okres przed
wstąpieniem Polski do UE, ale nadmieniam o intensyfikacji procesu
emigracji siły roboczej, ponieważ potężny ubytek siły roboczej z Polski
szacowany był na ok. 1,5–2,3 mln osób (2015) (Polacy…). Do 2007 r.
poza granicami na stałe przebywało ponad 500 tys. osób. Masowe wy-
jazdy świadczyły o niskiej konkurencyjności Polski (polskich przed-
siębiorców) w rywalizacji o pracownika (Kaczmarczyk, Tyrowicz
2007). Słaba pozycja Polski ujawniła się wraz ze stopniowym znosze-
niem barier administracyjnych dla wyjazdów zarobkowych do starych
państw UE od 1 maja 2004 r.
0
2
4
6
8
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Wydajność kapitału Y/K Wydajność pracy Y/L
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim... 59
Tabela 3. Jednostkowe koszty pracy oraz wartość dodana w przemyśle
w przeliczeniu rocznym na 1 zatrudnionego (w USD) dla krajów Europy
Table 3. Unit labor costs and added value in industry
annual conversion per 1 employee (in USD) for European countries
Kraj Koszty pracy w przemyśle Wartość dodana w przemyśle
1980–1984 1995–1999 1980–1984 1995–1999
Anglia 11406 23843 24716 55060
Austria 11949 28342 20956 53061
Belgia 12805 24132 25579 58678
Bułgaria 2485 1179 . .
Czechy 2306 3815 5782 5094
Dania 16169 29235 27919 49273
Finlandia 11522 26615 25945 55037
Francja 18488 . 26751 61019
Grecja 6461 12296 14561 30429
Hiszpania 8276 19329 18936 47016
Holandia 18891 34326 27491 56801
Irlandia 10190 22681 26510 86036
Niemcy 15708 33226 34945 79616
Norwegia 14935 38415 24905 51510
Polska 1682 1714 6242 7637
Portugalia 3115 6237 7161 17273
Rosja 2524 1528 . .
Rumunia 1757 1190 . 3482
Słowacja 2306 1876 5782 5094
Słowenia . 9632 . 12536
Szwecja 13038 26601 32308 56675
Węgry 1410 3755 4307 10918
Włochy 9955 34859 24580 50760
Źródło : World Development Indicators 2003, The World Bank, Washington 2003, s. 54–56.
Jakość czynnika pracy poprawiała się w całym badanym okresie
przede wszystkim dzięki ogromnej popularności studiów wyższych,
szczególnie o kierunku prawnym, ekonomicznym i medycznym, oraz
wzmożonemu uczestnictwu zatrudnionych w kursach i szkoleniach za-
wodowych. Jednakże w Polsce brakowało specjalistów wysokiej techno-
logii – technologów i konstruktorów. Zdaniem prof. Andrzeja Karpiń-
skiego w dziedzinie high-tech nie występowało w Polsce aż 75 nowych
zawodów, a w naukach przyrodniczych i politechnicznych pod wzglę-
dem liczby absolwentów Polska znajdowała się na jednym z ostatnich
miejsc w Europie (Kowalik 2003: B1). Potwierdzeniem tego stanowiska był spadający w Polsce udział wydatków na badania i rozwój w procen-
tach do PKB z 0,8% w 1992 r. do 0,6% w 2000 r. oraz bardzo małe fi-
nansowanie badań przez sferę przedsiębiorstw (średnia B+R dla UE
w 1992 r. wyniosła 2,0% PKB) (Biała… 1996: 33–49). Reasumując,
DARIUSZ GRALA
60
należy zauważyć, że pomimo poprawy jakościowej czynnika pracy
w całym badanym okresie wykorzystanie tego czynnika przez przedsię-
biorstwa stało na niskim poziomie i w większości lat spożytkowano ok.
50% zasobów pracy, a zatem gospodarka nigdy nie była stanie osiągnąć
poziomu wytwórczości produktu narodowego potencjalnego, kiedy to
wykorzystuje się wszystkie zasoby pracy.
Tabela 4. Stopa bezrobocia rejestrowanego i standaryzowanego w % dla krajów UE
i krajów kandydujących do Unii w okresie 1995–2004 (wskaźnik na koniec roku)
Table 4. Registered and standardized registered unemployment rate in% for EU and candidate countries for the period 1995–2004 (year-end indicator)
Kraj 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2004
w % na koniec roku
UE
10,7 10,8 10,6 9,9 9,2 8,2 7,5 7,7 8,20
Austria 3,9 4,3 4,4 4,5 3,8 3,7 6,8 4,3 5,3
Belgia 9,9 9,7 9,4 9,5 9,1 8,5 10,8 7,7 7,4
Dania 7,2 6,8 5,6 5,2 5,2 4,7 4,6 4,4 5,2
Finlandia 15,2 14,5 12,6 11,4 10,2 9,8 8,4 8,3 10,4
Francja 11,7 12,4 12,3 11,8 11,2 9,5 9,0 8,7 9,2
Grecja 9,2 9,6 9,8 10,9 11,9 11,1 10,9 9,7 10,2
Holandia 6,9 6,3 5,2 4,1 3,3 3,0 2,0 3,0 4,6
Hiszpania 22,9 22,2 20,8 18,8 15,9 14,1 13,0 11,8 11,1
Irlandia 12,3 11,7 9,9 7,6 5,7 4,2 . 4,3 4,5
Luksemburg 2,9 3,0 2,7 2,7 2,4 2,4 2,7 2,7 5,1
Niemcy 8,2 8,9 9,9 9,4 8,8 7,9 10,2 8,1 10,7
Portugalia 7,3 7,3 6,8 5,2 4,5 4,1 4,1 5,8 6,3
Szwecja 8,8 9,6 9,9 8,3 7,2 5,9 4,0 4,8 6,7
Wlk. Brytania 8,7 8,2 7,0 6,3 6,1 5,5 3,1 5,0 4,6
Włochy 11,6 11,7 11,7 11,8 11,3 11,3 10,0 9,0 7,9
Kraje kandydująceb
Bułgaria 11,1 12,5 14,0 12,2 13,7 16,9a
19,7a
17,8a
12,0
Cypr 2,6 3,1 3,4 3,3 3,8 4,9a
4,0a
3,3a
4,3
Czechya
4,1 3,9 4,8 6,5 8,8 8,8 8,1 7,3 8,2
Estonia 4,1 4,4 4,0 3,7 5,1 13,6a
12,6a
10,3a
10,0
Litwa 6,1 7,1 5,9 6,4 8,4 15,4a
17,4a
13,8a
11,3
Łotwa 6,3 7,0 7,5 7,6 9,7 14,4a
13,1a
12,0a
9,9
Malta 3,8 4,4 5,0 5,1 5,3 .6,3 7,1 6,9 7,3
Polska 14,9 13,2 10,3 10,4 13,0 15,1(16,1a) 17,5(18,2
a) 20,0(19,9
a) 19,1
Rumunia 9,9 7,8 7,5 9,3 11,4 7,1a
6,6a
8,4a
7,7
Słowacja 13,7 12,6 12,9 13,8 17,5 18,6a
19,2a
18,5a
18,6
Słowenia 13,9 13,9 14,4 14,5 13,6 7,0a
6,4a
6,4a 6,0
Węgrya
10,4 10,1 8,9 8,0 7,1 6,4 5,7 5,8 5,8
a bezrobocie standaryzowane BAEL; b bezrobocie rejestrowane.
Źródło: „Canstat Statistical Bulletin” 2003, nr 1, s. 12–13; Biuro Statystyczne Eurostat 2010; „Gazeta Gospodarcza. Tygodnik Gazety Prawnej”, nr 21, s. 3; Informacja o sytua-
cji społeczno-gospodarczej kraju. Rok 2000, GUS, Warszawa 2001, s. 84; International Financial Statistics, January 2003, International Monetary Fund, Washington 2003, s. 390–395, 726–727, 802–804; Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 160.
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim... 61
W przypadku rynku kapitału we wszystkich krajach Europy Środ-
kowo-Wschodniej mieliśmy do czynienia w badanym okresie z deficy-
tem środków kapitałowych i rywalizacją poszczególnych krajów post-
komunistycznych o inwestorów zagranicznych. Krajowy kapitał był
bardzo słaby ze względu na dziedzictwo gospodarki nakazowej, w której
sektor prywatny zwalczano lub spychano na margines, a tzw. władza
ludowa zawłaszczała prywatne majątki na rzecz państwa w początko-
wym okresie formowania się realnego socjalizmu. W nowym ustroju
politycznym pierwsze rządy solidarnościowe postawiły na radykalną
reformę rynkową i szybkie zmiany własnościowe w czasie. Niestety,
zabrakło woli do przeprowadzenia reprywatyzacji, a program powszech-
nej prywatyzacji zrealizowano w formie karłowatej (Narodowe Fundu-
sze Inwestycyjne). Polscy politycy zdecydowali się w główniej mierze
na otwarcie polski na zagraniczny kapitał, szczególnie w postaci bezpo-
średnich inwestycji. Nie zainicjowano procesu formowania krajowego
kapitału w oparciu o rodzimy sektor bankowy, lecz zdecydowano się na
szybkie umiędzynarodowienie polskiej gospodarki, sprzedaż sektora
bankowego koncernom finansowym i silny import kapitału zagraniczne-
go (Przybylski 2003: B1). Polskie przedsiębiorstwa postawione zostały
przed niezwykle trudnymi wyzwaniami w aspekcie pozyskiwania środ-
ków na rozwój działalności biznesowej, gdyż realne stopy procentowe
w Polsce w badanym okresie utrzymywano na bardzo wysokim pozio-
mie (patrz tabela 5).
Bezpośrednim motywem stosowania wysokich stóp procentowych
przez NBP była polityka dezinflacji, osłabiania tempa wzrostu cen,
które na początku lat 90. było niezwykle wysokie i mogło ponownie
doprowadzić do galopującej inflacji wskutek dużej skłonności podmio-
tów krajowych do inwestycji, a u gospodarstw domowych wysokiego
współczynnika krańcowej skłonności do konsumpcji (ksk) (Dąbrowski
1998: II–III). Restrykcyjna polityka pieniężna banku centralnego skut-
kowała niezwykle drogim kredytem w walucie krajowej i orientacją
znacznej części przedsiębiorstw krajowych na niemal całkowite rein-
westowanie wypracowanych zysków, aby tylko podołać konkurencji
i nie tracić rynku. Ponadto inwestujące w Polsce korporacje ze względu
na bardzo wysoki koszt kapitału zaciągały kredyty poza granicami Pol-
ski na znacznie tańszych rynkach Europy Zachodniej. Polskie zadłuże-
nie zagraniczne w przeliczeniu na USD osiągnęło tym sposobem na
koniec 2002 r. wysokość aż 83,27 mld USD, a na koniec 2004 r. 94,60
mld EUR łącznie dla rządu i sektora przedsiębiorstw (zadłużenie na
początku transformacji w 1989 r. wyniosło ok 43 mld USD) (Rocznik…
2003: 513; Zadłużenie…).
DARIUSZ GRALA
62
Kra
j 1
99
6
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
EU
C
PI
SR
S
D
SK
C
PI
SR
S
D
SK
C
PI
SR
S
D
SK
C
PI
SR
S
D
SK
C
PI
SR
S
D
SK
C
PI
SR
S
D
SK
Au
stri
a
1,8
2
,50
1,7
1
. 1
,2
2,5
0
1,5
0
. 0
,8
2,5
0
2,6
5
6,4
2
0,5
2
,00
d
2,2
1
5,6
4
2,0
3
,75
d
. .
2,3
3
,25
d
. .
Bel
gia
1
,8
2,5
0
2,6
6
7,1
7
1,8
2
,75
2,8
8
7,0
6
0,9
2
,75
3,0
1
7,2
5
1,1
-
2,4
2
6,7
1
2,7
-
3,5
8
7,9
8
2,4
-
3,4
0
8,4
6
Dania
2
,1
3,2
5
2,8
0
8,7
0
2,1
3
,50
2,7
0
7,7
0
1,3
3
,50
3,1
0
7,9
0
2,1
3
,00
2,4
0
7,1
0
2,7
4
,75
3,2
0
8,1
0
2,3
3
,25
3,3
0
8,2
0
Fin
lan
dia
1
,1
4,0
0
2,3
5
6,1
6
1,2
4
,00
2,0
0
5,2
9
1,4
3
,50
. 5
,35
1,3
-
1,2
2
4,7
1
3,0
-
1,6
3
5,6
1
2,7
-
1,9
4
5,7
9
Fra
ncj
a
2,1
3
,60
3,6
7
6,7
7
1,3
3
,15
3,5
0
6,3
4
0,7
3
,28
3,2
1
6,5
5
0,6
-
2,6
9
6,3
6
1,8
-
2,6
3
6,7
0
1,8
-
3,0
0
6,9
8
Gre
cja
7,9
1
6,5
1
3,5
1
20
,96
5,4
1
4,5
1
0,1
1
18
,92
4,5
.
10
,70
18
,56
2,1
1
1,8
8
,69
15
,00
2,9
8
,1
6,1
3
12
,32
3,7
-
3,3
2
8,5
9
Hola
ndia
1
,4
2,0
0
3,5
4
5,9
0
1,9
2
,75
3,1
8
6,1
3
1,8
2
,75
3,1
0
6,5
0
2,0
-
2,7
4
3,4
6*
2,3
-
2,8
9
4,7
9
5,1
-
3,1
0
5,0
0
His
zpania
3
,6
6,2
5
6,1
2
8,5
0
1,9
4
,75
3,9
6
6,0
8
1,8
3
,00
2,9
2
5,0
1
2,2
-
1,8
5
3,9
5
3,5
-
2,9
5
5,1
8
2,8
-
3,0
8
5,1
6
Irla
ndia
2
,2
6,2
5
.29
r 5
,85
1,2
6
,75
.46
r 6
,57
2,1
4
,06
.43
r 6
,22
2,5
-
.10
r 3
,34
5,3
-
.10
r 4
,77
4,0
-
.10
r 4
,84
Lu
kse
mbu
rg
1,2
3
,29
l 3
,54
5,5
0
1,4
3
,36
l 3
,46
5,5
0
1,0
3
,48
l 3
,31
5,2
7
1,0
-
. .
3,8
-
. .
2,4
-
Nie
mcy
1
,2
2,5
2
,83
10
,02
1,5
2
,5
2,6
9
9,1
3
0,6
2
,5
2,8
8
9,0
2
0,6
-
2,4
3
8,8
1
2,1
-
3,4
0
9,6
3
2,4
-
3,5
6
10
,01
Port
ugali
a
2,9
6
,70
6,3
2
11
,73
1,9
5
,31
4,5
6
9,1
5
2,2
3
,00
3,3
7
7,2
4
2,2
-
2,4
0
5,1
9
2,8
-
2,5
3
5,4
5
4,4
-
Szw
ecj
a
0,8
3
,50
2,4
7
7,3
8
1,8
2
,50
2,5
0
7,0
1
1,0
2
,00
1,9
1
5,9
4
0,6
1
,50
1,6
5
5,5
3
1,3
2
,00
2,1
5
5,8
2
2,7
2
,00
2,1
6
5,7
2
W. B
ryta
nia
2
,5
5,9
6a
3,0
5
5,9
6
1,8
6
,61
a
3,6
3
6,5
8
1,6
7
,21
4,4
8
7,2
1
1,3
5
,20
a
. 5
,33
0,8
5
,77
5
,98
1,2
5
,08
. 5
,08
Wło
ch
y
4,0
7
,50
6,4
9
12
,06
1,9
5
,50
4,8
3
9,7
5
2,0
3
,00
3,1
6
7,8
8
1,7
-
1,6
1
5,5
8
2,6
-
1,8
4
6,2
6
2,3
-
1,9
6
6,5
3
Czech
y
8,6
1
2,4
0
6,7
9
12
,54
10
,1
14
,75
7,7
1
13
,20
9,7
9
,50
8,0
8
12
,81
1,8
5
,25
4,4
8
8,6
8
3,9
5
,25
3,4
2
7,1
6
4,7
4
,50
2,9
7
7,0
6
Po
lsk
a
19
,9
22
,0
20
,0
26
,1
14
,9
24
,5
19
,4
25
,00
11
,8
18
,3
18
,2
24
,5
7,3
1
9,0
1
1,2
1
7,0
1
0,1
2
1,5
1
4,2
2
0,0
5
,4
14
,0
11
,8
18
,4
Sło
wacj
a
5,4
8
,80
9,3
0
13
,92
6,4
8
,80
13
,44
18
,65
5,6
8
,80
16
,25
21
,17
14
,0
8,8
0
14
,37
21
,07
12
,0
8,8
0
8,4
5
14
,89
7,3
.
6,4
6
11
,24
Węgry
1
9,8
2
3,0
2
2,2
2
7,3
1
8,4
2
0,5
1
8,5
2
1,8
1
0,3
1
7,0
1
6,2
1
9,3
1
0,0
1
4,5
1
3,3
1
6,3
9
,8
11
,0
9,6
1
2,6
9
,2
9,8
9
,3
12
,1
Ta
bela
5. K
szta
łto
wa
nie
się
po
dst
aw
ow
ych
stó
p b
an
ku
cen
tra
lneg
o, st
op
y k
red
ytó
w i
dep
ozy
tów
a p
ozio
m i
nfl
acji
CP
I w
kra
jach
UE
w l
ata
ch
19
96
–2
001
Tab
le 5
. T
he
dev
elo
pm
ent
of
bas
ic c
entr
al b
ank
rat
es, th
e ra
tes
of
loan
s an
d d
epo
sits
an
d t
he
lev
el o
f C
PI
infl
atio
n i
n t
he
EU
co
un
trie
s in
th
e y
ears
19
96
-20
01
CP
I –
wsk
aźn
ik p
rzec
iętn
ych
ro
czny
ch c
en t
ow
aró
w i
usł
ug
ko
nsu
mp
cyjn
ych
(w
prz
yp
adku
Po
lsk
i C
PI
rok
/ro
k);
SR
– s
top
a re
dy
sko
nto
wa
ban
ku
cen
tral
neg
o n
a k
on
iec
okre
su;
SD
– s
top
a
dep
ozy
tów
; S
K –
sto
pa
kre
dy
tów
; a –
sto
pa
ryn
ku
pie
nię
żneg
o w
Ang
lii;
l – s
top
a ry
nku
pie
nię
żneg
o w
Lux
emb
urg
u;
d –
sto
pa
dep
ozy
tów
Eu
rop
ejsk
iego
Ban
ku
Cen
tral
neg
o p
rzy
jmo
wan
ych
od
ban
kó
w n
a k
on
iec
bad
aneg
o o
kre
su;
r –
sto
pa
ofe
row
any
ch n
a żą
dan
ie p
rzez
lic
encj
on
ow
ane
ban
ki
dep
ozy
tów
ob
ejm
ują
cych
lok
aty
5 t
ys.
– 2
5 t
ys.
IR
£ w
Irl
and
ii
Źró
dło
: o
pra
cow
anie
wła
sne
na
po
dst
awie
: “E
uro
pea
n C
entr
al B
ank
Mo
nth
ly B
ull
etin
”,
XI
20
00
, E
uro
Are
a S
tati
stic
s, E
BC
, F
ran
kfu
rt a
m M
ain
, s.
8;
Inte
rna
tio
na
l F
ina
nci
al
Sta
tist
ics,
Jan
ua
ry, M
ay
20
03
, In
tern
atio
nal
Mo
net
ary
Fun
d, W
ash
ing
ton
20
03
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim... 63
Zasoby czynnika kapitału tworzyły się w Polsce bardzo wolno, gdyż
mimo dużego przyrostu nakładów inwestycyjnych w latach 1995–2000
przedsiębiorstwa zaledwie zdołały ogółem zastępować zużyte środki
trwałe nowymi11
. Nakłady inwestycyjne były natomiast stanowczo za
niskie, aby radykalnie obniżyć stopień zużycia majątku trwałego,
w szczególności maszyn i urządzeń oraz środków transportu. Park ma-
szynowy wymagał w pierwszej dekadzie XXI w. ogromnych środków na
modernizację lub likwidację i instalowanie zupełnie nowej techniki.
Kwestia słabego nasycenia polskiego przemysłu nowoczesnymi techno-
logiami była wielokrotnie podnoszona, a o zacofanym i często surowco-
wym charakterze polskiej produkcji na przełomie XX i XXI stulecia
świadczyły struktura eksportu oraz niewielki wskaźnik udziału high-tech
w eksporcie (Maćkowiak 2003: 73–99).
Przedstawione z kolei zasoby czynnika ziemi w latach 1990–2004
można ocenić na tle innych państw Europy Środkowo-Wschodniej jako
duże, aczkolwiek ziemie pod uprawy trzeba uznać za przeciętnie urodzajne.
Polska w niektórych grupach surowców energetycznych posiada duże bo-
gactwa, zagospodarowane tylko w połowie lub zaledwie w ułamku udoku-
mentowanych zasobów. Niestety, spośród kopalin tylko miedź była w latach
90. bardzo atrakcyjnym surowcem na rynkach międzynarodowych (stąd też
bardzo udany rozwój KGHM Polska Miedź S.A., choć najważniejsza była
restrukturyzacja spółki i jej prywatyzacja). Zarówno węgiel kamienny, jak
i brunatny oraz sól kamienna, w które obficie wyposażona jest Polska, cha-
rakteryzowały się zaś niskimi cenami na rynkach. Duże znaczenie miała
w tym przypadku podaż kopalin z takich krajów, jak Chiny i RPA o wyjąt-
kowo taniej sile roboczej, co pozwalało tym producentom sprzedawać wę-
giel po bardzo niskich cenach za tonę. Eksport węgla z Polski z uwagi na
zbyt wysokie koszty całkowite (stałe i zmienne) odbywał się po cenach
niepokrywających w pełni kosztów wydobycia, a tylko pokrywając koszty
zmienne produkcji (Opracowanie… 2003: 29, 32). Ogólnie wydobycie
i wzbogacanie węgla kamiennego, kopalnictwo minerałów wykorzystywa-
nych w przemyśle chemicznym oraz sprzedaż hurtowa metali i rud metali
należały w Polsce w końcu lat 90. do dziedzin obarczonych bardzo wyso-
kim ryzykiem inwestycyjnym12
. Przedsiębiorstwa w Polsce w badanym
okresie najczęściej korzystały z bogactw naturalnych, których w kraju wy-
11 Problem dotyczy też zbyt niskiego napływu inwestycji bezpośrednich w przeli-
czeniu na mieszkańca i nikłego zainteresowania inwestorów zagranicznych przemysłami
nowoczesnej techniki. Obrazuje to również znikomy udział wyrobów high-tech procen-
towo w całości eksportu (Chrościcki 2000: 8–9). 12 Wskaźniki ryzyka obliczył Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową (Brudzyń-
ski 1997: 36–37).
DARIUSZ GRALA
64
stępowało niewiele (surowców węglowodorowych), ale które są niezwykle
ważne dla rozwoju stosunków rynkowych w państwach o dominującym
sektorze MSP13
. Importowano zatem obficie ropę naftową (wzmożona mo-
toryzacja, rozwój przemysłu petrochemicznego), gaz ziemny (reorientacja
w wykorzystaniu źródeł energii na korzyść gazu w przemyśle przetwórczym
i mieszkalnictwie) i niektóre surowce rolne (np. kukurydzę, pszenicę, wa-
rzywa i owoce). W związku z tym Polska była również importerem netto
w odniesieniu do przepływów czynnika ziemi (Biała… 1996: 81–83). Popyt
na grunty w Polsce – z wyjątkiem początku lat 90., kiedy w ramach prze-
kształceń PGR państwo wydzierżawiło ok. 3,6 mln ha (najwięcej w 1994 r.
– 1,2 mln ha) – utrzymywał się na niskim poziomie. Ceny realne gruntu
były najwyższe w 1998 r. (Ostrowski 2000). Na bazie wydzierżawionych od
państwa obszarów popaństwowych gospodarstw rolnych powstała wąska
grupa 5,5 tys. tzw. średniej warstwy dzierżawców. Z zasobów rolnych
Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa sprzedano do końca 1997 r.
zaledwie 13% gruntów (Firek, Smolik, Szczurówna 1998: 43–44). Na ogra-
niczenie obrotu ziemią miały niewątpliwie wpływ restrykcyjne prawo,
ograniczające zakupy na rzecz obcokrajowców, niechęć partii rolniczych do
liberalizowania rynku ziemi oraz wysoki spadek dochodowości produkcji
rolnej w Polsce w stosunku do roku 1989 (Jóźwiak 1998: 42). Duże oży-
wienie w zakupach gruntów nastąpiło dopiero przed przystąpieniem Polski
do Unii Europejskiej w 2003 r., co skutkowało też dynamicznym wzrostem
cen za ha ziemi rolnej – średnia cena gruntów wzrosła z 3438 zł w 2002 r.
do 3953 zł w 2003 r. (Stankiewicz 2004: A5). Głównym zainteresowaniem
cieszyły się dobrej klasy ziemie rolne oraz grunty znajdujące się w pobliżu
aglomeracji, a to z uwagi na możliwość przekwalifikowania ich na działki
pod działalność gospodarczą lub zamieszkanie.
* * *
Reasumując, należy stwierdzić, że czynnik pracy w Polsce z uwagi
na wysoką podaż i niskie zapotrzebowanie na pracę wykorzystywany był
w latach 1990–2004 w bardzo wąskim zakresie w stosunku do rosnącego
potencjału siły roboczej, w szczególności pod względem szybkiej po-
prawy jakości tego czynnika. Potwierdzeniem tej tezy są: wysoki wskaź-
nik bezrobocia, malejący i niepokojąco niski na tle innych państw Euro-
py Zachodniej wskaźnik aktywności zawodowej, bardzo mało ofert pra-
cy i w związku z tym długi okres poszukiwania zatrudnienia.
13 Problem dotyczy sektora małych i średnich przedsiębiorstw najczęściej wykorzystują-
cych transport kołowy w postaci półciężarówek oraz ciężarówek przewożących do 25 t.
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim... 65
Tabela 6. Udział kapitału fizycznego oraz pracy w tworzeniu PKB w Polsce
Table 6. Share of physical capital and labor in generating GDP in Poland
Rok
Tempo wzrostu
gospodar-czego Rg
Tempo
wzrostu K
Tempo wzrostu L
Udział K
w tworzeniu PKB
Udział L
w tworzeniu PKB
Udział pozosta-
łych czyn-ników we
wzroście Y (PT)
% % % 64,79% 35,21%
1992 - - -
1993 3,80% 1,90% -0,11% 1,2% 0,0% 2,6%
1994 5,20% 2,60% 1,08% 1,7% 0,4% 3,1%
1995 7,00% 2,10% 1,33% 1,4% 0,5% 5,2%
1996 6,00% 4,80% 2,30% 3,1% 0,8% 2,1%
1997 6,80% 3,50% 2,86% 2,3% 1,0% 3,5%
1998 4,80% 3,90% -6,31% 2,5% -2,2% 4,5%
1999 4,10% 3,90% 4,86% 2,5% 1,7% -0,1%
2000 4,00% 4,20% -3,25% 2,7% -1,1% 2,4%
2001 1,00% 2,70% -3,18% 1,7% -1,1% 0,4%
2002 1,40% 2,30% -0,48% 1,5% -0,2% 0,1%
2003 3,80% 1,80% -1,27% 1,2% -0,4% 3,1%
2004 5,30% 2,20% 0,63% 1,4% 0,2% 3,7%
2004/1992 68% 42% -2% 27,4% -0,7% 41,3%
Źródło: obliczenia własne w programie Excel oraz GRETL na podstawie danych
z roczników statystycznych GUS.
Na czynnik kapitału w badanym czasie zapotrzebowanie rosło bar-
dzo szybko, w szczególności na kapitał finansowy. Niestety, podaż kapi-
tału na początku transformacji systemowej była niska i wzrastała słabo
z uwagi na wysoką inflację psującą rynki oraz brak rozwiniętych insty-
tucji finansowych tworzących źródła podaży kapitału. W związku z tym
wykorzystanie kapitału w Polsce było również słabe na tle innych państw
europejskich. Potwierdzeniem tej tezy są: niska stopa inwestycji per
capita w skali rocznej, bardzo niski poziom wydatków na badania i roz-
wój, brak możliwości uzyskiwania w Polsce wykształcenia wyższego
w zakresie wąskich specjalności związanych z wysoką techniką i wyko-
rzystaniem nowoczesnych laboratoriów; niski poziom rozwoju infra-
struktury komunikacyjnej oraz słaby udział produktów wysokiej techno-
logii wśród wyrobów finalnych i jako udział procentowy w eksporcie
dóbr i usług. W przypadku czynnika ziemi w latach 1990–2004 następowały
duże przemiany w zaopatrzeniu surowcowym dla przemysłu i w kon-
DARIUSZ GRALA
66
sekwencji odchodzenie od krajowych zasobów surowcowych (spadek
wykorzystania węgla w sferze przedsiębiorstw i gospodarstw domo-wych Polsce z 120 mln t w 1989 r. do ok. 78 mln t w 2002 r.) na korzyść
importowanych paliw węglowodorowych. W obrocie ziemią utrzymywa-ła się niska podaż gruntów, a tylko dzierżawy gruntów rolnych cieszyły
się dużym zainteresowaniem w I połowie lat 90. Duże ożywienie w wy-korzystaniu czynnika ziemi wzrosło po 1995 r., kiedy do Polski zaczęły
napływać dużym strumieniem inwestycje bezpośrednie (wykorzystanie terenów pod inwestycje), oraz w wyniku opłacalności produkcji rolnej
w dużych gospodarstwach i lepszego wykorzystania powierzchni grun-tów rolnych. Tuż przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej nastą-
piło duże zainteresowanie kupnem ziemi rolnej i wykupem nieruchomo-ści w aglomeracjach.
W okresie 1990–2004 mieliśmy zatem do czynienia ze słabym wy-
korzystaniem czynnika pracy i ciągłym niedoborem kapitału niezbędne-
go do szybkiego rozwoju przedsiębiorstw (por. niebywały wzrost zadłu-
żenia zagranicznego przedsiębiorstw działających w Polsce). Udział
kapitału w tworzeniu PKB w całym piętnastoleciu transformacji wyniósł
blisko 65%, natomiast udział czynnika pracy zaledwie 35%. Trudno
odpowiedzieć bez pogłębionych studiów, jakie były tego przyczyny.
Ogromne zmiany w dziedzinie czynników produkcji nastąpiły po wstą-
pieniu Polski do Unii Europejskiej, co zostało przesądzone w 2003 r.
Zainicjowany został proces „odblokowywania” rynku pracy (tj. stopnio-
we znoszenie ograniczeń w przepływie osób pomiędzy krajami Europy
Środkowej i „starą” UE) i bardziej racjonalnego wykorzystania pracow-
ników już w ramach nowej rozszerzonej UE. Nastąpił czas swobodnego
przepływu kapitału i ściślejszej współpracy Polski z partnerami z UE
w wykorzystaniu nośników energii.
Literatura
Baszyński A., Piątek D., Szarzec K., 2011, Stabilizacja makroekonomiczna w Polsce w latach
1990–2008 [w:] Oblicza polskiej modernizacji. Próba bilansu transformacji systemowej
III Rzeczypospolitej, red. E. Krasucki, T. Sikorski, A. Szczepańska, Toruń.
Biała księga Polska – Unia Europejska. Nauka i technologia, 1996, Komitet Badań
Naukowych, zespół pod kier. A. Wierzbickiego, Warszawa.
Blaug M., 2000, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, Warszawa.
Brudzyński R., 1997, Ryzyko inwestycyjne w branżach polskiej gospodarki, „Nowe Życie
Gospodarcze”, nr 42.
Chrościcki T., 2000, W pół drogi do rynku, „Prawo i Gospodarka”, nr 106.
Czarny B., 1998, Podział, „Nowe Życie Gospodarcze”, nr 7.
Dryll I., 2004, Narodowy Plan Rozwoju 2007–2013. Trudny start – duże nadzieje, „No-
we Życie Gospodarcze”, nr 12.
Kondycja gospodarcza Polski na tle europejskim... 67
Dąbrowski M., 1998, Dlaczego stopy procentowe w Polsce są wysokie?, „Kapitalista
Powszechny”, nr 4.
Główny Urząd Statystyczny, 2004, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/przemysl-
budownictwo-srodki-trwale/srodki-trwale/srodki-trwale-w-gospodarce-narodowej-
w-2004-r-,1,2.html
Elementarne zagadnienia ekonomii, 1994, red. R. Milewski, Warszawa.
Euro Area Statistics, EBC, Frankfurt am Main.
European Central Bank Monthly Bulletin, 2000, XI.
Eurostat porównuje: UE 15 – UE 25 – USA, 2004, „BOSS Gospodarka”, nr 3.
Eurostat yearbook 2002. The Statistical Guide to Europe. Data 1990–2000, 2002, Lu-
xemburg.
Firek M., Smolik E., Szczurówna A., 1998, Dzierżawy i dzierżawcy, „Nowe Życie Go-
spodarcze”, nr 16.
Franik T., Franik E., Wpływ kryzysu gospodarczego na efektywność polskiego górnictwa
i innych sekcji polskiego przemysłu, http://www.ptzp.org.pl/s84/Konferencja_IZIP_
Zakopane_2013_Artykuly (dostęp: 20.01.2014).
Geografia gospodarcza Polski, 2004, red. I. Fierla, Warszawa.
Główczyk J., 2002, Społeczno-ekonomiczne skutki transformacji ustrojowej w Polsce,
Warszawa.
Hicks J.R., 1998, Perspektywy ekonomii. Szkice z teorii pieniądza i teorii wzrostu, Warszawa.
Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju. Rok 2000, 2001, Warszawa.
International Financial Statistics, January 2003, International Monetary Fund, Washington.
Jóźwiak W., 1998, Koniunktura w rolnictwie, „Nowe Życie Gospodarcze”, nr 16.
Kaczmarczyk P., Tyrowicz J., 2007, Współczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywność
organizacji pozarządowych na obszarach powiązanych z rynkiem pracy, Warszawa.
Kieżun W., 2012, Patologia transformacji, Warszawa.
Kołodko G., 2001, Globalizacja a perspektywy rozwoju krajów posocjalistycznych,
Toruń.
Koszty pracy, 2001, „Gazeta Prawna” z 26 XI.
Kowalik A., 2003, Nie ma warunków do przyspieszenia, „Rzeczpospolita”, nr 289.
Leahigh D.J., 1999, Zarządzanie finansami, Warszawa.
Maćkowiak H., 2003, Zmiany przestrzenno-strukturalne w handlu zagranicznym Polski,
Poznań.
Marczuk B., 2003, PKB rośnie, zatrudnienie spada, „Gazeta Prawna”, nr 129, dodatek
„Gazeta Gospodarcza”, Raport o pracy w świecie.
Marek E., 1998, Do Niemiec po pracę, „Nowe Życie Gospodarcze”, nr 2.
Mfiles Encyklopedia Zarządzania, https://mfiles.pl/pl/index.php/Si%C5%82a_nabyw-
cza_ pieni%C4%85dza
Milewicz W., 2001, Ile kosztuje pracownik ?, „Płaca”, nr 2.
Opracowanie zespołu ekspertów powołanego 30 stycznia 2003 r. przez Ministra Gospo-
darki, Pracy i Polityki Społecznej związanego z realizacją postanowień porozumie-
nia podpisanego w dniu 11 XII 2002 r. w sprawie restrukturyzacji górnictwa w la-
tach 2003–2006, 2003, Warszawa.
Ostrowski L., 2000, Ceny ziemi rolniczej w obrocie sąsiedzkim w 1999 r., „Nierucho-
mość”, nr 3.
Polacy na emigracji. Nowe dane GUS o rodakach za granicą, https://www.mo-
ney.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/ilu-polakow-przebywa-na-emigracji,54,0,2-
149430.html (dostęp 10.09.2016).
Projekt Narodowego Planu Rozwoju 2007–2013, 2005, Międzyresortowy Zespół ds.
przygotowania Narodowego Planu Rozwoju, Warszawa.
DARIUSZ GRALA
68
Przybylski M., 2003, Etaty czy technologie, „Rzeczpospolita”, nr 231.
Raport o pracy w świecie, Biuro Międzynarodowej Organizacji Pracy, 1995, Warszawa.
Rocznik Statystyczny RP 1996, Warszawa.
Rocznik Statystyczny RP 2003, Warszawa.
Rocznik Statystyczny RP 2005, Warszawa.
Samuelson P.A., Nordhaus W.D., 1995, Ekonomia, t. 1, Warszawa.
Sobocka-Szczapa H., 2003, Unia Europejska – Polska. Sytuacja na rynku pracy w latach
dziewięćdziesiątych, Warszawa.
Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy, 1996, Szczecin.
Stankiewicz A., 2004, Ziemia idzie jak woda, „Rzeczpospolita”, nr 96.
Yearbook of Labour Statistics 2002, ILO, Geneva.
Whitehead G., 2001, Ekonomia, Poznań.
Witkowska J., 2001, Rynek czynników produkcji w procesie integracji europejskiej.
Trendy współzależności, perspektywy, Łódź.
World Development Indicators 2003, The World Bank, Washington.
Zadłużenie zagraniczne, http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/statystyka/zadluz.html
The condition of the Polish economy in the European context from 1990-2004, with respect to productivity indicators
Abstract
During the period of transition, Poland came across as a nation of low competitiveness
and weak productivity indicators. Low efficiency in the labour factor and weak capital invest-
ment were simply the legacy of the command-based economy of the PRL. The present work is
based on productivity indicators from Poland for the years 1990-2004 set against the back-
ground of the European Union (taking into account its extension in 1995), and the 10 nations
which were applying for accession from east-central Europe. The analysis also factors in price
changes in the chosen indicators. Despite the continued developmental gulf which is evident in
such indicators as GDP per capita when compared with western European nations, the rate of
growth fell at the moment of accession (to about 1% year-on-year growth). Classic productivi-
ty indicators: capital, labour and land were used in a variety of ways which were passed on
from the defunct PRL and the disparate dispersal of resources. Throughout the transition
period it is possible to identify a high demand for financial and physical capital, which were
both inordinately expensive because of their relative paucity. As a consequence of this, eco-
nomic development after 1989 was fuelled by imported means of production and loans gained
from foreign financial institutions. This was a similar story to other post-communist nations.
On the other hand, the abundance of labour which resulted from the restructuring of former
state-owned industries and the demographic high of the 1908s, in combination with poor
labour and social politics, resulted in a situation in which it was uneconomic to contractually
employ people because of the high background costs. There was an increase in joblessness
and an acceleration of the replacement of physical labourers with technological alternatives –
even older-generation solutions, meaning the utilisation of worn-out fixed assets. During the
period 1992-1999 the capital investment factor was better utilised, while from 2000 labour had
a higher level of productivity than capital. This process was the harbinger of a range of mo-
mentous macroeconomic changes in the entire economy.
Key words: production’s factor; productivity; labor, capital, prices
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES NR 2(7)/2018 ISSN 2543-8379
ARTYKUŁY DOI: 10.15584/johass.2018.2.4
Milena Palczewska1
The essence of interdisciplinary research
Abstract
The categories of interdisciplinarity, as well as the similar categories of multidisci-
plinarity and transdisciplinarity, are relatively young language resources, although in
many scientific disciplines are already quite weak (especially in the humanities), in the
other, however, (in the social sciences), it seems that is only just emerging. This article
will be devoted to this issue, with particular focus on the analysis of interdisciplinarity as
a key to broad, multi-faceted research.
The postulate of interdisciplinarity is, in a sense, a response to the challenges aris-
ing in the process of the development of science. First, as a response to the internal dis-
course on science – the crisis expressed in the progressive professionalization, specializa-
tion and institutionalisation of research. Secondly, as a response to the challenges faced
in learning, in view of the fact that reality, its nature and structure, are becoming more
complex and thus more difficult for scientific exploration. Interdisciplinarity means to
focus attention on issues that are located at the intersection of the different disciplines. In
this way, an attempt is made to break free from the narrow, deep single-discipline ap-
proach to complex issues and the many ensuing restrictions.
Generally, interdisciplinarity, as demands reality across scientific disciplines, is, in
a sense, added value. This is due to the fact that an overview of the test of reality from
the perspective of the various branches of scientific broadens, deepens, modifies and
clarifies the research results, which science is certainly beneficial.
Key words: social sciences, methods of research, interdisciplinarity, multidisciplinarity.
Introduction
The postulate of interdisciplinarity is, in a sense, a response to the
challenges arising from the process of the development of science. First,
as a response to the internal discourse on science – the crisis expressed in
1 Dr Milena Palczewska, Wydział Wojskowy, Akademia Sztuki Wojennej, al. gen. An-
toniego Chruściela „Montera” 103, 00-910 Warszawa, e-mail: m.palczewska@akade- mia.mil.pl
AR
TYKU
ŁY
MILENA PALCZEWSKA
70
the progressive professionalization, specialization and institutionalisation
of research. Secondly, as a response to the challenges faced in learning,
in view of the fact that reality, its nature and structure are becoming
more complex and thus more difficult for scientific exploration. Interdis-
ciplinarity in this context means to focus attention on issues that are lo-
cated at the intersection of different disciplines.
The aim of this article is to recognize the definition of interdiscipli-
nary approach and characterize elements that can be used to conduct inter-
disciplinary research. Therefore, the following questions were considered
as research problems: Should the interdisciplinary approach be used in
scientific research? What advantages does an interdisciplinary approach
bring to the innovation of scientific research? Therefore, the hypothesis
that requires resolution is the assumption that interdisciplinarity tried to
break free from the narrow, deep approach within a single discipline to
complex issues and face up to many limitations. It was thought that inter-
disciplinarity is a response to the challenges arising from the complexity of
the network and links to many important social problems. No single disci-
pline currently has a chance to tackle these problems.
Materials and Methods
The category interdisciplinarity is ambiguous and a spit defined. It is
opposed by the disciplinary approach, whereby interdisciplinarity is de-
fined as multidisciplinarity (integrated) while disciplinarity as monodis-
ciplinarity. Interdisciplinarity is often used as a collective name for the
term phenomena research in many scientific disciplines and goes beyond
one discipline. This phenomenon occurs in learning in different versions
and can be referred to as transdisciplinarity, also encouraging multidisci-
plinarity or pluridisciplinarity. In order to diversify the individual ver-
sion of the multidisciplinarity a note their nomenclature shall be made.
There are a variety of related design meanings listed deadlines (postu-
lates of meaning) (Kozłowski 2017). The broadly used term Interdisci-
plinarity shall be used through the article, although it is not always used
as a blanket term for different varieties of multidisciplinarity. For the
record, interdisciplinarity is often regarded as one of the varieties of mul-
tidisciplinarity next to its other varieties, as also encouraging pluridisci-
plinarity or transdisciplinarity (Repko 2008: 13–15).
Quite a common occurrence that does not require persuasion, espe-
cially in scientific research, is the fact that one science uses a second,
that uses its achievements, or that one discipline is in a function in the
The essence of interdisciplinary research 71
service of another. This situation, in which the first discipline (basic) is
the second (as a learning guide), which uses its methods and achieved its
results with the aim of a better understanding of subject, without the
intent of the handle to the real dialogue and mutual cooperation between
disciplines, is the most common in the practice of science. This is the
phenomenon of a unidirectional communication between the researchers.
It is precisely this understanding which are the most contemporary
when we talk about those issues which are of interest to us. However, the
described case actually refers to multidisciplinarity (also known some-
times transdisciplinarity), and applies to these relationships between
disciplines, in which knowledge of one discipline is used by the other, by
this the last of its own purposes. Furthermore, that so encouragingly
understood multidisciplinarity/multidisciplinary nature, is not yet inter-
disciplinarity, although it may be close to its home.
A major role in the ongoing debate over the importance of interdis-
ciplinary research or transdisciplinarity is played by integration. In the
context of Interdisciplinarity, integration is a process as a result of which
the synthesis, combining ideas, data and information, methods, tools,
concepts and/or theory of two or more disciplines occurs. Researchers
commonly understand interdisciplinarity as any form of dialogue or in-
teraction between two or more disciplines, while minimizing the whole
role of the integration (Cresswell 1994).
Interdisciplinarity takes place when two, three, or even more disci-
plines, come together in a mutual relationship, and it is not sufficient to
simply make use of their knowledge (as in the case of multidisciplinari-
ty/transdisciplinarity), but when real dialogue between disciplines oc-
curs, or a genuine mutual exchange of information between the various
researchers takes place before investigating the problem. This requires
bringing and confronting their own, usually different, points of view and
the mutual effort of their integration, with – quite importantly – a clear
awareness of their own research, and their mutual indispensability in the
understanding of a particular issue, or the complexity of the surrounding
reality, and it is therefore necessary to adopt an approach, which we can
define as a co-existing with other approaches (with approaches other
disciplines) within the framework of mutual cooperation, which is truly
interdisciplinary (Nowak 2010: 4).
The word interdisciplinarity consists of two parts: the prefix inter-
and adjective, disciplinary. The prefix inter – in Latin origin means:
between, among, while the adjective, disciplinary means here: linked to
the scientific discipline. The meaning of both words retain their validi-
ty in the case of the word interdisciplinary, located between the disci-
MILENA PALCZEWSKA
72
plines, at the same site which none of the individual disciplines itself
cover, and at the same time creates a common research area of two or
more disciplines.
Constitutive elements of interdisciplinary studies are:
– “processed nature of the research,
– the existence of disciplines or specialized areas of knowledge, that repre-
sent the disciplinary perspective or way to approach the problem,
– integration of the results obtained in the various disciplines,
– fuller (integrated/integral and targeted) understanding or the develop-
ment of cognition as the target” (Walczak 2016: 15).
The term interdisciplinarity, to briefly sort out historical facts –
began to function in a variety of environments starting from the
1960/70s (Lyotard 1997: 145–146). It first appeared as a key word
especially in educational projects, and gradually more and more often
in scientific and institutional projects. The influence of the idea of
interdisciplinarity had such a significant presence in interdisciplinary
studies in American comparatistic studies the 1960s that the compara-
tists begins to be convinced of the existence – paradoxically – of
a threat to the future of this kind of research and new educational
programs. In the Greene Report from the year 1975 (Bernheimer
1995: 36) indicates a possible danger (also its scale), such as a lack of
methodological rigor reflecting laxity.
The situation in the seventies well illustrated the 1973 comments of
Georges Gusdorf, who wrote in the Encyclopadia Universalis not only
about the fashion for interdisciplinarity (more specifically: the cognition
of the cross), but also about the form of the existence of the particular
snobbery among researchers (Gusdorf 1973: 1086). In fact the problem
was met with various attempts to implement and justify in the perspec-
tive of the different research disciplines, hence – according to the con-
clusion of Julie Thompson Klein, in her book Interdisciplinarity. Histo-
ry, Theory, and Practice (1990) – interdisciplinarity is defined at the age
of twenty, inter alia as a methodology, concept, process, way of thinking,
philosophy. If one gives in to the temptation here for a more general
application, one would need simply to conclude that in the context of the
possibilities for learning essentially two sources of interdisciplinarity are
important, namely cognition of the subject and study of the subject. As
the specific action of interpretation, interdisciplinarity should be under-
stood both as a result of the pressure of the investigator (their openness
to the thought and creativity of leading in practice to new research solu-
tions), as well as the effect of pressure on the same external reality, with
its entire liquidity and the dynamics of cultural phenomena.
The essence of interdisciplinary research 73
The position of the investigator plays a particularly important role-
the criterion of symptoms enables one to extract the interdisciplinarity
of the directly-related issues, such as transdisciplinarity. And it is
worth indicating that there also appear a variety of alternative concepts
of interdisciplinarity which encourage multidisciplinarity, transdisci-
plinarity and a-disciplinarity. Well, in the case of interdisciplinarity,
more specifically: interdisciplinary methods, today it would not be
a simple summation of the accomplishments of the representatives of
the different fields involved, the willful rule of integration and the de-
sire to achieve a synthesis of knowledge, but all individually made to
confront its own discipline to another (or others). This type of confron-
tation leads to new diagnoses, raises new questions and identifies pre-
viously unknown research purposes. In other words, interdisciplinarity
understood not according to the quantitative criterion, but qualitative is
used in current conditions and developes with the self-awareness of the
investigator, and – ultimately – leads to the continuous evolution of the
discipline.
According to A. Repko interdisciplinarity contains the following ele-
ments:
– cross-disciplinary research is of particular importance, because it goes
beyond the bounds of the disciplines, – interdisciplinary studies field extends beyond the one disciplinary per-
spective, – a distinctive feature of the interdisciplinary research is focusing on the
problem or question, – interdisciplinary research is characterized by a process or way to study, – disciplines provide knowledge about a specific, substantive point of
view on interdisciplinary studies, – interdisciplinary studies are aimed at integration, – the purpose of the interdisciplinary research process is pragmatically:
creation of cognitive progress in the form of a new understanding, a new
product or a new meaning (Repko 2017). There are two dominant forms of interdisciplinarity: instrumental in-
terdisciplinarity and critical interdisciplinarity. Instrumental interdisci-
plinarity is focused on a specific issue. This is a pragmatic approach
focused on research, analysis and practical solution of problems in re-
sponse to the needs of a society. However, the same parsing is not suffi-
cient for instrumental interdisciplinarity, it must be complemented by
integration. In the case of the instrumental interdisciplinarity, it is neces-
sary to achieve the greatest possible integration, taking into account the
currently available data from a variety of disciplines. In turn, critical
MILENA PALCZEWSKA
74
interdisciplinarity is based on the society. Analysis of the dominant
structure of the knowledge and education leads to its transformation by
raising political and epistemological issues of values and purpose. The
distinctions between instrumental and critical interdisciplinarity are not
absolute and cannot be inviolable. Research on such systems and com-
plex problems like environmental cleanup or war and armed conflicts
often reflect a combination of instrumental and critical approaches.
It should also be stressed that most works within a discipline can
readily be classified in terms of phenomena, theory, and method. For
example, a book on the sociology of culture could be classified in terms
of the particular cultural elements studied and the theories and methods
applied (Szostak 2014).
Results
Interdisciplinary research is a type of study in which a single scien-
tist or team of scientists integrates information, data, techniques, tools,
perspectives, concepts and/or theories from two or more disciplines or
scientific specialties, in order to achieve progress in the basic under-
standing or solving of problems whose solutions are not covered by
a single discipline or area of practice. Interdisciplinarity has become
a slogan in scientific debates and has been recognized by many organiza-
tions involved in the funding of research in Europe and the United States
as an important factor in future research. This happened despite the fact
that there is no single accepted definition of interdisciplinarity, and the
term is sometimes used interchangeably with multidisciplinarity and
transdisciplinarity.
The primary difference between these manifestations research, that
beyond the discipline is the extent to which scientists strive for integra-
ted or synthetic (disciplinary) observations. Interdisciplinary research
literally means the study disciplines relating to the interaction of disci-
plines with each other. Such interaction may differ from the same com-
munication and compare ideas, through the exchange of data, methods,
and procedures for mutual integration, defining the concepts, theories,
methodologies and epistemological policy. In multidisciplinary studies,
the test subject is also analyzed from different angles, using various dis-
ciplinary perspectives. However, they are in this case are not integrated,
nor do they have theoretical perspective, or different disciplines. Finally,
transdisciplinary studies also include actors from outside the University
(e.g. companies, corporations), thus allowing the integration of academic
The essence of interdisciplinary research 75
knowledge and non-academic or experimental. Therefore, in this article
the following will be assumed (fig. 1.1):
– multidisciplinary studies are studies involving more than one discipline,
but without their inclusion. The results of involved disciplines are com-
pared, and the conclusions drawn are from each of the individual disci-
plines, but there is no disciplinary integration of applications;
– interdisciplinary research is research in which theories and/or methods
from a variety of academic disciplines are integrated into the correct
concepts, as well as the results or views on the discipline;
– transdisciplinary research arises when scientists work with stakeholders
outside the academic world. Knowledge outside the academic world, as
well as the values of the stakeholders are integrated with scientific
knowledge. Together, these remarks indicate what the problem is and how
it is done and what action has been taken in order to resolve the problem.
Figure. 1.1. Multidisciplinarity, interdisciplinarity and transdisciplinarity
Wykres 1.1. Multidyscyplinarność, interdyscyplinarność, transdyscyplinarność
Source : own based on: S. Menken, M. Keestra (ed.), An interdisciplinary research.
Theory and practice, Amsterdam University Press, Amsterdam 2016, p. 32.
One of the main advantages of interdisciplinary studies is that it al-
lows researchers freedom from disciplinary restrictions. Equally, the
discipline itself may derive strength from the common perspective that
contains many items: a common set of topics that are addressed, the
joint, but the limited set of theories and methods that are used (and often
a common set of assumptions about what they are), a common set of
assumptions about the epistemology of what is known and how often the
ethical assumptions as to what is “good” are shared, and often differ in
ideological attitudes. “Interdisciplinary scientists” respect the ability of
Multi Discipline A
Discipline B
Inter Discipline A
Discipline B
Non-integrated
multidisciplinary results of
disciplines A and B
Integrated interdisciplinary
results
Trans Discipline A
Discipline B
Non-academic
knowledge
Integrated
transdisciplinary results
MILENA PALCZEWSKA
76
specialised studies, but are always aware that they have a lot of flaws.
A strong motivation to comply with disciplinary preference theory,
methods, and objects of research means that “disciplinary scientists”
must ignore competing theories or methods, as well as ignore the related
phenomena, which could cast doubt upon the important issues raised in
their discipline. Similarly, many of the issues that are examined can be
arbitrarily limited due to theoretical or methodological preferences.
Interdisciplinarity must therefore include the freedom to study any
theory, method or a phenomenon that scientists believe to be appropriate
for the research problem. This can be considered a basic, fundamental
principle of interdisciplinary research. Because most known research
methodologies in university studies are those disciplinary methods that
effectively limit the field of freedom of research, some “interdisciplinary
scientists”, of course, are concerned that any proposed, interdisciplinary
research process will inevitably undermine their freedom. If so, interdis-
ciplinarity may not perform its intended function as an antidote to a strict
disciplinary perspective. The idea of interdisciplinary research process
naturally should resemble one of the disciplinary methodologies as to
whether the common methodology improves the performance of the
research or not. As mentioned earlier, they increase (unfortunately limi-
ted) communication within the disciplines.
Scientists can easily explain to another investigator with their disci-
pline what innovations they try to incorporate into a common research
plan. Disciplinary standards are closely related to disciplinary methods.
It is expected that economists use mathematical models and/or statistical
analysis. Of course, economists assess their mastery and application of
sophisticated mathematical techniques (they are easier to evaluate than
the understanding of the economy per se). Researchers only within
a single discipline, with formal standards (but disciplinized), can too
easily disregard the open examples of interdisciplinarity, and then con-
clude that interdisciplinarity is inherently worse. Furthermore, some
interdisciplinary researchers may hesitate to publicize their research
standards in detail because they do not want to restrict freedom.
It should also be added that many researchers do not take the risk of
combining research in several disciplines due to concerns about the ac-
cusation of mixing methodologies, and yet using the achievements of
several disciplines determines the adoption of various research methods
(Matera 2013: 6). At the moment in the history of science, most scholars who qualify
as interdisciplinary researchers just make “interdisciplinarity”. It was not
the courses on interdisciplinarity. One may never have read an article or
The essence of interdisciplinary research 77
a book focused on the idea of interdisciplinarity. Importantly, researchers
never reflected on this too much on their interdisciplinary research. Most
researchers of interdisciplinarity hold doctorates. Even people with doc-
torates from interdisciplinary programs rarely have experience in trai-
ning materials about interdisciplinarity: perhaps of a certain theme of
interdisciplinary (e.g. environmental studies, gender studies or cognitive
science), but that is not interdisciplinarity in and of itself.
Repko has formulated the process of interdisciplinary research –
which can be highlighted in the following steps (Repko 2008):
1. Ask a question or consolidate question.
2. Justify the use of an interdisciplinary approach.
3. Determine the appropriate disciplines.
4. Perform analysis of literature.
5. Justify the appropriateness of the use of each of the disciplines.
6. Analyze the problem and evaluate any changes or new insights.
7. Identify conflicts between the theories of various disciplines and their
sources.
8. Create or discover common ground.
9. Integrate insights.
10. Consolidate the interdisciplinary understanding of the problem and
formulate proposals.
The above-presented process can be divided into several series of
steps, that can be taken during its implementation. The first steps involve
determining the interdisciplinary research questions. The second set of
steps leads a researcher to identify the relevant phenomena, theories,
methods and disciplines. The third step requires an evaluation of disci-
plinary insights. The fourth set of steps is focused on finding common
ground in the disciplinary findings. The final stages require reflection,
formulation and testing results.
Repko has formulated a joint interdisciplinary approach check if
your will question identifies the appropriate discipline, and then search
for the appropriate information. It also points out an alternative approach
in which an interdisciplinary researcher first identifies the appropriate
types and methods of the theory, and then follows them to determine the
appropriate disciplines. These approaches are quite separate, and at the
same time lead to an appreciation of different approaches within the
framework of their disciplinary contexts. Similarly, various strategies
evaluate disciplinary insights, integrate, and then specify a common
ground. With regard to evaluation, Repko discusses the assessment of
applied theory, methods, deals with the phenomenon, the data used, the
epistemological assumptions, the relationship between insight and per-
MILENA PALCZEWSKA
78
spective, and the potential prejudice. When it comes to building a com-
mon foundation for interdisciplinary, Repko first examines the various
critical thinking strategies identified by cognitive scientists, suggesting
a few broad techniques to achieve common ground: redefinition (seman-
tic correction of terms or assumptions); extension (the theoretical idea in
a new domain); organization (identification of hidden similarities in var-
ious fields and specifying their bonds); transformation (noticing the dif-
ference type, as well as degree of differences). Each of these strategies
can be useful in some circumstances, but not necessarily in others.
Also important is the question of the selection of the interdiscipli-
nary team of investigators who will deal with the problem. The effec-
tiveness of interdisciplinary teams is very diverse. The size of the team
depends on a number of factors (although the optimal size ultimately
depends on the project): uniformity of team members in various aspects
of the social dimension (homogeneity encourages conversation, but re-
stricts innovation); the personality of the leaders in matters relating to the
team (though currently there is a lack of conformity in terms of the opti-
mal features); additionally, the personality of the team members (open-
ness, flexibility, methodological and willingness to sacrifice time to lis-
tening to seem to be important). When it comes to the actual process of
research, there is also a need to develop a common conceptual frame-
work, which integrates and extends beyond the multiple disciplinary
perspectives represented among the individual team members (Salter;
Hearn 1996).
Interdisciplinary research, carried out by a group of professionals,
representing different disciplines, centered on a particular research topic,
can produce interesting results. However, one needs to take into account
the diversity of methodological approaches – the participants of the re-
search groups should be provided with a basic understanding of the ana-
lytical tools of other sciences, represented by other members of the re-
search team. Therefore, it is essential that the interdisciplinary research
takes place through the forces of teams consisting of specialists poorly
versed in the current state of research of their own discipline and, cru-
cially, open to partner treatment by representatives of other sciences.
Equally important is having, however, even basic, reactive knowledge of
methods and research workshops.
The organization of interdisciplinary teams’ strategies, and its inter-
actions with the public should be developed by the interdisciplinary re-
searchers: some interdisciplinary projects may require one or both of
these actions. Identification of research questions, the relevant theory
and methods, the problems associated with them, the practices that ap-
The essence of interdisciplinary research 79
pear to be effective, and testing policies and procedures that can be use-
ful at different stages of the process of the research (Bammer 2017) is
important. Interdisciplinary research is based not only on the specialized
studies of the individual disciplines, but also informs (not just about the
questions, but about relevant phenomena, theories and methods). One of
the main obstacles to interdisciplinarity is that scientists just don't know
where to look for the right information. In the specifics of the project this
means that apparently more attention should be paid to search for litera-
ture than usual in the case of specialized research. Interdisciplinary re-
searchers should not, however, lose sight of the broader purpose of sug-
gestions as to how the research process can be better organised.
In transdisciplinary research, not only academic researchers from
different disciplines are involved but also non-academic participants
enter the stage. Transdisciplinary research aims to integrate academic
and non-academic knowledge in order to be better able to conduct re-
search on real world problems and to create new knowledge and theo-
ries which can be used to improve the present state of affairs (Didde
2014). Interdisciplinary research are motivated mostly by social problems,
scientists typically want to generate both scientific contributions, and
practical solutions. These are two completely different types of effects,
which equire different types of integration. University researchers may
be most interested in integration at the level of theory and methods. The
creators of the practical solutions will work for the integration of a wide
variety of practical proposals. Of course the first stage of integration
should support the second. However, very few interdisciplinary research
projects manage to achieve in both cases (Szostak 2018).
Davis and Shaw (Davis, Shaw 2011: 31–32) list five types of infor-
mation which are needed in interdisciplinary studies. The first is proce-
dural (how to do it?). For the interdisciplinary researcher this will in-
clude understanding the many theories and methods. The second is
a matter of substance. Here interdisciplinary scientists desire to find out
what has already been said and researched about specific phenomena and
relationships. The third-mixed, where the explorers are not sure what to
look for. It is common in interdisciplinary practice, because a researcher
cannot in advance know what useful information might exist in other
disciplines. The fourth type is the reliability. An interdisciplinary re-
searcher will be especially curious if similar causal arguments have been
carried out in different areas and what were the evidence. The fifth issue
is education: a researcher might not find comprehensive information and
needs further resources to understand the process, phenomenon. One of
MILENA PALCZEWSKA
80
the key sources of misunderstanding is unclear terminology – its classifi-
cation can reduce ambiguity.
Discussion
Interdisciplinary research in practice is focused on the issue in ques-
tion. This means that an interdisciplinary project can solve a complex
social issue, such as urban poverty, aimed at the analysis of all the rele-
vant causal links (in isolation and interaction), as well as using all the
relevant theories and methods. Of course, no research project may be
aimed at an exhaustive justification in all these aspects, and therefore
even interdisciplinary analysis may be incomplete. The integration stra-
tegy, however, can potentially be used in all of the studies, by combining
all available data and specifying the areas in which additional studies are
needed. An interdisciplinary approach can therefore give a consistent
understanding of how the world works in full: there is often a simple
understanding contained within a single, closed theory, but complex
understanding occurse where various theories shed light on different
(probably overlapping) elements of the problem. Therefore, interdisci-
plinary research calls for the integration of different theories, as well as
the various methods and disciplinary perspectives. In this way, partial
observations of different backgrounds of scholars (and insights from
outside the university) can connect in a more accurate and comprehen-
sive analysis of all complex issues or topics.
The most commonly discussed aspects of interdisciplinarity and
transdisciplinarity include: organizational and institutional, methodolo-
gical, epistemological, ontological, and educational approach (Michalski
2007: 90–92):
1. Interdisciplinarity and transdisciplinarity in research studies organize
compliance. In science there is a division of labour, disciplinary institu-
tionalisation dominates both in research and in teaching. Policy in the
field of science and research, creation and liquidation of research and
educational institutions, the salaries and institutional factors that material-
ly determine the research practice. The organizational aspect of interdis-
ciplinary research has primarily two variables: the degree of organization
and organizational culture, and the conjunction of the cognitive disci-
plines (the scope and how the integration of the involved disciplines).
2. One of the key questions of the methodology of science is: how to arrive
at knowledge and cognition? How locate interdisciplinarity against the
background of classic distinctions on empirical and hermeneutyk me-
The essence of interdisciplinary research 81
thods, explaining and understanding natural sciences and humanities? In-
ter- and transdisciplinary approach to research is not only possible, but al-
so highly productive, for example, in learning about the environment, it
studies the effects of technology research on sustainable development.
3. Epistemologic axis of the interdisciplinary approach is an attempt to
answer the question, is there a special type of interdisciplinary
knowledge, scientific truth, which differs from the pure disciplinary
knowledge types?
4. The ontological problem of interdisciplinary research (subject) is related
to the question of the possible existence of objects, areas and structures
of reality, which, of necessity, elude the traditional disciplinary research
network and require a separate interdisciplinary approach.
5. The educational aspect of interdisciplinarity is the least disputed dimen-
sion of the problem. The notion of interdisciplinarity was shaped origi-
nally in the context of education research and innovation, led in the ear-
ly 1970s by the OECD. Interdisciplinarity issues relate primarily to the
sphere of education and organizational concepts of teaching.
The primary difficulties to be overcome on the way to interdiscipli-
narity and transdisciplinarity are:
– the heterogeneity of the concepts – the same terms are understood differ-
ently on the basis of different disciplines,
– the development of a conceptual framework in relation to transdiscipli-
nary or multidisciplinary perspectives (there are eligible aspects within
a transdisciplinary research, which are not reasonable or superfluous in
comparison with the disciplinary research),
– in the majority of interdisciplinary research projects are issues present
socially, most such needs are the driving force in the field of research.
Conclusions
Interdisciplinarity and multidisciplinarity as a new model of organi-
zation and structuring knowledge, now enjoy a very good economic cli-
mate. They are a political priority of modern societies in the field of re-
search, and are increasingly skilled in journalism. The Ministry of Sci-
ence, to financially support research software, has declared their affec-
tion for interdisciplinary projects, introducing interdisciplinarity to the
evaluation criteria proposals in competitions of grants. Many research
institutions found interdisciplinarity for the main feature of their own
identity, even special interdisciplinary research centers, for example the
Interdisciplinary Research Centre in Cracow.
MILENA PALCZEWSKA
82
Generally, interdisciplinarity, as is demanded by the current reality
across scientific disciplines, is, in a sense, added value. This is due to the
fact that an overview of the test of reality from the perspective of the
various branches of scientific broadens, deepens, modifies and clarifies
the research results, which science is certainly beneficial (Klein 1990).
In the way of further research the following aspects are also re-
quired:
– whether the goal is to provide interdisciplinary knowledge for the benefit
of other sciences, and create resonance in different scientific disciplines
(both in the field of research and education)?
– is it possible to form a multidisciplinary language, define the role of the
language, concepts, and ensure translations from one discipline to the
other?
– when can we say confirm that the issue is interdisciplinary?
– specify the form objects for interdisciplinary studies,
– identify the differences of the interdisciplinary scientific and disciplinary
non-scientific knowledge and the ratio of interdisciplinary research to
traditional scientific disciplines.
We can discuss interdisciplinarity only in an interdisciplinary way,
which means in an interdisciplinary group. However, it requires a good
awareness of the methodological disciplinary partners in such a discus-
sion – a strong sense of the identity of the represented disciplines,
awareness of their methodological limitations, weaknesses, and constitu-
ent suppositions, and high culture, especially openness to the counter and
readiness to review its position. Interdisciplinary and transdisciplinary
approaches can thrive only on a foundation of strong disciplinary re-
search, otherwise there is a danger that under the guise of interdiscipli-
narity will be boomed scientific dilettantism and disciplinary erosion.
Reference List
Bammer G., 2017, Integration and Implementation Sciences: Building a New Specializa-
tion, https://www.ecologyandsociety.org/vol10/iss2/art6/ (accessed: 31.07.2017).
Creswell J., 1994, Research Design: Qualitative and Quantitative Approaches, London.
Davis C., Shaw D., 2011. Introduction to information science and technology, ASIST
Monograph Series, Medford.
Didde R., 2014, Challenges and successes in interdisciplinary and trasdisicplinary re-
search and education, http://www.sense.nl/gfx_content/documents/Wimek%20-
Experiences.pdf (accessed: 12.05.2018).
Gusdorf G., 1973, Interdisciplinaire (connaissance) [in:] Encyclopedia Universalis,
vol. 8, Paris.
Klein J.T., 1990, Interdisciplinarity, Wayne State University Press, Detroit.
The essence of interdisciplinary research 83
Kozłowski J., Narodziny i rozwój dyscyplin naukowych, http://kbn.icm.edu.pl/pub/
kbn/sn/archiwum/9601/kozlow.html, (accessed: 21.06.2017).
Lyotard J.F., 1997, Kondycja ponowoczesna. Raport o stanie wiedzy, Fundacja Aletheia,
Warsaw, Foundation Aletheia. p. 145–146.
Matera R., 2013, Wybrane argumenty na rzecz interdyscyplinarności badań na styku
nauk ekonomicznych i politycznych, „Polityka i Społeczeństwo”, nr 4(11).
Michalski K., 2007, Interdyscyplinarność, transdyscyplinarność, multidyscyplinarność,
nowy paradygmat w nauce i badaniach, „Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszow-
skiej” 2007, Ekonomia i Nauki Humanistyczne, nr 235.
Nowak M., 2010, Dialog interdyscyplinarny i jego modele w uprawianiu pedagogiki,
„Rozprawy Społeczne” 2010, nr I(IV).
Repko A., 2017, Defining Interdisciplinary Studies, https://www.sagepub.com/sites/-
default/files/upm-binaries/43242_1.pdf (accessed: 08.08.2017.).
Repko A., 2008, Interdisciplinary research: process and theory, University of Texas,
Arlington.
Repko A.F., 2008, Interdisciplinary research: process and theory, Sage Publications Inc,
Los Angeles.
Salter L., Hearn A., 1996, Outside the lines: issues in interdisciplinary research, McGill-
Queen’s University Press, Montreal.
Szostak R., 2014, Interdisciplinarity and the Classification of Scholarly Documents by
Phenomena, Theories, and Methods, http://www.iskoiberico.org/wp-con-
tent/uploads/2014/09/469-478_Szostak.pdf (accessed: 12.05.2018).
Szostak R., 2018, The Interdisciplinary Research Process, https://pl.scribd.com/docu-
ment/339670351/Szostak-r-the-Intersdispnarity-Research-Process, (accessed: 12.03.
2018).
Walczak M., 2016, Czy możliwa jest wiedza interdyscyplinarna?, „Zagadnienia Nauko-
znawstwa” 2016, nr 1(207).
The Greene Report [in:] Comparative Literature in the Age of Multiculturalism, ed. Ch.
Bernheimer , Baltimore–London 1995.
Istota badań interdyscyplinarnych
Streszczenie
Kategoria interdyscyplinarności (znana też w języku polskim jako międzydyscypli-
narności), podobnie jak zbliżona do niej kategoria multidyscyplinarności (inaczej też
wielodyscyplinarności), jak również transdyscyplinarności, stanowi stosunkowo młody
zasób językowy. Chociaż w wielu gałęziach nauki (zwłaszcza w humanistyce) jest już
dość utrwalony, w innych jednakże (w tym w naukach społecznych) wydaje się dopiero
wyłaniającym się obszarem. Tej właśnie problematyce poświęcony jest ten artykuł, ze
szczególnym ukierunkowaniem na interdyscyplinarność jako ,,klucz” do wieloaspekto-
wych, szerokich w wymiarze badań naukowych.
Postulat interdyscyplinarności jest, w pewnym sensie, reakcją na wyzwania ro-
dzące się wraz z rozwojem nauki: po pierwsze, jako odpowiedź na dyskurs we-
wnętrzny o kryzysie nauki – na kryzys wyrażający się w postępującej profesjonal i-
zacji, specjalizacji oraz instytucjonalizacji w zakresie badań naukowych; po drugie,
jako odpowiedź na wyzwania stające przed nauką w związku z tym, że rzeczyw i-
MILENA PALCZEWSKA
84
stość w swym charakterze i strukturze staje się coraz bardziej złożona i tym samym
trudniejsza do naukowej eksploracji. Interdyscyplinarność oznacza skoncentrowanie
uwagi na zagadnieniach, które są zlokalizowane na styku różnych dyscyplin. W ten
sposób próbowano uwolnić się od wąskiego, ugruntowanego w ramach jednej dzie-
dziny wiedzy, podejścia do złożonych kwestii oraz wynikających z tego faktu wielu
ograniczeń.
Generalnie interdyscyplinarność jako postulat badania rzeczywistości ponad
granicami dyscyplin naukowych stanowi w pewnym sensie wartość dodaną, ponie-
waż ogląd badanej rzeczywistości z perspektywy różnych gałęzi naukowych posze-
rza, pogłębia, modyfikuje i precyzuje rezultaty badawcze, co dla nauki jest niewą t-
pliwie korzystne.
Słowa kluczowe: nauki społeczne, metody badawcze, interdyscyplinarność, transdyscy-
plinarność
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES NR 2(7)/2018 ISSN 2543-8379
ARTYKUŁY DOI: 10.15584/johass.2018.2.5
Antonina Mytko1
Problems of information space protection and national information security in the conditions of the information democracy2
Abstract
The article analyzes the legal and regulatory framework of Ukraine, which confirms
the existence in the state of a number of legislative and other normative legal acts aimed
at the regulation, protection and development of the domestic information space. At the
same time, it is noted that some unsystematic domestic legal policy in the information
sphere remains as an important problem, in particular, in view of the fact that some legis-
lative acts are adopted in order to solve tactical tasks, without taking into account strate-
gic orientations and objective Ukrainian conditions. The information sovereignty and
security of Ukraine as an internal state aspect of the country’s development are analyzed.
It has been explored how the use of manipulative technologies, such as spin doctoring,
threatens information security and prompts the protection of the information space from
interference by foreign countries and the distortion of information. The factors that hin-
der the development of the information space are distinguished and characterized and the
recommendations for the improvement of the information society in condition of infor-
mation democracy formation are provided.
Key words: information, state, information security, information space, legislation, spin
doctoring, danger.
1 A.M. Mytko – doctor of Political Sciences, Professor, Lesya Ukrainka Eastern Eu-
ropean National University (43024, Ukraine, t. Lutsk, Vynnychenka str., 28, office 8),
E-mail: [email protected] 2 The article was prepared as a part of the A. Mytko’s project realized in the De-
partment of Central European Studies of the Institute of Sociology, University of
Rzeszów, XII 2017 – V 2018 (The general research topic: PB/SH/IS.VI Cultural and
social changes in the countries of Central Europe in the context of globalization and
European integration)
ANTONINA MYTKO
86
Introduction
The relevance of the research topic is due to the fact that the issue
of information security in the context of national information security
is increasingly subject of consideration in scientific, political, eco-
nomic circles. In Ukraine, interest in this problem is due to the rapid
pace of development of the elements of the information space and the
growing role of information as such. Currently, ways to overcome the
dangers, variants of conducting information wars, attracting «soft
power» resources, etc. are actively looked for. Based on this, the task
of the research is to determine the general features of the strategy and
threats to the information security of our state within the framework
of the formation of information democracy. Objective is the fact that
the need for information security arose with the emergence of the
mass media as a means of communication between people, including
the political sphere, and the awareness of the commonality of inte-
rests, the provision of which is possible through the media. Inflicting
loss and harm to communications networks leads to the destruction of
information exchange between the various elements of the political
system. Instead, information security measures can become a new
strategic impetus for the activities of state authorities, civil society
institutions, and for the formation and implementation of a democra-
tic information policy.
Each state deploys its own network of foreign-policy communica-
tion, which promotes its national interests. The task of foreign policy
institutions, namely their PR units, is to develop a strategy for the man-
agement of information flows, using the technologies of public relations.
Modern society is less and less exposed to the means of direct agitation.
Therefore, in international relations, new technologies of influence on
the target audience are used. As a consequence, foreign policy institu-
tions in their operations actively use such psychotechnologies as spin
doctor or gatekeeping. The ability to manage them is one of the condi-
tions of information security. Therefore, we aim to investigate the prob-
lems of the information space and national information security in the
conditions of information democracy; to find out the regulatory and legal
foundations of Ukraine’s information security; internal aspects of infor-
mation sovereignty and identify threats to Ukraine’s information securi-
ty; to analyze manipulative technologies of interference in the infor-
mation space; and provide some recommendations for protecting the
information space.
Problems of information space protection and national information security... 87
Information security as a legislative constant
The concept of «information security» was firstly defined in the
«National Security Concept (the basis of state policy) of Ukraine»,
which was adopted by the Verkhovna Rada of Ukraine in 1997 (Resolu-
tion 1997: 5). It is argued that protection of national security is one of the
most important functions of the state. In the context of information de-
mocracy formation, information security is considered as minimizing
harm due to incompleteness, lack of timeliness or unreliability of infor-
mation or negative informational influence through the consequences of
the functioning of information technologies, as well as the unauthorized
dissemination of information (Barinov 2001: 70–76.).
Information security envisages the possibility of unhindered realiza-
tion by society and its individual members of their constitutional rights
related to the possibility of the free reception, creation and dissemination
of information. The concept of state information security should also be
considered in the context of ensuring the secure conditions for the exist-
ence of information technologies, which include issues of information
security such as state information infrastructure, the information market
and the creation of safe conditions for the existence and development of
information processes. The necessary level of information security is
provided by a combination of political, economic and organizational
measures aimed at preventing, detecting and neutralizing those circum-
stances, factors and actions that may harm or impair the realization of
information rights, needs and interests of the country and its citizens
(Galambba, Petrik). The state, performing the function of information
security, should take into account the importance for further develop-
ment of democratic values in Ukraine and implement an integral state
program through the use of relevant doctrines, strategies, concepts and
programs. According to the experts of the Ukrainian Center for Econo-
mic and Political Studies (UCEPS), the National Security Concept (the
basis of state policy) of Ukraine, which had been approved by the par-
liament, did not fulfill the function of a basic document for the construc-
tion of the information security system of Ukraine. Therefore, in 2001,
the specialists prepared their own draft of the Concept, taking into ac-
count the opinions and proposals of a wide range of specialists, scientists
and representatives of state structures. The authors of the Concept be-
lieve that the negative trends in the development of the information
space of Ukraine, the ineffectiveness of state information policy, the
crisis situation in the country’s economy, create the preconditions for
escalating threats to Ukraine’s information security and thereby endan-
ANTONINA MYTKO
88
ger informational democracy. According to some indicators, the level of
information security in Ukraine is approaching the critical threshold,
leading to the loss democratic principles and principles of state activity,
the return to authoritarianism, and Ukraine’s isolation on the internation-
al arena (Concept 2001 : 3-59).
After analyzing the legislation of Ukraine, and other documents
dealing with information security issues, we can identify the following
factors that threaten the formation of information democracy in Ukraine:
1. Introduction of political censorship. Public authorities are trying
to conduct political censorship in print, audiovisual, electronic mass
media, and on the Internet at national and regional levels. This contra-
dicts democratic transformations in society, restricts the rights of citizens
to receive and disseminate information, and forms the image of Ukraine
as an undemocratic state in the eyes of the world.
2. Different kinds of pressure on the media. The media is influenced
through economic sanctions and selective financial support from the
state. The heavy tax burden on the media, high paper prices, the mo-
nopolization of certain types of information services, limited advertising
market and investment, low solvency of the population are responsible
for the non-profitability of the vast majority of the media, especially the
socio-political direction (Concept 2001: 3–59). We consider it appropri-
ate to solve the first two problems by recognizing a fundamentally new
status at the legislative level for the mass media – independent from the
pressure of state structures. Furthermore, the rejection of state regulation
of the media sphere in those issues in which international practice proves
the expediency and efficiency of the sector’s self-regulation (Mytko
2010: 205–206).
3. Manifestation of political extremism against journalists. The
manifestation of political extremism against the media in the form of
physical harassment with journalists are notoriously known, cases of
violence and their death, which are not disclosed by law enforcement
agencies. This creates fear in society and hinders the democratization
of public life, and creates a negative Ukraine’s image in the eyes of
the world.
4. Insufficient openness of public authorities for public accountabil-
ity. The information society puts forward new requirements for public
authorities, which is connected with the transition from administrative-
command to democratic variant of functioning in the system of «power –
mass media». In our opinion, openness of power as an axiom is a key to
protecting the population from the negative effects of manipulation
through the MMC (Mytko 2010 : 205).
Problems of information space protection and national information security... 89
Information Sovereignty and Security of Ukraine: the Internal Aspect
The need to create opportunities for reaching information adequacy
for decision-making by public authorities, citizens and associations of
citizens, other subjects of law in Ukraine; guarantee of freedom of in-
formation activity and right of access to information in the national in-
formation space of Ukraine; the comprehensive development of infor-
mation infrastructure are also mentioned in the draft Law of Ukraine
«On Information Sovereignty and Information Security of Ukraine»,
which was submitted for consideration by the People’s Deputy of
Ukraine Levko Lukyanenko. Converting the media into mass media of
propaganda and manipulation, the emergence of new information pro-
ducts in the country is almost always clearly oriented to the fulfillment
of political tasks in the interests of founders political parties or financial
groups, which are focused on the incumbent power. In fact, all mass
media is distributed between influential financial and political circles.
The function of informing is minimized and turned into propaganda. The
media, as an important element of political capital, proves the «useful-
ness» of financial and political groups for the authorities, generating the
spread of non-objective information, self-censorship of journalists, re-
ducing their social status, especially on a regional level, high rates of
staff turnover in the media and other negative phenomena (Concept
2001: 3–59).
Regional studies confirm that the vast majority of mass media can-
not be called independent, financially independent publications, as most
of the founders of Volyn mass media are the authorities and local self-
government. There are still a large number of state and municipal
MMCs. Despite the existence of isolated examples – both at the national
and regional levels – of the development of the media as successful pro-
jects, media are broadly seen as a tool for political manipulation (Mytko
2010: 210). According to E. Makarenko, the task of legislative, execu-
tive and departmental structures, the mass media and communications is
the formation of a politically mature Ukrainian society, the establishment
of state authorized national cultural values. Practitioners and theorists,
legislators, and politicians should think about the future: will the Ukrain-
ian information space become an instrument, a means of establishing
state priorities, or will the media space become a field for a large busi-
ness without any political prospect for the state (Makarenko). During the
round table discussion «Information Security of Ukraine: The Essence
and Problems» in 1998, O. Baranov also drew attention to the problem
ANTONINA MYTKO
90
of overcoming the manipulation of the media space, and, based on the
classical interpretation of the information space, believes that the state
should ensure each subject of information relations the right to receive
complete, reliable and timely information; no one has the right to violate
the interests of the subject of information relations by some informatio-
nal influence. Self-interests should be combined with the interests of
others (Barinov 2001: 70–76).
Only ten years after the adoption of the «National Security Concept
of Ukraine» National Security and Defense Council of Ukraine (NSDC)
completed the preparation of the draft of the «Doctrine of Information
Security of Ukraine». The document of 2008 emphasized the task of
overcoming the same problems faced by the Ukrainian state in 1997. The
NSDC proposes to provide information security of Ukraine, on the basis
of the principles of information democracy:
• freedom of creating, collecting, storing, using and disseminating of in-
formation;
• ensuring the reliability, completeness and impartiality of information;
• limiting of access to information solely by law;
• harmonization of personal, public and state interests;
• prevention and neutralization of offenses in the information sphere of
economic feasibility;
• harmonization of Ukrainian and international legislation in the infor-
mation sphere;
• priority of the national information product.
Threats to Ukraine’s information security
The insufficient regulatory and legal framework pertaining to the
development of the information society and ensuring the protection of
the information space is exacerbated by other factors. In particular, such
examples include:
1. The lack of systemic and mutually beneficial communication in
the triangle «society – media – power», although this kind of communi-
cation is the fundamental basis for the existence of any developed de-
mocracy. Despite the positive dynamics of freedom of speech in Ukraine
against the backdrop of global indicators and the intensive development
of the domestic information sphere, an increasing percentage of our citi-
zens feel themselves isolated from access to information guaranteed by
the legislation «open, accessible, objective, complete and accurate» on
public life and activity of state bodies.
Problems of information space protection and national information security... 91
2. Monopolization of media markets. First of all, it concerns the
broadcasting market, which has already been divided between large and
some smaller media groups, and, to a lesser extent, the press market.
These processes objectively narrow the «corridor of opportunities» of
new media actors to enter the market and, consequently, the exercise of
the constitutional right of citizens to freedom of speech and information.
At the same time, relations of ownership of key domestic media remain
opaque and insufficiently controlled by the state, and the legislative
regulation of this sphere is not sufficiently effective.
3. The absence of a public service broadcasting sector, that is, a pub-
lic counterbalance to private media, aimed at ensuring a balanced, dual
nature of the national media system. Global experience shows that de-
veloped structures of public broadcasting are an integral part of modern
democracy, a condition and an indicator of its successful development.
4. Insufficient professional level of Ukrainian journalism, with un-
developed corporate ethics. This situation ultimately negatively affects
both the quality of the domestic media product and the adherence in the
Ukrainian media to the principles of freedom of speech, objectivity, and
commitment to the public interest.
5. An overabundance of politically engaged and negative messages
in the information space of Ukraine. One of the reasons for these phe-
nomena is the inadequate level of the public responsibility within the
media; an incomplete awareness of their own social function. An im-
portant role is played the dependence of private media activity on market
conditions, as well as on the interests of the owners, which gives rise to
their political engagement.
6. Unevenness and unequal conditions of access to information of
different regions, that is, the presence of zones of low informational satu-
ration and «white spots» on the information map of Ukraine due to the
lack of capacity and the number of transmitters of domestic audiovisual
media.
7. Postponement and difficulties in switching to digital broadcasting
due to: a) lack of a sufficiently effective and consolidated action plan;
b) the inconsistency of activities and areas of competence of specialized
agencies in this matter; c) the lack of coordination of mechanisms for
providing all segments of the population with means of reception of digi-
tal broadcasting signals; d) insufficient awareness of citizens about its
features and benefits.
8. Weak development of infrastructure, which reflects the level of
development of the information society and defines the prospects for the
development of e-democracy.
ANTONINA MYTKO
92
9. Fragmentation and segmentation of the national information
space, which leads to a colossal backlog of most states from the level of
development of developed democracies and, as a result, limited access to
information resources.
Spin doctoring and gatekeeping as a threat to information security
The development of information space and the implementation of in-
formation democracy involves such a phenomenon as the openness of
power, which is the accessibillity of information that is of public interest
to citizens, and concerns the personal interests of individuals, systematic
informing of citizens about decisions that are adopted or are expected to
be adopted; and the control by citizens over the activities of state bodies,
political organizations or officials. This given position of the state is
defined by such a concept as information democracy. Nowadays, in our
opinion, infodemocracy is limited by a large number of factors, which is
manifested in the use of the help of such specialists as spin doctors,
gatekeepers, and others (Rudneva 2007: 128–131).
As a rule, the spin doctor is often involved in the correction of va-
rious deformations of event image in the media after the information
event has undergone unfavorable development. A specific feature of the
spin doctor’s work is that it operates both verbally and in nonverbal
spheres. There were numerous examples of how the circles of monarchs,
kings and presidents «prepared» the audience for various ceremonies (the
triumph of the crowd at the coronation, the «Potemkin villages», «stormy,
prolonged applause» at party congresses, etc.), which are known from the
history. All of this is an illustration of the work of the spin docs − people
who model the information situation (Spin-Doctor 2001).
The specifics of the activities of the spin doctor in the political
sphere (the so-called «political spin») manifests itself in the fact that
it: works with political structures and leaders, state bodies of execu-
tive and legislative power; consults on the issue of political conversa-
tions, speeches and their consequences; uses information flows for
specific political purposes; applies opposition to power structures; is
based on its personal authority, personal acquaintance in the media,
knowledge of the information structure; uses informal contacts; or-
ganizes speeches in response to statements by opponents – for this
purpose, the press services of governments and parliaments systema-
tically meet journalists.
Problems of information space protection and national information security... 93
Ukrainian spin doctors primarily manage the media space in gen-
eral, filling it with that informational product, which, in their view, is
most adequate to the goals set. Ukraine looks weaker in crisis situa-
tions. Practically all recent examples – from the «cassette scandal» to
the Ukrainian missile striking the Russian plane – show inadequate
information behavior. The information space in Ukraine was formed
and is now further developing through private initiatives, and politi-
cians ignore this sphere. As a result, the democratic opportunities
themselves and undemocratic tendencies in the structure of political
communications in Ukraine lie at the heart of determining the current
problems and perspectives of the dynamics of the entire political sys-
tem of our state, in particular the nature of its political regime (Ko-
valevsky 2009: 143).
An important and promising direction of media support of the state
(from top management to separate departments) and the means of avoid-
ing negative spin doctoring is establishing a stable, systematic feedback
from the authorities on the basis of the positions of the leaders on the
opinions of social media This should become a constant practice. There
are some possible mechanisms and practices which are necessary to
solve this problem. The meeting should be held between officials and
main representatives of the Ukrainian blogosphere in an informal setting.
Obviously, one will also have to invite extremely critical bloggers to
such meetings, who, of course, will try to return to the negative-
resonance hot topics. This will increase the risks of such a meeting
and will require additional training by the press service of the authori-
ties and local self-government. At the same time, providing exclusive
information to bloggers will demonstrate, firstly, the openness of
authorities to new forms of communication, and secondly – the will-
ingness to provide «exclusive» stories to the leaders of public opinion
on the Internet.
Officials should mention more often in their speeches the results of
investigations and legal actions of similar self-organized associations
(either press secretaries of senior officials or individual press officers
may be responsible for monitoring the reports), which would demon-
strate, on the one hand, that these individuals personally use the re-
sources of the network, and on the other hand, that such messages do not
remain unnoticed by the state leadership.
It is necessary to provide a real opportunity for constant bilateral
contacts with representatives of state bodies, officials, etc. to «Leaders of
opinion» and participants of social networks. Such communication is
also desirable on the basis of official state online resources and thus it is
ANTONINA MYTKO
94
possible to avoid distortion of information and to reduce the level of
gatekeeping to a minimum.
The crises such as revolutions, wars, armed attacks, military inva-
sions require the greatest use of spin. Given the situation in the country
as a result of aggressive actions by representatives of foreign states in
early 2014, it is expedient to consider the experience of leading countries
in the use of so-called «digital dispatches», that is, participants of social
networks (bloggers) that would react promptly to any destructive actions
for interests of state and society in network activity, timely turning off
the appropriate threats. However, as for a significant number of countries
it is important to position the state policy on foreign (overseas) infor-
mation platforms, then for Ukraine, work in the internal media space is
paramount, in particular, given the acute need to increase public confi-
dence in state politicians (at least – through their explanation) and ensu-
ring their loyalty to the current authorities. Therefore, although in most
countries such structures have been created under the Ministries of De-
fense or the Ministries of Foreign Affairs, in Ukraine such activity, at the
initial stage, is appropriate to be attributed to the responsibilities of
communicative units of state authorities.
To resolve conflicts and stabilize relations between different groups
of civil society, organizations and institutions, the state should appoint
a Commissioner for Information who will consider the information as
the active force of changes and not simply as a factor in efficiency.
Frankness and transparency do not simply mean easier access to infor-
mation. It is not enough to convince an agency to place all the data
online. It is necessary to work to facilitate comparison and data analysis.
This includes everything: from data retrieval to the way in which these
data are presented, how easy is to compare the data of different organiza-
tions and at different periods of time. Data should also be easily pro-
cessed so that third parties, whether commercial information services or
journalists, can visualize them.
Findings
Having analyzed the external and internal aspects of the information
security issue and the protection of the information space we can con-
clude that more and more in recent decades the democracy ideas are
actualizing as the result of the world community struggle with totalita-
rian and authoritarian forms of government. The successful socio-
economic, political and cultural development of democracies with the
Problems of information space protection and national information security... 95
construction of an information society leads to focusing researchers on
norms and values that are based on ensuring citizens’ right to infor-
mation and legal regulation of the openness principle as well as accessi-
bility of institutions and state authorities. Moreover, guaranteeing the
right to information imposes constitutional obligations on administrative
bodies to disclose information of public interest. In Ukraine, during the
period of independence, certain legal principles of the establishment of
information society have been formed, and the right to information as the
basis of information democracy is a fundamental right of a person and is
guaranteed by the Constitution of Ukraine, as well as the Convention for
the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms.
It is worth bearing in mind that the information and communication
opportunities gained by the political system as a result of information
security encourage it to control the information space, Internet traffic of
citizens, adjust the information space with the help of spin doctoring. In
the world there is a fairly widespread practice of applying measures to
control information flows in the media environment and in the Internet in
particular. The use of manipulative technologies leads to the solution of
such an important problem as the need for information security and the
protection of the information space from the interference of foreign po-
wers in the information space and distortion of information. The use of
spin doctoring indicates that the event in the symbolic world differs from
the real world event. The spin doctor is the specialist in the world of
news, precisely in its symbolic aspect. The conscious distortion of in-
formation is a real threat to the development of the theory of information
democracy.
Literature
Barinov A., 2001, Informational sovereignty or information security?, "National Security
and Defense", No. 1.
Draft Doctrine of Information Security of Ukraine [Electronic resource] // The Apparatus
of the National Security and Defense Council of Ukraine, 2009, http://www.rain-
bow.gov.ua/news/930.html (access 11.05.2017).
Galambba M., Petrik V., Information Security of Ukraine: Concept, Essence and
Threats, "Juristical Journal", http://www.justinian.com.ua/article.php?id=2463
(accessed 11.10.2016).
Kotler F., 2010, Spindoctor - a doctor of black PR.
Kovalevsky V., 2009, Structure of political communications of modern Ukraine,
"Modern Ukrainian politics. Politicians and Political Scientists About It", № 17,
Ukrainian Center for Political Management, Kyiv-Mykolaiv.
ANTONINA MYTKO
96
Makarenko E. Information Security of Ukraine in the Context of Contemporary
Challenges and Threats, "Education of the Region", http://www.social-
cience.com.ua/jornalcontent/51/political problems. (accessed 11.10.2016).
Makarenko Ye.A., Ryzhkov M.M., Ozhevan M.A., 2003, Analytics. Expertise. Forecast-
ing, Our Culture and Science, Kiev.
Maltese J.A., 1992, Spin Control, The White House Office of Communications and the
Management of Presidential News, London.
Mytko A.M., 2010, Mass media and the image of the authorities: regional aspect, Lutsk.
Project L.G. Lukyanenko of the Law of Ukraine "On Information Sovereignty and
Information Security of Ukraine", http://www.uacm.kharkov.ua/ukr/index.shtml?-
pawsws/usuvetr.htm (access 11.05.2017).
Resolution of the Verkhovna Rada of Ukraine "On the Concept (Fundamentals of State
Policy) of National Security of Ukraine", "Voice of Ukraine" 1997, No. 3/97 VR.
Rudnev V.Yu., 2007, Using spin-doctor technologies in the activities of foreign policy
institutions and agencies, "Management in the conditions of transformational
innovations: challenges, reforms, achievements", Sumy.
Spin Doctor and his work: Nontraditional Methods of Information Space Management,
2001, TeleCritics.
Surtz. H., 1998, Spin Cycle, How the White House and the Media Manipulate the News,
New York.
The Concept (Fundamentals of State Policy) of Information Security of Ukraine, 2001,
„National Security and Defense”, no. 1 (accessed 11.10.2016).
Problemy ochrony przestrzeni informacyjnej i krajowego bezpieczeństwa informacyjnego w warunkach demokracji informacyjnej
Streszczenie
W artykule dokonano analizy przestrzeni prawnej Ukrainy w zakresie prawodawczych
i innych normatywno-prawnych aktów regulujących obronę i rozwój ojczystego obszaru
informacyjnego. Jednocześnie zaznaczono, że ważnym problemem jest pewna chaotyczność
ukraińskiej polityki prawnej w informacyjnym polu, w szczególności ze względu na to, że
częściowo prawodawcze akty uchwalane są dla rozwiązania taktycznych zadań, bez uwzględ-
nienia strategicznych orientacyjnych punktów i obiektywnych ukraińskich warun-
ków. Przeanalizowano informacyjną suwerenność i bezpieczeństwo Ukrainy, jak i wewnątrz-
krajowy aspekt rozwoju kraju. Zbadano, w jaki sposób użycie manipulacyjnych technologii,
takich jak spindoktoring, zagraża informacyjnemu bezpieczeństwu i pobudza do obrony
informacyjnego obszaru przed ingerencją obcych państw i aberracji informacji. Nazwano
i scharakteryzowano czynniki, które przeszkadzają rozwojowi informacyjnego obszaru,
i wskazano rekomendacje dla udoskonalenia informacyjnego społeczeństwa pod warunkiem
kształtowania się informacyjnej demokracji.
Słowa kluczowe: informacja, państwo, informacyjne bezpieczeństwo, informacyjny obszar, ustawodawstwo, spindoktoring, niebezpieczeństwo
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES NR 2(7)/2018 ISSN 2543-8379
VARIA DOI: 10.15584/johass.2018.2.6
Katarzyna Flisak
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego za rok 2017
Bibliografia obejmuje publikacje sprawozdane przez jednostki Wydziału Socjolo-
giczno-Historycznego do końca stycznia 2018 roku. Pozycje datowane na rok 2017, które
ukazały się w terminie późniejszym, zostaną zamieszczone w wykazie bibliografii za rok
2018, który zostanie opublikowany na łamach „UR Journal of Humanities and Social
Sciences” w roku 2019.
NAUKI HUMANISTYCZNE
Monografie
1. Budzyński Z., 2016, Galicja na józe-
fińskiej mapie topograficznej 1779–
1783. Die Josephinische Landesauf-
nahme von Galizien 1779–1783,
T./Band XII, red. Z. Budzyński, War-
szawa, PAN Stacja Naukowa
w Wiedniu, UR, Austriackie Archi-
wum Państwowe, Cz./Tel./Частина
B/Б, Секції 313–322, 336–342, 356–
362, 375–379.
2. Budzyński Z., 2016, Galicja na józe-
fińskiej mapie topograficznej 1779–
1783. Die Josephinische Landesauf-
nahme von Galizien 1779–1783,
T./Band XII, red. Z. Budzyński, War-
szawa, PAN Stacja Naukowa w Wied-
niu, UR, Austriackie Archiwum Pań-
stwowe, Cz./Tel./Частина C/Č, Секції
313–322, 336–343, 356–362, 375–
379; ss. 92. Edycja map oraz równo-
ległych opisów wojskowych Galicji
F. Miega w języku oryginału (nie-
mieckim) oraz w przekładzie polskim
i ukraińskim.
3. Budzyński Z., 2016, Mapa Józefińska
Galicji (1779–1783). Wstęp edytorski
[w:] Galicja na józefińskiej mapie to-
pograficznej 1779–1783. Die Jo-
sephinische Landesaufnahme von Ga-
lizien 1779–1783, T./Band XII, red.
Z. Budzyński, Warszawa, PAN Stacja
Naukowa w Wiedniu, UR, Austriac-
kie Archiwum Państwowe Cz./Teil A,
Sekcje/Sektionen 313–322, 336-343,
356–362, 375–379; ss. XCVI, 280;
Cz./Tel B, Faksymilia arkuszy/Faksi-
mileblätter 313–322, 336–343, 356–
362, 375-379; 32 mapy wojskowe.
4. Czop E., Bonusiak A., Grata P., 2017,
Tropem rzeszowskich miejsc pamięci,
Rzeszów.
VA
RIA
KATARZYNA FLISAK
98
5. Gardeła L., 2017, Bad Death in the
Early Middle Ages. Atypical Burials
from Poland in a Comparative Per-
spective, Collectio Archaeologica
Ressoviensis 33, Rzeszów.
6. Gawor L., 2017, Ekoszkice, Rzeszów.
7. Lenart Z. (współautor J. Lenart), 2017,
W stronę edukacji jutra. Studium histo-
ryczno-kulturowe, Warszawa.
8. Marciak M., 2017, Sophene, Gor-
dyene, and Adiabene: Three Regna
Minora of Northern Mesopotamia Be-
tween East and West, Leiden, Boston.
9. Pisuliński J., 2017, Akcja Specjalna
„Wisła”, Rzeszów.
10. Půlpánová-Reszczyńska A., Kadrow S.,
Bober M., 2017, Wielokulturowe sta-
nowisko nr 1 w Zamiechowie, powiat
jarosławski, Via Archaeologica Res-
soviensia, t. XIII, Rzeszów.
11. Rybicka M., 2017, Kultura trypolska
kultura pucharów lejkowatych. Natę-
żenie kontaktów i ich chronologia,
Collectio Archaeologici Ressoviensis,
t. 36, Rzeszów.
12. Stojak G., 2017, Podziemia bazyliki
archikatedralnej w Przemyślu i ich
rewitalizacja w latach 2009–2015,
Rzeszów.
Redakcja monografii zbiorowej
1. Dębiec M. (red.), 2017, Wędrówki po
archeologicznych śladach dawnych
epok i kultur województwa podkar-
packiego. Życie codzienne, Rzeszów.
2. Dzik M., Śnieżko G. (red.), 2017,
Fines testis temporum. Studia ofiaro-
wane Profesor Elżbiecie Kowalczyk-
-Heyman w pięćdziesięciolecie pracy
naukowej, Rzeszów.
3. Gardeła L. (red.), 2017, Odmieniec –
Wampir – Skazaniec. Oblicza śmierci
w dawnych wiekach. Wystawa Miro-
sława Kuźmy, Rzeszów.
4. Gardeła L., Kajkowski K. (red.),
2017, Animals and Animated Objects
in Past Societies. Book of Abstracts /
Zwierzęta i ożywione przedmioty w
dawnych kulturach. Książka abstrak-
tów, Bytów.
5. Grata P. (red.), 2017, Od kwestii
robotniczej do nowoczesnej kwestii
socjalnej. Studia z polskiej polityki
społecznej XX i XXI wieku, t. V, Rze-
szów.
6. Iskra-Paczkowska A. (red.), 2017,
SzymbART 2011–2016, Rzeszów.
7. Kawalec A., Kuzicki J. (red.), 2017,
Powstanie styczniowe w pamięci zbio-
rowej, Rzeszów.
8. Korzeniowski P., Olejko A., Artl G.
(red.), 2017, Od Gorlic po Kaukaz,
Lewant, Alpy i Adriatyk, czyli lotnic-
two na Froncie Wschodnim, nad Bał-
kanami i na Bliskim Wschodzie 1914–
1918, Rzeszów.
9. Kozak S., Kawalec A., Sierżęga P.,
Kuzicki J., Kawa E. (red.), 2017, Ga-
licja. Studia i materiały, t. 3: 200 lat
Ossolineum, Rzeszów.
10. Kryński S., Lenart Z. (red.), 2017,
Kultura i samorządność lokalna. Hi-
storia – współczesność – perspektywy,
Rzeszów.
11. Lenart Z. (red.), 2017, Rynek kultury.
Debiuty naukowe, Warszawa.
12. Mącik H., Chachaj J., Szulc D. (red.),
2017, Lublin. Historia Dzielnic w 700.
rocznicę lokacji Miasta, Lublin.
13. Mącik H., Kopciowski D. (red.),
2017, Kościół św. Ducha w Lublinie,
Lublin.
14. Nabywaniec S., Pęzioł A. (red.),
2017, Tyś z nami związał się przez
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 99
Chrzest. 1050. Rocznica Chrztu Pol-
ski. Podkarpacie 2016, Rzeszów.
15. Nowak W., Żardecka M. (red.), 2017,
Rzecz, ciało, pamięć. Eseje i rozprawy
z filozofii historii, Rzeszów.
16. Paczkowski P. (red.), 2017, Dziedzic-
two Arystotelesa. Studia i szkice, Sie-
mianowice Śląskie.
17. Połtowicz-Bobak M., Bourdier C.,
Chehmana L., Malgerini R. (red.),
2017, L’essor du Magdalénien. As-
pects culturels, symboliques et tech-
niques des faciès à Navettes et à Lus-
sac-Angles, Memoires SPF, Paris.
18. Rozwałka A., Dzik M., Słupecki L.,
Sierżęga P. (red.), 2017, Materiały
V Kongresu Mediewistów Polskich,
t. I: Recepcja i odrzucenie. Kontakty
międzykulturowe w średniowieczu,
Rzeszów.
19. Rybicka M. (red.), 2017, Wielokultu-
rowe cmentarzysko w Skołoszowie
stanowisko 7 w kontekście osadnictwa
z neolitu i wczesnej epoki brązu we
wschodniej części Podgórza Rzeszow-
skiego, Rzeszów.
20. Wołoszyn M. (red.), 2017, From
Cherven’ Towns to Curzon Line. The
lands on the Middle Bug during the
Middle Ages and the historiographic
perspective on the formation of Po-
land’s eastern border, 18th-21st cc. =
Od Grodów Czerwieńskich do linii
Curzona. Dzieje środkowego Pobuża
w wiekach średnich oraz postrzeganie
formowania się wschodniej granicy
Polski w historiografii XVIII–XXI w.,
„U Źródeł Europy Środkowo-Wscho-
dniej / Frühzeit Ostmitteleuropas” 3,
t. I, Kraków – Leipzig – Rzeszów –
Warszawa.
21. Wołoszyn M. (red.), 2017, From
Cherven’ Towns to Curzon Line. The
lands on the Middle Bug during the
Middle Ages and the historiographic
perspective on the formation of Po-
land’s eastern border, 18th-21st cc. =
Od Grodów Czerwieńskich do linii
Curzona. Dzieje środkowego Pobuża
w wiekach średnich oraz postrzeganie
formowania się wschodniej granicy
Polski w historiografii XVIII–XXI w.,
„U Źródeł Europy Środkowo-
Wschodniej / Frühzeit Ostmitteleuro-
pas” 3, t. II, Kraków – Leipzig –
Rzeszów – Warszawa.
22. Wołoszyn M. (red.), Auch M., 2017,
The early medieval settlement com-
plex at Czermno in the light of results
from past research (up to 2010). The
pottery finds = Wczesnośredniowiecz-
ny zespół osadniczy w Czermnie
w świetle wyników badań dawnych
(do 2010). Ceramika naczyniowa, „U
Źródeł Europy Środkowo-Wschodniej
/ Frühzeit Ostmitteleurpas” 2, 3, Kra-
ków–Leipzig–Rzeszów–Warszawa.
Artykuły w czasopismach z listy A1
1. Bobak D., Łanczont M., Mroczek P.,
Połtowicz-Bobak M., Nowak A., Kufel-
-Diakowska B., Kusiak J., Standzikow-
ski K., 2017, Magdalenian settlement on
the edge of the loess island: A case
study from the northern foreland of the
Carpathians (SE Poland), “Quaternary
International”, vol. 438.
2. Wiśniewski A., Połtowicz-Bobak M.,
Bobak D., Jary Z., Moska P., 2017,
The Epigravettian and the Magdale-
nian in Poland: new chronological da-
ta and an old problem, “Geochrono-
metria”, vol. 44.
Artykuły w czasopismach z listy B
1. Bobak D., Połtowicz-Bobak M., 2015,
(druk 2017), Regiony osadnicze na te-
1 Zgodnie z wykazem czasopism na-
ukowych Ministerstwa Nauki i Szkolnic-twa Wyższego.
KATARZYNA FLISAK
100
renach Polski w późnej fazie górnego
i początkach schyłkowego paleolitu
na tle osadnictwa środkowoeuropej-
skiego, „Acta Universitatis Nicolai
Copernici – Archeologia”, t. 34.
2. Bochnak T., Kotowicz P., Opielows-
ka Z., 2017, Dwa celtyckie depozyty
przedmiotów żelaznych z Pakoszówki,
pow. sanocki, „Materiały i Sprawo-
zdania Rzeszowskiego Ośrodka Ar-
cheologicznego”, t. 38.
3. Czopek S., 2017, Aktualne problemy
zarządzania archeologicznym dzie-
dzictwem kulturowym, „Materiały
i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrod-
ka Archeologicznego”, t. 38.
4. Czopek S., 2017, Kilka uwag na
marginesie „archeologii autostrado-
wej”, „Raport”, t. 12.
5. Czopek S., Trybała-Zawiślak K., Tokar-
czyk T., Tokarczyk E., Burghardt M.,
Adamik-Proksa J., Rajpold W., 2017,
Pierwsze sprawozdanie z weryfikacyj-
nych badań na grodzisku z wczesnej
epoki żelaza w Chotyńcu, „Materia-
ły i Sprawozdania Rzeszowskiego
Ośrodka Archeologicznego”, t. 38.
6. Dzik M., 2017, O bezdrożach badań
nad magią i obrzędami pogrzebowymi
wczesnośredniowiecznych Słowian,
„Analecta Archaeologica Ressoviensia“,
t. 12.
7. Dzik M., 2017, The North-East living
quarter of the medieval pilgrim centre
in Banganarti. Archaeological re-
search in 2015 and 2016, „Polish Ar-
chaeology in the Mediterranean”, t. 26.
8. Dzik M., 2017, Zabytki z wczesno-
średniowiecznych cmentarzysk z groba-
mi w obudowach kamiennych pocho-
dzące z badań Nikolaja P. Awenariusa,
„Materiały i Sprawozdania Rzeszow-
skiego Ośrodka Archeologicznego“, t. 38.
9. Hoszowska M., 2017, Szkolna eduka-
cja historyczna: między przeszłością
a przyszłością, „Kwartalnik Eduka-
cyjny”, nr 3.
10. Hoszowska M., 2017, Szkoła Szymona
Askenazego, „Res Historica”, nr 43.
11. Hoszowska M., 2017, W kręgu nauki,
oświaty i polityki. O listach Kazimie-
rza Twardowskiego do Ludwika Fin-
kla, „Kwartalnik Historii Nauki
i Techniki”, nr 3.
12. Kamińska-Kwak J., 2015 (druk 2017),
Samorząd miejski Przemyśla w latach
autonomii Galicji, „Tarnowskie Stu-
dia Historyczne”, t. 5.
13. Kozak S., 2017, Dydaktyczne aspekty
nauk pomocniczych w historii na
Uniwersytecie Rzeszowskim, „Wscho-
dni Rocznik Humanistyczny”, t. 14,
nr 2.
14. Król D., 2017, When, where and how
long? Around the questions on the
chronology and origin of TRB cham-
berless long barrows culture in the
Polish Lowland, „Prace i Materiały
Muzuem Archeologicznego i Etno-
graficznego w Łodzi. Seria Archeo-
logiczna”, t. 47.
15. Król D., Cwaliński M., Niebiesz-
czański J., 2017, Monumental ceme-
tery of Funnel Beaker culture at site 7
in Skołoszów in the light of recent ge-
omagnetic survey, „Analecta Archae-
ologica Ressoviensia”, t. 12.
16. Kuzicki J., 2017, Kapelani oraz inni
duchowni uczestniczący w polskich
powstaniach narodowych, obecni
w strukturach lokalnego Kościoła we
Francji w XIX wieku, „Zeszyty Nau-
kowe Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Prace Historyczne”, 144, z. 1.
17. Lenart Z. (współautor J. Lenart),
2017, Ideał wychowania socjalistycz-
nego a wychowanie do uniwersalnych
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 101
wartości w Polsce Ludowej. Wprowa-
dzenie do zagadnienia, „Rocznik
Kolbuszowski”, nr 17.
18. Lenart Z., 2017, Instytucje kultury
w procesie edukacyjnym dzieci i mło-
dzieży szkolnej w latach 1990–2015.
Wprowadzenie do zagadnienia, „Pod-
stawy Edukacji”, t. 9.
19. Lorens B., 2016, Redukcja monaste-
rów w prowincji koronnej Zakonu Ru-
skiego św. Bazylego Wielkiego w la-
tach 1744–1780, „Hereditas Monaste-
riorum”, vol. 8.
20. Mącik H., 2017, Ochrona zabytków
w Lublinie – historia i teraźniejszość,
„Rocznik Lubelski”, t. 43.
21. Mącik H., Hamryszczak A., 2017,
Parafia i kościoły w Abramowicach
w XVIII–XIX wieku, „Archiwa, Biblio-
teki i Muzea Kościelne”, t. 107.
22. Nabywaniec S., 2016), Posługa dusz-
pasterska na frontach I wojny świa-
towej, „Resovia Sacra”, R. 23.
23. Olbrycht M., 2016, The Sacral King-
ship of the Early Arsacids. Fire Cult
and Kingly Glory, „Anabasis. Studia
Classica et Orientalia”, 7.
24. Pasterkiewicz W., 2017, Wyniki ba-
dań archeologicznych na cmentarzy-
sku z późnego neolitu w Sadowiu koło
Opatowa, „Materiały i Sprawozdania
Rzeszowskiego Ośrodka Archeolo-
gicznego”, t. 38.
25. Pasterkiewicz W., Rajchel B., 2017,
Możliwość zastosowania georadaru
w badaniu miejsca katastrofy lotni-
czej z okresu II wojny światowej,
„Analecta Archaeologica Resso-
viensia”, t. 12.
26. Pasternak I., 2016, Człowiek a nauki
humanistyczne w filozofii Michela
Foucault, „Wschodni Rocznik Huma-
nistyczny” t. XIII.
27. Pelisiak A., 2017, Materiały neoli-
tyczne i z epoki brązu z Bieszczadów
Wysokich. Odkrycia 2016 rok, „Mate-
riały i Sprawozdania Rzeszowskiego
Ośrodka Archeologicznego”, t. 38.
28. Pelisiak A., 2017 (2016), Menilite
hornstone sources and processing site
at Cisna, powiat Lesko (High Bie-
szczady Mts.), „Acta Archaeologica
Carpathica”, t. 51.
29. Porczyński D., 2017, Krąg społeczny:
od klasycznej metafory do współczes-
nych ujęć analitycznych, „Przegląd
Humanistyczny”, 3, 456.
30. Przybyła M., Sirbu G., Rybicka M.,
Król D., 2017, New results of the ge-
omagnetic survey at late Tipolye set-
tlement in Gordinesti, northern Mol-
dova, „Analecta Archaeologica Res-
soviensia”, t. 12.
31. Půlpánová-Reszczyńska A., Půlpán M.,
Křivánek R., 2017, Geophysical sur-
vey and archaeological excavations at
the Roman period cemetery in Neza-
bylice (Chomutov district, north-west
Bohemia), „Analecta Archaeologica
Ressoviensia”, t. 12.
32. Rączy E., 2017, Historiografia polska
przełomu XX/XXI stulecia wobec Za-
głady Żydów oraz stosunków polsko-
-żydowskich. Zarys problematyki, „Bia-
łostockie Teki Historyczne”, nr 15.
33. Rozwałka A., 2017, Teren rynku
miasta Lublina w okresie średnio-
wiecza i w czasach wczesnonowo-
żytnych. Archeologiczny szkic do
portretu stratygraficznego, „Raport”,
t. 12.
34. Rybicka M., Hawinskyi A., Król D.,
Diachenko A., 2017, Eastern impulses
in the eastern group of the Funnel
Beaker culture, „Prace i Materiały
Muzuem Archeologicznego i Etno-
KATARZYNA FLISAK
102
graficznego w Łodzi. Seria Archeolo-
giczna”, t. 47.
35. Stojak G., 2017, Rewitalizacja Pod-
ziemnej Trasy Turystycznej w Prze-
myślu w latach 2009–2014. Część I:
Stan badań i literatura, „Wiadomości
Konserwatorskie”, nr 52.
36. Stojak G., 2017, Wytwarzam ciepło
na własny użytek. Dyskusja w Pod-
karpackiej Galerii Sztuki Współcze-
snej w Przemyślu, „Fraza”, nr 1–2.
37. Subczak M., 2016, Opresyjna lub
porządkująca funkcja prawa. Karla
Poppera i Erica Voegelina interpre-
tacja Platońskiego projektu „polis”,
„Studia Gdańskie”, t. XXXVIII.
38. Subczak M., 2017, Antyczna tradycja
filozoficznych sposobów życia jako
wzorzec dla współczesności, „Logos
i Ethos”, t. 23, nr 1.
39. Trybała-Zawiślak K., 2017, Studia
muzeologiczne na Uniwersytecie Rze-
szowskim – próba odpowiedzi na za-
potrzebowanie muzeów XXI wieku,
„Materiały i Sprawozdania Rzeszow-
skiego Ośrodka Archeologicznego”,
t. 38.
40. Trybała-Zawiślak K., Gębica P.,
Superson S., Woronko B., 2017, Lito-
logia, geneza i wiek osadów w Kalni-
kowie i Chotyńcu na Płaskowyżu Tar-
nogrodzkim (Kotlina Sandomierska),
„Acta Geographica Lodziensia”,
t. 106.
41. Uljasz A., 2017, Antoni Fiedler
(1869–1919) Wielkopolski chemigraf,
drukarz, wydawca i działacz niepod-
ległościowy, „Przegląd Nauk Histo-
rycznych”, nr 1.
42. Uljasz A., 2017, Libretto Ludwika
Osińskiego do opery Józefa Elsnera
ANDROMEDA z 1807 r. w zbiorach
rękopiśmiennych Biblioteki Narodo-
wej PAU i PAN w Krakowie, „Rocz-
nik Biblioteki Naukowej PAU i PAN
w Krakowie”, R. LXII.
43. Uljasz A., 2016, Świat orientu
w baśniach Bolesława Leśmiana. Wi-
zja pisarza, odbiór czytelniczy i re-
cepcja teatralna, „Annales Universi-
tatis Paedagogicae Cracoviensis.
Studia ad Bibliothecarum Scientiam
Pertinentis” XIV.
44. Wierzbieniec W. (współautor Urus-
ki P.), 2015 (druk 2017), Perła w ko-
ronie, Profesor Władysław Serczyk –
historyk, o którym należy pamiętać,
„Tarnowskie Studia Historyczne”,
t. 5.
45. Wierzbieniec W. (współautor Pota-
czek J.), 2017, Polskie Towarzystwo
Gimnastyczne „Sokół” w Jarosławiu
w okresie II Rzeczypospolitej – zarys
problematyki, „Rocznik Przemyski”,
t. 53, Historia, z. 1 (20).
46. Wołoszyn M., 2017, Zaraz po wojnie.
Z historii badań nad pograniczem
polsko-ruskim w latach 1945–1956
(ze szczególnym uwzględnieniem
Grodów Czerwieńskich), „Przegląd
Archeologiczny”, t. 65.
47. Wójtowicz R., 2016, Współczesne
znaczenie metafizyczno-religijnej kon-
cepcji prawa naturalnego. Analiza
krytyczna, „ΣОΦΙΑ. Pismo Filozofów
Krajów Słowiańskich”, nr 16.
Artykuły w czasopismach z listy C
1. Bochnak T., 2017, Schimbarile de rit
funerar din cultura La Tène în
Polonia /Les changements du rite
funéraire de la culture de La Tène en
Pologne, „Istros”, t. 23.
2. Bochnak T., Skowron K., 2017,
Riturile imperceptibile” în cultura
Przeworsk–câteva piste de inter-
pretare ale unui rit funerar deosebit şi
rǎdǎcinile lui celtice /«Les rites
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 103
imperceptibles» dans la culture de
Przeworsk–quelques pistes d’inter-
prétation d’un rite funéraire
particulier et ses racines celtiques,
„Istros”, t. XXII.
3. Dębiec M., Bardetskiy A.B., Po-
tekhina I.D., Saile T., 2017, Raptus
Sabinae? Of a female calvarium from
the Bandkeramik settlement of
Rovantsi in Volhynia, „Sprawozdania
Archeologiczne”, t. 69.
4. Dębiec M., Saile T., 2017, Šárka in
Wolhynien, „Archäologisches Korre-
spondenzblatt”, vol. 47(4).
5. Guzowska B., 2017, Contemporary
trends of the new spirituality, „Prze-
gląd Religioznawczy”, nr 4.
6. Kolarzowa R., 2017, Ciężkie sny na
„poduszce pani Marx”. Ukryta eufo-
ria okupacyjnych przewłaszczeń
w Polsce, „Teksty Drugie”, nr 2.
7. Marciak M., 2017, Idumea and the
Idumeans in the Context of the Jewish
War against Rome (66-73 CE),
„Biblische Notizen”, 174.
8. Marciak M., 2017, Idumea and the
Idumeans in Josephus’ Story of
Hellenistic-Early Roman Palestine
(Ant. XII–XX), „Aevum”, 91.
9. Marciak M., 2017, The Site of Arzan:
A Preliminary Topographical and
Archaeological Reconnaissance in
2014, „Ancient West and East”, 16.
10. Marciak M., 2016, The Site of
Tigranokerta. Status Quaestionis,
„Acta Antiqua Academiae Scien-
tiarum Hungaricae”, 56.
11. Wójtowicz R., 2016, Prawo naturalne
w sferze społeczno-politycznej. Anali-
za dystynkcji wybranych aspektów,
„Przegląd Religioznawczy”, nr 2.
Rozdziały w monografii
1. Balcerak P., 2017, Dwa wyzwania dla
holizmu semantycznego [w:] Między
nauką a polityką – rozważania filozo-
ficzne, red. A. Pytka, K. Maciąg, Lu-
blin.
2. Balcerak P., 2017, Rola filozofii
w kognitywistyce i kognitywistyki w fi-
lozofii [w:] Wokół naturalizacji (w) fi-
lozofii, red. B.K. Krzych. K.M. Wie-
czorek, Siemianowice Śląskie.
3. Biesiadecka E., 2017, Podmiotowość
ucznia w edukacji historycznej w per-
spektywie przeobrażeń edukacyjnych
po 1999 roku [w:] Młodzież w per-
spektywie edukacyjnej, społecznej,
kulturowej, red. G. Pańko, M. Skot-
nicka-Palka, B. Techmańska, Wro-
cław–Kraków.
4. Biesiadecka E., 2016, Rola pracy
w podręcznikach i materiałach meto-
dycznych edukacji społecznej i oby-
watelskiej w latach 1944–1989 [w:]
Człowiek i praca, red. G. Pańko,
K. Ruhland, Wrocław.
5. Biesiadecka E., 2017, Wizerunki
bohaterów powstania styczniowego
na łamach galicyjskiej prasy dla ludu
doby autonomicznej [w:] Powstanie
styczniowe w pamięci zbiorowej, red.
A. Kawalec, J. Kuzicki, Rzeszów.
6. Bochenek K., 2017, Podmiotowość
w kontekście personalizmu Jana Paw-
ła II [w:] Człowiek i jego podmiotowość
a współczesna organizacja – wybrane
zagadnienia, red. K. Jaremczuk, Rze-
szów.
7. Bochnak T., 2017, Importowane
militaria kultury lateńskiej z cmenta-
rzyska w Legionowie CSP [w:] Rela-
cje kultury przeworskiej i lateńskiej
na Mazowszu, red. W. Nowakowski,
W. Orliński, Legionowo.
KATARZYNA FLISAK
104
8. Bochnak T., Hamn G., Skowron K.,
2017, Le quartier du Champlain
(interv. 865) [w:] Rapport inter-
médiaire 2017 du programme
quadriennal de recherche 2017-2020
sur le mont Beuvray. Synthèse, red.
V. Guichard, Glux-en-Glenne.
9. Bochnak T., Půlpánová-Reszczyńs-
ka A., Skowron K., 2017, Okres
lateński i okres wpływów rzymskich
[w:] Wędrówki po archeologicznych
śladach dawnych epok i kultur woje-
wództwa podkarpackiego. Życie co-
dzienne, red. M. Dębiec, Rzeszów.
10. Bonusiak A., 2017, Rzeszowski obszar
metropolitalny [w:] Dzieje Rzeszowa,
red. W. Bonusiak, t. V, Rzeszów.
11. Bonusiak A., 2017, Stary Rzeszów
i jego infrastruktura [w:] Dzieje Rze-
szowa, red. W. Bonusiak, t. V, Rze-
szów.
12. Bonusiak A., 2017, Terytoria przyłą-
czone do Rzeszowa w pierwszym dzie-
sięcioleciu XXI wieku, ich historia
i stan dzisiejszy [w:] Dzieje Rzeszowa,
red. W. Bonusiak, t. V, Rzeszów.
13. Bonusiak A., 2017, Życie społeczno-
-kulturalne i organizacyjne [w:] Dzie-
je Brzózy Królewskiej, red. W. Bonu-
siak, Sandomierz.
14. Budzyński Z., 2016, Pierwsza galicyj-
ska cesarska szosa Barwinek – Prze-
myśl w świetle przekazów kartogra
ficznych z epoki zaboru austriackiego
[w:] Od Bachórza do Światowida ze
Zbrucza. Tworzenie się słowiańskiej
Europy w ujęciu archeologicznym, hi-
storycznym i językoznawczym, red.
B. Chudzińska, M. Wojenka, M. Wo-
łoszyn, Kraków–Rzeszów.
15. Czop E., 2017, Działalność kulturalna
współczesnych środowisk polskich
w krajach „starej” Unii Europejskiej.
Zarys problemu [w:] Kultura i samo-
rządność lokalna. Historia – współ-
czesność – perspektywy, red. S. Kryń-
ski, Z. Lenart, Rzeszów.
16. Czop E., 2017, Polscy migranci poak-
cesyjni na unijnych rynkach pracy
[w:] Od kwestii robotniczej do nowo-
czesnej kwestii socjalnej. Studia z pol-
skiej polityki społecznej XX i XXI wie-
ku, red. P. Grata, t. V, Rzeszów.
17. Czop E., 2017, Szkolnictwo w Brzózie
Królewskiej [w:] Dzieje Brzózy Kró-
lewskiej, red. W. Bonusiak, Sando-
mierz.
18. Czopek S., 2017, Archeologiczne
dziedzictwo kulturowe i jego ochrona
[w:] Wędrówki po archeologicznych
śladach dawnych epok i kultur woje-
wództwa podkarpackiego. Życie co-
dzienne, red. M. Dębiec, Rzeszów.
19. Czopek S., 2017, Najstarsze dzieje
Brzozy Królewskiej w świetle źródeł
archeologicznych [w:] Dzieje Brzózy
Królewskiej, red. W. Bonusiak, San-
domierz.
20. Czopek S., 2017, Problem rubieży
kulturowej między Kotliną Sando-
mierską a pasmem pogórzy karpac-
kich w młodszej epoce brązu i we
wczesnej epoce żelaza w świetle naj-
nowszych badań [w:] Archeologia
Kotliny Sandomierskiej, red. M. Ku-
raś, t. 2, Stalowa Wola.
21. Czopek S., Trybała-Zawiślak K.,
2017, Tarnobrzeska kultura łużycka
w świetle badań i opracowań Profe-
sora Marka Gedla [w:] Profesor Ma-
rek Gedl – życie i dzieło (= Prace Ar-
cheologiczne, nr 68), red. J. Cho-
chorowski, Kraków.
22. Dębiec M., Țerna S., Vornicu-Țerna
A., Saile T., Heghea S., Posselt M.,
2017, One site, two traditions: geophys-
ical prospections and archaeological
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 105
excavations of dwelling complexes at
the Linear Pottery Culture / Precu-
cuteni – Tripolye A settlement from
Nicolaevca V [in:] Beyond excavation
– Geophysics, aerial photography and
the use of drones in Eastern and
South-East European Archaeology,
red. C. Proetoasa, Piatra Neamt.
23. Gardeła L., 2017, Scandinavian Amu-
lets in Truso: Signals of Belief in
a Viking Age Emporium [w:] Between
Jutland and Sambia. Truso in the
Context of Research in the South-West
Zone of the Baltic Sea Basin in the
Viking Age, red. M.F. Jagodziński,
“Truso Studies”, Vol. III: 2, Elbląg.
24. Gardeła L., Kajkowski K., Ratajczyk Z.,
2017, The World on a Spur. Unravel-
ling the Cosmology of the Pagan
Slavs / Świat na ostrodze. Odkrywanie
kosmologii dawnych Słowian [w:]
Animals and Animated Objects in
Past Societies. Book of Abstracts, red.
L. Gardeła, K. Kajkowski, Bytów.
25. Gawor L., 2017, Świadomość ekolo-
giczna w ponowoczesności [w:]
ДУХОВНІСТЬ. КУЛЬТУРА. ВИК-
ЛИКИ СЬОГОДЕННЯ”, Minister-
stwo Oświaty i Nauki Ukrainy,
Lwów.
26. Grata P., 2017, Gospodarka komunal-
na i mieszkaniowa [w:] Dzieje Rze-
szowa, red. W. Bonusiak, t. V, Rze-
szów.
27. Grata P., 2017, Miejsce wyznań reli-
gijnych w polityce budżetowej Drugiej
Rzeczypospolitej [w:] Rola Kościołów
w życiu gospodarczym ziem polskich,
red. K. Kowalski, R. Matera, A. Pie-
czewski, Łódź.
28. Grata P., 2016, Problemy ochrony
środowiska w Rzeszowie po II wojnie
światowej (1944–2014) [w:] Od sys-
temu żarowego do ekorozwoju.
Ochrona i wykorzystanie zasobów
środowiska naturalnego na ziemiach
polskich – aspekt historyczny, red.
T. Głowiński, M. Zawadka, Wro-
cław.
29. Grata P., 2017, Przemiany gospodar-
cze w mieście [w:] Dzieje Rzeszowa,
red. W. Bonusiak, t. V, Rzeszów.
30. Grata P., 2017, Przemiany w pol-
skiej polityce zatrudnienia w latach
1944–1949 [w:] Od kwestii robotni-
czej do nowoczesnej kwestii socjal-
nej. Studia z polskiej polityki spo-
łecznej XX i XXI wieku, red. P. Gra-
ta, t. V, Rzeszów.
31. Grata P., 2017, Rynek pracy [w:]
Dzieje Rzeszowa, red. W. Bonusiak,
t. V, Rzeszów.
32. Grata P., 2017, Zderzenie z wolnym
rynkiem. Rzeszowskie przedsiębior-
stwa w warunkach transformacji sys-
temowej [w:] Gospodarka wolnego
rynku. Doświadczenia przeszłości,
wskazówki na przyszłość, red. S. Ka-
mosiński, J. Laskowska, Bydgoszcz.
33. Guzowska B., 2017, Religijne i poza-
religijne konteksty nowej duchowości
[w:] ДУХОВНІСТЬ. КУЛЬТУРА.
ВИКЛИКИ СЬОГОДЕННЯ”, Mini-
sterstwo Oświaty i Nauki Ukrainy,
Lwów.
34. Hoszowska M., 2017, Kobiety Kazi-
mierza Wielkiego w syntezach, para-
syntezach i podręcznikach dziejów
Polski (koniec XVIII–XIX w.) [w:]
Oblicza polskiej niepodległości w lite-
raturze dokumentu osobistego, dydak-
tyce i edukacji historycznej, red.
A. Gołębiowska, Opole.
35. Hoszowska M., 2017, „Pamięć”
i „historia” instytucji. Ossolineum
w międzypokoleniowej refleksji Pola-
ków (do 1939 r.) [w:] Galicja. Studia
i materiały, t. 3: 200 lat Ossolineum,
red. S. Kozak, A. Kawalec, P. Sierżę-
ga, J. Kuzicki, E. Kawa, Rzeszów.
KATARZYNA FLISAK
106
36. Hoszowska M., 2017, Wartości ekotu-
rystyki a edukacja historyczna i oby-
watelska [w:] Turystyka w edukacji
historycznej i obywatelskiej, red.
M. Ausz, J. Bugajska-Więcławska,
A. Stępnik, D. Szewczuk, Lublin.
37. Kawalec A., 2017, Materiały do
bibliografii Galicji za rok 2012 [w:]
Galicja. Studia i materiały, t. 3: 200
lat Ossolineum, red. S. Kozak,
A. Kawalec, P. Sierżęga, J. Kuzicki,
E. Kawa, Rzeszów.
38. Kolarzowa R., 2017, W poszukiwaniu
skazy. Migawki z procesu samowyklu-
czenia [w:] Wykluczenia. Perspektywy
ponowoczesności, t. III, red. J. Hańde-
rek, N. Kućma, Kraków.
39. Korzeniowski P. [współaut. Olejko A.],
2017, Wojsko w Rzeszowie 1989–
2016 [w:] Dzieje Rzeszowa, t. V, red.
W. Bonusiak, Rzeszów.
40. Korzeniowski P., 2017, Operacje
lotnicze HMS Ark Royal w rejonie
Dardaneli (luty-maj 1915 roku) [w:]
Od Gorlic po Kaukaz, Lewant, Alpy
i Adriatyk, czyli lotnictwo na Froncie
Wschodnim, nad Bałkanami i na Bli-
skim Wschodzie 1914–1918, red.
A. Olejko, P. Korzeniowski, G. Artl,
Rzeszów.
41. Kozak S., 2017, Materiały do biblio-
grafii Galicji za rok 2012 [w:] Gali-
cja. Studia i materiały, t. 3: 200 lat
Ossolineum, red. S. Kozak, A. Kawa-
lec, P. Sierżęga, J. Kuzicki, E. Kawa,
Rzeszów.
42. Kozłowski S.K., Terberger T., Bobak D.,
Orschied J., Połtowicz-Bobak M.,
2017, Eastern borders of the Magda-
lenian ‘à navettes’. Maszycka cave in
Lesser Poland (Southern Poland) [w:]
L’essor du Magdalénien. Aspects cul-
turels, symboliques et techniques des
faciès à Navettes et à Lussac-Angles,
red. C. Bourdier, L. Chehmana,
R. Malgerini, M. Połtowicz-Bobak,
“Memoires SPF”, Paris.
43. Król D., 2017, Osadnictwo kultury
ceramiki sznurowej i kultury mierza-
nowickiej w rejonie stanowiska 7
w Skołoszowie, pow. jarosławski, woj.
podkarpackie [w:] Wielokulturowe
cmentarzysko w Skołoszowie stanowi-
sko 7 w kontekście osadnictwa z neo-
litu i wczesnej epoki brązu we
wschodniej części Podgórza Rzeszow-
skiego, red. M. Rybicka, Rzeszów.
44. Król D., 2017, Społeczności kultury
pucharów lejkowatych na pograniczu
Podgórza Rzeszowskiego i Doliny
Dolnego Sanu. Studium geograficzno-
osadnicze [w:] Wielokulturowe cmen-
tarzysko w Skołoszowie stanowisko 7
w kontekście osadnictwa z neolitu
i wczesnej epoki brązu we wschodniej
części Podgórza Rzeszowskiego, red.
M. Rybicka, Rzeszów.
45. Król D., Cwaliński M., Niebieszczań-
ski J., 2017, Wyniki badań geofizycz-
nych przeprowadzonych na wielokul-
turowym stanowisku 7 w Skołoszowie,
pow. jarosławski, woj. podkarpackie
[w:] Wielokulturowe cmentarzysko
w Skołoszowie stanowisko 7 w kontek-
ście osadnictwa z neolitu i wczesnej
epoki brązu we wschodniej części
Podgórza Rzeszowskiego, red. M. Ry-
bicka, Rzeszów.
46. Kryński S., 2017, Rzeszów literacki
[w:] Dzieje Rzeszowa, red. W. Bonu-
siak, t. V, Rzeszów.
47. Kubiak A., 2016, Cała władza w ręce
zombie [w:] Władza a społeczeństwo,
red. A. Bryłka, T. Kałuski, M. Kor-
baś, Katowice.
48. Kubiak A., 2017, Inkluzywne wyklu-
czenie i reprodukcja. Próba szkicu
o szkole w zaburzonej modernizacji
[w:] Wykluczenia. Perspektywy po-
nowoczesności, t. III, red. J. Hańde-
rek, N. Kućma, Kraków.
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 107
49. Kuzicki J., 2017, Księża – uczestnicy
powstania styczniowego i emigracji
w świetle materiałów Archiwum Ar-
chidiecezji Paryskiej [w:] Powstanie
styczniowe w pamięci zbiorowej, red.
A. Kawalec, J. Kuzicki, Rzeszów.
50. Kuzicki J., 2017, Materiały do biblio-
grafii Galicji za rok 2012 [w:] Gali-
cja. Studia i materiały, t. 3: 200 lat
Ossolineum, red. S. Kozak, A. Kawa-
lec, P. Sierżęga, J. Kuzicki, E. Kawa,
Rzeszów.
51. Kwieciński W., 2017, Lebens- und
Arbeitsbedingungen polnischer Zwangs-
arbeiter in Deutschland am Beispiel
der Bieleferder Region [w:] Ost-
westlicher Dialog – Dialog Wschodu
i Zachodu, red. M. Klüh, R. Marti,
Saarbrücken.
52. Lenart Z., 2017, Instytucje kultury
[w:] Dzieje Rzeszowa., red. W. Bonu-
siak, t. V, Rzeszów.
53. Lenart Z., 2017, Kulturotwórcza rola
samorządu terytorialnego w latach
1990–2015 (na przykładzie powiatu
kolbuszowskiego). Wprowadzenie do
zagadnienia [w:] Kultura i samorząd-
ność lokalna. Historia – współcze-
sność – perspektywy, red. S. Kryński,
L. Lenart, Rzeszów.
54. Lorens B., 2017, Bazylianie jako
propagatorzy literatury łacińskiego
kręgu kulturowego wśród społeczno-
ści unickiej w Rzeczypospolitej
w XVIII wieku [w:] Między Wschodem
a Zachodem. Prawosławie i unia, red.
M. Kuczyńska, seria „Kultura Pierw-
szej Rzeczypospolitej w dialogu z Eu-
ropą. Hermenutyka wartości” t. 11,
Warszawa.
55. Lorens B., 2016, Bractwa i stowarzy-
szenia religijne przy kościele oo. Do-
minikanów w Jarosławiu w okresie
zaborów [w:] Bazylika Matki Boskiej
Bolesnej w Jarosławiu. Dzieje, ludzie
i sztuka, red. M. Miłowiecki, R. Ne-
storow, „Studia i Źródła Dominikań-
skiego Instytutu Historycznego
w Krakowie”, t. 16, Kraków.
56. Mącik H., 2017, Historyczne aleje
przydrożne we współczesnych gra-
nicach Lublina i ich ochrona kon-
serwatorska [w:] Roślinność pasów
przydrożnych Lublina. Potencjał i za-
grożenia, red. E. Traskowska, Lublin.
57. Mącik H., 2017, Ochrona walorów
turystycznych miast zabytkowych
w Polsce – rola samorządu gminnego
[w:] Turystyka w edukacji histo-
rycznej i obywatelskiej, red. M. Ausz,
J. Bugajska-Więcławska, A. Stępnik,
D. Szewczuk, Lublin.
58. Mącik H., Pastuszko I., 2017,
Architektura Lubelszczyzny w latach
1944–1956 [w:] Dzieje Lubelszczyzny
1944–1956, red. M. Mazur, Lublin.
59. Michalik-Jeżowska M., 2017, Trwa-
nie miłości w czasie jako kwestia filo-
zoficzna [w:] Filozoficzne rozważania
na temat miłości, red. S. Czarnecka,
K. Maciąg, Lublin.
60. Mordka A., 2017, O zniewoleniu
umysłu artystycznego. Zniewolenie
sztuki, sztuką i w sztuce [w:] Szym-
bart. Sympozjum artystyczno-naukowe
2011–2016, red. A. Iskra-Paczkow-
ska, Rzeszów.
61. Mroczkowski K., 2017, Kontekst
medialny jako narzędzie walki na
przykładzie izraelskiej operacji
„Płynny ołów 2008–2009” [w:] Woj-
ny i konflikty zbrojne po 1945 roku.
Zbiór studiów, red. M. Giętkowski,
Ł. Nadolski, t. 4, Bydgoszcz.
62. Mroczkowski K., 2017, Liban
w latach 1970–1985 jako scena syryj-
sko-izraelskiej wojny zastępczej [w:]
Świat islamu. Polityka i społeczeń-
KATARZYNA FLISAK
108
stwo, red. I. Kończak, M. Lewicka,
A.S. Nalborczyk, t. 1, Toruń.
63. Mroczkowski K., 2017, Plany rozwo-
jowe lotnictwa niemieckiego na rok
1917 w świetle doświadczeń z lat
1915–1916 [w:] Od Gorlic po Kau-
kaz, Lewant, Alpy i Adriatyk, czyli
lotnictwo na Froncie Wschodnim, nad
Bałkanami i na Bliskim Wschodzie
1914–1918, red. A. Olejko, P. Korze-
niowski, G. Artl, Rzeszów.
64. Musin A.E., Wołoszyn M., 2017, The
birth of a myth: the first indentifica-
tion of Cherven’ and description of
the hillfort at Czermno and its hinter-
land in 19th century accounts =
Narodziny mitu: pierwsza iden-
tyfikacja grodu Czerwień, opis
grodziska w Czermnie i jego zaplecza
w relacjach z XIX wieku [w:] From
Cherven’ Towns to Curzon Line. The
lands on the Middle Bug during the
Middle Ages and the historiographic
perspective on the formation of Po-
land’s eastern border, 18th-21st cc. =
Od Grodów Czerwieńskich do linii
Curzona. Dzieje środkowego Pobuża
w wiekach średnich oraz postrzeganie
formowania się wschodniej granicy
Polski w historiografii XVIII–XXI w.,
red. M. Wołoszyn, „U Źródeł Europy
Środkowo-Wschodniej” / Frühzeit
Ostmitteleuropas 3, 1–2 Kraków–
Leipzig–Rzeszów–Warszawa, t. I.
65. Nabywaniec S., 2017, Arcybiskupa
Ignacego Tokarczuka zmagania z to-
talitaryzmem państwowym w okresie
PRL-u [w:] Tyś z nami związał się
przez Chrzest. 1050. Rocznica Chrztu
Polski. Podkarpacie 2016, red. S. Na-
bywaniec, A. Pęzioł, Rzeszów.
66. Nabywaniec S., 2017, Królowa Ja-
dwiga w przekazie kaznodziejskim
[w:] Tyś z nami związał się przez
Chrzest. 1050. Rocznica Chrztu Pol-
ski. Podkarpacie 2016, red. S. Naby-
waniec, A. Pęzioł, Rzeszów.
67. Nabywaniec S., 2017, Problematyka
powstania styczniowego w homilii
i katechezie [w:] Powstanie stycznio-
we w pamięci zbiorowej, red. A. Ka-
walec, J. Kuzicki, Rzeszów.
68. Nabywaniec S., 2017, Rabacja w do-
linach Sanu i jego dopływów [w:]
Zrównoważona gospodarka zasobami
przyrodniczymi i kulturowymi na Po-
górzu Dynowskim determinantą roz-
woju turystyki, red. J. Krupa, K. Szpa-
ra, Dynów.
69. Nabywaniec S., 2017, Troska o losy
Ojczyzny w kaznodziejstwie politycz-
nym i patriotycznym [w:] Tyś z nami
związał się przez Chrzest. 1050.
Rocznica Chrztu Polski. Podkarpacie
2016, red. S. Nabywaniec, A. Pęzioł,
Rzeszów.
70. Nabywaniec S., 2017, Święta Jadwiga
Śląska na tle średniowiecznej poboż-
ności kobiecej [w:] Tyś z nami związał
się przez Chrzest. 1050. Rocznica
Chrztu Polski. Podkarpacie 2016, red.
S. Nabywaniec, A. Pęzioł, Rzeszów.
71. Nabywaniec S., Życie religijne [w:]
Dzieje Rzeszowa, red. W. Bonusiak,
t. V, Rzeszów.
72. Nowak W., 2017, Ciało, rzecz, memo-
ryzacja [w:] Rzecz, ciało, pamięć.
Eseje i rozprawy z filozofii historii,
red. M. Żardecka, W. Nowak, Rze-
szów.
73. Nowak W., 2017, Ciało, rzecz, śmierć
[w:] Rzecz, ciało, pamięć. Eseje i roz-
prawy z filozofii historii, red. M. Żar-
decka, W. Nowak, Rzeszów.
74. Nowak W., 2017, Kultura materialna
i pamięć społeczna [w:] Kultura i sa-
morządność lokalna. Historia –
współczesność – perspektywy, red.
S. Kryński, Z. Lenart, Rzeszów.
75. Olbrycht M., 2017, Greeks in the
Arsacid Empire [w:] Parthika. Greek
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 109
and Roman Authors’ Views of the Ar-
sacid Empire / Griechisch-römische
Bilder des Arsakidenreiches, red.
J. Wiesehöfer, S. Müller, Wiesbaden.
76. Olbrycht M., 2017, Iranskaya falanga
Aleksandra Velikogo [in:] Iranica.
Iranskie imperii i greko-rimskiy mir
v VI v. do n.e. – VI v. n.e., eds. O.L. Ga-
belko et al., Kazan.
77. Olbrycht M., 2017, Parthia. Bactria
and India: The Iranian Policies of
Alexander of Macedonia (330–323)
[w:] With Alexander in India and
Central Asia Moving East and Back
to West, red. C. Antonetti, P. Biagi,
Oxford & Philadelphia.
78. Paczkowski P., 2017, Czy dobro i zło
są przeciwieństwami? Refleksje wokół
Arystotelesowskiej doktryny złotego
środka [w:] Dziedzictwo Arystotelesa.
Studia i szkice, red. B. Krzych,
P. Paczkowski, Siemianowice Śląskie.
79. Parczewski M., 2017, Idzie nowe.
Pierwsi Słowianie na ziemiach Polski
[w:] Barbarzyńskie tsunami. Okres
Wędrówek Ludów w dorzeczu Odry
i Wisły, red. A. Bursche, K. Kowalski,
B. Rogalski, Warszawa–Szczecin.
80. Pasterkiewicz W., 2017, Życie co-
dzienne w neolicie [w:] Wędrówki po
archeologicznych śladach dawnych
epok i kultur województwa podkar-
packiego. Życie codzienne, red. M. Dę-
biec, Rzeszów.
81. Pelisiak A., 2017, Co mówią kamie-
nie? Neolityczne i wczesnobrązowe
pojedyncze przedmioty ze skał krze-
mionkowych z polskich Bieszczadów
Wysokich [w:] Nie tylko krzemienie –
Not only flints, red. A. Andrzejewska,
Łódź.
82. Pelisiak A., 2016, Flint materials of
the Trypillia Culture [in:] Material
from Józef Kostrzewski’s Podolia Ex-
cavations, eds. M. Szmyt, “Bibliothe-
ca Fontes Archaeologici Posnanien-
ses”, t. 19, Poznań.
83. Pelisiak A., 2017, Siliceous Raw
Materials from the Eastern Part of the
Polish Carpathians and Their Use in
Stone and Bronze Ages [in:] Between
History and Archaeology. Papers in
honour of Jacek Lech, eds. D.H. Wer-
ra, M. Woźny, Oxford.
84. Pelisiak A., 2017, The Funnel Beaker
culture: Long barrows as the land-
scape of the dead within the land-
scapes of the living [in:] Landscapes,
Histories and Societies in the North-
ern European Neolithic, eds.
M. Furholt, M. Hinz, D. Mischka,
G. Noble, D. Olausson, „Frühe Mon-
umentalität und soziale Differenzie-
rung”, Bd 4, Bonn.
85. Pisulińska J., 2017, Maurycy Dziedu-
szycki (1813–1877) i jego zaintereso-
wania przeszłością [w:] Galicja. Stu-
dia i materiały, t. 3, red. S. Kozak,
A. Kawalec, P. Sierżęga, J. Kuzicki,
E. Kawa, Rzeszów.
86. Pisulińska J., 2017, Scholars of Je-
wish Origin in the Community of His-
torians in Lwów [w:] „Polin. Studies
in Polish Jewry”, vol 29: Writing
Jewish History in Eastern Europe,
red. N. Aleksiun, B. Horowitz, A. Po-
lonsky, Oregon.
87. Pisuliński J. [współautor G. Motyka],
2016, Działania zbrojne i wysiedlenia
ludności (1939–1947) [w:] Bojkow-
szczyzna Zachodnia – wczoraj, dziś
i jutro, t. 1, red. J. Wolski, Warszawa.
88. Połtowicz-Bobak M., 2016, On the
peripheries of the Magdalenian
world. Magdalenian hunters north of
the Carpathian and Sudety Mountains
[w:] The Past Societies: polish lands
from the first evidence of human pres-
ence to the early Middle Ages, red.
KATARZYNA FLISAK
110
P. Urbańczyk, J. Kabaciński, I. Zych,
Warszawa.
89. Połtowicz-Bobak M., Bobak D., 2017,
Paleolit i mezolit [w:] Życie codzien-
ne. Wędrówki po archeologicznych
śladach dawnych epok i kultur woje-
wództwa podkarpackiego, red. M. Dę-
biec, Rzeszów.
90. Połtowicz-Bobak M., Bobak D., 2017,
Relacje między Kotliną Sandomierską
a terenami podkarpackimi w starszej
epoce kamienia [w:] Archeologia Ko-
tliny Sandomierskiej, t. 2, red. M. Ku-
raś, Stalowa Wola.
91. Půlpánová-Reszczyńska A., 2017,
Destičkovita spona ve tvaru kance
z Trmic – Ústí nad Labem v kontextu
obdobných nálezů [w:] Řimské
a germánské spony ve střední Evropé
(Archeologie barbarů 2012) –
Römische und Germanische Fibeln in
Mitteleuropa (Archäologie der Barba-
ren 2012), eds. E. Droberjar, B. Ko-
moróczy, „Spisy Archeologického
ústavu AV ČR Brno 53“, Brno.
92. Půlpánová-Reszczyńska A., Blažek J.,
Ondráčková L., Půlpán M., 2017,
Výzkum pohřebiště z doby římské
v Nezabylicích (okr. Chomutov)
v roce 2016 [w:] Archeologické
výzkumy v Čechách 2016 (= Zprávy
České archeologické společnosti,
Supplément 105), red. K. Sklenář,
Praha.
93. Půlpánová-Reszczyńska A., Půlpán
M., Ondráčková L., 2017, Nový nález
bronzové nádoby z doby římské na
Chomutovsku [w:] 45 let v regionální
archeologii, Sborník k 70. naro-
zeninám Marty Cvrkové, (= Ústecké
muzejní sešity, nr 10), red. E. Wies-
nerová, Ústí nad Labem.
94. Pustelak D., 2017, Powstanie stycz-
niowe w świetle kronik parafialnych
łacińskiej diecezji przemyskiej (do
1918 roku) [w:] Powstanie styczniowe
w pamięci zbiorowej, red. A. Kawa-
lec, J. Kuzicki, Rzeszów.
95. Polaczek J., 2017, Między batalistyką,
realizmem, malarstwem rodzajowym
a polityczną dydaktyką i propagandą.
O przemianach sposobu obrazowania
powstania styczniowego w malarstwie
polskim od ostatniego ćwierćwiecza
wieku XIX po wiek XX [w:] Powstanie
styczniowe w pamięci zbiorowej, red.
A. Kawalec, J. Kuzicki, Rzeszów.
96. Rączy E., 2017, Polacy represjono-
wani za pomoc Żydom na Podkarpa-
ciu w świetle aktualnych badań nau-
kowych. Weryfikacja informacji i pod-
stawowe problemy z tym związane
[w:] Zagadnienia religijne i narodo-
wościowe we współczesnych bada-
niach polskich, słowackich i ukraiń-
skich na terenie Euroregionu Kar-
packiego. Aspekt historyczny, socjo-
logiczny i politologiczny, cz. II, red.
K. Rejman, W. Wierzbieniec, Jaro-
sław.
97. Rejman S., 2017, Działania Rady
Miejskiej i jej członków na rzecz kul-
tury w Rzeszowie w dobie autonomii
galicyjskiej [w:] Kultura i samorząd-
ność lokalna. Historia – współcze-
sność – perspektywy, red. S. Kryński,
Z. Lenart, Rzeszów.
98. Rejman S., 2017, Rocznicowa pa-mięć o powstaniu styczniowym na łamach polskiej prasy lwowskiej [w:] Powstanie styczniowe w pamięci zbiorowej, red. A. Kawalec, J. Ku-zicki, Rzeszów.
99. Rogóż J., 2017, Analiza antropolo-
giczna szkieletów kultury ceramiki
sznurowej i domniemanej mierzano-
wickiej ze Szczytnej stan. 5 i 6, pow.
Jarosław [w:] Nekropolie ludności kul-
tury ceramiki sznurowej z III tysiącle-
cia przed Chr. w Szczytnej na Wyso-
czyźnie Kańczuckiej, red. J. Machnik,
P. Jarosz, Rzeszów.
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 111
100. Rogóż J., Makowicz-Poliszot D.,
Tomek T., 2017, Badania szczątków
kostnych z grobu ciałopalnego nr
345 ze stanowiska Zamiechów 1,
pow. jarosławski [w:] Wielokulturowe
stanowisko nr 1 w Zamiechowie, po-
wiat jarosławski, red. A. Půlpánová-
-Reszczyńska, „Via Archaeologica
Ressoviensia”, t. XIII, Rzeszów.
101. Rozwałka A., 2017, Codzienne
przedmioty, niezwykłe ich ozdoby
[w:] Wędrówki po archeologicznych
śladach dawnych epok i kultur wo-
jewództwa podkarpackiego. Życie
codzienne, red. M. Dębiec, Rzeszów.
102. Rozwałka A., 2017, Przed powsta-
niem miasta lokacyjnego. Stan badań
archeologicznych średniowiecznego
Lublina. Wybrane problemy [w:] Lu-
blin. 700 lat dziejów miasta, red.
G. Figla, R. Szczygła, W. Śladkowski,
Lublin.
103. Rozwałka A., Niedźwiadek R., 2017,
Pradziejowe, średniowieczne i nowo-
żytne osadnictwo na obszarze współ-
czesnej Łęcznej [w:] Studia z dziejów
Łęcznej, red. A. Sochacka, Łęczna.
104. Rybicka M., 2017, Grupa wschodnia
kultury pucharów lejkowatych w kon-
tekście zmian zachodzących na po-
graniczu kultury trypolskiej i kultury
pucharów lejkowatych w początkach
drugiej połowy IV tys. BC na zachod-
nim Wołyniu [w:] Nie tylko krzemienie
– Not only flints, red. A. Andrzejew-
ska, Łódź.
105. Rybicka M., 2017, Skołoszów, stano-
wisko 7, pow. jarosławski, woj. pod-
karpackie – miejsce o obrzędowym
znaczeniu [w:] Wielokulturowe cmen-
tarzysko w Skołoszowie stanowisko 7
w kontekście osadnictwa z neolitu
i wczesnej epoki brązu we wschodniej
części Podgórza Rzeszowskiego, red.
M. Rybicka, Rzeszów.
106. Rybicka M., Głowacz M., Król D.,
2017, Datowanie radiowęglowe wie-
lokulturowego cmentarzyska ze Skoło-
szowa, stan. 7 [w:] Wielokulturowe
cmentarzysko w Skołoszowie stanowi-
sko 7 w kontekście osadnictwa z neo-
litu i wczesnej epoki brązu we
wschodniej części Podgórza Rzeszow-
skiego, red. M. Rybicka, Rzeszów.
107. Sierżęga P., 2017, Historia średnio-
wiecza na studium historycznym Uni-
wersytetu Jana Kazimierza (organiza-
cja i program studiów) [w:] Materiały
V Kongresu Mediewistów Polskich,
t. I: Recepcja i odrzucenie. Kontakty
międzykulturowe w średniowieczu,
red. L. Słupecki, P. Sierżęga, A. Roz-
wałka, M. Dzik, Rzeszów.
108. Sierżęga P., 2017, Inicjatywy Zakładu
Narodowego im. Ossolińskich we
Lwowie w sprawie gromadzenia mate-
riałów do historii Galicji, „Galicja. Stu-
dia i materiały”, T. 3, red. S. Kozak,
A. Kawalec, P. Sierżęga, J. Kuzicki,
E. Kawa, Rzeszów.
109. Sierżęga P., 2017, Materiały do
bibliografii Galicji za rok 2012, „Ga-
licja. Studia i materiały”, t. 3: 200 lat
Ossolineum, red. S. Kozak, A. Kawa-
lec, P. Sierżęga, J. Kuzicki, E. Kawa,
Rzeszów.
110. Sierżęga P., 2017, Teofil Emil Model-
ski i jego współpraca z Polskim To-
warzystwem Historycznym [w:] Kra-
kowska szkoła historyczna a Polskie
Towarzystwo Historyczne. Studia hi-
storiograficzne, red. P. Biliński,
P. Plichta, Warszawa–Kraków.
111. Skulimowska M., 2016, Poznawcze
motywy uprawiania turystyki i impli-
kacje krajoznawcze aktywności tury-
stycznej młodzieży w kontekście wy-
chowania (współautor M. Warchoła)
[w:] Współczesne oblicza krajoznaw-
stwa, red. A. Stasiak, J. Śledzińska,
B. Włodarczyk, Warszawa.
KATARZYNA FLISAK
112
112. Słupecki L., 2017, Scyld Scaefing,
czyli tam i z powrotem? Pochówki ło-
dziowe i idea reinkarnacji [w:] Gem-
ma Gemmarum, cz. 1, red. A. Różań-
ski, Poznań.
113. Stasi D., 2017, Jan Ludwik Poplawski
e il nazionalismo polacco [w:] La
democrazia nel pensiero politico tra
utopia e cittadinanza, Lecce Milella.
114. Stojak G., 2017, Ikona karpacka – na
granicy kultur Wschodu i Zachodu
[w:] Wędrówki po archeologicznych
śladach dawnych epok i kultur woje-
wództwa podkarpackiego. Życie co-
dzienne, red. M. Dębiec, Rzeszów.
115. Subczak M., 2017, Zachęta do filozo-
fii, czyli do „życia według rozumu”.
Kilka uwag na kanwie „Protreptyku”
Arystotelesa [w:] Dziedzictwo Arysto-
telesa. Studia i szkice, red. B. Krzych,
P. Paczkowski, Siemianowice Śląskie.
116. Trąbska J., 2017, Badania mikrosko-
powe fragmentów ceramiki i polepy ze
stanowiska Skołoszów, pow. jarosław-
ski, woj. podkarpackie [w:] Wielokultu-
rowe cmentarzysko w Skołoszowie, sta-
nowisko 7, pow. jarosławski, w kontek-
ście osadnictwa z neolitu i wczesnej
epoki brązu we wschodniej części
Podgórza Rzeszowskiego, red. M. Ry-
bicka, Rzeszów.
117. Trąbska J., 2017, The residue filling
the lines of the ornament [w:]
Rusinowo. The Symbolic Culture of
Foragers in the Late Palaeolithic and
the Early Mesolithic, eds. T. Płonka,
K. Kowalski, Wrocław.
118. Trąbska J., 2017, The surface of the
artefact [w:] Rusinowo. The Symbolic
Culture of Foragers in the Late Palaeo-
lithic and the Early Mesolithic, red. T.
Płonka, K. Kowalski, Wrocław.
119. Trąbska J., Pilarz M., Trybalska B.,
2017, Badania mikroskopowe cerami-
ki funeralnej kultury ceramiki sznu-
rowej ze stanowisk 5 i 6 w Szczytnej,
pow. Jarosław [w:] Nekropolie ludności
kultury ceramiki sznurowej z III tysiąc-
lecia przed Chr. w Szczytnej na Wyso-
czyźnie Kańczuckiej, red. J. Machnik,
P. Jarosz, Rzeszów.
120. Trybała-Zawiślak K., 2017, Epoka
brązu i wczesna epoka żelaza [w:] Ży-
cie codzienne. Wędrówki po archeo-
logicznych śladach dawnych epok
i kultur województwa podkarpackie-
go, red. M. Dębiec, Rzeszów.
121. Uljasz A., 2017, Dwa filmy o powsta-
niu styczniowym. „Wierna rzeka” Ta-
deusza Chmielewskiego i „Szwadron”
Juliusza Machulskiego [w:] Powsta-
nie styczniowe w pamięci zbiorowej,
red. A. Kawalec, J. Kuzicki, Rzeszów.
122. Uljasz A., 2017, Edukacja czy propa-
ganda? Tematyka historyczna w twór-
czości Wandy Żółkiewskiej [w:] O eto-
sie książki. Studia z dziejów bibliotek
i kultury czytelniczej, red. T. Wilkoń,
Katowice.
123. Uljasz A., 2017, Promocja oferty
repertuarowej teatrów samorządo-
wych w Polsce z 2015 roku w prasie
regionalnej i lokalnej [w:] Kultura
i samorządność lokalna. Historia –
współczesność – perspektywy, red.
S. Kryński, Z. Lenart, Rzeszów.
124. Wierzbieniec W. (współautor Milecki
M. OP), 2016, „Co się tam u Panny
Maryi dzieje?”. Trzy wydarzenia z ży-
cia sanktuarium Matki Bolesnej w Ja-
rosławiu w okresie komunistycznym
[w:] Bazylika Matki Boskiej Bolesnej
w Jarosławiu. Dzieje, ludzie i sztuka,
red. M. Miłowiecki, R. Nestorow,
Kraków.
125. Wierzbieniec W. (współautorzy Tracz
D., Thomas I.), 2017, Instytucjonali-
zacja pomocy społecznej [w:] Dzieje
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 113
Rzeszowa. t. V, red. W. Bonusiak,
Rzeszów.
126. Wierzbieniec W. (współautor Thomas
I.), 2016, Kwestia dobroczynności i fi-
lantropii w skupiskach miejskich wy-
branych mniejszości narodowych kra-
jów Europy Środkowej przełomu XX
i XXI wieku na przykładach Przemy-
śla, Lwowa i Preszowa [w:] „Europa
Środkowa. Central Europe” t. V, red.
K. Żarna, Oświęcim.
127. Wierzbieniec W., 2017, Totalitaryzm
sowiecki i niemiecki wobec zróżnico-
wanej narodowościowo oraz wyzna-
niowo ludności Przemyśla w czasie
II wojny światowej – próba porówna-
nia [w:] Zagadnienia religijne i naro-
dowościowe we współczesnych bada-
niach polskich, słowackich i ukraiń-
skich na terenie Euroregionu Karpac-
kiego. Aspekt historyczny, socjolo-
giczny i politologiczny, cz. II, red.
K. Rejman, W. Wierzbieniec, Jarosław.
128. Wierzbieniec W., (współautor Pota-
czek J.), 2017, Zakres i formy wypę-
dzenia ludności żydowskiej do so-
wieckiej strefy okupacyjnej na począt-
ku II wojny światowej [w:] Ekstermi-
nacja w systemie niemieckim i so-
wieckim, red. S. Bober, Lublin.
129. Wołoszyn M., 2017, Poles, Ruthenes
and Saxons on the River Bug in 1018.
The formation of the Polish-Rus’
border zone in 10th–13th century [w:]
Life on the Edge: Social, Religious
and Political Frontiers in Early
Medieval Europe, red. S. Semple,
C. Orsini, S. Mui, Neue Studien zur
Sachsenforschung 6, Wendeburg.
130. Wołoszyn M., 2017, Polish-Ruthenian
borderland, including Cherven’
Towns, in the research of Polish,
Ukrainian, Russian, and German ar-
chaeologists and historians in 19th-
21st centurie = Pogranicze polsko-
-ruskie, w tym Grody Czerwieńskie
w badaniach polskich, ukrańskich,
rosyjskich i niemieckich archeologów
i historyków w XIX – XXI w. [w:]
From Cherven’ Towns to Curzon
Line. The lands on the Middle Bug
during the Middle Ages and the histo-
riographic perspective on the for-
mation of Poland’s eastern border,
18th-21st cc. = Od Grodów Czerwień-
skich do linii Curzona. Dzieje środ-
kowego Pobuża w wiekach średnich
oraz postrzeganie formowania się
wschodniej granicy Polski w historio-
grafii XVIII–XXI w., red. M. Woło-
szyn, „U Źródeł Europy Środkowo-
-Wschodniej” / Frühzeit Ostmitteleu-
ropas 3, 1–2 Kraków – Leipzig –
Rzeszów–Warszawa, t. I.
131. Wołoszyn M., Florkiewicz I., Nosek
E.M., Stępiński J., 2017, Wczesno-
średniowieczny trzewik pochwy mie-
cza z Czermna w świetle analiz ar-
cheologicznych i metaloznawczych
[w:] LXX. Jubileusz Andrzeja Buko,
red. M. Trzeciecki, T. Nowakiewicz,
D. Błaszczyk, Warszawa.
132. Wołoszyn M., Dzieńkowski T., Flor-
kiewicz I., 2017, Przyczynek do
studiów nad Grodami Czerwieńskimi.
Rogowa łyżeczka z Czermna z badań
wykopaliskowych w 2015 roku [w:]
Fines testis temporum. Studia ofiaro-
wane Profesor Elżbiecie Kowalczyk-
-Heyman w pięćdziesięciolecie pracy
naukowej, red. M. Dzik, G. Śnieżko,
Rzeszów.
133. Wójtowicz R., 2017, Kultura Europy
Zachodu i jej wartości. Wybrane
zagadnienia [w:] ДУХОВНІСТЬ.
КУЛЬТУРА. ВИКЛИКИ СЬОГО-
ДЕННЯ”, Ministerstwo Oświaty
i Nauki Ukrainy, Lwów.
134. Zabilska-Kunek M., 2017, Aneks 8.4.
Analiza kości zwierzęcych z badań ar-
cheologicznych na zamku w Czudcu
KATARZYNA FLISAK
114
[w:] Grodzisko i zamek w Czudcu na
terenie dawnej ziemi sandomierskiej
w świetle badań archeologicznych
z lat 2001–2010, red. A. Lubelczyk,
Rzeszów.
135. Zabilska-Kunek M., 2017, Badania
szczątków zwierzęcych odkrywanych
na stanowiskach archeologicznych
[w:] Życie codzienne. Wędrówki po
archeologicznych śladach dawnych
epok i kultur województwa podkar-
packiego, red. M. Dębiec, Rzeszów.
136. Zabraniak S., 2017, Formacja kandy-
datów do kapłaństwa w archidiecezji
gnieźnieńskiej w okresie potrydenckim
(do końca XVIII wieku) [w:] Rola Ko-
ścioła w dziejach Polski. Kościoły
w Rzeczypospolitej, red. J. Krochmal,
Warszawa.
137. Zabraniak S., 2017, Kościół św. Bar-
bary w Wieluniu w źródłach i opra-
cowaniach [w:] Wieluń miastem
wzrastania, red. J. Książek, Wieluń.
138. Zabraniak S., 2017, Parafia i kościół
pod wezwaniem Świętego Lamberta
w radomsku w świetle wizytacji ko-
ścielnych z XVII i XVIII w. [w:] Ra-
domsko. Narodziny i rozwój miasta,
red. R. Majzner, Radomsko.
139. Zięba W., 2017, Naturalizowanie
filozofii: racje i konsekwencje [w:]
Wokół naturalizacji (w) filozofii, red.
B.K. Krzych. K.M. Wieczorek, Sie-
mianowice Śląskie.
140. Zięba W., 2017, Zamiast zakończenia
[w:] Człowiek i jego podmiotowość
a współczesna organizacja – wybrane
zagadnienia, red. K. Jaremczuk, Rze-
szów.
Inne
1. Bochnak T. (rec.), 2017, A. V. Gudko-
va and E. Schultze, Gräberfeld und
Siedlung Nagornoe 2. Ein Fundplatz
der Sântana Mureş-Černjachov-
Kultur an der Unteren Donau (=
Archäologie in Eurasien 35). Bonn
2017: Deutsches Archäologisches In-
stitut, Eurasien-Abteilung, Verlag
Dr Rudolf Habelt, „Sprawozdania Ar-
cheologiczne”, t. 69.
2. Bochnak T., Skowron K., 2017, Bi-
bracte – współczesna historia cel-
tyckiego oppidum, „UR Journal of
Humanities and Social Sciences”,
nr 2(3).
3. Bonusiak A., 2017, Wielka Wojna
i konflikty po I wojnie światowej
w pamięci i działaniach mniejszości
polskiej na współczesnej Ukrainie
[w:] Ljudia i Tiechnika u wiznacznich
bitwach switowich wojen XX stulietia,
Zbirnik tez dopowiediej Miżnarodnoj
naukowoj konfierencii, Lwiw, 15–17.06.
2017 roku, Lviv.
4. Budzyński Z., 2017, Społeczna recep-
cja unii brzeskiej na terenie eparchii
przemyskiej i lwowskiej (XVIII–XIX).
Autorskie podsumowanie, nowe per-
spektywy i horyzonty badawcze
[w:] Unia Brzeska i jej konsekwencje.
W 420. rocznicę synodu unijnego, red.
A. Krochmal, A. Nowak, Przemyśl.
5. Czop E. [współaut. Mroczkowski K.],
2017, Operacja kadesh/musketeer
z 1956 r. jako pokłosie II wojny świa-
towej [w:] Ljudia i Tiechnika u wi-
znacznich bitwach switowich wojen
XX stulietia, Zbirnik tez dopowidiej,
Miżnarodnoj naukowoj konfierencii,
Lwiw, 15–17.06.2017, Lviv.
6. Czop E. (rec.), 2017, P. Bojarski,
1956 Przebudzeni, Wydawnictwo
Agora, Warszawa 2016, s. 455, „UR
Journal of Humanities and Social
Sciences", nr 1(2).
7. Czop E., 2017, Problems with Adap-
tation of Post-Accession Polish Mi-
grants in Countries of the EU, Koca-
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 115
ni/Macedonia 2017, „European Scien-
tific Journal”, April.
8. Gardeła L., 2017, Amazons of the
Viking World: Between Myth and Re-
ality, „Medieval Warfare”, t. VII(1).
9. Gardeła L., 2017, Mujeres ponderosas
en la Era Vikinga, Desperta Ferro,
„Arqueología & Historia”, t. 13.
10. Gawor L., 2016, The Need for Bio-
ethic in Modern Teaching Model [w:]
Ethical Thinking on Past & Present.
Contemporary Ethics (ETPP 2016/16),
vol. 16.
11. Grata P. (rec.), 2017, Janusz Skod-
larski, Władysław Grabski jako eko-
nomista (1874–1938), Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2015,
ss. 144, „UR Journal of Humanities
and Social Sciences”, nr 2(3).
12. Grata P. (rec.), 2016, Ochrona pracy
w okresie międzywojennym w Polsce.
Studium historyczno-prawne, red. K. Dą-
browski, S. Kwiecień, Wydawnictwo
KUL, Lublin 2015, ss. 287, „UR
Journal of Humanities and Social
Sciences”, nr 1(1).
13. Grata P. (rec.), 2017, Problemy
energetyczne Polski, cz. 1: Surowce,
red. Anna Jarosz-Nojszewska, Wojciech
Morawski, Warszawa 2016, ss. 224,
„Roczniki Dziejów Społecznych
i Gospodarczych”, t. LXXVIII, s. 431–
437.
14. Grata P., 2017, Od Drugiej Rzeczy-
pospolitej do Polski Ludowej. Ewolu-
cja systemu ochrony zdrowia w Pols-
ce w latach 1944–1950, „Polska 1944/
45–1989. Studia i Materiały”, t. 15.
15. Grata P., 2017, Polish labour market
on a local scale in the period of trans-
formation (with regard to Rzeszow),
„Revue des Sciences Politiques” 54,
Craiova/Rumunia.
16. Grata P., 2017, Social security in the
politics of the Polish state in the years
1918-1939, „Visnik of the Lviv Uni-
versity. Series International Rela-
tions”, nr 41, Lwów/Ukraina.
17. Grata P., 2017, Women in the social
policy of Second Polish Republic,
Kocani/Macedonia 2017, „European
Scientific Journal”, April.
18. Grata P., 2017, The Social Policy of
the Second Polish Republic Towards
Disabled People, Bukareszt/Rumunia,
„European Journal of Multidiscipli-
nary Studies”, vol. 5, nr 1.
19. Guzowska B., 2016, Ethics and the
aesthetisation of culture [w:] Ethical
Thinking on Past & Present. Contem-
porary Ethics (ETPP 2016/16), vol. 16.
20. Kopacz J., Pelisiak A., Přichystal A.,
2017, Krzemień jurajski odmiany G.
Czterdzieści lat później [w:] Krzemień
jurajski w pradziejach, 28–30 września
2017, Book of Abstracts. Kraków.
21. Kozak S. (rec.), 2017, 550 lat obecno-
ści OO. Bernardynów w Przeworsku
(1465–2015), red. M. R. Gęśla OFM,
A.K. Sitnik OFM, wyd. Calvarianium,
Kalwaria Zebrzydowska 2015, ss. 484
(84 ilustracje), Lublin 2017, „Archiwa,
Biblioteki i Muzea Kościelne”, 108.
22. Lorens B., 2017, Rola Bazylianów w
umacnianiu unii kościelnej w eparchii
przemyskiej w XVII i XVIII wieku [w:]
Unia Brzeska i jej konsekwencje.
W 420. rocznicę synodu unijnego, red.
A. Krochmal, A. Nowak, Przemyśl.
23. Mącik H., Pikul O., 2017, Historia
kościoła i szpitala św. Ducha [w:] Ko-
ściół św. Ducha w Lublinie, red.
H. Mącik, D. Kopciowski, Lublin.
24. Mordka A., 2017, Płaszczyzna obrazu
i jej przemienienie. Uwagi do Jerzego
Wolffa rozważań o obrazie, „UR Jour-
KATARZYNA FLISAK
116
nal of Humanities and Social Scien-
ces”, nr 2 (3).
25. Nabywaniec S., 2016, Monaster
bazyliański w Hoszowie w XVIII
wieku, „Карпати: людина, етнос,
цивілізація”, Ivano-Frankivsk 2016,
вип. 6.
26. Nabywaniec S., 2017, Brat Bogumił
i nieznana próba założenia klasztoru
Braci Samarytan w Dynowie, „Rocznik
Historyczny Dynoviana”, nr 3.
27. Nabywaniec S., 2017, Eparchia
przemyska pod berłem Habsburgów
[w:] Unia brzeska i jej konsekwencje.
W 420. rocznicę synodu unijnego, red.
A. Krochmal, A. Nowak, Przemyśl.
28. Nabywaniec S., 2017, Okruchy z dzie-
jów parafii łacińskiej w Dynowie do
1772 roku, „Rocznik Historyczny
Dynoviana”, nr 3.
29. Nabywaniec S., 2017, Święty Waw-
rzyniec Diakon i Męczennik – patron
kościoła parafialnego w Dynowie,
„Rocznik Historyczny Dynoviana”,
nr 3.
30. Nowak W., 2016, Dzieło sztuki jako
uobecnienie. Szkic z antropologii
obrazu, „Barbizon Wiśniowski. Pismo
Towarzystwa im. Zygmunta Myciel-
skiego w Wiśniowej nad Wisłokiem”,
nr 10.
31. Nowak W., 2017, Sztuka i egzy-
stencja. Powinowactwa z koniecz-
ności [w:] Szymbart 2011–2016.
Sympozjum artystyczno-naukowe, red.
A. Iskra-Paczkowska, Rzeszów.
32. Pasterkiewicz W., Bobak D., Połto-
wicz-Bobak M., 2016, Przypadkowe
odkrycia zabytków pradziejowych ja-
ko zagrożenia i szanse dla badań ar-
cheologicznych na przykładzie kolek-
cji artefaktów krzemiennych z Łęk
Dukielskich, „UR Journal of Humani-
ties and Social Sciences”, nr 1(1).
33. Pelisiak A., 2017, Late Neolithic
(3500–2200 BC) human activity in
south-eastern Poland. Transforma-
tions of settlement patterns, economy,
demography and social organization
[in:] International Open Workshop
Socio-Environmental Dynamics over
the Last 12,000 Years: The Creation
of Landscapes V, March 20-24, 2017,
eds. J. Schüle, J. Niklas Menke,
D. Baumgarten, E. Kücükkaraca, Kiel
University, Book of Abstracts, Kiel.
34. Pelisiak A., 2017, Recent discoveries
in the High Bieszczady Mts [in:] Peo-
ple and the Mountains – entering into
the new landscapes, eds. A. Pelisiak,
M. Nowak, C. Astaloş, Oxford, Ar-
chaeopress.
35. Pelisiak A., 2017, The beginnings of
mobile husbandry in the mountain pe-
riphery [in:] Wooded rural land-
scapes in Central and Eastern Eu-
rope. Biodiversity, cultural legacy
and conservation. International
Scientific Conference 20-25 Septem-
ber 2017, eds. A. Bobiec, P. Czarnota,
A. Ćwik, Book of Abstracts, Rzeszów.
36. Pelisiak A., 2017, Where are the
Children? Late Neolithic Barrows in
the Landscapes of the Polish Carpa-
thians [in:] International Symposium
on Funerary Anthropology “Homines,
Funera, Astra”. Death and Children
from Prehistory to Middle Ages 15-18
October 2017, eds. M. Gligor, R. Ko-
gălniceanu, A.D. Soficaru, Alba Iulia.
37. Polaczek J., 2017, Zamek zwany
Kazimierzowskim w Przemyślu, Prze-
myśl.
38. Połtowicz-Bobak M. (rec.), 2017,
Tadeusz Wiśniewski (ed.) Klemen-
towice. A Magdalenian site in eastern
Poland, Institute of Archaeology Ma-
ria Curie-Skłodowska University in
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 117
Lublin, Lublin, 2015, „Analecta Ar-
chaeologica Ressoviensia”, t. 12.
39. Půlpánová-Reszczyńska A., Půlpán
M., Ondráčková L., 2017, Bronzové
vĕdro s obličejovými atašemi typu E
28 z pohřebištĕ doby římské v Neza-
bylicích, okr. Chomutov, „Archeolo-
gie ve středních Čechách“, t. 21/1.
40. Pustelak D., 2017, Wspólna piel-
grzymka Polaków i Rusinów z Galicji
do Rzymu w 1881 r. [w:] Ictopiя
релігіѝ вУкраїні. Науковий Щоріч-
ник, випуск 27, частина 2, Львів.
41. Rączy E., 2017, Poles Saves Jews in
the Rzeszow Region during t5he
World War II, “Bulgarian Journal of
Historical Education History”,
Sofia/Bułgaria, vol 25, nr 5.
42. Rybicka M., Król D., Sirbu G.,
Levitki, Diacheko A., Sirbu L.,
Burlacu V., 2017(2016), Investigaţile
arheologie din aşezarea Gordineşti
II-Stânca goalâ. Campani Anuli 2016
[w:] Cercetări Arheologice in Repub-
lica Moldova. Campania, Chișinău.
43. Sierżęga P. (rec.), 2017, Władysław
Konopczyński, Dziennik 1918–1921,
część I i II, wstęp Piotr Biliński,
opracowanie Piotr Biliński, Paweł
Plichta, wydawca: Muzeum Historii
Polski w Warszawie, Ośrodek Myśli
Politycznej, Warszawa–Kraków 2016,
(cz. I ss. 507, cz. II, ss. 477), „Galicja.
Studia i materiały”, t. 3: 200 lat
Ossolineum.
44. Skulimowska M., 2017, Kanon
Krajoznawczy Województwa Podkar-
packiego.
45. Słupecki L., 2017, O Kongresie [w:]
Recepcja i odrzucenie. Kontakty
międzykulturowe w średniowieczu. Ma-
teriały V Kongresu Mediewistów Pol-
skich, red. L. Słupecki, P. Sierżęga,
A. Rozwałka, M. Dzik, Rzeszów.
46. Słupecki L., 2017, Pogaństwo ple-
mion polskich [w:] Chrzest Mieszka
i chrystianizacja państwa Piastów,
red. J. Dobosz, M. Matla, J. Strzel-
czyk, Poznań.
47. Stasi D., 2017, The theological utopia of
Ludwik Królikowski, „Polis, Revista de
stiinte polityce”,vol. V, nr 2(16).
48. Stojak G., 2017, Stacja kolejowa
ROZWADÓW. „Akta Galicyjskie”,
C.k. Ministerstwa Kolei Żelaznych.
Kwerenda w Archiwum Głównym Akt
Dawnych w Warszawie, Stalowa
Wola.
49. Trybała-Zawiślak K., 2017, XXXIII
Rzeszowska Konferencja Archeolo-
giczna „Badania archeologiczne
prowadzone na terenie południowo-
-wschodniej Polski, zachodniej Ukra-
iny i północnej Słowacji”, „UR Jour-
nal of Humanities and Social Scien-
ces”, nr 2(3).
50. Wierzbieniec W., 2017, Sesja
naukowa „KOR bliżej…” (Rzeszów,
16 listopada 2016), „UR Journal of
Humanities and Social Sciences”,
nr 1(2).
51. Wołoszyn M., Bochnak A., 2016
(2017), Plomby typu drohiczyńskiego
w świetle najnowszych badań, „Maтe-
ріали і досллідження з археологїї
Прикарпаття і Волині”, t. 20.
52. Wołoszyn M., Godłowski, Kazimierz
[w:] Germanische Altertumskunde
Online. Kulturgeschichte bis ins
Frühmittelalter – Archäologie, Ge-
schichte, Philologie, red. H. Beck,
S. Brather, D. Geuenich, W. Heiz-
mann, S. Patzold, H. Steuer, Berlin–
Boston 2017 (10.1515/gao_77 //
http://www. degruyter.com/view/GAO/
GAO_77).
53. Wołoszyn M., 2017, Kostrzewski
Józef [w:] Germanische Altertums-
KATARZYNA FLISAK
118
kunde Online. Kulturgeschichte bis
ins Frühmittelalter – Archäologie,
Geschichte, Philologie, red. H. Beck,
S. Brather, D. Geuenich, W. Heiz-
mann, S. Patzold, H. Steuer, Berlin–
Boston (on-line: 10.1515/gao_82 / //
http://www.degruyter.com/view/GAO/
GAO_82).
54. Wołoszyn M., 2017, Kurnatowska,
Zofia [w:] Germanische Altertums-
kunde Online. Kulturgeschichte bis
ins Frühmittelalter – Archäologie,
Geschichte, Philologie, red. H. Beck,
S. Brather, D. Geuenich, W. Heiz-
mann, S. Patzold, H. Steuer, Berlin–
Boston (on-line: 10.1515/gao_78 //
http://www.degruyter.com/view/GAO
/GAO_78).
55. Wołoszyn M., 2017, Leciejewicz,
Lech [w:] Germanische Altertums-
kunde Online. Kulturgeschichte bis
ins Frühmittelalter – Archäologie,
Geschichte, Philologie, red. H. Beck,
S. Brather, D. Geuenich, W. Heiz-
mann, S. Patzold, H. Steuer, Berlin–
Boston (on-line: 10.1515/gao_84 //
http://www.degruyter.com/view/GAO
/GAO_84).
56. Wołoszyn M., 2017, Zoll-Adamikowa,
Helena [w:] Germanische Altertums-
kunde Online. Kulturgeschichte bis
ins Frühmittelalter – Archäologie,
Geschichte, Philologie, red. H. Beck,
S. Brather, D. Geuenich, W. Heiz-
mann, S. Patzold, H. Steuer, Berlin–
Boston 2016 (10.1515/gao_73 //
http://www.degruyter.com/view/GAO
/GAO_73).
57. Wójtowicz R., 2016, Law and morali-
ty (An analysis of distinctions): A se-
lection of issues [w:] Ethical Thinking
on Past & Present. Contemporary Eth-
ics (ETPP 2016/16), vol. 16.
58. Zabraniak S., 2017, Kościół pw.
WNMP w Praszce do końca XVIII w.
i jego rola w lokalnej społeczności,
„Rocznik Powiatu Oleskiego”, 10.
59. Zawitkowska W., 2017, Jeszcze w spra-
wie początków parafii i kościoła pw. św.
Lamerta w Radomsku. W odpowiedzi
Księdzu Jackowi Kapuścińskiemu, „Ze-
szyty Radomszczańskie”, t. XIII.
NAUKI SPOŁECZNE
Monografie
1. Bozacka M., Wielgos-Struck R., Ko-
tarski H., 2017, Uwarunkowania
wsparcia osób z chorobą Alzheimera
w perspektywie lokalnej w świetle ba-
dań, Rzeszów.
2. Kołomycew A. (współautorzy: K. Zaj-
da, Ł. Sykała, K. Janas), 2017, Leader
and Community-Led Local Develop-
ment Approach. Polish experiences.
Łódź.
3. Koziełło T., 2017, Myśl polityczna
Ligi Polskich Rodzin (2001–2009).
Narodowa wizja państwa, społeczeń-
stwa i polityki, Rzeszów.
4. Malicki K., 2016, 70 lat po Zagładzie.
Przeszłość Żydów w pamięci zbioro-
wej mieszkańców Rzeszowa, Rzeszów.
5. Malicki K., 2017, Poza wspólnotą
pamięci. Życie i Zagłada Żydów w pa-
mięci mieszkańców regionu podkar-
packiego, Warszawa.
6. Malczewski J., 2017, Osadnictwo nad
środkowym Wisłokiem. Gmina Strzy-
żów, Studium Historyczno-Kulturowe
i Krajobrazowe, Pro Carpathia.
7. Malczewski J., 2017, Przemyśl na
pograniczu polsko-ruskim we wcze-
snym średniowieczu, Rzeszów.
8. Rykiel Z., 2017, Dilemmas of the
semi-peripheries, Saarbrücken.
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 119
9. Troyan S., 2017, Німеччина у бо-
ротьбі за «місце під сонцем»
(колоніальна та «світова політика»
в 1884–1900 рр.): монографія,
Видавничий дім «Кондор», Київ.
10. Żarna K., 2017, Republika Słowacka
na drodze do Unii Europejskiej i So-
juszu Północnoatlantyckiego, Oświę-
cim.
Redakcja monografii zbiorowej
1. Buller L., Kotarski H., Pachkovskyy Y.
(red.), 2017, Contemporary Socio-
Economic Issues of Polish-Ukrainian
Cross-border Cooperation, Center of
European Projects: European Neigh-
bourhood Instrument Cross-border
Cooperation Programme Poland–
Belarus–Ukraine 2014–2020, War-
szawa.
2. Gitling M. (red.), 2017, Zagrożenie
ładu społecznego oraz bezpieczeństwa
narodowego, Przemyśl.
3. Gitling M. (red.), 2017, Socjologiczno-
-pedagogiczne aspekty niepełnospraw-
ności. Wybrane problemy i kwestie spo-
łeczne. t. 1, Racibórz.
4. Gitling M. (red.), 2017, Socjologiczno-
-pedagogiczne aspekty niepełnospraw-
ności. Wybrane problemy i kwestie spo-
łeczne. t. 2, Racibórz.
5. Gitling M. (red.), 2017, Socjologiczno-
-pedagogiczne aspekty niepełnospraw-
ności. Wybrane problemy i kwestie spo-
łeczne. t. 3, Racibórz.
6. Gitling M. (red.), 2017, Socjologiczno-
-pedagogiczne aspekty niepełnospraw-
ności. Wybrane problemy i kwestie spo-
łeczne. t. 4, Racibórz.
7. Gitling M. (red.), 2017, Socjologiczno-
-pedagogiczne aspekty niepełnospraw-
ności. Wybrane problemy i kwestie
społeczne. t. 5, Racibórz.
8. Grabowska S. (red.), 2017, Nauka
o państwie i prawie. Wybrane zagad-
nienia, Rzeszów.
9. Grabowska S., Juchniewicz J. (red.),
2017, Immunitety parlamentarne w wy-
branych państwach europejskich,
Rzeszów.
10. Kinal J., Guz W. (red.), 2017, Spo-
łeczne aspekty zdrowia. Wybrane za-
gadnienia, Rzeszów.
11. Kinal J., Jedynak W., Kaposzta J. (red.),
2017, Changes as a Social Process,
Rzeszów.
12. Kinal J., Jedynak W. (red.), 2017,
Procesy zmian we współczesnym spo-
łeczeństwie, Rzeszów.
13. Kinal J., Jedynak W., Rynkowska D.,
Lipczyński A. (red.), 2017, Wybrane
psychologiczne i społeczne zagad-
nienia pracy socjalnej, Rzeszów.
14. Kinal J., Kawalec H. (red.), 2017,
Przestrzeń społeczna w badaniach
naukowych, Rzeszów.
15. Kołomycew A., Pięta-Szawara A. (red.),
2017, Obszary aktywności kobiet.
Wybrane aspekty filozoficzne, spo-
łeczne i polityczne, Rzeszów.
16. Leśniak-Moczuk K. (red.), 2017,
Z kart historii ku przyszłości. Jubile-
usz 80-lecia szkolnictwa ekonomicz-
nego w Mielcu, Rzeszów.
17. Szluz B. (red.), 2017, Obraz współ-
czesnej rodziny. Teoria i bada-
nia, Rzeszów.
18. Szluz B. (red.), 2017, Problemy
i zagrożenia współczesnej rodziny.
Teoria i badania, Rzeszów.
19. Szluz B., Bozacka M. (red.), 2017,
Wybrane kategorie problemów spo-
łecznych: wprowadzenie – Chosen ca-
tegories of social problems: introduc-
tion, Rzeszów.
KATARZYNA FLISAK
120
20. Szluz B., Szluz A., Urbańska M.
(red.), 2017, Współczesna rodzina.
Aspekty społeczno-prawne, Rzeszów.
21. Szluz B., Szluz A., Urbańska M.
(red.), 2017, Współczesna rodzina
w ujęciu interdyscyplinarnym. Prze-
miany – wsparcie – rozwój, Rzeszów.
22. Troyan S. (red.), 2017, Антагонізм
і примирення у мультикультурних
середовищах, Київ.
23. Troyan S. (red.), 2017, Перша сві-
това війна і революції: вектори
соціокультурних трансформацій,
Київ.
24. Żardecka M. (red.), 2016 (2017),
Cnoty. Eseje z filozofii kultury, Rze-
szów.
25. Żardecka M., Nowak W. (red.), 2017,
Rzecz, ciało pamięć. Eseje i rozprawy
z filozofii historii, Rzeszów.
26. Żarna K. (red.), 2017, Europa Środ-
kowa. Central Europe, t. VI, Oświę-
cim.
Artykuły w czasopismach z listy A
1. Cynk K., 2017, Level of environmen-
tal intelligence among university stu-
dents from selected countries of Cen-
tral and Eastern Europe, „Civil Engi-
neering and Environmental System”,
vol. 34, iss. 2, publikacja online:
8 maja 2017 r. http://dx.doi.org/
10.1080/10286608.2017.1325879.
2. Pawłowska A., 2017, Territorial
Partnerships in Rural Regions – Neo-
Institutional Perspective, „Polish So-
ciological Review”, vol. 197, nr 1.
3. Wojakowski D., 2017, Images of
Slovakia in Narrations of the Polish
Local Elites in the Borderland,
„Sociológia”, vol. 49 (no 6),
https://www.sav.sk/journals/uploads/1
2080948Wojakovski%20-%20zalo-
mena%20OK.pdf
Artykuły w czasopismach z listy B
1. Cwynar K.M., 2016, Filozofia polityki
Marii Szyszkowskiej, „SOFIA. Pismo
filozofów krajów słowiańskich
[ΣΟΦΙΑ. Pismo filozofów krajów
słowiańskich]”, vol. 16.
2. Cwynar K.M., 2016, Stanisław Woj-
ciechowski – patriota, mąż stanu,
propagator idei kooperatyzmu, „SO-
FIA. Pismo filozofów krajów sło-
wiańskich [ΣΟΦΙΑ. Pismo filozofów
krajów słowiańskich]”, vol. 16.
3. Cynk K., 2016, Znaczenie ochrony
środowiska w działalności muzeów
przyrodniczych w Polsce – wnioski
z badań socjologicznych, „Opuscula
Musealia”, vol. 24.
4. Cynk K., 2017, Świadomość zagrożeń
związanych ze zmianami ziemskiego
klimatu, „Przyszłość: Świat – Europa
– Polska”, nr 1.
5. Cynk K., 2017, Level of environmen-
tal education in students from Poland,
Ukraine, Slovakia and the Czech Re-
public, „Rozprawy Społeczne”, t. 11,
nr 3.
6. Cynk K., 2017, The state of the envi-
ronmental awareness of students from
Poland, Slovakia and Ukraine – se-
lected results, „Civil and Environmental
Engineering Reports”, nr 24 (1).
7. Delong M., 2017, Aspekty etyczne
polskiej transformacji gospodarczej
w enuncjacjach Konferencji Episko-
patu Polski, „Etyka w Życiu Gospo-
darczym”, vol. 20, nr 2.
8. Delong M., 2017, Wybrane kwestie
wychowania młodego pokolenia
w enuncjacjach Konferencji Episko-
patu Polski w latach 1989–2013,
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 121
„Studia Sandomierskie Teologia Filo-
zofia Historia”, T. 24.
9. Długosz P., 2016, Pokolenie przegra-
nych? Kondycja psychospołeczna
młodzieży w Europie Środkowo-
-Wschodniej, „Zeszyty Pracy Socjal-
nej”, 2.
10. Długosz P., 2017, Nierówności edu-
kacyjne jako problem społeczny w
społeczeństwach posttransformacyj-
nych, „Zeszyty Pracy Socjalnej”, 2.
11. Furman W., 2017, Dwa typy stowarzy-
szeń społecznych w publikacjach tygo-
dnika „Polityka”, „Polityka i Społe-
czeństwo”, nr 1(15).
12. Furman W., 2017, Migracje dawne
i współczesne. Publikacje wybranych
polskich tygodników opinii dotyczące
stosunku Polaków i Niemców do
uchodźców, „Naukowy Przegląd Dzien-
nikarski”, nr 3.
13. Grabowska S., 2017, Analiza au-
striackich regulacji prawnych doty-
czących odpowiedzialności konstytu-
cyjnej prezydenta, „Przegląd Prawa
Konstytucyjnego”, nr 3.
14. Grabowska S., 2017, Postępowanie
w sprawie odpowiedzialności konsty-
tucyjnej Prezydenta Chorwacji, „Poli-
tyka i Społeczeństwo”, nr 3.
15. Grabowska S., 2017, Regulacje praw-
ne odpowiedzialności konstytucyjnej
Prezydenta Federalnego Niemiec
CIX, Acta Universitatis Wratislavien-
sis, „Przegląd Prawa i Administracji”,
no 3775.
16. Grabowska S., 2017, The Concept of
Constitutional Liability of the Head of
State, „Polish Political Science Year-
book”, Vol. 46, Issue 1.
17. Grabowska S., 2017, The State Tribu-
nal as a Special Organization Adjudi-
cating on the Constitutional Respon-
sibility of the President, „Przegląd
Prawa Konstytucyjnego”, nr 6.
18. Grabowska S., 2017, Zgromadzenie
i Sąd Konstytucyjny jako instrumenty
impeachmentu prezydenta w Czarno-
górze, „Zeszyty Naukowe UR”, z. 95,
seria „Prawo”, nr 20.
19. Grabowski R., 2017, Racjonalizacja
polskich instytucji politycznych przy
zastosowaniu rozwiązań ustrojowych
państw współczesnych, „Przegląd Pra-
wa Konstytucyjnego”, nr 6.
20. Grabowski R., 2017, The Systemic
Importance of the Constitutional Es-
tablishment of the Capital in the
Member States of the European Un-
ion, „Przegląd Prawa Konstytucyjne-
go”, nr 6.
21. Grabowski R., 2017, Ustrojowe zna-
czenie konstytucyjnego ustanowienia
stolicy w państwach członkowskich
Unii Europejskiej, CIX Acta Univer-
sitatis Vratislaviensis, „Przegląd Pra-
wa i Administracji”, no 3775.
22. Kołomycew A., 2017, Aktywizacja
społeczności lokalnych w obliczu li-
kwidacji szkół wiejskich, „Acta Uni-
versitatis Lodziensis Folia Sociologi-
ca”, nr 63.
23. Kołomycew A., 2017, Interesariusze
polityki oświatowej na poziomie gmi-
ny. Analiza relacji zaangażowanych
aktorów, „Edukacja–Technika–Infor-
matyka”, nr 4.
24. Kołomycew A., 2017, Uspołecznienie
procesu realizacji zadań oświatowych
jako forma racjonalizacji polityki pu-
blicznej gmin, „Środkowoeuropejskie
Studia Polityczne”, nr 3.
25. Kołomycew A., 2017, When ration-
ality meets political interest. Prob-
lems of education policy rationaliza-
tion in Polish municipalities, „Prze-
gląd Politologiczny”, nr 4.
KATARZYNA FLISAK
122
26. Kotarba B., 2017, Pozaekonomiczne
aspekty likwidacji szkół w gminach
wiejskich, „Edukacja–Technika–Infor-
matyka”, nr 4.
27. Kotarski H., 2017, Wizytówki miasta
i miejsca magiczne jako elementy bu-
dowy tożsamości miasta i jego miesz-
kańców na przykładzie wyników „Rze-
szowskiej diagnozy społecznej”, „Prze-
strzeń Społeczna” (Social Space), no 2.
28. Kuca P., 2017, Liderzy i partie
IV Rzeczpospolitej na łamach wybra-
nych dzienników opinii w 2005 r.
Analiza badań, „Polityka i Społe-
czeństwo”, nr 1.
29. Leśniak-Moczuk K., 2017, Społeczeń-
stwo równości czy zniewolone danety-
zacją?, „Nierówności Społeczne a
Wzrost Gospodarczy”, nr 52.
30. Malczyńska-Biały M., 2017, Non-
governmental consumer organizations
in European Union. Selected aspects,
„World Scientific News”, no 2, vol. 72.
31. Malczyńska-Biały M., 2017, The
schemes for institutional consumer
protection in the European Union,
„Przegląd Politologiczny”, nr 3.
32. Motyka M., Marcinkowski J.T., 2017,
O potrzebie edukacji w zakresie za-
grożeń wynikających z użycia nowych
narkotyków. Część 1: Programy nau-
czania w szkołach i na studiach,
„Problemy Higieny i Epidemiologii”,
nr 1.
33. Motyka M., Rosińska P., Konopielko Z.,
Marcinkowski J.T., Klimberg A.,
2017, O potrzebie edukacji w zakresie
zagrożeń wynikających z użycia no-
wych narkotyków. Część 2: Jak mówić
do dzieci i młodzieży, ażeby nas słu-
chały?, „Hygeia Public Health”, nr 3.
34. Pawlikowski G., 2016, Akcja „Wisła”
w województwie lubelskim, „Rocznik
Lubelski”.
35. Pawłowska A. (współautor K. Ra-
dzik-Maruszak), 2017, Reprezentacja
i partycypacja. Radni miejscy wobec
idei i mechanizmów partycypacji oby-
watelskiej, „Przegląd Politologiczny”,
nr 1.
36. Pawłowska A., 2017, Szkoły statutowe
jako forma decentralizacji i podnie-
sienia jakości kształcenia w Stanach
Zjednoczonych Ameryki, „Edukacja–
Technika–Informatyka”, nr 4.
37. Pięta-Szawara A., 2017, Efektywność
instrumentów polityki równości płci
w świetle przepisów Kodeksu wybor-
czego na przykładzie wyborów lokal-
nych w województwie podkarpackim
w 2014 r., „Przegląd Prawa Konstytu-
cyjnego”, nr 5.
38. Pięta-Szawara A., 2017, System finan-
sowania oświaty niepublicznej w Pol-
sce, „Edukacja–Technika–Informatyka”,
nr 4.
39. Pokrzywa M., 2016, Role kobiet
i mężczyzn w rodzinach korzystają-
cych z pomocy społecznej w ograni-
czaniu ubóstwa, „Annales Universi-
tatis Mariae Curie-Skłodowska, Sec-
tio I – Philosophia–Sociologia”, vol. 41,
no 2.
40. Pokrzywa M., 2017, Segregacja
płciowa na rynku pracy na przykła-
dzie zawodu pracownika socjalnego –
przyczyny i konsekwencje, „Młoda
Humanistyka”, vol. 10, no 3.
41. Rykiel Z., 2016, Klaunokracja 2.0
i bolesny koniec patriarchatu na se-
miperyferiach, „Przestrzeń Społeczna
(Social Space)”, 12.
42. Rykiel Z., 2016, Clownocracy and the
painful end of patriarchy on the semi-
peripheries, „Przestrzeń Społeczna
(Social Space)”, 12.
43. Rykiel Z., 2016, Władza i panowanie
w neoliberalnym mieście semiperyfe-
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 123
ryjnym. Zarys problemu, „Opuscula
Sociologica”, 4.
44. Rykiel Z., 2017, Semiperyferie jako
naszość, „Przestrzeń Społeczna (So-
cial Space)", 14.
45. Rykiel Z., 2017, Semi-peripheries as
us-ness, „Przestrzeń Społeczna (So-
cial Space)", 14.
46. Rykiel Z., 2017, Przestrzeń geogra-
ficzna w translatorze Google’a,
„Przestrzeń Społeczna (Social Spa-
ce)", 14.
47. Rykiel Z., 2017, Socjologia. Analiza
podręcznika, „Przestrzeń Społeczna
(Social Space)”, 14.
48. Rykiel Z., 2017, Identyfikacja i toż-
samość kulturowa w różnych skalach
przestrzennych, „Opuscula Sociologi-
ca”, 3.
49. Rynkowska D., 2017, Rola i znacze-
nie aktywności społecznej seniorów,
„Annales Universitatis Marie Curie-
-Sklodowska, Sectio I – Philosophia-
Sociologia”, Lublin.
50. Skrzypek-Faluszczak J., 2016, Źródła
refleksji filozoficznej. Irracjonalność
jako podłoże racjonalności, „Czło-
wiek w Kulturze”, 26.
51. Stecko S., 2017, Konstytucyjna zasa-
da ochrony macierzyństwa i rodziciel-
stwa oraz wynikające z niej upraw-
nienia kobiet-pracownic w związku
z urodzeniem dziecka, „Przegląd Pra-
wa Publicznego”, nr 5.
52. Stecko S., 2017, Ochrona małżeństwa
i rodziny w świetle Konstytucji RP,
„Przegląd Prawa Konstytucyjnego”,
nr 2.
53. Stecko S., 2017, Konstytucyjne prawo
dziecka do wychowania w rodzinie,
„Przegląd Prawa Konstytucyjnego”,
nr 4.
54. Stecko S., 2017, Polityka społeczna
państwa względem rodziny, „Społe-
czeństwo i Rodzina”, nr 1.
55. Szczepański D., 2017, Stronnictwo
Ludowe „Ojcowizna” RP: działal-
ność, założenia programowe, struktu-
ra organizacyjna oraz udział w rywa-
lizacji politycznej, „Studia Humani-
styczno-Społeczne”, t. 16.
56. Szczepański D., 2017, The course of
competition and political consequen-
ces of the municipal elections in
Rzeszów in 2014, „Studia Politicae
Universitatis Silesiensis”, t. 18.
57. Szluz B., 2017, Kształcenie pracow-
ników socjalnych na Ukrainie,
„Roczniki Teologiczne”, t. 64, z. 1.
58. Szluz B., 2017, Rodzinny wymiar
troski – rola opiekuna osoby z choro-
bą Alzheimera, „Annales. Universi-
tatis Mariae Curie-Skłodowska” Pae-
dagogia – Psychologia, Sectio J, vol.
30, no 4.
59. Szluz B., 2017, „Samoorganizowanie
troski” – opieka nad osobą z chorobą
Alzheimera w biografii opiekuna ro-
dzinnego, „Zeszyty Pracy Socjalnej”
[Uniwersytet Jagielloński], t. 22, nr 3.
60. Szluz B., 2017, Wolontariat jako
zachowanie prospołeczne na przykła-
dzie państw Półwyspu Iberyjskiego,
„Seminare. Poszukiwania naukowe”,
vol. 38, no 1.
61. Troyan S., 2017, Ukrainian-Chinese
relations and their future in the post-
bipolar World, „Kultura – Historia –
Globalizacja”, no 22.
62. Troyan S., 2017, Ukraina w rankin-
gach globalnych: socjologiczny wy-
miar wizerunku państwa, „Rzeszow-
skie Studia Socjologiczne”, nr 7.
63. Tuziak A., 2016, Innowacyjność
w organizacjach sektora samorządo-
wego, „Opuscula Sociologica”, nr 2.
KATARZYNA FLISAK
124
64. Tuziak A., 2017, Innovation and
Knowledge in the Context of Regional
Development, „Handel Wewnętrzny”,
nr 4.
65. Tuziak A., 2017, Innowacyjność
i kapitał ludzki w rozwoju regionu,
„Nierówności Społeczne a Wzrost
Gospodarczy”, nr 52.
66. Tuziak A., 2017, Konkurencyjność
regionów peryferyjnych: wymiar glo-
balny i lokalny, „Marketing i Rynek”,
nr 10.
67. Wojakowski D., 2017, Nowe szaty
wielokulturowości – spektakle kultu-
rowe i dyskursy potoczne, „Edukacja
Międzykulturowa“, nr 2.
68. Wróblewski B., 2016, Zagadka sta-
bilności politycznej Królestwa Jorda-
nii. Monarchia na tle kryzysu struktur
państwowych w świecie arabskim,
„Sprawy Międzynarodowe”, R. XLIX,
nr 3.
69. Wróblewski B., 2017, Stabilizująca
rola ustroju monarchicznego w świe-
cie arabskim na przykładzie rozwoju
Haszymidzkiego Królestwa Jordanii,
„Humanities and Social Science”,
nr 1.
70. Żardecka M., 2017, On the Flexibility
of Borders Between Public Reason
and Collective Ignorance, „Tematy
i Konteksty”, nr 7.
Artykuły w czasopismach z listy C
1. Długosz P., 2017, Korepetycje
uczniów jako przykład praktyki w polu
edukacyjnym – Polska, Ukraina,
Węgry, „Kwartalnik Pedagogiczny”,
nr 2.
2. Wróblewski B., 2017, Odrębność
państwowa Jordanii w optyce obser-
watorów brytyjskich w latach 1946–
1957, „Dzieje Najnowsze”, nr 3.
Rozdziały w monografii
1. Bonusiak G., 2017, Edukacja [w:]
Dzieje Rzeszowa. t. V: Rzeszów
w latach 1989–2015, red. W. Bonu-
siak, Rzeszów.
2. Bozacka M., 2017, Praktyczna reali-
zacja zadań na rzecz rodzin zastęp-
czych na przykładzie działań Miej-
skiego Ośrodka Pomocy Społecznej
w Rzeszowie [w:] Współczesna rodzi-
na w ujęciu interdyscyplinarnym.
Przemiany – wsparcie – rozwój, red.
B. Szluz, A. Szluz, M. Urbańska,
Rzeszów.
3. Bozacka M., 2017, Ubóstwo [w:]
Wybrane kategorie problemów spo-
łecznych. Wprowadzenie, red. B. Szluz,
M. Bozacka, Rzeszów.
4. Bozacka M., 2017, Środowiskowy
dom samopomocy [w:] Wybrane kate-
gorie problemów społecznych. Wpro-
wadzenie, red. B. Szluz, M. Bozacka,
Rzeszów.
5. Bozacka M., 2017, Wideotrening
komunikacji [w:] Wybrane kategorie
problemów społecznych. Wprowadze-
nie, red. B. Szluz, M. Bozacka, Rze-
szów.
6. Broszkiewicz W., 2017, Bezpieczeń-
stwo energetyczne kraju w kontekście
publicznego dyskursu dotyczącego
polskiej elektrowni atomowej [w:]
Zagrożenia ładu społecznego oraz
bezpieczeństwa narodowego. Wybra-
ne aspekty, red. M. Gitling, I. Wo-
jaczek, Przemyśl.
7. Broszkiewicz W., 2017, Społeczność
lokalna wobec doświadczenia zmiany
[w:] Procesy zmian we współczesnym
społeczeństwie. Wybrane zagadnie-
nia, red. W. Jedynak, J. Kinal, Rze-
szów.
8. Cwynar K.M., 2017, Religia w kon-
cepcji społeczeństwa według Edwarda
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 125
Abramowskiego [w:] Kultúra, civi-
lizácia, normativita – dialóg a kon-
flikty z pohľadu filozofie, eds. A. Ja-
vorská, O. Marchevský, Bratislava.
9. Długosz P., 2017, Social aspects of
transboundary education. Case study
of Ukrainian students studying in the
Subcarpathian region [w:] Contem-
porary Socio-Economic Issues of
Polish-Ukrainian Cross-border Coope-
ration, Warsaw.
10. Furman W., 2017, Gatunki dzienni-
karskie w Niemczech [w:] Gatunki
dziennikarskie w Europie. Wstęp do
genologii porównawczej, red. K. Wol-
ny-Zmorzyński, J. Morawiecki, P. Urba-
niak, Wrocław.
11. Furman W., 2016, Personalizacja
a prywatność w komunikowaniu poli-
tycznym [w:] Prywatność w mediach –
towar czy wartość?, red. M. Drożdż,
Tarnów.
12. Furman W., 2017, Trzy wersje gatun-
ków dziennikarskich [w:] Współ-
czesne media. Gatunki w mediach.
Zagadnienia teoretyczne. Gatunki
w mediach drukowanych, Lublin.
13. Gitling M., 2017, Profilaktyka
uzależnień od substancji psycho-
aktywnych [w:] Wybrane psycho-
logiczne i społeczne zagadnienia
pracy socjalnej, red. W. Jedynak,
J. Kinal, A. Lipczyński, D. Rynkowska,
Rzeszów.
14. Gitling M., 2017, Rola wartości
organizacyjnych w zarządzaniu zaso-
bami ludzkimi [w:] Procesy zmian we
współczesnym społeczeństwie. Wybra-
ne zagadnienia, red. W. Jedynak,
J. Kinal, Rzeszów.
15. Gitling M., 2017, Wpływ mass
mediów na odbiór rzeczywistości
przez człowieka [w:] Zagrożenie ładu
społecznego i bezpieczeństwa pań-
stwa, red. M. Gitling, I. Wojaczek,
Przemyśl.
16. Gitling M., 2017, Znaczenie komu-
nikacji w zarządzaniu zasobami ludz-
kimi [w:] Kulturowe, społeczne i ety-
czne aspekty zarządzania gospodarką
i biznesem, red. L. Karczewski,
H. Kretek, Racibórz.
17. Grabowska S., 2017, Czy istnieje
„uniwersalny” model odpowiedzial-
ności konstytucyjnej prezydenta w pań-
stwach europejskich? [w:] Współcze-
sne wyzwania państwa i prawa. Księ-
ga jubileuszowa prof. Jerzego Ja-
skierni z okazji 45-lecia pracy nauko-
wej red. Ł. Baratyński, K. Spryszak,
J. Robel, Toruń.
18. Grabowska S., 2017, Immunitet par-
lamentarny w Rumunii [w:] Immu-
nitety parlamentarne w wybranych
państwach europejskich, red. S. Gra-
bowska, J. Juchniewicz, Rzeszów.
19. Grabowska S. (współautor: R. Gra-
bowski), 2017, Konstytucyjne regula-
cje prawa azylu i ekstradycji w Polsce
[w:] Idea wolności i niezależności w
państwie demokratycznym – perspek-
tywa praw jednostki. Księga jubileu-
szowa dedykowana profesor Halinie
Ziębie-Załuckiej w czterdziestą rocz-
nicę pracy naukowej, red. M. Grzesik-
-Kulesza, G. Pastuszko, Rzeszów.
20. Grabowska S., 2017, Odpowiedzial-
ność prawna [w:] Wstęp do nauki
o państwie i prawie. Wybrane zagad-
nienia, red. S. Grabowska, Rzeszów.
21. Grabowska S., 2017, Referendum jako
instytucja odpowiedzialności konsty-
tucyjnej prezydenta. Analiza islandz-
kich regulacji [w:] Wokół wybranych
problemów konstytucjonalizmu. Księ-
ga jubileuszowa prof. Andrzeja Bała-
bana, red. J. Ciapała, P. Mijal, War-
szawa.
KATARZYNA FLISAK
126
22. Grabowski R., 2017, Parlament
w systemie podziału władzy w Polsce.
Pozycja prawna i faktyczna [w:] Kon-
stytucja w państwie demokratycznym,
red. S. Patyra, M. Sadowski, K. Urba-
niak, Poznań.
23. Grabowski R., 2017, Procedury spe-
cjalne zmiany konstytucji w pań-
stwach europejskich. Odstępstwo cza-
sowe – tryb nadzwyczajny – tryb pilny
[w:] Księga jubileuszowa prof. An-
drzeja Bałabana, red. J. Ciapała,
P. Mijal, Warszawa.
24. Grabowski R., 2017, Zasady zmiany
konstytucji w projektach polskiej
ustawy zasadniczej rozpatrywanych
przez Zgromadzenie Narodowe oraz
w aktach prawnych w latach 1992–
1997 [w:] Współczesne wyzwania
państwa i prawa. Księga jubileuszowa
prof. Jerzego Jaskierni z okazji 45-
lecia pracy naukowej, red. Ł. Bara-
tyński, P. Ramiączek, K. Spryszak,
Toruń.
25. Jedynak W., 2017, Bezpieczeństwo
publiczne a kryzys sejmowy w wybra-
nych tytułach prasowych [w:] Zagro-
żenia ładu społecznego oraz bezpie-
czeństwa narodowego. Wybrane as-
pekty, red. M. Gitling, I. Wojaczek,
Przemyśl.
26. Jedynak W., 2017, Dynamika kon-
fliktu podczas kryzysu parlamentar-
nego w Polsce [w:] Procesy zmian we
współczesnym społeczeństwie. Wybrane
zagadnienia, red. W. Jedynak, J. Ki-
nal, Rzeszów.
27. Jedynak W., 2017, Religijność bez-
domnych i jej oddziaływanie na życie
codzienne [w:] Wybrane psycholo-
giczne i społeczne zagadnienia pracy
socjalnej, red. W. Jedynak, J. Kinal,
A. Lipczyński, D. Rynkowska, Rze-
szów.
28. Jedynak W., 2017, The Communist
Strategy of Total Enslavement of
Polish Society According to Polish
Bishops [w:] Changes as a Social
Process, red. W. Jedynak, J. Kapo-
szta, J. Kinal, Rzeszów.
29. Jedynak W., 2017, The Parliamentary
Conflict in Poland as the Scene for
Power Struggle [w:] Changes as a So-
cial Process, red. W. Jedynak, J. Ka-
poszta, J. Kinal, Rzeszów.
30. Kinal J., Kinal M., 2017, Quality
Management Tools In Educational
Institutions [w:] Changes as a Social
Process, red. J. Kinal, J. Kaposzta,
W. Jedynak, Rzeszów.
31. Kinal J., Palak M., 2017, Społeczno-
-przestrzenne aspekty wykluczenia
cyfrowego [w:] Przestrzeń społeczna
w badaniach naukowych, red. J. Ki-
nal, H. Kawalec, Rzeszów.
32. Kinal J., Kinal M., 2017, Wizualne
aspekty współczesnej jednostkowej
i grupowej komunikacji wirtualnej.
Próba systematyzacji zjawiska [w:]
Procesy zmian we współczesnym
społeczeństwie. Wybrane zagadnie-
nia, red. J. Kinal, W. Jedynak,
Rzeszów.
33. Kołomycew A. (współautor A. Pięta-
-Szawara), 2017, Aktywność społeczna
i partycypacja publiczna kobiet w wo-
jewództwie podkarpackim [w:] Ob-
szary aktywności kobiet. Wybrane
aspekty filozoficzne, społeczne i poli-
tyczne, red. A. Kołomycew, A. Pięta-
-Szawara, Rzeszów.
34. Kotarba B., 2017, Władze miasta i ich
działalność. Rzeszów i jego prezy-
denci w rankingach [w:] Dzieje Rze-
szowa, t. 5, red. W. Bonusiak, Rze-
szów.
35. Kotarski H., 2016, Wykluczenie spo-
łeczne ze względu na ubóstwo [w:]
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 127
Miasta województwa podkarpackiego
– perspektywy rozwoju, red. W. Dzie-
mianowicz, J. Charkiewicz, Rzeszów.
36. Kotarski H., Piróg K., Łukomska J.,
2016, Struktury i trendy demo-
graficzne oraz kapitał i aktywność
społeczna [w:] Miasta województwa
podkarpackiego – perspektywy roz-
woju, red. W. Dziemianowicz, J. Char-
kiewicz, Rzeszów.
37. Kotarski H., 2017, Quality of life,
personal and professional aspirations
of the young generation in Poland
and Ukraine [w:] Contemporary
Socio-Economic Issues of Polish-
Ukrainian Cross-border Cooperation,
red. L. Buller, H. Kotarski, Y. Pach-
kovskyy, Center of European, War-
szawa.
38. Koziełło T., 2017, Gospodarka naro-
dowa jako element suwerenności Pol-
ski w myśli politycznej Ligi Polskich
Rodzin [w:] Bezpieczeństwo Europy –
bezpieczeństwo Polski, t. IV: Segmen-
ty bezpieczeństwa w wiekach XX
i XXI, red. E. Maj [i in.], Lublin.
39. Koziełło T., 2017, Kampanie propa-
gandowe Ligi Polskich Rodzin jako
forma komunikowania politycznego
[w:] Komunikowanie polityczne, red.
E. Maj [i in.], Lublin.
40. Kuca P., 2017, Idea IV Rzeczpospo-
litej na łamach dzienników opinii
w Polsce w roku 2005 – analiza wstęp-
na [w:] Komunikowanie polityczne, red.
E. Maj, E. Podgajna, A. Szwed-Wal-
czak, Ł. Jędrzejski, Lublin.
41. Kuca P., 2017, Pogranicza i jego
wymiary w wybranych mediach woje-
wództwa podkarpackiego [w:] Pogra-
nicze w mediach. Media na pogra-
niczu, red. E. Pajewska, P. Olechow-
ska, Szczecin.
42. Leśniak-Moczuk K., 2016, Ciągłość
i zmiana edukacji w perspektywie glo-
balizacji [w:] Niedoskonałości współ-
czesnego rynku pracy, red. A. Bar-
wińska-Małajowicz, B. Ślusarczyk,
T. Czop, Rzeszów.
43. Leśniak-Moczuk K., 2016, Efekty
pracy regionalistów w opinii społecz-
nej [w:] Wartości i nowoczesność
w strategii odpowiedzialnego rozwo-
ju. Nowe ścieżki rozwoju w Europie
Środkowej i Wschodniej, red. S. Par-
tycki, R. Sobiecki, Lublin.
44. Leśniak-Moczuk K., 2016, Między
wolnością a kontrolą w społeczeń-
stwie informacyjnym [w:] Społeczeń-
stwo – technologia – gospodarka w
świecie sieciowych powiązań. Księga
jubileuszowa dedykowana Profeso-
rowi Sławomirowi Partyckiemu, red.
A. Betlej, D. Błaszczak, M. Górka,
Lublin.
45. Leśniak-Moczuk K., 2017, Absolwen-
ci o szkolnych czasach [w:] Z kart
historii ku przyszłości. Jubileusz 80-
lecia szkolnictwa ekonomicznego
w Mielcu, red. K. Leśniak-Moczuk,
Rzeszów.
46. Leśniak-Moczuk K., 2017, Awans
zawodowy absolwentów [w:] Z kart
historii ku przyszłości. Jubileusz 80-
lecia szkolnictwa ekonomicznego
w Mielcu, red. K. Leśniak-Moczuk,
Rzeszów.
47. Leśniak-Moczuk K., 2017, Determi-
nanty i skutki wyboru ról społecznych
kobiet [w:] Obszary aktywności
kobiet. Wybrane aspekty filozoficzne,
społeczne i polityczne, red. A. Koło-
mycew, A. Pięta-Szawara, Rzeszów.
48. Leśniak-Moczuk K., 2017, Dyrek-
torzy średnich szkół ekonomicznych
[w:] Z kart historii ku przyszłości.
Jubileusz 80-lecia szkolnictwa eko-
nomicznego w Mielcu, red. K. Leśniak-
-Moczuk, Rzeszów.
KATARZYNA FLISAK
128
49. Leśniak-Moczuk K., 2017, Z kart
pamięci nauczycieli [w:] Z kart
historii ku przyszłości. Jubileusz 80-
lecia szkolnictwa ekonomicznego
w Mielcu, red. K. Leśniak-Moczuk,
Rzeszów.
50. Lipczyński A., Kinal J., 2017,
Bezpieczeństwo jako dobro wspólne
w nauczaniu Jana Pawła II [w:]
Zagrożenia ładu społecznego oraz
bezpieczeństwa narodowego. Wybra-
ne aspekty, red. M. Gitling, I. Woja-
czek, Przemyśl.
51. Lipczyński A., Kinal J., 2017, Dual
diagnosis as a tool for therapists and
social workers [w:] Emilian Dobres-
cu, recent ideas and decelopments in
sociology, european center for
science education and research &
mediterrenian center for science
education and research, Rzym.
52. Lipczyński A., 2017, Klienci spe-
cjalnej troski w pracy socjalnej [w:]
Wybrane psychologiczne i społeczne
zagadnienia pracy socjalnej, red.
W. Jedynak, J. Kinal, A. Lipczyński,
D. Rynkowska, Rzeszów.
53. Lipczyński A., Kinal J., 2017, Metoda
podwójnej diagnozy jako element
warsztatu w socjoterapii oraz pracy
socjalnej [w:] Społeczne aspekty
zdrowia. Wybrane zagadnienia, red.
J. Kinal, W. Guz, Rzeszów.
54. Lipczyński A., Kinal J., 2017,
Theoretical background of psycho-
social aspects of irhp [w:] Społeczne
aspekty zdrowia. Wybrane zagad-
nienia, red. J. Kinal, W. Guz, Rze-
szów.
55. Lipczyński A., 2017, Samotne
rodzicielstwo [w:] Nová Sociálna
Edukácia človeka VI (duchovné,
antropologické, filozofické, psychol-
ogické a sociálne aspekty terapie,
výchovy, vzdelávania a poradenstva
dneška), red. J. Husár, M. Machalová,
T. Hangoni, B. Kuzyšin, Presov.
56. Maj P., 2017, Rywalizacja partyjna
w wyborach do Parlamentu Europej-
skiego w 2014 roku w okręgu 9 na tle
wyborów ogólnokrajowych [w:] Mię-
dzy idealizmem a pragmatyzmem. Wy-
zwania dla współczesnych partii poli-
tycznych, red. M. Wincławska, M. Strze-
lecki, Toruń.
57. Malczewski J., 2017, Studium histo-
ryczno-kulturowe miasta Tyczyna [w:]
Kronika Tyczyńska, Tyczyn.
58. Malczyńska-Biały M., 2017, Neo-
colonialism in polish consumer socie-
ty [w:] New Developments in Post-
colonial Studies, red. M. Martynuska,
E. Rokosz-Piejko, P. Lang, Oxford.
59. Malicki K., 2017, Kanony historyczne
polskiej młodzieży. Kontynuacja czy
zmiana? [w:] Stare i nowe tendencje
w obszarze pamięci społecznej, red.
A. Szpociński, Z. Bogumił, Warszawa.
60. Motyka M., Kątek K., 2017, Prag-
matyzm Wspólnoty Anonimowych
Alkoholików [w:] Problemy i kwestie
społeczne pedagogiki. Wybrane as-
pekty terapii pedagogicznej. cz. II,
red. P. Domżał, I. Wojaczek, Racibórz.
61. Motyka M., 2017, Uwarunkowania
narkomanii młodzieży: zagrożenia
w środowisku rodzinnym i rówieś-
niczym [w:] Zagrożenia ładu społecz-
nego oraz bezpieczeństwa narodo-
wego. Wybrane aspekty, red. M. Gitling,
I. Wojaczek, Przemyśl.
62. Pięta-Szawara A., 2017, Stanowiska
głównych polskich partii politycznych
wobec uczestnictwa kobiet w życiu
publicznym w latach 2011–2014 [w:]
Między idealizmem a pragmatyzmem.
Wyzwania dla współczesnych partii
politycznych, red. M. Wincławska,
M. Strzelecki, Toruń.
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 129
63. Piróg K., 2016, Jakość i poziom życia
[w:] Miasta województwa podkarpac-
kiego – perspektywy rozwoju, red.
W. Dziemianowicz, J. Charkiewicz,
Rzeszów.
64. Piróg K., Bil M., 2016, Relacje prze-
strzenne miast Podkarpacia [w:] Mia-
sta województwa podkarpackiego –
perspektywy rozwoju, red. W. Dzie-
mianowicz, J. Charkiewicz, Rzeszów.
65. Piróg K., 2017, Ewaluacja jako
wiedza w służbie wartości [w:]
Wiedza a moralność, red. M. Zemło,
A. Jabłoński, J. Szymczyk, Lublin.
66. Pokrzywa M., 2017, „Stara” i „nowa
bieda” – historyczno-gospodarcze
konteksty ubóstwa w Polsce [w:] Nova
Socialna Edukacia Cloveka V, red.
J. Husar, M. Machalova, T. Hangoni,
B. Kuzysin, Presov.
67. Pokrzywa M., 2017, Zjawisko prze-
mocy domowej wobec kobiet w Polsce
– przyczyny, konsekwencje i metody
przeciwdziałania [w:] Zagrożenia
ładu społecznego oraz bezpieczeństwa
narodowego, red. M. Gitling, I. Wo-
jaczek, Przemyśl.
68. Róg J., 2017, Kierowanie konfliktem
w organizacji [w:] Kulturowe, spo-
łeczne, prawne i etyczne aspekty
zarządzania gospodarką i biznesem,
red. L. Karczewski, H.A. Kretek,
Racibórz.
69. Róg J., 2017, Motywowanie inno-
wacyjne w organizacji [w:] Procesy
zmian we współczesnym społeczeń-
stwie. Wybrane zagadnienia, red.
W. Jedynak, J. Kinal, Rzeszów.
70. Róg J., 2017, Rola społeczeństwa
obywatelskiego w kształtowaniu ładu
społecznego [w:] Zagrożenie ładu
społecznego oraz bezpieczeństwa
narodowego. Wybrane aspekty, red.
M. Gitling, I. Wojaczek, Przemyśl.
71. Róg J., 2017, Zagrożenie bezpieczeń-
stwa państwa przez grupy nacisku
(lobbing). Wybrane zagadnienia [w:]
Turystyka, hotelarstwo, gastronomia
w teorii i praktyce, red. R.R Tarber,
E. Mucha-Szajek, Poznań.
72. Rykiel Z., 2017, Moralność rynkowa
w nauce, wiedza medialna i ideologia
neoliberalna [w:] Wiedza a moral-
ność, red. M. Zemło, A. Jabłoński,
J. Szymczyk, Lublin.
73. Rykiel Z., 2017, Tożsamość tery-
torialna, nacjonalizm i kreacja tożsa-
mości lokalnej [w:] Współczesne
konteksty tożsamości społeczno-kultu-
rowych, red. M. Dziekanowska,
M. Wójcicka, Lublin.
74. Rynkowska D., Kinal J., 2017, Free
time for seniors as an activating
action [w:] Emilian Dobrescu, recent
ideas and decelopments in sociology,
European center for science edu-
cation and research & mediterrenian
center for science education and
research, Rzym.
75. Rynkowska D., 2017, Praca socjalna
w świetle aktywizacji osób starszych
[w:] Rodzina w pracy socjalnej –
pomoc w sytuacjach trudnych i kryzy-
sowych, red. T. Biernat, K. Kuziak,
J.A. Malinowski, Toruń.
76. Rynkowska D., 2017, Rola pracow-
nika socjalnego w procesie mediacji
[w:] Procesy zmian we współczesnym
świecie. Wybrane zagadnienia, red.
W. Jedynak, J. Kinal, Rzeszów.
77. Rynkowska D., 2017, Style życia osób
starszych i niepełnosprawnych. Spo-
łeczny wymiar starości i niepełno-
sprawności [w:] Wybrane psycho-
logiczne i społeczne zagadnienia
pracy socjalnej, red. W. Jedynak,
J. Kinal, A. Lipczyński, D. Rynkowska,
Rzeszów.
KATARZYNA FLISAK
130
78. Rynkowska D., 2017, Środowiskowy
dom samopomocy jako system wspar-
cia instytucjonalnego [w:] Społeczne
aspekty zdrowia. Wybrane zagad-
nienia, red. J. Kinal, W. Guz, Rzeszów.
79. Rynkowska D., 2017, The role and
tasks of non-governmental orga-
nizations in the context of the social
security [w:] Contemporary Socio-
Economic Issues of Polish-Ukrainian
Cross-border Cooperation, red. L. Bul-
ler, H. Kotarski, Y. Pachkovskyy,
Warsaw.
80. Rynkowska D., 2017, Zaburzenia
psychiczne w wieku senioralnym jako
współczesne zagrożenie cywilizacyjne
[w:] Człowiek wobec zagrożeń współ-
czesności, red. V. Tanaś, W. Welskop,
Łódź.
81. Szczepański D., 2017, Bezpieczeń-
stwo Polski w dokumentach progra-
mowych partii i ugrupowań parla-
mentarnych (2005–2015) [w:] Admi-
nistracja publiczna. Bezpieczeństwo
państwa w kontekście bezpieczeństwa
międzynarodowego, red. D. Plecka,
K. Rutkowska, Toruń.
82. Szczepański D., 2016, Liberalizm
w Polsce po 1989 roku. Główne pod-
mioty i środowiska polityczne [w:] Li-
beralizm i teoria polityczna, red.
Ł. Dulęba, J. Wiśniewski R. Glajcar,
A. Turska-Kawa, W. Wojtasik, Poznań.
83. Szczepański D., 2017, Partie poli-
tyczne i organizacje młodzieżowe
w Rzeszowie 1989–2015 [w:] Dzieje
Rzeszowa, t. V: Rzeszów w latach
1989–2015, red. W. Bonusiak, Rze-
szów.
84. Szczepański D., 2017, Wybory parla-
mentarne 2015 r. w województwie
podkarpackim. Przebieg rywalizacji
politycznej oraz jej konsekwencje [w:]
Polskie wybory 2014–2015. Kontekst
krajowy i międzynarodowy – przebieg
rywalizacji – konsekwencje polityczne,
t. 2, red. M. Kolczyński, Katowice.
85. Szluz B., 2017, Bezdomność [w:]
Wybrane kategorie problemów spo-
łecznych: wprowadzenie – Chosen ca-
tegories of social problems: intro-
duction, red. B. Szluz, M. Bozacka,
Rzeszów.
86. Szluz B., 2017, „Kobiety na sprze-
daż" – kobieta jako ofiara handlu
ludźmi [w:] O (wyzwaniach) współ-
czesnej pracy socjalnej: nowe proble-
my, zmiana, transgresja, red. B. Kromo-
licka, A. Jarzębińska, Szczecin.
87. Szluz B., 2017, Opieka nad osobą
z chorobą Alzheimera w percepcji
opiekuna rodzinnego [w:] Praca so-
cjalna wobec wyzwań współczesności,
t. 3, red. E. Bojanowska, M. Kawiń-
ska, Warszawa.
88. Szluz B., 2017, Pracownicy wspiera-
jący rodzinę w Polsce: edukacja
i współczesne wyzwania [w:] Psiholo-
go-pedagogìčnì problemi viŝoï ì se-
redn'oï osvìti v umovah sučasnih vi-
klikìv: teorìâ ì praktika, red. Э.C. Tpo-
xимiвнa, Harkìv.
89. Szluz B., 2017, Single – uwarunko-
wania życia w pojedynkę [w:] Obraz
współczesnej rodziny. Teoria i bada-
nia, red. B. Szluz, Rzeszów.
90. Szluz B., 2017, Spółdzielnia socjalna.
Kreowanie podmiotu ekonomii spo-
łecznej [w:] Etyka pracy socjalnej
w filozofii spotkania i dialogu, red. M.
Duda, H. Kaszyński, I. Rybka, Kraków.
91. Szluz B., 2017, Życie w pojedynkę (na
przykładzie wybranych państw) [w:]
Współczesna rodzina w ujęciu inter-
dyscyplinarnym. Przemiany – wspar-
cie – rozwój, red. B. Szluz, A. Szluz,
M. Urbańska, Rzeszów.
92. Troyan S., Kyrydon A., 2017, Swój –
Inny – Obcy” w kontekście dialogu
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 131
kultur [w:] Na pograniczach, red. J.K.
Karolczuk, Sanok.
93. Troyan S., 2017, Зовнішня політика
початку XX ст. і Перша світова
війна: переструктурування між-
народної системи [w:] Перша
світова війна і революції: вектори
соціокультурних трансформацій,
red. С.С.Троян, Київ.
94. Troyan S., 2017, Геополітичні зміни
під впливом революцій періоду
Першої світової війни [w:] Перша
світова війна і революції: вектори
соціокультурних трансформацій,
red. С.С. Троян, Київ.
95. Troyan S., 2017, Визвольні рухи і
революції в Азії та Латинській
Америці на початку ХХ ст.:
соціополітичні трансформації [w:]
Перша світова війна і революції:
вектори соціокультурних транс-
формацій, red. С.С.Троян, Київ.
96. Troyan S., 2017, Міжнародні від-
носини в постбіполярному світі:
фундаментальні закономірності та
тенденції еволюції [w:] Міжна-
родні регіональні процеси та
зовнішньополітичні пріоритети У-
країни, red. С. Шергін, В. Космини,
Київ.
97. Troyan S., 2017, Українсько-ро-
сійські відносини в контексті ін-
теграційних процесів на постра-
дянському просторі [w:] Міжна-
родні регіональні процеси та зовні-
шньополітичні пріоритети Укра-
їни, red. С. Шергін, В. Космини,
Київ.
98. Troyan S., Kyrydon A., 2016, Natio-
nal memory, international factors of
construction [w:] Śmierć w dziejach
człowieka. Współczesność. „Mare Inte-
grans. Studia nad dziejami wybrzeży
Morza Bałtyckiego”, red. M. Franz,
K. Kościelniak, Z. Pilarczyk, Toruń.
99. Troyan S., 2016, Statesman, political
and diplomatic: the life, work and life
after death of Otto von Bismarck [w:]
Śmierć w dziejach człowieka. Nowo-
żytność, red. M. Franz, K. Koś-
cielniak, Z. Pilarczyk, Toruń.
100. Wilk S., 2017, Disaster mitigation
and prevention in Poland and
Ukraine [w:] Contemporary Socio-
Economic Issues of Polish-Ukrainian
Cross-border Cooperation, red. L. Bul-
ler, H. Kotarski, Y. Pachkovskyy,
Warsaw.
101. Wilk S., 2017, Kształcenie pra-
cowników socjalnych do pracy w
sytuacji klęsk żywiołowych [w:] Nová
sociálna edukácia človeka vi (ducho-
vné, antropologické, filozofické, psy-
chologické a sociálne aspekty tera-
pie, výchovy, vzdelávania a pora-
denstva dneška), red. J. Husár, M. Ma-
chalová, T. Hangoni, B. Kuzyšin,
Preszów.
102. Wojakowski D., 2017, Boundary and
borderland in traditional and new
sociological paradigms [w:] Advan-
ces in European Borderlands Stu-
dies, red. E. Opiłowska, Z. Kurcz,
J. Roose, Baden-Baden.
103. Wojakowski D., Kurczewski J., 2017,
Про Дрогобич, відкриття політ
культурності і невимовне прими-
рення [w:] Антагонізм і прими-
рення у полікультурних середо-
вищах, серіа: Зміна парадигми,
Випуск 17, ред. Я. Курчевський,
А. Герман Київ.
104. Wojakowski D., 2017, Święto miasta
jako spektakl kulturowy [w:] Ćwierć
wieku polityki lokalnej w Europie
Środkowo-Wschodniej, red. M. Drzo-
nek, M. Musiał-Karg, A. Wołek,
Kraków.
105. Żardecka M., 2017, Edmunda Hus-
serla fenomenologiczny opis pamięci
KATARZYNA FLISAK
132
i jej roli w konstytuowaniu się czasu
[w:] Rzecz, ciało pamięć. Eseje
i rozprawy z filozofii historii, red.
M. Żardecka, W. Nowak, Rzeszów.
106. Żardecka M., 2017, Kobiety i polity-
ka uznania [w:] Obszary aktywności
kobiet. Wybrane aspekty filozoficzne,
społeczne i polityczne, red. A. Koło-
mycew, A. Pięta-Szawara, Rzeszów.
107. Żardecka M., 2017, Nieubłagana
pamięć, łaskawe zapomnienie [w:]
Rzecz, ciało pamięć. Eseje i rozpra-
wy z filozofii historii, red. M. Żar-
decka, W. Nowak, Rzeszów.
108. Żardecka M., 2016, Miłość jako siła,
dar i tajemnica [w:] Cnoty. Eseje z fi-
lozofii kultury, red. M. Żardecka,
W. Nowak, Rzeszów.
109. Żarna K., 2017, Wysiedlenia Niem-
ców karpackich następstwem II woj-
ny światowej [w:] Europa Środkowa.
Central Europe, t. VI, red. K. Żarna,
Oświęcim.
Inne
1. Cwynar K.M., 2016, Prof. dr hab.
Maria Szyszkowska mówi o swoim fi-
lozofowaniu (wywiad z profesor
M. Szyszkowską), „ΣΟΦΙΑ. Pismo
Filozofów Krajów Słowiańskich”,
Rzeszów, vol. 16.
2. Cwynar K.M., 2017, Kreacja infor-
macji jako środek manipulacji poli-
tycznej, „Przegląd Socjalistyczny”, nr 3,
Stowarzyszenie Ruch Społeczny
„Praca – Pokój – Sprawiedliwość",
Warszawa.
3. Delong M., 2017, Problem prawnej
ochrony życia w enuncjacjach Konfe-
rencji Episkopatu Polski w latach
1989–2011, „UR Journal of Humani-
ties and Social Sciences”, nr 1(2).
4. Długosz P., 2017, Yристсько-
рекреаційна субкультура – як су-
часний новий тренд в соціальній
роботі (z Шандор Ф.Ф, Černá M.)
Соціально-правовий захист насе-
лення в умовах воєнних конфліктів
та терористичних загроз, За ред.
І.В.Козубовської, Ф.Ф. Шандора,
Ужгород.
5. Furman W., 2017, Journalists’ Asso-
ciations in Poland before and after
1980, „Media and Communication”,
Cogitatio Press, Lisbon, Portugal, vol. 5,
Issue 3.
6. Grabowska S. (rec.), 2017, Wojciech
Mojski, Konstytucyjna ochrona wol-
ności wypowiedzi w Polsce, Wydaw-
nictwo POLIHYMNIA Sp. z o.o., Lu-
blin 2014, ss. 189, „Przegląd Prawa
Konstytucyjnego”, nr 1.
7. Grabowska S. (rec.), 2017, Bartłomiej
Opaliński, Udział Prezydenta RP
w kształtowaniu składu Rady Mini-
strów w Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej z 1997 roku, Wydawnictwo
Europejskie Centrum Edukacyjne, To-
ruń 2013, ss. 173, „Polityka i Społe-
czeństwo”, nr 2.
8. Jedynak W., 2016, Transformation of
the Youth Religiosity in Poland. Se-
lected Problems, „Annals of the Uni-
versity of Oradea” 26.
9. Jedynak W., 2017, The transfor-
mation of a Roman Catholic parish in
a regional city in Central Europe,
„Journal Of Humanities, Culture and
Social Sciences”, vol. 3, nr 1.
10. Kinal J., 2016, Public Opinion And
Image In A Modern Context, „Annals
Of Oradea University. Fasciola Histo-
ry-Archaeology” / „Analele Universi-
tatii Din Oradea. Fascicola Istorie-
Arheologie”, vol. 26.
11. Kinal J., 2017, Selected Problems of
Modern Local Media Market. Exem-
plification at the Local Media Market
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 133
in Podkarpackie Voiewodship, „Jour-
nal Of Humanities, Culture And So-
cial Sciences”, vol. 3, no 1, 2017.
12. Kinal J., Lipczyński A., 2017, Inte-
grative Harm Reduction Psychother-
apy (Ihrp), „Socialna a Duchova Re-
vue”, no 1.
13. Kinal J., Skóra M., 2017, Legal and
Social Aspects of Employment of the
Disabled People in Poland, „Europe-
an Scientific Journal”, no 4.
14. Kinal J., Skóra M., 2017, Social
Media Portals as a Modern Form of
Social Communication. an Exemplifi-
cation of Polish Mediasphere, „Euro-
pean Scientific Journal”, no 4.
15. Kinal J., Skóra M., 2017, The Genera-
tions Perspective For Digital Divide
As A Contemporary Challenge – Lite-
rature Review, „Socialna A Duchova
Revue”, no 1.
16. Kołomycew A., Kotarba B., 2017,
Leadership style, political interest and
rationality of municipal executive
bodies in the implementation of public
policies: the case of Poland, „Chal-
lenges of the Future”, August 2017,
year 2, no 3.
17. Kołomycew A., 2017, The Non-public
Stakeholders’ Participation in the Im-
plementation of Educational Tasks as a
Form of Education Policy Rationaliza-
tion. The Case of Local Education Poli-
cy in Poland, „Socialiniai tyrimai/Social
Research”, Litwa, vol. 40 (2).
18. Kotarba B. (rec.), 2017, M. Wincław-
ska, B. Brodzińska-Mirowska: Niewy-
korzystane szanse? Polskie partie po-
lityczne w działaniu, „Polityka i Spo-
łeczeństwo”, nr 1.
19. Kotarski H., 2017, Similar or differ-
ent? Social position and identity of
youth in Central and Eastern Europe,
„Revista de Științe Politice. Revue
des Sciences Politiques“, nr 54.
20. Kotarski H., 2017, Youth of Border-
land of Central and Eastern Europe –
Similar or Different?, „PESA Interna-
tional Journal of Social Studies”, vol. 3,
issue 2.
21. Koziełło T., 2017, Liga Prawicy
Rzeczypospolitej [w:] Leksykon pol-
skich partii politycznych, red. R. Glaj-
car, A. Turska-Kawa, W. Wojtasik,
Toruń.
22. Koziełło T., 2017, Obóz Wielkiej
Polski [w:] Leksykon polskich partii
politycznych, red. R. Glajcar, A. Tur-
ska-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
23. Koziełło T., 2017, Przymierze Ludo-
wo-Narodowe [w:] Leksykon polskich
partii politycznych, red. R. Glajcar,
A. Turska-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
24. Koziełło T., 2017, Ruch Katolicko-
-Narodowy [w:] Leksykon polskich
partii politycznych, red. R. Glajcar,
A. Turska-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
25. Koziełło T., 2017, Stronnictwo Naro-
dowe [w:] Leksykon polskich partii
politycznych, red. R. Glajcar, A. Tur-
ska-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
26. Kuca P., 2017, Sprawozdanie z konfe-
rencji naukowej „Polityczne podziały
w mediach – eksces czy norma?, Rze-
szów 20-21 kwietnia 2017”, „UR
Journal of Humanities and Social
Sciences”, nr 2.
27. Maj P., 2017, Partia Konserwatywna
[w:] Leksykon polskich partii poli-
tycznych, red. R. Glajcar, A. Turska-
-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
28. Maj P., 2017, Partia Republikanie
[w:] Leksykon polskich partii poli-
tycznych, red. R. Glajcar, A. Turska-
-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
29. Maj P., 2017, Przymierze dla Polski
[w:] Leksykon polskich partii poli-
tycznych, red. R. Glajcar, A. Turska-
-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
KATARZYNA FLISAK
134
30. Maj P., 2017, Przymierze Prawicy
[w:] Leksykon polskich partii poli-
tycznych, red. R. Glajcar, A. Turska-
-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
31. Maj P., 2017, Ruch dla Rzeczypospo-
litej [w:] Leksykon polskich partii po-
litycznych, red. R. Glajcar, A. Turska-
-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
32. Maj P., 2017, Partia Demokratyczna
[w:] Leksykon polskich partii poli-
tycznych, red. R. Glajcar, A. Turska-
-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
33. Malczyńska-Biały M., 2017, Con-
sumer safety in the policy of the Eu-
ropean Union, Biuletyn Uniwersytetu
Lwowskiego, Visnyk of Lviv Univer-
sity, Lwów 2017, Ukraina, nr 41.
34. Malczyńska-Biały M., 2017, Ethics in
the activities of consumer organisa-
tions in European Union [w:] 18th In-
ternational Conference on “Ethical
Thinking – Past & Present”,
(ETPP2017/18), ed. V. Gluchman,
Prešov.
35. Malczyńska-Biały M. (rec.), 2017,
S. Wojciechowski, P. Osiewicz, Zro-
zumieć współczesny terroryzm, War-
szawa 2017, ss. 252, „UR Journal of
Humanities and Social Sciences”,
nr 1(2).
36. Malczyńska-Biały M., 2017, Spra-
wozdanie z konferencji, II Międzyna-
rodowa Konferencja Naukowa „Na-
ruszenia praw człowieka we współ-
czesnym świecie”, UR Journal of
Humanities and Social Sciences”,
nr 3(4).
37. Pawlikowski G., 2017, Stanisław
Kowalczewski. Żołnierz-artysta Sa-
modzielnej Brygady Spadochronowej,
„Muzealnictwo Wojskowe”.
38. Pawlikowski G., 2017, Żołnierze
polscy w niewoli niemieckiej (1939–
1945) [w:] Za drutami..., W oflagach
niemieckich 1939–1945, red. M. Skot-
nicki, Warszawa.
39. Pawłowska A., Imidży Jewropy w pie-
riechodnyj pieriod – w poickach ob-
szczego znamienatiela (Имиджи
Европы в переходный периoд –
в пoиcкaх oбщего знаменателя) [w:]
Obraz Jewropy wo wriemijena pie-
riemien (Образ Европы вo времиена
перемен), red. M. Wiatr, P. Kendzor,
Kijów.
40. Pawłowska A., 2016, Sprawozdanie:
International conference „Images of
Europe in Transition”, Kiev/Ukraine,
25th–26th november 2016. Conference
report, „UR Journal of Humanities
and Social Sciences”, nr 1(1).
41. Pawłowska A., 2016, Territorial
Partnerships – Utilitarian Construc-
tions or Genuine Ingenuities. The
Case of Local Action Groups in Sub-
Carpathia, „Contemporary European
Studies”, Olomouc, Czech Republic,
nr 2.
42. Pięta-Szawara A., 2017, Mikołajczy-
kowskie Polskie Stronnictwo Ludowe
[w:] Leksykon polskich partii poli-
tycznych, red. R. Glajcar, A. Turska-
-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
43. Pięta-Szawara A., 2017, Stronnictwo
„Piast” [w:] Leksykon polskich partii
politycznych, red. R. Glajcar, A. Tur-
ska-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
44. Róg J., Kulturni zumowlienosti roz-
witku ekonomicznich organizacji: na
prikładi Platformi Lotos Petrobaltic,
„Socjalni technologii. Aktualni pro-
blemi teorii ta praktyki”, Wyp. 75,42
(043).
45. Rynkowska D., 2016, Social impact
of the aging population in Poland and
Eastern Europe, Rsc Research In So-
cial Change, no 8, iss. 1 January 2016,
Novo Mesto, Slovenia.
Bibliografia publikacji pracowników Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR 135
46. Rynkowska D., Pokrzywa M., 2017,
Women’s Empowerment – the Role
of Women's Organization and
Gender Institutions in Poland,
„PESA International Journal of Social
Studies”, Vol. 3, Issue 3 (2017).
47. Szczepański D., 2017, Biało-Czer-
woni [w:] Leksykon polskich partii
politycznych, red. R. Glajcar, A. Tur-
ska-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
48. Szczepański D., 2017, Liga Szyder-
ców [w:] Leksykon polskich partii po-
litycznych, red. R. Glajcar, A. Turska-
-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
49. Szczepański D., 2017, Obywatelska
Rzeczypospolita Polska [w:] Leksykon
polskich partii politycznych, red.
R. Glajcar, A. Turska-Kawa, W. Woj-
tasik, Toruń.
50. Szczepański D., 2017, Partia Kupiec-
ka Rzeczypospolitej Polskiej [w:] Lek-
sykon polskich partii politycznych,
red. R. Glajcar, A. Turska-Kawa,
W. Wojtasik, Toruń.
51. Szczepański D., 2017, PIAST - Jed-
ność Myśli Europejskich Narodów
[w:] Leksykon polskich partii poli-
tycznych, red. R. Glajcar, A. Turska-
-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
52. Szczepański D., 2017, Polska Partia
Imperium Słowiańskiego „RAZEM”
[w:] Leksykon polskich partii poli-
tycznych, red. R. Glajcar, A. Turska-
-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
53. Szczepański D., 2017, Polskie Forum
Ludowo-Chrześcijańskie „Ojcowizna”
[w:] Leksykon polskich partii poli-
tycznych, red. R. Glajcar, A. Turska-
-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
54. Szczepański D., 2017, Polskie Stron-
nictwo Demokratyczne [w:] Leksykon
polskich partii politycznych, red.
R. Glajcar, A. Turska-Kawa, W. Woj-
tasik, Toruń.
55. Szczepański D., 2017, Ruch Narodo-
wy [w:] Leksykon polskich partii poli-
tycznych, red. R. Glajcar, A. Turska-
-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
56. Szczepański D., 2017, Ruch Społecz-
ny AWS [w:] Leksykon polskich partii
politycznych, red. R. Glajcar, A. Tur-
ska-Kawa, W. Wojtasik, Toruń.
57. Szczepański D., 2017, Ruch Sprawie-
dliwości Społecznej [w:] Leksykon
polskich partii politycznych, red.
R. Glajcar, A. Turska-Kawa, W. Woj-
tasik, Toruń.
58. Szczepański D., 2017, Stronnictwo
Ludowe Ojcowizna RP [w:] Leksykon
polskich partii politycznych, red.
R. Glajcar, A. Turska-Kawa, W. Woj-
tasik, Toruń.
59. Wilk S., 2017, Public Education as
a Factor Contributing to Minimi-
zing Losses Caused by Natural Dis-
asters, „International Journal on
Lifelong Education and Leader-
ship”, no 3(2).
60. Wilk S., 2017, Strategies for coping
with natural disasters. A study of peo-
ple’s and government adaptation pro-
cess to the flood in Poland, „PESA
International Journal of Social Stud-
ies”, vol. 3, iss. 3.
Wróblewski B., 2016, The Mystery of
Political Stability in the Hashemite
Kingdom of Jordan: Monarchy and
the Crisis of State Governance in
the Arab World, „The Polish Quar-
terly of International Affairs”, vol. 25,
no 4.
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES NR 2(7)/2018 ISSN 2543-8379
RECENZJE DOI: 10.15584/johass.2018.2.7
Bartłomiej K. Krzych1
Andrzej Niemczuk, Filozofia praktyczna. Studia i szkice, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016, ss. 342.
Być wolnym i żyć szczęśliwie. Filozoficzna analiza praktyki życia codziennego
Nicolai Hartmann w następujących słowach podsumował jeden
z swoich ostatnich filozoficznych wykładów akademickich: „myślenie
filozoficzne (...) bliskie jest artystycznemu oglądowi i religijnemu sku-
pieniu. Im baczniej jednak patrzymy na nierozwiązane zagadki, które
pozostawia nam wiedza, a podejmuje filozofia, tym wyraźniej widzimy
irracjonalną resztę metafizycznych problemów. Możemy się do nich
przybliżać, lecz nigdy nie możemy ich całkowicie rozwiązać” [Hartmann
2000: 246]. Jeśli zaakceptujemy intuicję Hartmanna mówiącą, że istnieją
problemy filozoficzne, których nigdy nie będziemy w stanie rozwiązać,
niezależnie od postępu wiedzy, to trzeba uznać, że jednym z nich niewąt-
pliwie jest problem wolności. Wolność stoi bowiem w samym centrum
problematyki moralnej, etycznej i aksjologicznej (wszystkie te obszary
zazębiają się, ale nie są tożsame), innymi słowy, jest rdzeniem namysłu
teoretycznego nad aktami człowieka (czynami, działaniami, które po-
wszechnie uznaje się za świadome i celowe). Namysł ten nazywa się filozo-
fią praktyczną i tak też był pojmowany już przez Arystotelesa.
Filozofia praktyczna jako dział filozofii jest dziedziną niezwykle
bogatą, a jednocześnie pełną zawiłych i trudnych – nie tylko do wyja-
śnienia, ale czasami nawet do wnikliwego opisania – problemów, czego
dowodzi mnogość publikowanych dzieł i myślicieli, którzy przynajmniej
1 Lic. Bartłomiej K. Krzych, student filozofii w Instytucie Filozofii, Wydział Socjolo-
giczno-Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski, al. Rejtana 16c, 35-959 Rzeszów; student
teologii na Wydziale Teologicznym sekcja w Tarnowie, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II
w Krakowie, ul. Piłsudskiego 6, 33-100 Tarnów; e-mail: [email protected] RE
CEN
ZJE
Andrzej Niemczuk, Filozofia praktyczna. Studia i szkice... 137
część swojej pracy umysłowej poświęcili zagadnieniom związanym
przede wszystkim z ludzką wolnością, moralnością i wartościami. Mimo
tego, jak stwierdziłby Hartmann, nie należy porzucać teoretycznej pracy
nad kwestiami filozofii praktycznej, ponieważ nawet jeśli nie będziemy
nigdy w stanie ostatecznie ich rozwiązać, to przynajmniej wysiłek wło-
żony w systematyczne rozpracowywanie zaowocuje ich lepszym zrozu-
mieniem.
W nurt takiego właśnie myślenia wpisuje się książka Andrzeja
Niemczuka, profesora nadzwyczajnego w Uniwersytecie Rzeszowskim
i kierownika Zakładu Filozofii Współczesnej działającego w Instytucie
Filozofii tej uczelni. Publikacja Filozofia praktyczna. Studia i szkice
w pewien sposób podsumowuje dotychczasowy dorobek tego filozofa,
na który składają się następujące tytuły: Filozofia dobra przed powsta-
niem aksjologii: relacjonistyczne próby przezwyciężenia trudności obiek-
tywizmu i subiektywizmu (1994), Wolność egzystencjalna: Kant i Kierke-
gaard (1995), Stosunek wartości do bytu. Dociekania metafizyczne
(2005) i Traktat o złu (2013). Łatwo zauważyć, autor przez ponad dwie
dekady poświęcał się badaniom najważniejszych zagadnień z zakresu
filozofii praktycznej, tworząc przy tym własne rozwiązania analizowa-
nych problemów.
Omawiany tytuł składa się z a) prac publikowanych w latach 2008–
2016, b) referatów wygłaszanych w latach 2013–2015, c) tekstu o po-
znaniu wartości napisanego specjalnie do książki Filozofia praktyczna
(zajmuje on aż 56 z 336 stron zbioru). Jak pisze sam autor:
Artykuły zebrane w tej książce przedstawiają propozycje rozwiązań problemów
z zakresu filozofii praktycznej. Mimo że problemy te należą do różnych dyscy-
plin szczegółowych, takich jak aksjologia ogólna, filozofia praktyki, etyka i filo-
zofia polityki, proponowane rozstrzygnięcia opierają się na – opracowanych
przeze mnie w książkach wcześniejszych – wspólnych zasadach określających
całą filozofię praktyczną. Chociaż z racji fragmentaryczności prezentowanych
dociekań nie można uznać ich za system filozofii praktycznej, to jednak ze
względu na jedność zasad stosowanych w poszczególnych argumentacjach może
ja traktować – mam nadzieję – jako elementy filozofii praktycznej uprawianej
w sposób systematyczny. Konkluzje zawartych tu artykułów mają bowiem ze so-
bą związek logiczny – co jest też racją dla opublikowania ich w jednym zbiorze2.
Nie bez powodu Niemczuk wspomina o systematycznym uprawia-
niu filozofii, w czym bez wątpliwości nawiązuje do przywoływanego
przeze mnie już na samym początku Nicolaia Hartmanna. Filozof ten
krytykował bowiem wszelkie myślenie systemowe (zamknięte we wła-
2 Tekst z czwartej strony okładki. Szersze usprawiedliwienie zasadności publikacji
Niemczuk przedstawia w słowie od autora (s. 9).
BARTŁOMIEJ K. KRZYCH
138
snych założeniach i kategoriach), przeciwstawiając mu myślenie syste-
matyczne, tj. „otwarte” i podejmujące problemy w sposób wieloaspek-
towy [Hartmann 1994]. Praca Niemczuka – co pokazuje tok wywodu
w każdym tekście składającym się na omawiany zbiór – z pewnością
zasługuje na miano systematycznej analizy filozoficznej. Książka została podzielona na trzy części: 1) aksjologia i filozofia
praktyki, 2) etyka, 3) polityka. Ostatnia z części jest najkrótsza, zawiera
dwa teksty dotyczące liberalizmu i związanych z nim problemów: warto-
ści wolności, neutralności państwa i jego aksjologicznych podstaw. Na
część etyczną składają się studia poświęcone odpowiednio: argumento-
waniu w etyce w kontekście błędu naturalistycznego; analizie różnic
między powinnością a pragnieniem (de facto próba odpowiedzi na pyta-
nie, dlaczego powinniśmy cokolwiek); aksjologicznemu uzasadnieniu
etyki; analizie (czy raczej dekonstrukcji) ideału autentyczności; zdefi-niowaniu konformizmu i jego porównaniu z nonkonformizmem. Objęto-
ściowo największa i treściowo bodaj najistotniejsza jest pierwsza część.
Niemczuk podejmuje w niej następujące problemy: błąd teoretyzmu
w aksjologii (własna interpretacja błędu naturalistycznego); krytyczna
analiza najpopularniejszych modeli aksjologii (transcendentalizm, prag-
matyzm, obiektywizm, subiektywizm); poznanie wartości; teoria
i praktyka wolności; kolistość praktyki (w zasadzie jej struktury); aporie
podmiotowości związane z wolnością i wartością człowieka. Trzy teksty
zamykające pierwszą część są poświęcone bardziej szczegółowym kwe-
stiom: statusowi możliwości, krytyce idei postępu historycznego i omó-
wieniu relacji czy też dialogu – nieustannie z perspektywy filozoficznej
– pesymizmu z obiektywizmem. Nie sposób omówić choćby części problemów i ich rozwiązań, jakie
przedstawia Niemczuk. Warto jednakże zauważyć, że: po pierwsze –
analizując daną kwestię, stara się brać pod uwagę wszystkie najważniej-
sze, a niekiedy i mniej popularne, dotychczasowe rozwiązania; po drugie
– minimalizuje cytowanie fragmentów dzieł innych myślicieli, każdora-
zowo formułując trafne syntezy ich poglądów3; po trzecie – dyskutując
z jakimiś ideami, stara się zauważać ich dobre i złe strony; po czwarte –
starannie dobiera i porządkuje własne argumenty; po piąte – w miej-
scach, które mogą wydawać się niejasne (zwłaszcza dla czytelników
niezajmujących się zawodowo filozofią), podaje alternatywne lub też
łatwiejsze do przyswojenia wyjaśnienia; po szóste – dla zobrazowania
przedstawianych, zarówno cudzych jak i swoich, tez używa przekonują-cych i wyrazistych przykładów.
3 Nadmienię, że na końcu książki został umieszczony indeks nazwisk. Obejmuje on
listę 188 myślicieli.
Andrzej Niemczuk, Filozofia praktyczna. Studia i szkice... 139
Czynniki te świadczą zarówno o dogłębności przeprowadzanych
analiz, jak i ich wnikliwym (czasami nawet długoletnim) przemyśleniu.
Rzecz jasna, z Niemczukiem można się nie zgadzać tak na poziomie
ogólnych tez, jak i szczegółowych sądów, jednakże potencjalny polemi-
sta musiałby skonstruować równie przemyślaną linię argumentacyjną
(zakładamy, że jest racjonalnie myślącym podmiotem). Zadanie to
utrudniałyby dwa fakty: po pierwsze – dla każdej swojej tezy Niemczuk
szuka odpowiednich racji; po drugie – zawczasu formułuje ewentualne
zarzuty i określa możliwe drogi ich rozwiązania. Najkrócej: Filozofia
praktyczna to prawdziwie filozoficzna robota.
Przedstawię teraz wybór ważniejszych – przynajmniej moim zda-
niem – poglądów Niemczuka. W tekście Błąd teoretyzmu w aksjologii
pisze: „Mówiąc ogólniej, tym, co zmienia faktyczność w wartościowość
(a język opisowy w język normatywny), jest wolność, bez której fak-
tyczność – czy to surowa, czy instytucjonalna – musi pozostać neutralna
aksjologicznie” (s. 43). Nieco dalej – w tekście Modele aksjologii – uję-
cie krytyczne (przy czym znamienny jest tytuł paragrafu, z którego po-
chodzi cytowany fragment: Uwaga końcowa, czyli aksjologia poza nihi-
lizmem i metafizyką) znajdujemy pewne doprecyzowania: „Filozofii
wartości nie można zatem ugruntować ani na wiedzy o faktach (…), ani
na żadnej teorii bytu. Jedyną możliwą – jak sądzę – podstawę poprawnej
filozofii wartości (i dlatego podstawę konieczną) stanowią dwa pojęcia:
pojęcie wolności i racjonalności praktycznej” (s. 54). Niemczuk podsu-
mowuje: „Świat jest wartościowy dopiero – i wyłącznie – z punktu wi-
dzenia wolności” (s. 54). Na jakiej jednakże podstawie dokonuje się owo
nadawanie wartości światu? „Źródłem wartości (bez którego cały świat
istniejący byłyby zero wart) jest zatem pierwotna decyzja” (s. 55) doty-
cząca podmiotu, który ją podejmuje. Niemczuk nazywa ją pradecyzją,
w niej bowiem podmiot uznaje wartość własnego istnienia i podejmuje
się kontynuowania własnego istnienia jako podmiotu. Wszystkie póź-
niejsze decyzje są w niej zakorzenione, odwołują się do pradecyzji. Na
tej podstawie wartości „okazują się praktycznymi relacjami między kon-
kretnym podmiotem a resztą świata – takimi mianowicie relacjami, które
umożliwiają istnienie tego podmiotu”. Powróćmy jednak do podmiotu.
Z jednej strony konstytuuje go wolność, z drugiej zaś racjonalność. Ta
ostatnia „wyzwala go od determinacji zarówno przyrodniczej, jak i spo-
łeczno-nawykowej” (s. 55). Pojawia się jednak pytanie o uznanie warto-
ści innych ludzi. Precyzując kwestię pradecyzji, polski filozof rozbija ją
na dwa etapy: 1) uznanie swojej przynależności do rodzaju ludzkiego
(„jestem człowiekiem”); 2) właściwa pradecyzja („chcę istnieć jako wol-
ny podmiot”). „Znaczenie tych dwóch refleksyjnych [ponieważ doko-
BARTŁOMIEJ K. KRZYCH
140
nywanych nie na samym początku życia, ale po osiągnięciu samoświa-
domości uwarunkowanej kulturowo i społecznie; kwestie te szczegółowo
wyjaśnia sam autor w tekście O poznaniu wartości – B.K.] aktów spro-
wadza się więc do tego, iż drugi z nich, czyli pradecyzja, jest źródłem
wartości wszystkiego, pierwszy zaś – by tak rzec – jest aktem identyfi-
kacji siebie samego jako podstawowego «przedmiotu» pradecyzji. Tym
podstawowym przedmiotem afirmatywnej pradecyzji jest bowiem zaw-
sze ten podmiot (ten człowiek), który ją podejmuje. A że jest nim indy-
widuum przynależące do gatunku «człowiek», to afirmując siebie, afir-
muje on człowieczeństwo jako takie. Afirmowane w ten sposób człowie-
czeństwo samego siebie jest tym samym konstytuowane jako (a) wartość
najwyższa, będąca miarą reszty wartości oraz (b) podstawa moralności,
czyli respektu dla człowieczeństwa w innych ludziach” (s. 101–102). Dalej
autor pisze o zastrzeżeniach, które mogą się pojawić (np. pradecyzja nie
oznacza identyfikacji i utożsamienia się z cechami wszystkich ludzi). Do-
dam, że w pradecyzji człowiek się autodeterminuje, tzn. podejmuje wolny
wybór tego, że „w konkretnych decyzjach wewnątrzżyciowych będę się
poddawał determinacji aksjologicznej oraz akceptował praktyczną selekcję
tej determinacji przez determinację przyczynową” (s. 123).
Dla Niemczuka „poznanie wartości może być tylko praktyczno-
-refleksyjne” (s. 97). Jak twierdzi: „wartościowe nie jest to X, które
w sferze faktów wzbudza pozytywne uczucia, lecz dopiero takie X,
o którym refleksja wraz z rozumem praktycznym zdecydują – między
innymi na podstawie wzbudzanych uczuć – że udział owego X-a w prak-
tyce podmiotu ma efektywny wkład w szczęście tego podmiotu” (s. 97).
Jeśli natomiast idzie o szczęście, to pozwala ono odpowiedzieć na trzy
ważne pytania, mianowicie: dlaczego człowiek, który jest wolny, podej-
muje pradecyzję, czyli po prostu chce istnieć, a tym samym uznaje war-
tościowość swojego istnienia? Dlaczego ludzie chcą realizować wartości
i biorą je pod uwagę w swoich działaniach? Co stanowi kryterium usta-
nawiania wartości dla podmiotu? Oddaję głos Niemczukowi: szczęście
jest „zarówno racją pradecyzji, jak i wewnętrzną, subiektywną stroną
życia realizującego wartości, zaś każdorazowo uzyskiwany jego stopień
stanowi kryterium wysokości zrealizowanej wartości” (s. 86). Co ważne,
zauważa on, że obecnie wokół pojęcia szczęścia narosło sporo nieporo-
zumień i wieloznaczności, stąd konieczne jest jego filozoficzne sprecy-
zowanie (czy też odmitologizowanie). Koncepcja Niemczuka jest nato-
miast „modyfikującą kontynuacją eudajmonistycznego pojmowania
szczęścia – to znaczy takiego, które: (a) wskazuje na wartości jako ko-
nieczny warunek i «składnik» szczęścia, (b) szczęście, jako egzysten-
cjalno-uczuciowy korelat syntetycznego bilansu życia, odróżnia od po-
Andrzej Niemczuk, Filozofia praktyczna. Studia i szkice... 141
szczególnych zadowoleń wywołanych pojedynczymi zdarzeniami”
(s. 87). W ostatecznym rozrachunku „szczęście jest dla praktyki pierw-
szą i ostateczną racją przedmiotową” (s. 235).
Dwa słowa o wolności: możemy o niej mówić tylko wtedy, gdy
efektu zmiany nie wywołała przyczyna przyrodnicza (wtedy działanie
byłoby konieczne) i gdy ten sam efekt był świadomie zamierzony i spo-
wodowany przez (wolny) byt. „Zmiana wolna to zmiana, która nie jest
«przedłużeniem» przyczyn [przyrodniczych – B.K.]” (s. 116). Co więcej,
wiedza i teoria nie są w stanie wyjaśnić faktu wolności, ponieważ doty-
czą tylko tych zmian, które nie są wolne. Każde działanie wolne posiada
jednakże racje praktyczne, czyli w tym przypadku wartości, których nie
można wywieść z racji teoretycznych (jak wyżej pokazałem, ich źródłem
jest pradecyzja wolnego podmiotu). „Nie mając, i nie mogąc mieć, uza-
sadnienia teoretycznego, twierdzenie o istnieniu wolności ma wszakże
tak mocne racje praktyczne, że odrzucenie go jest równoznaczne z wy-
rzeczeniem się racjonalności” (s. 119). „Jedynym punktem – jak pisze
w innym miejscu Niemczuk – który łączy ze sobą teorię i praktykę, jest
wolna decyzja podmiotu” (s. 163). Słowem: tylko wolność pozwala nam
łączyć teorię z praktyką, pełni więc ona rolę swoistego metafizycznego
ogniwa między wiedzą a działaniem.
Wolność, a w zasadzie jej wartość, jest dla Niemczuka „absolutnie
fundamentalna”. Jak pisze, „Afirmowana w pradecyzji egzystencjalna
wartość wolności jest wartością absolutnie fundamentalną – zarazem
pierwszą i ostatnią (a raczej: ostateczną)” (s. 136). Na wolności opierają
się więc pozostałe wartości (zwłaszcza moralne). „Wszystkie inne war-
tości – kontynuuje – łącznie z moralnymi, są wartościami wyłącznie
dlatego, że wolny podmiot ma wartość egzystencjalną (w tradycji perso-
nalistycznej określaną jako wartość osoby). Wszystkie bowiem wartości
są wartościami dlatego, że są ontycznymi warunkami istnienia i szczę-
ścia podmiotu” (s. 136).
Odpowiadając na pytanie, dlaczego cokolwiek powinniśmy, Niem-
czuk stwierdza, że: po pierwsze – „powinność jest zrozumiała tylko
w świetle wolności” (s. 230); po drugie – powinność (modalna, tj. przed-
moralna) jest „relacją, która bez swoich krańców byłaby niewyjaśnialna
i niezrozumiała. Te konieczne warunki powinności są następujące:
1) wolność adresata, 2) wartości. Powinność, innymi słowy, nie jest żad-
ną istnością samoistną, lecz zawsze jest powinnością czyjąś oraz powin-
nością czegoś” (s. 230). Dla polskiego filozofa to wartości są też: po
pierwsze – przedmiotowym uzasadnieniem powinności; po drugie –
warunkami pozytywnego wyboru. Powinność nierozerwalnie wiąże się
więc z wartościowością. Słowem: „jeśli powinienem cokolwiek, to tylko
BARTŁOMIEJ K. KRZYCH
142
wtedy, gdy cokolwiek jest wartościowe” (s. 231). Oznacza to z drugiej
strony, że zanim powinienem, muszę najpierw chcieć, z kolei aby czegoś
(wartościowego) chcieć, muszę podjąć pradecyzję. Natomiast „wybiera-
jąc w pradecyzji istnienie siebie jako wolnego podmiotu, wybieram tym
samym to, że będę podlegać powinnościom” (s. 234). Okazuje się więc,
że w praktyce powinność sprowadza się do racjonalności. Wiedząc już,
dlaczego cokolwiek powinniśmy, zapytajmy: dlaczego powinniśmy być
moralni? Odpowiedź Niemczuka: „powinienem być moralny po to, aby
zachowywać swą racjonalność i wolność, czyli po to, żeby w ogóle być
podmiotem. Poprzez uczestnictwo w moralności konsekwentnie speł-
niam powinność bycia podmiotem, którą wybrałem w pradecyzji – dzię-
ki czemu zachowuję własną wartość egzystencjalną” (s. 264).
To zaledwie garść tez stawianych w książce Filozofia praktyczna.
Z oczywistych przyczyn nie mogłem streścić szczegółowej argumentacji
– tę czytelnik odnajdzie w recenzowanej pozycji. Niemniej jasno widać,
że stanowi ona spójną całość i jako taka jest dojrzałym wyrazem poglą-
dów Niemczuka dotyczących najważniejszych problemów filozofii prak-
tycznej. Zaznaczam też, że – po pierwsze: z wyżej wymienionych powo-
dów; po drugie: dlatego, że intelektualnie, na poziomie wyjaśniania filo-
zoficznego, nie znajduję niedomyślanych przez autora argumentów – nie
podejmuję z Niemczukiem polemiki. Mam jednak nadzieję, że jego pra-
ca zostanie życzliwie przyjęta przez polskie środowisko filozoficzne4
i stanie się zaczynem ożywionej rzeczowej dyskusji.
Reasumując, należy stwierdzić, że: Filozofia praktyczna to ważna
książka na polskim „rynku idei”, obowiązkowa lektura dla wszystkich
etyków i aksjologów, zarówno wykładowców akademickich, jak i nau-
czycieli na niższym szczeblu kształcenia. Ponadto ze względu na walory
metodologiczne, treściowe, warsztatowe i językowe może stanowić do-
bre laboratorium intelektualne dla młodych „miłośników mądrości”.
Literatura
Hartmann N., 2000, Wprowadzenie do filozofii. Autoryzowany zapis wykładu wygłoszo-
nego w semestrze letnim 1949 roku w Getyndze, przeł. A.J. Noras, Aletheia, War-
szawa.
Hartmann N., 1994, Myśli filozoficzna i jej historia. Systematyczna autoprezentacja,
przeł. J. Garewicz, Comer, Toruń.
4 Niestety nie znalazłem innego omówienia Filozofii praktycznej Niemczuka.
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES NR 2(7)/2018 ISSN 2543-8379
RECENZJE DOI: 10.15584/johass.2018.2.8
Grażyna Woźny1
Krzysztof Woźniakowski, Polskie czasopiśmiennictwo uchodźcze na Węgrzech 1939–1945, Wydawnictwo Scriptorium, Opole 2016, ss. 443
Pierwszy raz w Polsce mamy do czynienia z obszerną i chronolo-
gicznie ułożoną monografią o prasie uchodźczej i ruchu wydawniczym
na Węgrzech, które stały się przedmiotem analizy cenionego literaturo-
znawcy i prasoznawcy Krzysztofa Woźniakowskiego. Krakowski uczo-
ny dał się w przeszłości poznać jako „wytrawny znawca życia kultural-
nego i literackiego w latach II wojny światowej, wprowadzający do
obiegu naukowego szereg nieznanych informacji, które nie zawsze stały
się obiektem zainteresowania historyków ani też – choć w mniejszym
jeszcze stopniu – literaturoznawców czy prasoznawców” (Jarowiecki
2002: 274).
W opinii badaczy prasy lokalnej czy też prasy w ogóle budzą respekt
erudycja i mistrzowskie umiejętności, które ujawniły pionierskie prace
Woźniakowskiego, takie jak: W kręgu jawnego piśmiennictwa literac-
kiego Generalnego Gubernatorstwa 1939–1945 (1997); Polskojęzyczna
prasa gadzinowa w tzw. Starej Rzeszy (1939–1945) (2001); Prasa – kul-
tura – wojna: studia z dziejów czasopiśmiennictwa, kultury literackiej
i artystycznej lat 1939–1945 (2005); Marginalia i obrzeża. Szkice o za-
pomnianych konspiracyjnych tomikach poetyckich 1939–1945 (2013);
Polskojęzyczna prasa gadzinowa czasów okupacji hitlerowskiej 1939–
1945: studia i szkice zebrane (2014). I tym razem otrzymujemy funda-
mentalną monografię: Polskie czasopiśmiennictwo uchodźcze na Wę-
grzech 1939–1945 wydaną w Poznaniu przez „Scriptorium” (Woźnia-
1 Dr Grażyna Woźny, starszy kustosz, Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna
w Ropczycach, ul. Grunwaldzka 19, 39-100 Ropczyce, e-mail: [email protected]
RE
CEN
ZJE
GRAŻYNA WOŹNY
144
kowski 2016). W tej bowiem monografii Autor skrupulatnie, przejrzy-
ście i logicznie uporządkował wiedzę o prasie będącej przedmiotem
recenzowanej książki. Poddał precyzyjnej analizie najważniejsze perio-
dyki uchodźcze, takie jak: budapeszteńskie „Wieści Polskie”; czasopi-
sma Komitetu Obywatelskiego wydawane przez oficynę „Biblioteka
Polska”, pisma efemeryczne, jednodniówki, „Słowo” – ostatni periodyk
czasów niemieckiej okupacji Węgier oraz „Biuletyn Informacyjny” za-
mykający dzieje naszej prasy naddunajskiej diaspory.
Książka składa się z siedmiu rozdziałów poprzedzonych rzeczowym
wstępem, który wprowadza czytelnika w problematykę zawartości tomu.
Autor objaśnia przyczyny uchodźstwa, sytuację polityczną Węgier uwi-
kłanych w wojnę po stronie niemieckiej, warunki życia polskich uchodź-
ców, w których środowisku rodziły się pierwsze czasopisma emigracji
polskiej okresu wojny. We Wprowadzeniu zostały wskazane cztery fazy
rozwoju tejże prasy, dla których cezurę czasową stanowiły wydarzenia
wpływające na los samej społeczności uchodźczej. Kolejne etapy od
powstania do upadku poszczególnych tytułów omówił Autor w zasadni-
czych rozdziałach (III–VII) monografii. W efekcie żmudnej i gruntownej
analizy trudno dostępnych tekstów precyzyjnie pokazał narodziny polskiego
wojennego czasopiśmiennictwa na Węgrzech oraz szczegółowo scharakte-
ryzował specyfikę polskiej prasy uchodźczej. Zdaniem K. Woźniakow-
skiego badane periodyki odróżnia od innych pism wydawanych w latach
II wojny światowej poza krajem między innymi:
a) tematyka związana:
– ze sprawami socjalno-bytowymi
– z oświatą
– z kulturą
– z życiem artystycznym
– z życiem literackim
b) eksponowanie zagadnień hungaroznawczych i polsko-węgierskich
relacji
c) unikanie tematyki politycznej
d) niestabilność instytucji wydawniczych
e) mnogość i zmienność tytułów, które stosunkowo często opatrywano
błędną numeracją
f) „mała poligrafia”
g) kolportaż własnymi kanałami, czyli poza oficjalną węgierską siecią
rozprowadzania gazet (Woźniakowski 2016: 111).
W rozdziale pierwszym Królestwo Węgier w latach 1939–1945 Au-
tor zaprezentował w syntetycznym ujęciu dzieje państwa po rozpadzie
Austro-Węgier (koniec 1918 r.), kolejne rządy, które wchodziły w soju-
Krzysztof Woźniakowski, Polskie czasopiśmiennictwo uchodźcze na Węgrzech... 145
sze z hitlerowskimi Niemcami i faszystowskimi Włochami oraz kulisy
wojny Węgier z Rosją, Anglią i Stanami Zjednoczonym. Wyjątkiem była
Polska, zaatakowana przez Hitlera przy przeciwnym stanowisku premie-
ra Węgier, który ze względów moralnych i honorowych nie zezwolił
nawet na przemarsz wojsk niemieckich do Polski przez swój kraj. Dzięki
takiej postawie Węgier we wrześniu 1939 r. Polacy odpierali agresję
trzech (Niemiec, ZSRR, Czechosłowacji), a nie czterech państw. Przede
wszystkim jednak nie ucierpiało kształtowane przez stulecia dziedzictwo
polsko-węgierskiej przyjaźni, która paradoksalnie uległa wzmocnieniu.
Drugi rozdział, oparty na historycznych opracowaniach, lapidarnie
przybliża środowisko „starej” Polonii sięgającej drugiej połowy XIX w.,
a związanej z falą zarobkowej emigracji z Podkarpacia. Osiedlający się
na Węgrzech przedstawiciele polskiej inteligencji rozpoczęli wydawanie
pierwszych polskich periodyków: „Nouvelles de Pologne” (1871), „Ty-
godnik Polski na Węgierskiej Ziemi” (1872). Nieregularne, efemeryczne
pisma adresowane do inteligencji i węgierskich kół rządowych (głównie
w języku francuskim) nie podejmowały jednak miejscowej problematyki
polonijnej (Woźniakowski 2016: 34). W latach II wojny światowej „sta-
ra” Polonia węgierska skupiła się na własnych problemach socjalno-
-bytowych, dlatego jej udział, w słusznej konstatacji badacza, „w cało-
kształcie polskiego życia na Węgrzech okresu 1939–1945 był bardzo
skromny i niemalże niezauważalny” (Woźniakowski 2016: 38). Nato-
miast dużą aktywność przejawiali uchodźcy naddunajskiej diaspory
okresu II wojny światowej, którzy trafili tutaj w okresie kampanii wrze-
śniowej. W czasie, kiedy władze Królestwa Węgierskiego, kierując się
sympatią do Polaków (zapoczątkowaną sojuszem zawartym w 1339 ro-
ku2), otwarły czasowo (17–28 IX 1939 r.) granicę z Polską, na teryto-
rium węgierskie przedostało się ponad 40 tysięcy wojskowych oraz ok.
14 tysięcy cywilów. Rzeczywista liczba Polaków przebywających na
Węgrzech w latach 1939–1945 jest, zdaniem Autora, trudna do oszaco-
wania, ponieważ dla tysięcy uchodźców pobyt na Węgrzech był tylko
przystankiem w drodze na Zachód. Wiadomo z całą pewnością, że
uchodźcy cywilni, którzy zatrzymali się w tym kraju, zgromadzeni byli
w specjalnych obozach, nad którymi kontrolę i opiekę sprawował
IX Departament Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, zaś uchodźcy woj-
skowi podlegali specjalnemu nowo powstałemu XXI Departamentowi
2 Chodzi o przymierze zawarte w Wyszehradzie z królem węgierskim Karolem Ro-
bertem (mężem Elżbiety – siostry króla Kazimierza III) oraz jego następcą Ludwikiem
Węgierskim, na mocy którego władca Węgier został spadkobiercą króla Polski, gdyż król
Kazimierz nie miał syna. Zob. Patlewicz 2018: 66, 72.
GRAŻYNA WOŹNY
146
Ministerstwa Honwedów (do spraw jeńców i internowanych). W zaist-
niałej sytuacji z powodu nieznajomości języka węgierskiego przez Pola-
ków (i odwrotnie) uchodźcy cywilni i wojskowi słabo, ale jednak, poro-
zumiewali się po niemiecku i słowacku. Nikła znajomość tych języków
była przyczyną wielu nieporozumień. Dlatego sprawą pierwszoplanową
była kwestia podawania informacji w języku ojczystym, co miało
w przyszłości zapobiec alienacji Polaków w obcej przestrzeni społecznej
i poprawić kanały komunikowania pomiędzy poszczególnymi obozami.
Dzięki aktywności polskiej społeczności uchodźczej już 25 września
1939 r. w obozie żołnierskim Jolsva zaczęła ukazywać się pierwsza
w dziejach II wojny światowej gazetka uchodźcza „Polak na Wę-
grzech” z podtytułem „Dziennik z ilustrowanym dodatkiem niedziel-
nym”. Przepisywana na maszynie, ukazywała się do likwidacji tegoż
obozu 14 czerwca 1940 r. Jej tematyka omówiona została w rozdziale
trzecim, w którym ponadto przedstawiono żywiołowy okres wydawa-
nia efemeryd prasowych i paraprasowych od września do końca paź-
dziernika 1939 r.
W rozdziale czwartym Autor zajął się jednym z najciekawszych
i najlepiej redagowanych pism polskiej wojennej emigracji „Wieściami
Polskimi” z podtytułem „Półtygodnik uchodźtwa (sic!) polskiego”. Pi-
smo wydawane w Budapeszcie od 2 września 1939 do 24 marca 1944 r.
jest zdaniem Krzysztofa Woźniakowskiego najważniejszym i reprezenta-
tywnym periodykiem naddunajskiej diaspory polskiej, któremu „badacze
dziejów polskiej prasy czasów II wojny światowej poświęcili zdecydo-
wanie zbyt mało uwagi w stosunku do jego rzeczywistego znaczenia
i profilu unikatowego w skali prasy emigracyjnej okresu wojny” (Woź-
niakowski 2016: 95). Półtygodnik o charakterze informacyjnym adreso-
wany do środowiska uchodźczego stał się, jak słusznie zauważył Autor,
„fenomenem uchodźczego czasopiśmiennictwa” (Woźniakowski 2016:
401). Temu też tytułowi poświęcił najwięcej miejsca w monografii. Na
podstawie 662 numerów „Wieści Polskich” zebrał dane odnośnie do
źródeł finansowania i nakładów, ceny i sposobu kolportażu periodyku.
Dodatkowo opracował tabele, które zawierają:
– tytuły prasy zagranicznej, z których „Wieści Polskie” czerpały infor-
macje (tab. 1–3; Woźniakowski 2016: 101, 122, 155–156)
– tytuły książek wydanych przez redakcję „Wieści Polskich” (tab. 4;
Woźniakowski 2016: 180–181)
– nazwiska oraz liczbę tekstów polskich i zagranicznych autorów
opublikowanych w tym czasopiśmie (tab. 5–6; Woźniakowski 2016:
186–192)
Krzysztof Woźniakowski, Polskie czasopiśmiennictwo uchodźcze na Węgrzech... 147
– recenzje i omówienia książek literackich i nieliterackich (tab. 7–8;
Woźniakowski 2016: 194–196 i 199–201).
Każda z tabel opatrzona została trafnym komentarzem. Wśród auto-
rów na uwagę zasługuje twórczość Kazimiery Iłłakowiczówny, która „od
października 1940 bardzo chętnie nadsyłała do Budapesztu swoje wiersze
i przekłady, które m.in. „Wieści Polskie” drukowały „szczególnie obficie.
Nie licząc przekładów z węgierskiego (…) ogłoszono Iłłakowiczównie
30 nowych i oryginalnych liryków, po części inspirowanych relacjami
wojennymi i węgierskimi” (Woźniakowski 2016: 190). Autor dzięki pre-
cyzyjnemu przebadaniu zachowanych numerów czasopisma dowiódł, że
„Wieści Polskie” „zajęły wybitne i niepowtarzalne miejsce w dziejach
prasy polskiej czasów drugiej wojny światowej” (Woźniakowski 2016:
403). Trafnie też zauważył, że w „Wieściach Polskich” stale były obecne
wszelkiego rodzaju hungaria i polo-hungarica, gdyż „redakcja wychodzi-
ła (…) z założenia, że uchodźcy polscy nie mogą zasklepiać się jedynie we
własnym świecie i winni otrzymać solidną porcję wiedzy o kraju, który
zechciał im udzielić gościnności i o polsko-węgierskich relacjach w prze-
szłości” (Woźniakowski 2016: 109). W zakończeniu rozdziału Krzysztof
Woźniakowski zawarł ocenę opartą na umiejętnej i rozważnej analizie
zawartości prasy. W jej wyniku wydobył głównie wątki polityczno-
-wojskowe oraz scharakteryzował teksty obejmujące problematykę: kultu-
ralną, literacką, artystyczną i popularnonaukową.
Dobrze udokumentował badania i postawił trafny wniosek, pisząc,
że „periodyk ukazujący się (…) w antyalianckim proniemieckim obozie
«Osi», państwie sprzymierzonym z Hitlerem (…), starał się – za cenę
okresowego przemilczania istnienia emigracyjnych władz polskich
i polskiego czynu zbrojnego na Zachodzie oraz informowania o losie
okupowanych ziem polskich wyłącznie na podstawie oficjalnych źródeł
hitlerowskich (…) – dawać możliwie szerokie dane o życiu Polaków,
rozproszonych z powodu wojny po różnych krajach i kontynentach, eks-
ponując wyłącznie kwestie socjalno-bytowe, kulturalno-oświatowe, po
części także naukowe i artystyczne” (Woźniakowski 2016: 402). Istotna
tematyka, pewna stabilność i stosunkowo wysoki poziom merytoryczny
zadecydowały, o tym że „Wieści Polskie”, wydawane w latach 1939–
1944, stały się głównym organem prasowym polskiego wychodźstwa na
Węgrzech (Woźniakowski 2016: 151).
Z tą samą precyzją poddał analizie w piątym rozdziale czasopisma
Komitetu Obywatelskiego:
– „Nasza Świetlica. Materiały Obozowe” (2 II 1941 – 4 VII 1943)
– „Tygodnik Polski. Materiały Obozowe” (25 VII 1943 – 12 III 1944)
– „Młodzież” i kontynuacje (III 1943 – I/II 1944)
GRAŻYNA WOŹNY
148
oraz w rozdziale szóstym publikacje „Biblioteki Polskiej”:
– „Rocznik Polski. Kalendarz Polaka na Węgrzech” (XI/XII 1942 – I 1944)
– „Rocznik Polaka na Węgrzech” (V 1943 – VI 1944)
– „Jestem Wasza” (III – VI 1943).
Wymienione tytuły Autor sytuuje w drugiej fazie rozwoju prasy,
kiedy poza „Wieściami Polskimi” rozwijały się wyspecjalizowane perio-
dyki Komitetu Obywatelskiego oraz czasopisma „Biblioteki Polskiej” –
najprężniejszego wydawnictwa diaspory (Woźniakowski 2016: 13).
Lektura kolejnych rozdziałów książki potwierdza dobre udokumento-
wanie badań, co jest bez wątpienia efektem tytanicznej pracy włożonej
w szczegółową analizę tytułów. Rzeczone periodyki zachowały się jedynie
w zbiorach Biblioteki Narodowej, Biblioteki Jagiellońskiej oraz Biblioteki
Hungarystyki Uniwersytetu Warszawskiego (Woźniakowski 2016: 14). Na uwagę zasługuje ostatni, siódmy rozdział. Jego zawartość stano-
wi rejestrację i omówienie treści pism przez badawcze odwołania do
źródeł wtórnych. Są to czasopisma takie jak: gazetki obozowe i jednod-
niówki wydawane od listopada 1939 do końca 1943 r. W oryginale pe-
riodyki te nie zachowały się, ich ślad pozostał jedynie w przekazach
pośrednich. W tej grupie możliwie wyczerpującej analizie poddał „Sło-
wo” (20 VII – 1 XII 1944), wydawane w najczarniejszym okresie dzie-
jów uchodźstwa, bo w realiach faktycznej okupacji Węgier. „Słowo”
deklarowało się jako periodyk kulturalno-gospodarczy, a nie polityczno-
informacyjny. Wprost zabraniało zajmowania się polityką, gdyż jak czy-
tamy w Słowie wstępnym „nie wolno nam zajmować się polityką (…) nie
wolno nam publicznie zajmować stanowiska odnośnie układu czy sytua-cji politycznej (…), dlatego we własnym, dobrze zrozumiałym interesie
– unikajmy politykowania” (Słowo… 1944: 1). Krzysztof Woźniakowski
trafnie skwitował cele „Słowa”, pisząc, że starało się tylko utrzymać na
rynku, nie narażać się cenzurze i działać na rzecz ochrony uchodźców
przed represjami okupanta (Woźniakowski 2016: 377).
Do fazy zamykającej ostatecznie historię prasy naddunajskiej dia-
spory Autor zaliczył „Biuletyn Informacyjny”. Nie wiadomo, od kiedy
i z jaką częstotliwością się ukazywał oraz ile numerów wydano. Na pod-
stawie jedynego zachowanego numeru z 8 lipca 1945 r. K. Woźniakow-
ski wysuwa wniosek, iż pismo było zupełnie odmienne od wszystkich
wcześniejszych tytułów zdeklarowanych po stronie rządu RP w Londy-
nie. Ostatni periodyk „opowiedział się za orientacją reprezentowaną przez niewiele wcześniej (28 VI 1945) powstały w Warszawie Tymcza-
sowy Rząd Jedności Narodowej”. Biuletyn wypełniony krótkimi agen-
cyjnymi informacjami faktycznie był ostatnią inicjatywą prasowo-
-wydawniczą repatriujących się Polaków (Woźniakowski 2016: 395).
Krzysztof Woźniakowski, Polskie czasopiśmiennictwo uchodźcze na Węgrzech... 149
Końcowa część monografii zawiera podsumowanie, które jest kwinte-
sencją benedyktyńskich badań historyczno-prasoznawczych nad dziejami
polskiej prasy uchodźczej okresu II wojny światowej zapoczątkowanymi
pierwszym emigracyjnym pismem „Polak na Węgrzech”, edytowanym od
25 września 1939, a kończącymi się w listopadzie 1945 r. budapeszteńskim
„Biuletynem Informacyjnym” (Woźniakowski 2016: 401–405).
W bibliografii zastosowano układ problemowy, wydzielając Źródła
(19 pozycji); Materiały bibliograficzne (5 pozycji) oraz Opracowania
(85 pozycji), które podzielono na zagadnienia dotyczące dziejów Węgier
i pobytu tam Polaków oraz pojawienia się polskiego czasopiśmiennictwa
w Budapeszcie w latach 70. XIX w. Spośród 84 pozycji wykazanych
w literaturze przedmiotu aż 23 opracowania wyszły spod pióra K. Woź-
niakowskiego i dotyczą głównie działalności wydawniczej, kulturalnej,
oświatowej i literackiej diaspory polskiej na Węgrzech, co też świadczy
o znakomitym przygotowaniu Autora i znajomości źródeł dotyczących
narodzin polskiej prasy uchodźczej w latach 1939–1945. Dopełnieniem
bibliografii są indeksy nazwisk, pseudonimów i kryptonimów oraz tytu-
łów czasopism, wydawnictw i jednodniówek, które podnoszą walory
naukowe monografii i zapewniają czytelnikowi dostępność do informacji
o osobach wymienionych w pracy i tytułach prasowych. Walory este-
tyczne i edukacyjne książki podnoszą fotografie winiet wybranych tytu-
łów prasowych (Woźniakowski 2016: 419–443).
Do czasu ukazania się monografii Krzysztofa Woźniakowskiego, ja-
ko efektu rozległej i drobiazgowej kwerendy, wiedza na ten temat oparta
była na stosunkowo skromnej literaturze przedmiotu. Zresztą, jak dowo-
dzi Autor, opracowania naukowe zawierały sporo błędów, co mogło
wynikać z rozbieżności w szacunkach ogólnej liczby tytułów oraz ich
rozróżnienia (por. Kowalik 1976; tenże 1988; Lewandowska 1993).
Rozbieżności w liczbie periodyków mają swe źródło, zdaniem Krzyszto-
fa Woźniakowskiego, w niezachowaniu do naszych czasów 40 tytułów
i w niekompletności pozostałych wydawnictw (Woźniakowski 2016:
12). Kwestia liczby periodyków ukazujących się w różnej postaci i czę-
stotliwości oraz śladowym nakładzie pozostaje nadal otwarta. Zdaniem
Autora nie będzie już nigdy definitywnie ustalona, gdyż wiele tytułów
nie zachowało się w oryginale. Informacje o ich ukazywaniu się pocho-
dzą jedynie ze wzmianek wspomnieniowych. Krzysztof Woźniakowski
opowiada się za liczbą 52 tytułów, ogromnie zróżnicowanych pod
względem edytorskim i tematycznym – od pisanej ręcznie efemerycznej
obozowej ściennej gazetki dziecięcej po profesjonalnie redagowane
i ukazujące się drukiem przez 54 miesiące „Wieści Polskie” (Woźnia-
kowski 2016: 401).
GRAŻYNA WOŹNY
150
Przy opracowaniu omawianej monografii Autor posiłkował się do-
tychczasowymi badaniami naukowymi o przedmiocie. Szczególnie cen-
nymi pozycjami okazały się Bibliografia poloniców węgierskich 1939–
1945 Heleny Csorby i Ireny Michalak oraz artykuły Zdzisława Antonie-
wicza i Danuty Jakubiec (Csorby, Michalak 1958; Antoniewicz 1975:
285–309; Jakubiec 1971: 31–44). Autor monografii, podążając tropem
wskazanym przez wymienionych badaczy, przeprowadził własne bada-
nia, dotarł do nowych pism i analizował zachowane tytuły z autopsji.
Dzięki temu rozbudował, uszczegółowił i wzbogacił wieloma nowymi
informacjami, a miejscami nawet skorygował wcześniejsze ustalenia.
Z atencją należy się odnieść do podkreślenia przez Autora znaczenia
ustaleń wcześniejszych badaczy, gdyż taka postawa godna jest naślado-
wania szczególnie dziś, gdy nowe pokolenia badaczy nie zawsze dosta-
tecznie wyraziście eksponują dorobek poprzedników.
Książka Krzysztofa Woźniakowskiego ze wszech miar zasługuje na
zainteresowanie czytelnicze i wysoką ocenę. Jest monografią prekursor-
ską, zapełnia bowiem lukę w badaniach nad czasopiśmiennictwem pol-
skiej diaspory wojennej na Węgrzech. O jej wartości stanowi nie tylko
godna podkreślenia erudycja Autora, ale także znajomość i umiejętność
oceny wykorzystanych archiwaliów. Mimo skąpych źródeł K. Woźnia-
kowski z powodzeniem ustalił i uporządkował materiał na temat praso-
wych inicjatyw podejmowanych w latach 1939–1945 (por. Kwiecień
2017: 113). Logiczne wywody i precyzyjna analiza oraz obiektywizm
piszącego z całą pewnością zasługują na uznanie. Napisana piękną pol-
szczyzną i zgodnie z obowiązującymi normami monografia znajdzie
zapewne wielu czytelników nie tylko wśród prasoznawców, ale i osób,
dla których dobre relacje z Węgrami są szczególnie istotne.
Literatura
Antoniewicz Z., 1975, Uchodźcza prasa na Węgrzech (1939–1945), „Rocznik Historii
Czasopiśmiennictwa Polskiego”, z. 2–3.
Csorby H., Michalak I., 1958, Bibliografia poloniców węgierskich 1939–1945, „Biuletyn
Instytutu Bibliograficznego”, t. 6, nr 3.
Jakubiec D., 1971, Wydawnictwa periodyczne uchodźców polskich na Węgrzech w latach
1939–1944, „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 1.
Jarowiecki J., 2002, Polskojęzyczna prasa gadzinowa tzw. Starej Rzeszy (1939–1945),
„Rocznik Historii Prasy Polskiej”, z. 1.
Kowalik J., 1976, Bibliografia czasopism polskich wydawanych poza granicami Kraju
od września 1939 roku, t. 1–4, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin.
Kowalik J., 1988, Bibliografia czasopism polskich wydawanych poza granicami Kraju
od września 1939 roku, t. 5, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin.
Krzysztof Woźniakowski, Polskie czasopiśmiennictwo uchodźcze na Węgrzech... 151
Kwiecień S., 2017, O monografii Krzysztofa Woźniakowskiego „Polskie czasopiśmien-
nictwo uchodźcze na Węgrzech 1939–1945”, „Rocznik Historii Prasy Polskiej”,
t. 20, z. 4.
Lewandowska S., 1993, Prasa polskiej emigracji wojennej 1939–1945, Instytut Historii
Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Patlewicz R.., 2018, Historia polityczna Polski. Nowe spojrzenie, t. 1, Wydawnictwo
3Dom, Częstochowa.
Słowo wstępne, 1944, „Słowo”, nr 1.
Woźniakowski K., 1997, W kręgu jawnego piśmiennictwa literackiego Generalnego
Gubernatorstwa 1939–1945, Wydaw. Naukowe WSP, Kraków.
Woźniakowski K., 2001, Polskojęzyczna prasa gadzinowa w tzw. Starej Rzeszy (1939–
1945), Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.
Woźniakowski K., 2005, Prasa – kultura – wojna. Studia z dziejów czasopiśmiennictwa,
kultury literackiej i artystycznej lat 1939–1945, Wydawnictwo Naukowe Akademii
Pedagogicznej, Kraków.
Woźniakowski K., 2013, Marginalia i obrzeża. Szkice o zapomnianych konspiracyjnych
tomikach poetyckich 1939–1945, Wydawnictwo Naukowe Scriptorium, Opole.
Woźniakowski K., 2014, Polskojęzyczna prasa gadzinowa czasów okupacji hitlerowskiej
1939-1945. Studia i szkice zebrane, Wydawnictwo Naukowe Scriptorium, Opole.
Woźniakowski K., 2016, Polskie czasopiśmiennictwo uchodźcze na Węgrzech 1939–
1945, Wydawnictwo „Scriptorium”, Opole.
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES NR 2(7)/2018 ISSN 2543-8379
SPRAWOZDANIA DOI: 10.15584/johass.2018.2.9
Anna Kołomycew1
Sprawozdanie z konferencji naukowej Polityki publiczne – uwarunkowania, dylematy, instrumentarium, 17–18 maja 2018 r., Lublin
W dniach 17–18 maja 2018 r. w Lublinie odbyła się konferencja na-
ukowa zatytułowana „Polityki publiczne – uwarunkowania, dylematy,
instrumentarium”. Organizatorami wydarzenia byli pracownicy Wydzia-
łu Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Marii Curie-
-Skłodowskiej w Lublinie oraz Centrum Europejskich Studiów Regio-
nalnych i Lokalnych Uniwersytetu Warszawskiego. Partnerem wydarze-
nia była Sekcja Polska Regional Studies Association. Konferencja nale-
żała do cyklu spotkań naukowych zainicjowanych w 2015 r. podczas
III Kongresu Politologii przez nowo powołaną wówczas Sekcję Admini-
stracji i Polityk Publicznych Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych.
Pierwsze seminarium naukowe w ramach wspomnianej sekcji odbyło się
w 2016 r. w Iwoniczu Zdroju. Jego organizatorem był Instytut Nauk
o Polityce Uniwersytetu Rzeszowskiego. Kolejne – w 2017 r. – miało miej-
sce w Poznaniu. Przygotowali je pracownicy Wydziału Nauk Politycznych
i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Kon-
ferencja w Lublinie była trzecim wydarzeniem naukowym, podczas którego
spotkali się badacze zaangażowani w działalność Sekcji Administracji
i Polityk Publicznych PTNP, ale również naukowcy zajmujący się proble-
matyką administracji publicznej, samorządów, polityk publicznych i rzą-
dzenia publicznego, którzy nie są zaangażowani w działalność wspomnianej
sekcji, ale zechcieli wziąć udział w wydarzeniu.
1 Dr Anna Kołomycew, Instytut Nauk o Polityce, Wydział Socjologiczno-
-Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski, al. mjr. W. Kopisto 2a, 35-959 Rzeszów, e-mail:
AW
OZD
AN
IA
Sprawozdanie z konferencji naukowej Polityki publiczne – uwarunkowania... 153
W oficjalnym otwarciu konferencji 17 maja 2018 r. uczestniczyli
przedstawiciele władz Wydziału Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzen-
nej UMCS. Po powitaniu gości przez przewodniczącego komitetu orga-
nizacyjnego prof. dr. hab. Andrzeja Miszczuka (UMCS, UW) rozpoczęła
się pierwsza sesja plenarna „Teoria a praktyka założeń polityk publicz-
nych”, której przewodniczyła dr hab. Agnieszka Pawłowska (UR).
Pierwszą prelegentką w tej sesji była dr Dominika Wojtowicz (UW),
która w referacie zatytułowanym Rozwiązanie na ludzką miarę – nowy
wymiar projektowania interwencji w polityce publicznej przedstawiła
założenia oraz wyniki badań dotyczących interwencji publicznej prowa-
dzonych we współpracy z dr. Karolem Olejniczakiem oraz mgr. Pawłem
Śliwowskim. W swoim wystąpieniu dr D. Wojtowicz skoncentrowała się
na mechanizmach podejmowania decyzji oraz roli działań (interwencji)
władz publicznych, które mogą wpływać na zmianę zachowań jednostek
i całych grup społecznych. W wystąpieniu prelegentka przedstawiła ty-
pologię interwencji publicznej oraz wskazała przykłady działań. Jako
drugi prelegent wystąpił dr hab. Robert Kmieciak (UAM), który
w wystąpieniu Regiony w systemie implementacji polityk spójności –
pomiędzy decentralizacją a dekoncentracją podjął temat ewolucji struk-
tur samorządowych w Polsce oraz wpływu zachodzących zmian na spo-
sób i efektywność wdrażanych polityk spójności. W wystąpieniu prele-
gent skoncentrował się zwłaszcza na poziomie województw, ich dual-
nym charakterze oraz przyszłości.
Kolejnym prelegentem pierwszej sesji był dr hab. prof. UAM Paweł
Churski. W referacie pt. Place-based policy w praktyce polskiej polityki
regionalnej – założenia a rzeczywistość przedstawił wyniki badań pro-
wadzonych w ramach projektu naukowego FORSED – Nowe wyzwania
polityki regionalnej w kształtowaniu czynników rozwoju społeczno-
-ekonomicznego regionów mniej rozwiniętych. W wystąpieniu skoncen-
trował się na specyfice czynników społeczno-ekonomicznych warunku-
jących procesy rozwoju jednostek regionalnych, a także wskazał nowe
obszary wyzwań stojące przed regionami słabiej rozwiniętymi. Przed-
miotem omówienia były także dysproporcje w poziomie rozwoju regio-
nów i wynikające z nich zagrożenia, jak również dostępne instrumenty
mające wspierać regiony, zwłaszcza zacofane, w procesach rozwoju.
Następnie referat wygłosił dr hab. Tomasz Kaczmarek (UAM), dy-
rektor Centrum Badań Metropolitalnych UAM. W swojej prezentacji
zatytułowanej Metoda Action Research w zarządzaniu i planowaniu
lokalnym – założenia i praktyka skoncentrował się na procesach partycy-
pacji społecznej w planowaniu przestrzennym w obszarze metropolital-
nym Poznania. Prelegent przedstawił narzędzia – takie jak geoankieta
ANNA KOŁOMYCEW
154
i geodyskusja – służące wspieraniu partycypacji społecznej w planowa-
niu przestrzennym stworzone w ramach projektu „Geoportal wspierający
partycypację społeczną w planowaniu przestrzennym” finansowanego
przez NCBiR.
Ostatnią prelegentką w ramach pierwszej sesji była mgr Klaudia
Szawara, która w referacie Jawność procesów politycznych na przykła-
dzie dostępu do informacji publicznej analizowała zasady dostępu do
informacji publicznej w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem infor-
macji o wyborze organu wykonawczego gminy. Prelegentka podjęła się
weryfikacji skuteczności ubiegania się (wnioskowania) o informację
publiczną w przypadku badanych gmin. Ocenie poddała także „użytecz-
ność” zasady dostępności gwarantowanej w aktach prawnych oraz efek-
tywność działania administracji samorządowej w tym zakresie. Pierwsza
sesja zakończyła się pytaniami kierowanymi przez publiczności do refe-
rentów oraz otwartą dyskusją.
Po przerwie rozpoczęła się druga sesja plenarna „Problemy zarzą-
dzania publicznego”, której przewodniczył dr hab. Paweł Churski
(UAM). Pierwszy referat został wygłoszony przez dr Małgorzatę Marks-
Krzyszkowską oraz dr Agnieszkę Żyłę-Michalską z Uniwersytetu Łódz-
kiego. W wystąpieniu pt. Władza, mieszkańcy i przedsiębiorcy – wza-
jemne postrzeganie ról w zarządzaniu gminą wiejską prelegentki przed-
stawiły wyniki badań prowadzonych w ramach projektu „Modele zarzą-
dzania i ich uwarunkowania w gminach wiejskich” finansowanego przez
NCN. Referując wyniki badań, autorki skoncentrowały się na dominują-
cej roli wójta w relacjach z mieszkańcami i lokalnymi przedsiębiorcami,
wskazując, że jest to czynnik silnie oddziałujący na model zarządzania
jednostką terytorialną. Ponadto zwróciły uwagę na trudności związane
z zaangażowaniem w lokalne procesy rządzenia przedstawicieli sektora
prywatnego.
Kolejnym prelegentem drugiej sesji był dr Mariusz Sienkiewicz
(UMCS), który w referacie Polityka innowacji w jednostkach samorządu
terytorialnego przedstawił uwarunkowania wdrażania polityki innowacji
na poziomie lokalnym, wskazując na jego uzależnienie od krajowej poli-
tyki innowacji i specyfiki stosowanych instrumentów. Analizując proble-
my związane z polityką innowacji, podkreślił rolę zbiurokratyzowania
administracji, brak koordynacji działań w obszarze wdrażania innowacji
oraz brak ogólnych wytycznych polityki innowacji.
Trzecią prelegentką tej sesji była dr Justyna Wasil (UMCS). W wy-
stąpieniu Udział liderek lokalnych z gmin wiejskich w realizacji wybra-
nych polityk publicznych, na przykładzie badanych gmin wiejskich,
wskazała polityki publiczne, które są faworyzowane przez kobiety spra-
Sprawozdanie z konferencji naukowej Polityki publiczne – uwarunkowania... 155
wujące władzę. Odnosząc się do prowadzonych badań, dr Wasil zapre-
zentowała różnice w modelu przywództwa w zależności od płci oraz
czynniki wpływające na preferowanie określonych polityk publicznych
przez kobiety sprawujące władzę w gminach wiejskich.
Czwartą prelegentką była dr Joanna Podgórska-Rykała (Wyższa
Szkoła Humanitas). W referacie Polityka równości płci: strategiczne
aspekty jej wdrażania w wybranych krajach europejskich oraz pomiar
efektywności (Gender Equality Index) podjęła temat polityki równości
płaci jako jednej z polityk horyzontalnych. Przedstawiła założenia poli-
tyki równości płci Unii Europejskiej oraz dokonała analizy dokumentów
zawierających zalecenia dotyczące stosowania polityki równościowej
w poszczególnych obszarach. Następnie skoncentrowała się na analizie
strategii równości płci w Czechach i Irlandii.
Dr Katarzyna Radzik-Maruszak (UMCS) w wystąpieniu Partnerzy
czy rywale? Relacje lokalnych polityków i urzędników w Anglii, Finlan-
dii, Polsce i Słowenii zaprezentowała wyniki międzynarodowych badań
porównawczych prowadzonych w tytułowych czterech państwach euro-
pejskich w ramach projektu naukowego finansowanego ze środków
NCN. Bazując na wynikach przeprowadzonych badań, dr Radzik-Maru-
szak wskazała na dwa modele relacji pomiędzy urzędnikami a wybiera-
nymi władzami lokalnymi, tj. partnerski oraz taki, w którym proces de-
cyzyjny na poziomie lokalnym jest zdominowany przez zbiurokratyzo-
waną administrację (tzw. model „słabszego ogniwa”).
Ostatnią prelegentką drugiej sesji była dr Maja Kozłowska (Uni-
wersytet Opolski), która w wystąpieniu Decentralizacja polityk pu-
blicznych na przykładzie Katalonii – problemy wybrane poruszyła te-
mat Katalonii i dokonała analizy podziału kompetencji w ramach
wspólnoty autonomicznej. Bazując na statucie Katalonii z 2006 r., pre-
legentka podjęła się analizy podziału kompetencji z uwzględnieniem
poszczególnych polityk publicznych. Druga sesja, podobnie jak pierw-
sza, zakończyła się serią pytań do prelegentów oraz ogólną debatą
wszystkich uczestników konferencji.
Ostatnią, trzecią sesję w pierwszym dniu konferencji, zatytułowaną
„Wymiar inwestycyjny i finansowy polityk publicznych” poprowadziła
dr hab. Wioletta Kałamucka (UMCS). W sesji tej jako pierwsza wystąpi-
ła dr hab. Małgorzata Michalewska-Pawlak (Uniwersytet Wrocławski)
z referatem zatytułowanym Założenia paradygmatu inwestycyjnego
w wybranych politykach publicznych Unii Europejskiej. Skoncentrowała
się w nim na paradygmacie inwestycyjnym jako elemencie polityki re-
gionalnej UE w latach 2014–2020. Prelegentka skonfrontowała nowe
podejście do polityki regionalnej z dotychczas dominującym, bazującym
ANNA KOŁOMYCEW
156
na postulacie spójności. Prezentując wyniki prowadzonych badań, omó-
wiła nowe instrumenty realizacji polityki regionalnej oraz wprowadzone
zmiany w zakresie funkcjonowania funduszy europejskich.
Dr hab. Monika Klimowicz (UWr) w referacie Inwestycje społecz-
ne jako nowy paradygmat w polityce społecznej w Unii Europejskiej
przedstawiła natomiast założenia nowego podejścia do polityki spo-
łecznej o charakterze inwestycyjnym, w którym inwestycje społeczne
są traktowane jako alternatywa dla dotychczasowego modelu państwa
opiekuńczego. Prelegentka wskazała na konieczność istnienia całego
systemu inwestycji społecznych, a także jego otoczenia oraz określo-
nych potrzeb społecznych. Prelegentka wskazała, że niezbędne jest
także proinwestycyjne myślenie o polityce społecznej, jak również
system ewaluacji inwestycji społecznych.
Jako trzecia prelegentka wystąpiła dr hab. Dorota Moroń (UWr).
W prezentacji Wdrażanie paradygmatu inwestycyjnego w polskiej polity-
ce społecznej odniosła się do uwarunkowań wdrażania inwestycji spo-
łecznych w Polsce. Analizowała treść kluczowych dokumentów strate-
gicznych, wskazując, że nie uwzględniają one inwestycji społecznych,
a tym samym nie tworzą formalnych warunków dla ich rozwoju. Wska-
zała także potencjalne obszary wdrażania inwestycji społecznych oraz
poruszyła kwestię ewaluacji polityki społecznej i realizowanych w jej
obrębie działań.
Kolejnym prelegentem trzeciej sesji był dr hab. Piotr Kozarzewski
(UMCS), który wygłosił referat Ewolucja polityki państwa w sektorze
przedsiębiorstw. W wystąpieniu podjął się analizy ewolucji polityki go-
spodarczej od momentu transformacji ustrojowej. Omówione zostały
zmiany przepisów oraz polityka poszczególnych rządów na przestrzeni
minionych dwóch dekad, której ogólny kierunek – pomimo zmian rzą-
dzących – nie uległ zasadniczym zmianom. Referent wskazał na czynni-
ki wewnętrzne i zewnętrzne wpływające na podejście do roli państwa
w gospodarce krajowej. W wystąpieniu podjęta została także kwestia
grup interesu, jak również przekonań osób sprawujących władzę o roli
i funkcjach państwa.
W wystąpieniu zatytułowanym Lokalna polityka finansowa w poli-
tyce ekonomicznej państwa dr Magdalena Miszczuk (Politechnika Lubel-
ska) poruszyła problematykę znaczenia lokalnej polityki finansowej
władz samorządowych w całokształcie działań prowadzonych na pozio-
mie centralnym. Referentka zdefiniowała lokalną politykę finansową
i wskazała jej instrumenty. Wyróżniła także pośrednie i bezpośrednie
bodźce finansowe pozwalające oddziaływać na procesy rozwoju jedno-
stek terytorialnych.
Sprawozdanie z konferencji naukowej Polityki publiczne – uwarunkowania... 157
Ostatnim prelegentem trzeciej sesji był dr Paweł Antkowiak (UAM).
W wystąpieniu Rola funduszu sołeckiego w podejmowaniu decyzji pu-
blicznych na poziomie lokalnym podjął się analizy uwarunkowań for-
malnoprawnych funkcjonowania funduszu sołeckiego, a także odniósł
się do praktycznych aspektów wdrażania tego instrumentu w polskich
gminach. Referent wskazał na istotne znaczenie zachęt przewidzianych
dla samorządów, które zdecydują się na stosowanie tej formy podziału
środków publicznych. Ponadto odniósł się do pozafinansowych korzy-
ści płynących z zastosowania funduszy, do jakich zaliczył współpracę
społeczności lokalnej w związku z realizacją wspólnych przedsięwzięć
finansowanych ze środków dystrybuowanych w formie funduszu so-
łeckiego.
W drugim dniu konferencji odbyły się dwie sesje plenarne. Pierwsza
z nich zatytułowana „Lokalne polityki publiczne” przebiegała pod prze-
wodnictwem prof. dr. hab. Andrzeja Miszczuka. Wzięło w niej udział
pięciu prelegentów. Jako pierwsza wystąpiła dr hab. Agnieszka Pawłow-
ska (UR). W referacie zatytułowanym Wielopoziomowe zarządzanie
rozwojem miast w Stanach Zjednoczonych Ameryki przedstawiła ewolu-
cję polityki miejskiej we wspomnianym państwie. Wskazała także na
okoliczności, które zmodyfikowały podejście do polityki miejskiej, po-
strzeganej do lat 60. XX w. wyłącznie jako problem o charakterze
samorządowym. W prezentacji wskazała na rozwój polityki miejskiej
w wymiarze instytucjonalnym oraz stopniowe angażowanie się władz
poszczególnych poziomów decyzyjnych w problematykę miast. Ponadto
prelegentka zwróciła uwagę na uwarunkowania włączania się poszcze-
gólnych poziomów decyzyjnych w politykę miejską ze szczególnym
znaczeniem roli władz federalnych.
Kolejne wystąpienie zatytułowane było Rola międzynarodowej sieci
Cittaslow w kształtowaniu lokalnych polityk publicznych. Prelegentka –
dr Urszula Kaczmarek (UAM) zreferowała założenia ruchu Cittaslow
oraz warunki i zasady przynależności do tej sieci miast. Nakreśliła także
historię ruchu oraz korzyści płynące ze współpracy jednostek miejskich
w ramach tej struktury sieciowej. Ponadto w swoim wystąpieniu zapre-
zentowała szereg przykładów miast należących do sieci Cittaslow, za-
równo polskich, jak i zagranicznych.
Trzecie wystąpienie w tej sesji również dotyczyło polityki miejskiej.
Szczególny nacisk został położony na aglomeracje i konieczność two-
rzenia polityki adresowanej do jednostek wielkomiejskich i ich otocze-
nia. W wystąpieniu zatytułowanym Potrzeba polityki aglomeracji
w Polsce dr Katarzyna Kuć-Czajkowska (UMCS) wskazała na trzy klu-
czowe elementy rozwoju wielkich miast, tj. urbanizację, współpracę
ANNA KOŁOMYCEW
158
aglomeracyjną oraz nowe narzędzie współpracy, jakim są w Polsce zin-
tegrowane inwestycje terytorialne (ZIT). Referentka zaakcentowała pro-
blemy wiążące się z obecnością wskazanych elementów w układach
aglomeracyjnych oraz konieczność sformułowania spójnej polityki de-
dykowanej aglomeracjom. W prezentacji przedstawiła także wyniki ba-
dań empirycznych prowadzonych w miastach wojewódzkich oraz gmi-
nach je otaczających.
Czwarte wystąpienie w sesji dotyczącej lokalnych polityk publicz-
nych koncentrowało się również na miastach, tyle że postrzeganych jako
ośrodki turystyczne. Dr hab. Marek Kozak (UW) w referacie Miasta
jako główne ośrodki turystyki? przedstawił ewolucję podejścia do tury-
styki oraz wskazał na czynniki umożliwiające jej prężny rozwój, do któ-
rych zaliczył nowoczesne środki transportu oraz nowatorskie sposoby
komunikacji i wymiany informacji. Omówił też cechy współczesnych
miast, które powodują, że stały się one atrakcyjnymi ośrodkami tury-
stycznymi. Do tych cech zaliczył m.in. samych turystów (turystów
nowego typu), którzy oddziałują na turystykę i wywołują jej zmiany,
jakość i wielość instytucji i atrakcji, jakimi dysponują miasta, a także
gotowość miast na eksperymenty i nowe doświadczenia.
Jako ostatnia prelegentka w tej sesji wystąpiła dr Anna Kołomycew
(UR). W referacie Determinanty zaangażowania społecznego w realiza-
cję polityk publicznych wskazała czynniki, które wpływają na partycypa-
cję publiczną społeczności lokalnych i wykorzystanie instrumentów
partycypacji publicznej w kreowaniu i realizacji polityk publicznych.
Prelegentka omówiła teoretyczne aspekty partycypacji publicznej, a tak-
że przedstawiła katalog instrumentów partycypacji, które są dostępne
w Polsce i mogą być stosowane na poziomie lokalnym. Ponadto zapre-
zentowała wyniki własnych badań ilościowych prowadzonych w pol-
skich gminach, wskazując na niewielką skalę wykorzystania dostępnych
rozwiązań partycypacyjnych. Konkludując, stwierdziła, że słabe wyko-
rzystanie formalnie dostępnych instrumentów partycypacji publicznej
wynika z braku wiedzy na temat partycypacji i jej instrumentów, braku
edukacji (formalnej i nieformalnej) w gminach upowszechniającej wiedzę
na temat partycypacji, jak również z nieprzygotowania administracji sa-
morządowej do działań uwzględniających udział społeczności lokalnych
w kształtowaniu polityk publicznych i realizacji zadań.
Po przerwie odbyła się piąta sesja plenarna zatytułowana „Polityki
sektorowe”, która była jednocześnie ostatnią sesją niniejszej konferencji.
Przewodniczył jej dr hab. Tomasz Kaczmarek (UAM). Jako pierwszy
prelegent wystąpił dr Bartłomiej Kołsut (UAM), który w referacie Ocena
polityki publicznej w zakresie rewitalizacji obszarów zdegradowanych
Sprawozdanie z konferencji naukowej Polityki publiczne – uwarunkowania... 159
w Polsce nakreślił etapy wdrażania polityki rewitalizacyjnej w polskich
jednostkach terytorialnych, która została w gruncie rzeczy dostrzeżona
w momencie akcesji Polski do Unii Europejskiej. Prelegent poddał
ocenie kolejne perspektywy finansowe, koncentrując się na wdrażaniu
polityki rewitalizacji, skali interwencji publicznej w tym obszarze,
koncentracji przestrzennej realizowanych inwestycji, nowych rozwią-
zaniach prawnych i dokumentach strategicznych uwzględniających
działania rewitalizacyjne, a także poddał analizie wybrane programy
rewitalizacji.
Kolejne wystąpienie nosiło tytuł Czy istnieje wojewódzkie planowa-
nie przestrzenne? Jego autor, dr hab. Waldemar A. Gorzym-Wilkowski
(UMCS), wskazał na planowanie przestrzenne jako jedno z kluczowych
narzędzi pozwalających na oddziaływanie władz jednostek terytorial-
nych oraz władz centralnych na procesy rozwoju. Prelegent przedstawił
system i narzędzia planowania przestrzennego oraz zależności pomiędzy
planowaniem na poziomie regionalnym (wojewódzkim) a gminnym.
Zwrócił również uwagę na ograniczenia uniemożliwiające planowanie
przestrzenne. Tym samym podał w wątpliwość konstrukcję istniejącego
systemu planowania przestrzennego na poziomie województwa, które
nie spełnia teoretycznych założeń planowania przestrzennego.
W następnym referacie dr Urszula Kaczmarek (UAM) i dr Łukasz
Mikuła (UAM) przedstawili Kierunki lokalnej polityki zdrowotnej po-
wiatu poznańskiego. W czasie prezentacji omówili zmiany i przekształ-
cenia polityki zdrowotnej, uwzględniając zarówno procesy leczenia, jak
i profilaktykę i działania z zakresu promocji zdrowia. Skoncentrowali się
na obszarze powiatu poznańskiego. Prezentowane przez autorów badania
obejmowały lata 2000–2016.
Kolejną z poruszonych podczas tej sesji polityk publicznych była
polityka migracyjna. W prezentacji zatytułowanej Decentralizacja poli-
tyk publicznych na przykładzie regionalnej polityki migracyjnej w Polsce
dr hab. Wojciech Janicki (UMCS) skoncentrował się na aktualnym
i trudnym zagadnieniu działań adresowanych do migrantów. Odwołując
się do doświadczeń państw europejskich oraz nasilających się procesów
przemieszczania ludności nie tylko w skali Europy, ale całego świata,
podkreślił, że dotychczas niski poziom atrakcyjności imigracyjnej Polski
ulega zmianie. Polska jest coraz częściej wybierana przez migrantów,
a to sprawia, że polityka migracyjna powinna stać się jedną z kluczo-
wych polityk publicznych. Prelegent podkreślił, że tworzeniu polityki na
poziomie centralnym powinno towarzyszyć opracowanie założeń polity-
ki migracyjnej na szczeblu regionu. Wskazał także na możliwość wyko-
rzystania potencjału i korzyści płynących z procesów migracji w polityce
ANNA KOŁOMYCEW
160
rozwoju regionów, zwłaszcza peryferyjnych, w przypadku których do-
tychczas wdrażane rozwiązania okazały się nieskuteczne.
Ostatnim referatem tej sesji, kończącym jednocześnie konferencję, była
prezentacja organizatorów niniejszego wydarzenia. Prof. dr hab. Andrzej
Miszczuk (UMCS, UW), dr Urszula Bronisz (UMCS), dr Magdalena
Miszczuk (PL) oraz dr Andrzej Jakubowski (UMCS) przedstawili referat
dotyczący możliwości rozwoju ekonomii społecznej w Polsce. W pre-
zentacji zatytułowanej Wpływ polityki spójności na rozwój ekonomii
społecznej w Polsce przedstawili możliwości wspierania tytułowego
sektora z wykorzystaniem środków zewnętrznych. Podkreślali zwrócenie
się w kierunku ekonomii społecznej zwłaszcza po 2004 r., co wiązało się
z dostępnością środków oraz promocją przedsiębiorstw społecznych
i silnym ich rozwojem w państwach Europy Zachodniej. Skoncentrowali
się zwłaszcza na procesie budowy sektora, specyfice podmiotów zali-
czanych do przedsiębiorstw społecznych oraz ich roli w oddziaływaniu
na rynek pracy w Polsce.
Ostatnia sesja – analogicznie do poprzednich – zakończyła się
otwartą dyskusją oraz pytaniami do prelegentów. Ponadto członkowie
Sekcji Administracji Publicznej i Polityk Publicznych PTNP przypo-
mnieli o nadchodzących wyborach władz sekcji. Spotkanie wyborcze
zostało zaplanowane na wrzesień 2018 r. Odbędzie się ono w trakcie
IV Ogólnopolskiego Kongresu Politologii „Państwo w czasach zmiany”
w Lublinie. Podczas spotkania zostanie ustalone miejsce kolejnej konfe-
rencji w ramach Sekcji Administracji i Polityk Publicznych PTNP.
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES NR 2(7)/2018 ISSN 2543-8379
SPRAWOZDANIA DOI: 10.15584/johass.2018.2.10
Jarosław Kinal1
Sprawozdanie z konferencji Komunikowanie i media w dialogu obywatelskim, 17–18 maja 2018 r., Kraków
W dniach 17–18 maja 2018 w salach Instytutu Dziennikarstwa,
Mediów i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego od-
były się obrady pierwszej edycji ogólnopolskiej konferencji naukowej
pt. Komunikowanie i media w dialogu obywatelskim, którą zorgani-
zowali pracownicy oraz doktoranci Instytutu Dziennikarstwa, Me-
diów i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Kra-
kowie we współpracy z pracownikami Biura Miejskiego Ośrodka
Wspierania Inicjatyw Społecznych w Krakowie. W skład Komitetu
Naukowego weszli: prof. dr hab. Teresa Sasińska-Klas, dr hab. Ewa
Bogacz-Wojtanowska, prof. UJ, prof. dr hab. Grażyna Prawelska-
-Skrzypek, dr hab. Agnieszka Hess, dr hab. Agnieszka Szymańska,
dr hab. Jarosław Flis, dr hab. Beata Klimkiewicz oraz dr Michał Bu-
kowski. Sekretarzem komitetu organizacyjnego była mgr Magdalena
Wilk, a w skład komitetu weszli doktoranci Wydziału Zarządzania
i Komunikacji Społecznej UJ.
Konferencję otworzył panel dyskusyjny pt. „Ile dialogu w dialogu?”
prowadzony przez dr hab. Agnieszkę Hess. W dyskusji udział wzięli
dr hab. Ewa Bogacz-Wojtanowska, prof. UJ (Uniwersytet Jagielloński),
Mateusz Płoskonka (Miejski Ośrodek Wspierania Inicjatyw Społecznych
w Krakowie, Urząd Miasta Krakowa), Ewa Chromniak (Fundacja Biuro
Inicjatyw Społecznych), Piotr Ogórek („Gazeta Krakowska”) oraz Anna
Jarzębska (Fundacja Mapa Pasji). Dyskutanci zwrócili uwagę m.in. na
potrzebę większej promocji aktywności obywatelskiej w mediach oraz
na niedoskonałość procesu wydawniczego uniemożliwiającą dokładną
1 Dr Jarosław Kinal, Instytut Socjologii, Wydział Socjologiczno-Historyczny, Uniwersy-
tet Rzeszowski, al. T. Rejtana 16C, 35-959 Rzeszów, e-mail: [email protected]
SPR
AW
OZD
AN
IA
JAROSŁAW KINAL
162
analizę inicjatyw obywatelskich w mediach. Następnie prelegenci odpo-
wiadali na pytania z sali.
Po zakończeniu panelu dyskusyjnego rozpoczęły się wystąpienia
tematyczne podzielone na panele: (1) „W obliczu wyzwania: budżet
partycypacyjny i partycypacja społeczna”, (2) „Dialog w polityce, poli-
tyka w dialogu”, (3) „Media w dialogu, dialog w mediach”, (4) „Jak
komunikujemy dialog”, (5) „Dialog = współpraca?”, (6) „Social media
i nowe technologie – cud dialogu?” (7) „W poszukiwaniu utraconej teo-
rii dialogu”, (8) „Warto rozmawiać. Kontrowersje w dyskursie politycz-
no-medialnym”. Model wystąpień został oparty na relacjach mistrz–
uczeń, ponieważ moderatorami byli czołowi polscy medioznawcy, socjo-
logdzy i politolodzy, m.in. prof. dr hab. Teresa Sasińska-Klas (UJ),
dr hab. Dorota Piontek, prof. UAM, dr hab. Marek Mazur (UŚ), dr hab.
Ewa Marciniak (UW). Prowadzący nie tylko moderowali dyskusję, ale
również wspierali prelegentów cennymi uwagami metodologicznymi.
W trakcie jednego z panelów – media w dialogu, dialog w mediach –
wystąpił reprezentant Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR,
dr Jarosław Kinal, który w swoim referacie zatytułowanym Medialny
obraz działań bottom-up oraz top-down w prasie regionalnej oraz lokal-
nych portalach internetowych na przykładzie województwa podkarpac-
kiego zaprezentował nie tylko analizę wyników badań medioznawczych
przeprowadzonych w bieżącym roku akademickim, ale również nowe
trójstopniowe narzędzie do analizy przekazów medialnych, które spotka-
ło się z życzliwym przyjęciem przez obecnych na sali. Na szczególne
wyróżnienie zasługują wystąpienia Marka Młynarczyka, który zaprezen-
tował społeczna percepcję funkcjonowania tzw. grantów sołeckich
w województwie łódzkim, mgr Joanny Grzechnik, która przedstawiła nie
tylko wyniki badań medialnej obecności aktorów dialogu obywatelskie-
go w Krakowie, ale też pogłębioną analizę problemów metodologicz-
nych tego typu badań, oraz mgr Małgorzaty Tadeusz-Ciesielczyk, która
wskazała na niewerbalne elementy dialogu, obrazując je materiałem
wizualnym.
Cennym elementem konferencji była ożywiona dyskusja naukowa,
w tym dotycząca współpracy interdyscyplinarnej w zakresie badania
zjawiska dialogu społecznego oraz problemów związanych z konwer-
gencją mediów, smogiem informacyjnym oraz sposobami relacjonowa-
nia wydarzeń związanych z szeroko rozumianymi działaniami stymulu-
jącymi formowanie się i przekształcanie społeczeństwa obywatelskiego.
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES NR 2(7)/2018 ISSN 2543-8379
SPRAWOZDANIA DOI: 10.15584/johass.2018.2.11
Dominik Boratyn1
Sprawozdanie z I Międzynarodowego Kongresu Praw Człowieka – Prawa człowieka i ich ochrona, 22–23 maja 2018 r., Rzeszów
W dniach 22–23 maja 2018 r. w Uniwersytecie Rzeszowskim odbył
się I Międzynarodowy Kongres Praw Człowieka – Prawa człowieka i ich
ochrona, który został zorganizowany przez Instytut Nauk o Polityce
Uniwersytetu Rzeszowskiego. Wydarzenie miało na celu upamiętnienie
70. rocznicy uchwalenia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,
pierwszego dokumentu w dziejach, który zawierał kompleksowy katalog
praw i wolności człowieka. Okrągła rocznica uchwalonej przez Zgroma-
dzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych deklaracji była
zatem doskonałą okazją do podjęcia refleksji nad tym, w jakim stopniu
w dzisiejszej rzeczywistości prawa i wolności człowieka są respektowa-
ne lub naruszane, a także jakie jest ich znaczenie dla współczesnego
człowieka. Intencją organizatorów przedsięwzięcia było również poszu-
kiwanie odpowiedzi na pytanie, czy udało się stworzyć w prawie mię-
dzynarodowym na tyle sprawny system, aby był zdolny postawić przed
wymiarem sprawiedliwości osoby, które dopuściłyby się masowego
naruszenia praw człowieka.
Uroczyste otwarcie kongresu odbyło się we wtorek, 22 maja 2018 r.
o godzinie 10:00 w dużej auli w budynku A1 Uniwersytetu Rzeszow-
skiego. Otwarcia dokonał Jego Magnificencja Rektor Uniwersytetu Rze-
szowskiego prof. dr hab. Sylwester Czopek, który pogratulował wszyst-
kim osobom zaangażowanym w organizację przedsięwzięcia oraz wyra-
ził uznanie dla zacnego grona referentów biorących udział w wydarze-
1 Mgr Dominik Boratyn, Instytut Nauk o Polityce, Wydział Socjologiczno-
Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski, al. mjr. W. Kopisto 2a, 35-959 Rzeszów, e-mail:
SPR
AW
OZD
AN
IA
DOMINIK BORATYN
164
niu. Jako kolejna wystąpiła prof. Agnieszka Pawłowska, dyrektor Insty-
tutu Nauk o Polityce Uniwersytetu Rzeszowskiego, która przywitała
wszystkich zebranych gości oraz podkreśliła rangę i znaczenie kongresu,
dziękując wszystkim organizatorom, zwłaszcza zaś przewodniczącemu
komitetowi organizacyjnemu prof. Krzysztofowi Żarnie.
Po uroczystym otwarciu I Międzynarodowego Kongresu Praw
Człowieka rozpoczęła się sesja plenarna z udziałem dwóch ,,praktyków
praw człowieka”. Pierwszym prelegentem była Draginja Nadażdin (pre-
zes Amnesty International), która przedstawiła referat pt. Sytuacja
obrońców praw człowieka na świecie. W swoim wystąpieniu referentka
skupiła się na omówieniu ogólnej sytuacji obrońców praw człowieka,
a także zadań, które podejmują każdego dnia. Kolejnym prelegentem
była dr Laura Koba z Uniwersytetu Jagiellońskiego i jednocześnie prezes
Fundacji La Strada2, która przedstawiła wystąpienie zatytułowane Han-
del ludźmi formą współczesnego niewolnictwa”. Dr Koba skupiła się na
zjawisku handlu ludźmi. Prelegentka wskazała, jakie są formy tego zja-
wiska, jak można mu przeciwdziałać, a także jaką rolę odgrywa społe-
czeństwo (świadomość społeczna) w zapobieganiu i zwalczaniu handlu
ludźmi.
Po zakończeniu sesji plenarnej uczestnicy kongresu udali się do ho-
telu Splendor, w którym odbyła się dalsza część wydarzenia (obrady
panelowe). Z uwagi na znaczącą liczbę uczestników Kongresu obrady
panelowe zostały podzielone na dwa równoległe panele tematyczne.
W panelu I udział wzięli: prof. Agnieszka Szpak z Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu, która przedstawiła referat pt. Ludy tu-
bylcze i ich prawo do ziem jako warunek ich przetrwania, prof. Grzegorz
Bonusiak z Instytutu Nauk o Polityce Uniwersytetu Rzeszowskiego
z referatem Prawo do samostanowienia ludów rdzennych, pani Aleksan-
dra Magiera, która przedstawiła wystąpienie Przestrzeganie art. 4 Po-
wszechnej Deklaracji Praw Człowieka a problem współczesnego niewol-
nictwa na przykładzie Republiki Nigru, mgr Rafał Smoleń z Uniwersyte-
tu Warszawskiego z wystąpieniem Prawa człowieka i obywatela w Gha-
nie pod rządami Konstytucji z 1992 roku. Kolejnymi referentami byli
(w panelu II): prof. Wadim Zadunajsky z Państwowej Wyższej Szkoły
Zawodowej im. rtm. Witolda Pileckiego w Oświęcimiu, który wystąpił
z referatem Sytuacja mieszkańców Donbasu pod koniec 2017 r. – na po-
czątku 2018 r. w kontekście zapewniania podstawowych praw człowieka,
pani Natalia Voitseshyna (Taras Shevchenko National University of
2 Fundacja La Strada zajmuje się zwalczaniem takich zjawisk jak: handel ludźmi
czy praca przymusowa.
Sprawozdanie z I Międzynarodowego Kongresu Praw Człowieka... 165
Kyiv) z referatem Expulsion of civilians from the occupied territory of
Crimea by the Russian Federation as a violation of International
Law, prof. Taras Hurzii (Kyiv National University of Trade and Eco-
nomics), który przedstawił referat pt. Freedom of Thought vs. nation-
al security interest: the issues of Hybryd War in Ukraine. Ostatnim
prelegentem w II panelu była dr Anna Hurzii (Kyiv National Univer-
sity of Trade and Economics) z referatem pt. Human rights in uncon-
trolled territories ukrainian realities.
W panelu III udział wzięli: prof. Wojciech Walat z Uniwersytetu
Rzeszowskiego, który przedstawił wystąpienie zatytułowane Analfabe-
tyzm funkcjonalny współczesnego człowieka w zakresie jego praw, na-
stępnym prelegentem była dr Małgorzata Dziewanowska z Uniwersytetu
Warszawskiego z referatem Polskie i europejskie standardy ochrony
praw dziecka z perspektywy kryminologicznej, pani Roksana Król
z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu podjęła temat Prawa
człowieka a przemoc seksualna w sieci wobec nastolatków, a dr Katarzy-
na Czeszejko-Sochacka, reprezentująca Uniwersytet Rzeszowski, omó-
wiła Naruszenia praw kobiet i dzieci w Koreańskiej Republice Ludowo-
Demokratycznej. Równolegle w panelu IV udział wzięli: dr Anna Pate-
rek z Krakowskiej Akademii im. Frycza Modrzewskiego, która przed-
stawiła wystąpienie pt. Prawa człowieka w polityce rozwojowej Niemiec,
mgr Piotr Zięba z Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. rtm. Wi-
tolda Pileckiego w Oświęcimiu z referatem Długa droga do pojednania
– Polacy o Niemcach na przełomie XX i XXI wieku, prof. Elżbieta Rączy
z Uniwersytetu Rzeszowskiego, która mówiła o postawach Polaków
wobec Żydów w Dystrykcie Krakowskim na wybranych przykładach,
oraz dr Tetiana Anakina (Yaroslav Mudryi National Law University),
która wygłosiła referat pt. Protection of Individuals’ Rights under the EU
– Ukraine Association Agreement.
W panelu V udział wzięli wspólnie prof. Henryk Noga i mgr Joanna
Jarczak z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, którzy przedstawi-
li referat pt. Prawne i etyczne aspekty kary śmierci, ks. prof. Stanisław
Nabywaniec z Uniwersytetu Rzeszowskiego z wystąpieniem Godność
człowieka i prawa człowieka w świetle katolickiej nauki społecznej,
mgr Ewa Niemiec z Uniwersytetu Wrocławskiego, która zaprezentowała
wystąpienie Katalog podmiotów praw człowieka jako problem etyczny
i prawny, dr Zbigniew Małodobry, reprezentujący Państwową Wyższą
Szkole Zawodową im. rtm. Witolda Pileckiego w Oświęcimiu, z refera-
tem Powszechna Deklaracja Praw Człowieka wobec współczesnych
dylematów etycznych oraz mgr Izabela Tomala z Uniwersytetu Papie-
skiego im. Jana Pawła II w Krakowie analizująca problem uchodźców
DOMINIK BORATYN
166
w oparciu o Powszechną Deklarację Praw Człowieka. Równolegle
w panelu VI udział wzięli: prof. Mirosław Lakomy z Akademii Ignatia-
num w Krakowie, który przedstawił referat pt. Paradoks praw człowieka
w kontekście kryzysu imigracyjnego w Europie, dr Joanna Dobrowolska-
-Polak z Instytutu Zachodniego w Poznaniu, która zaprezentowała wy-
stąpienie pt. Czy migrant ma prawa uchodźcy? Rewizja rozwiązań
migracyjnych i uchodźczych: ONZ 2018, mgr Krzysztof Trnka z Uni-
wersytetu Wrocławskiego z referatem The Principle of Non-Refoulement
in the Context of Mass Refugeeship/Zasada non-refoulementw kontekście
masowego uchodźstwa, pani Ewa Rodzik z Uniwersytetu Warszawskie-
go, która zaprezentowała Szanse na integrację społeczną migrantów
w Polsce. Ostatnim prelegentem w panelu VI była dr Laura Koba z wy-
stąpieniem pt. Ochrona praw człowieka po Norymberdze.
Na zakończenie pierwszego dnia obrad odbyły się sesje panelowe
VII i VIII. W panelu VII udział wzięli: dr Ołesia Radyszewska z Wy-
działu Prawa Uniwersytetu Narodowego imienia Tarasa Szewczenki
w Kijowie, Centrum Prawa Polskiego, która zaprezentowała wystąpienie
pt. Czy europejskie prawo do dobrej administracji przysługuje w Ukrai-
nie?, mgr Nina Kuczeruk z Krajowej Szkoły Sędziów Ukrainy z refera-
tem Prawo dostępu do sądu w systemie praw człowieka: krajowe i mię-
dzynarodowe aspekty prawne, dr Olga Suszyk, reprezentująca Kijowski
Uniwersytet Narodowy im.Tarasa Szewczenki, Centrum Prawa Polskie-
go, z prelekcją Prawo do środowiska w kontekście praw człowieka.
Ostatnim prelegentem w panelu VII była dr Tetiana Aniszczenko (State
Higher Education Establishment Center of Postgraduate Education of the
State Higher Educational Institution «Zaporizhzhia National University»
of the Ministry of Education and Science of Ukraine), która przedstawiła
referat pt. Features of protection of the Right to Equal Access to State
Service in the Context of European Integration of Ukraine. Równolegle
w panelu VIII udział wzięli: dr Adam Jakuszewicz z Uniwersytetu Ka-
zimierza Wielkiego w Bydgoszczy, który mówił o Ochronie wolności
wypowiedzi pracowników w orzecznictwie Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka, pan Szymon Pęczalski z Wyższej Szkoły Zawodowej
im. rtm. Witolda Pileckiego w Oświęcimiu z referatem Walka na rzecz
prawa wolności w Internecie na przykładzie Aarona Swartza, reprezen-
tujący tę samą uczelnię mgr Zbigniew Klimaz z referatem Technologia
blockchain szansą na nowe otwarcie w Internecie? oraz mgr Maciej
Ferenc, który przedstawił wystąpienie pt. Zakaz mowy nienawiści – sa-
moistne prawo człowieka czy ograniczenie innych praw i wolności?
W dniu 23 maja 2018 r. o godzinie 09:30 w hotelu Splendor rozpo-
czął się kolejny dzień obrad i ponownie realizowany był w formule
Sprawozdanie z I Międzynarodowego Kongresu Praw Człowieka... 167
dwóch równoległych paneli. W sesji IX udział wzięli: dr Jarosław Kinal
z Uniwersytetu Rzeszowskiego, prodziekan Wydziału Socjologiczno-
-Historycznego, który przedstawił referat pt. Wolność prasy jako pod-
stawowe prawo człowieka, prof. Wiesław Wacławczyk z Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika w Toruniu z tematem Dziennikarstwo a prawa
człowieka, pani Weronika Wojturska z Uniwersytetu Warszawskiego,
która zaprezentowała referat Kondycja prawa do informacji publicznej
w przestrzeni społeczeństwa informacyjnego oraz dr Agnieszka Dem-
czuk z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, która przed-
stawiła szanse i wyzwania praw człowieka w społeczeństwie informa-
cyjnym. Równolegle w panelu X udział wzięli: dr Mateusz Warchał
z Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. rtm. Witolda Pileckiego
w Oświęcimiu, który przedstawił wystąpienie zatytułowane Prawa czło-
wieka w Chorwacji – aktualny stan prawny, dr Maria Ochwat z Wyższej
Szkoły Bankowej w Chorzowie z referatem Polityka Rodrigo Duterte
poważnym zagrożeniem dla praw człowieka na Filipinach oraz dr Mag-
dalena Lesińska-Staszczuk z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
w Lublinie, która podjęła temat Równouprawnienie kobiet i mężczyzn
w działalności UE – wybrane aspekty.
Następnie w panelu XI udział wzięli: mgr Janusz Kawa z Uniwersy-
tetu Rzeszowskiego, który przedstawił referat Wyzwania i oczekiwania
osób starszych na przykładzie Uniwersytetu Trzeciego Wieku Uniwersy-
tetu Rzeszowskiego, dr Dorota Rynkowska, również z Uniwersytetu Rze-
szowskiego, z wystąpieniem pt. Pomoc społeczna w kontekście praw
osób starszych, mgr Angelika Ciżyńska z Uniwersytetu Jagiellońskiego,
która zaprezentowała problematykę Przeludnienie zakładów karnych
i aresztów śledczych w Polsce a ochrona praw i wolności człowieka oraz
mgr Iwona Miedzińska z Uniwersytetu Warszawskiego z referatem
pt. Prawo do niedyskryminacji w dostępie do transportu. Równolegle
w panelu XII udział wzięli: dr Marcin Jastrzębski z Uniwersytetu Kazi-
mierza Wielkiego w Bydgoszczy, który zaprezentował wystąpienie
pt. Wykonywanie mandatu parlamentarnego w kontekście prawa do wol-
nych wyborów z art. 1 Protokołu nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka, Mateusz Ostrowski wspólnie z Haliną Rogalską (obydwoje
z Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. rtm. Witolda Pileckiego
w Oświęcimiu), którzy poruszyli problem łamania praw człowieka pod-
czas aktywności wyborczej, mgr Hanna Wiczanowska z Uniwersytetu
im. Adama Mickiewicza w Poznaniu z refereatem Klauzula zakazu nad-
użycia praw jako quasi-wyjątek od konieczności ochrony praw jednostki.
Rozważania z perspektywy uniwersalnego systemu ochrony praw czło-
wieka. Ostatnim prelegentem w panelu XII była dr Anna Kosińska
DOMINIK BORATYN
168
z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, która starała się odpowiedzieć
na pytanie: Czy istnieje prawo do bezpieczeństwa migracyjnego?
Kolejno w panelu XIII udział wzięli: mgr Ryszard Stasiak, który
przedstawił referat pt. Zmiany struktur i właściwości sądów w Polsce
a prawo do rozpoznania sprawy przez niezależny i bezstronny sąd,
dr Katarzyna Szwed z Uniwersytetu Rzeszowskiego z wystąpieniem
Model łotewskiej skargi konstytucyjnej na tle rozwiązań pozostałych
państw bałtyckich, mgr Agata Tarnacka z Uniwersytetu Kardynała Ste-
fana Wyszyńskiego w Warszawie, która zaprezentowała kwestię korzy-
stania z cywilistycznej ochrony własności jako działania na rzecz ochro-
ny prawa człowieka oraz zasady konstytucyjnej, i pani Aleksandra No-
wak z Uniwersytetu Jagiellońskiego z referatem Czy państwo – sygnata-
riusz Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka powinno przedkładać
bezpieczeństwo narodowe ponad prawa człowieka? Równolegle w pane-
lu XIV udział wzięli: dr Wojciech Kwieciński z Uniwersytetu Rzeszow-
skiego z wystąpieniem pt. Nagrody Praw Człowieka ONZ – ewolucja
systemu gloryfikacji wybitnych jednostek zasłużonych w sprawie obrony
praw człowieka, dr Filip Radoniewicz z Akademii Sztuki Wojennej
w Warszawie, który zaprezentował referat Problematyka inwigilacji
prowadzonej za pomocą środków technicznych w orzecznictwie Europej-
skiego Trybunału Praw Człowieka, prof. Grzegorz Grzybek z Uniwersy-
tetu Rzeszowskiego z referatem Prawo do zawierania małżeństwa a wizja
seksualności. Interpretacja etyczna oraz pani Zuzanna Przyszlak z niwersy-
tetu Jagiellońskiego, która zaprezentowała wystąpienie pt. ,,Bo naprzód trzy
były płcie u ludzi, a nie, jak teraz, dwie: męska i żeńska”. Prawa osób
z zaburzeniami rozwoju płci na tle prawnoporównawczym.
Na zakończenie obrad w hotelu Splendor odbyły się dwa ostatnie
panele. W panelu XV udział wzięli: dr Maciej Milczanowski z Wyższej
Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, który przedstawił referat
pt. Paradoks operacji stabilizacyjnej: ochrona praw człowieka na przy-
kładzie Operacji Iracka Wolność, mgr Grzegorz Ćwiękała z Państwowej
Wyższej Szkoły Zawodowej im. rtm. Witolda Pileckiego w Oświęcimiu,
który zaprezentował wystąpienie pt. Ochrona praw pracowniczych
w amerykańskich ligach sportowych, mgr Beata Pąprowicz z Uniwersy-
tetu Rzeszowskiego z wystąpieniem na temat Postawa ONZ wobec ludo-
bójstwa w Rwandzie oraz dr Katarzyna Piskrzyńska z Państwowej Wyż-
szej Szkoły Zawodowej im. rtm. Witolda Pileckiego w Oświęcimiu,
która zaprezentowała wystąpienie pt. Działalność Międzynarodowego
trbunału Karnego ds. Zbrodni w Rwandzie. Wybrane aspekty. Równole-
gle w panelu XVI udział wzięli: dr Mira Malczyńska-Biały z Uniwersy-
tetu Rzeszowskiego z referatem Ochrona konsumenta w europejskim
Sprawozdanie z I Międzynarodowego Kongresu Praw Człowieka... 169
systemie praw człowieka, prof. Krzysztof Żarna z Uniwersytetu Rze-
szowskiego, prodziekan Wydziału Socjologiczno-Historycznego UR,
który zaprezentował działalność Międzynarodowego Trybunału Karnego
dla byłej Jugosławii, prof. Krzysztof Koźbiał z Uniwersytetu Jagielloń-
skiego z referatem pt. Ochrona praw człowieka w Liechtensteinie – wy-
brane aspekty, dr Mirosław Natanek również z Uniwersytetu Jagielloń-
skiego prezentujący działalność misji OBWE w Bośni i Hercegowinie
w zakresie ochrony praw człowieka oraz prof. Patryk Pleskot z Państwo-
wej Wyższej Szkoły Zawodowej im. rtm. Witolda Pileckiego w Oświęci-
miu, który wygłosił referat Komitet Helsiński w komunistycznej Polsce
(1982–1990): prawa człowieka jako narzędzie do walki z systemem.
W drugim dniu I Międzynarodowego Kongresu Praw Człowieka –
Prawa człowieka i ich ochrona w Uniwersytecie Rzeszowskim (Campus
Rejtana) od godziny 09:30 do 12:30 odbył się panel studencki konferen-
cji. Udział w panelu wzięli m.in. studenci Wydziału Socjologiczno-
-Historycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego: Bartłomiej Krzych z refe-
ratem pt. Człowiek najwyższym prawem? Marlena Bytnar i Magdalena
Biernacka z referatem Handel ludźmi, Klara Łukasiewicz z referatem
System wartości młodych Polaków i Polek a oczekiwania społeczno-
-kulturowe względem płci, Karol Piękoś z referatem Działania wybra-
nych instytucji europejskich na rzecz praw człowieka, Aleksandra Le-
chowicz-Sołtys z referatem Instytucja Europejskiego Rzecznika Praw
Obywatelskich, Jacek Sułuja, który przedstawił wystąpienie pt. Łamanie
praw człowieka w Syrii – sytuacja grup religijnych przed i po wybuchu
konfliktu w 2011 roku, Dominik Boratyn, który zaprezentował referat
Prawa człowieka w kontekście osób osadzonych w zakładach karnych,
Julia Wydrzyńska z referatem Prawo do skracania życia jako prawo
człowieka? Damian Wicherek z referatem Biuro Obywatelstw i Prawa
Łaski jako jednostka organizacyjna Kancelarii Prezydenta RP, Kamila
Piecuch, która zaprezentowała wystąpienie pt. Bezpieczeństwo wolności
obywatelskich i życie ludzi w Tybecie, Nikola Czarnota z referatem Po-
zarządowy system ochrony praw człowieka. Helsińska Fundacja Praw
Człowieka i jej rola w ochronie praw człowieka, Katarzyna Cyrkun, któ-
ra przedstawiła wystąpienie Łamanie praw Tybetańczyków, Justyna
Grzegorczyk z referatem Polityka jednego dziecka, a prawa człowieka
w Chinach, Daniela Bełej i Jolanta Garanty z referatem pt. Łamanie praw
kobiet na przykładzie wybranych krajów – Chiny, Indie, Pakistan, Turcja.
Udział w panelu studenckim wzięli również abiturienci Dwujęzycz-
nego Liceum Uniwersyteckiego: pani Olga Kossakowska-Maras, która
przedstawiła referat pt. Nadzieja w piekle – życie Haliny Birenbaum oraz
wspólnie pan Wojciech Brydak i pani Emilia Zoła z referatem pt. Rajsza.
DOMINIK BORATYN
170
Śladami rzeszowskich Żydów. Projekt realizowany przez uczniów Dwu-
języcznego Liceum Uniwersyteckiego w Rzeszowie.
I Międzynarodowy Kongres Praw Człowieka – Prawa człowieka
i ich ochrona zakończył się 23 maja 2018 r. Wydarzenie było doskona-
łą okazją do wymiany poglądów, spostrzeżeń, a także akademickiej
dyskusji, czego efektem końcowym będzie wydanie monografii pokon-
ferencyjnej.
UR JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES NR 2(7)/2018 ISSN 2543-8379
SPRAWOZDANIA DOI: 10.15584/johass.2018.2.12
Beata Jamrógiewicz1
Sprawozdanie z konferencji naukowej Socjologia – szkoły, paradygmaty, kierunki badań. Warsztaty mistrzów – edycja 2018, 5 czerwca 2018 r., Rzeszów
W czerwcu 2018 r. na Uniwersytecie Rzeszowskim odbyła się
I Konferencja Naukowa Doktorantów pod nazwą „Socjologia – szkoły,
paradygmaty, kierunki badań. Warsztaty mistrzów – edycja 2018”. Wy-
darzenie zorganizowane zostało przez doktorantów Instytutu Socjologii
Wydziału Socjologiczno-Historycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego
pod opieką naukową kierownika studiów doktoranckich dr hab. Beaty
Szluz, prof. UR. Wydarzenie to zostało objęte honorowym patronatem
JM Rektora Uniwersytetu Rzeszowskiego prof. dr. hab. Sylwestra Czop-
ka, Marszałka Województwa Podkarpackiego Władysława Ortyla i Wo-
jewody Podkarpackiego Ewy Leniart. Wystąpienia prelegentów, dysku-
sje oraz panele warsztatowe odbyły się według następującego planu:
a) wystąpienie inauguracyjne na otwarcie konferencji – dr hab. Krzysztof
Czekaj, prof. Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie,
b) wystąpienia prelegentów w panelu ogólnym – dr hab. Iwona Przybył,
prof. Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz dr hab.
Agnieszka Pawłowska, prof. Uniwersytetu Rzeszowskiego.
c) dyskusja ekspertów wokół wystąpienia inauguracyjnego, do której za-
proszono także: dr. hab. Krzysztofa Malickiego, prof. UR, oraz dr hab.
Krystynę Leśniak-Moczuk, prof. UR. Na konferencję nie mógł przybyć
z ważnych powodów osobistych prof. dr hab. Marian Malikowski,
1 Mgr Beata Jamrógiewicz, doktorantka Instytutu Socjologii, Wydział
Socjologiczno-Historyczny, Uniwersytet Rzeszowski, al. Rejtana 16c, 35-959
Rzeszów, e-mail: [email protected]
SPR
AW
OZD
AN
IA
BEATA JAMRÓGIEWICZ
172
o czym poinformowała moderator spotkania dr hab. Beata Szluz,
prof. UR. Trzecia część konferencji to panele warsztatowe, które zreali-
zowano w czterech modułach tematycznych w następującej obsadzie
eksperckiej:
– Socjologia problemów społecznych, socjologia rodziny i praca
socjalna
Eksperci: dr hab. Iwona Przybył, prof. UAM, dr hab. Beata Szluz,
prof. UR i dr Barbara Marek-Zborowska, UR (moderator). Dokto-
ranci/prelegenci: Barbara Skawina (UR), Iryna Drozd (UR), Krysty-
na Cybulska-Machowska (UR), Izabela Bentkowska-Furman (UR)
– Socjologia kultury i sztuki, świadomość historyczna i pamięć
zbiorowa
Eksperci: dr hab. Krzysztof Malicki, prof. UR, dr Wojciech Brosz-
kiewicz, UR (moderator). Doktoranci/prelegenci: Beata Jamrógie-
wicz (UR), Marta Kisała-Bednarz (UR), Agata Sulikowska-Dejena
(UR) oraz Andrzej Wajda (UR).
– Socjologia miasta i rozwój regionalny
Eksperci: dr hab. Krzysztof Czekaj, prof. UP, dr Hubert Kotarski,
UR (moderator) i dr Mariusz Palak (moderator). Doktoran-
ci/prelegenci: Edwin Olczak (UŁ), Joanna Polak (UR), Paweł
Szczęch (UR).
– Socjologia gospodarki i pracy, samorząd terytorialny i społecz-
ności lokalne
Eksperci: dr hab. Krystyna Leśniak-Moczuk, prof. UR, dr hab.
Agnieszka Pawłowska, prof. UR, oraz dr Karolina Cynk (modera-
tor). Doktoranci/prelegenci: Grzegorz Smoliński (UW), Krzysztof
Jamroży (UR), Iwona Rzeszutek (UR)
Przygotowanie konferencji pod kątem takiego profilu metodycznego
wymagało szczególnego wysiłku ze strony komitetu organizacyjnego. To
pasja naukowa doktorantów, ich zaangażowanie i konsekwencja doprowa-
dziły do zorganizowania tego niecodziennego spotkania mistrzów i adeptów
z dziedziny socjologii. Mając na uwadze fakt, że konferencje w takiej for-
mule nie należą do częstych, warto chociażby w zarysie wyjaśnić motyw,
wyartykułować cel i główne założenia spotkania. Nadrzędnym celem konfe-
rencji było stworzenie młodym badaczom możliwości bezpośredniego spo-
tkania z ekspertami, zaprezentowania koncepcji rozpraw doktorskich, zało-
żeń metodologicznych dysertacji, wymiany opinii i poglądów na temat eks-
plorowanego tematu badawczego.
Jak sami wskazują, wytyczony na samym początku kierunek i cel
badań bardzo często w trakcie późniejszego procesu badawczego wyma-
ga dookreślenia o istotne detale metodologiczne. Zaprezentowanie
Sprawozdanie z konferencji naukowej Socjologia – szkoły, paradygmaty... 173
w dysertacji dojrzałego warsztatu badawczego, jak i klarowne ekspliko-
wanie treści wiąże się z opanowaniem umiejętności formułowania celów
i problemów badawczych oraz propozycji ich rozwiązania, tzn. adekwat-
nym instrumentarium badawczym. Takich kompetencji nie zdobywa się
od razu. Ponadto można założyć, że chyba u każdego początkującego
naukowca jest czas, kiedy pojawia się potrzeba konfrontacji przyjętej
formuły dysertacji i orientacji badawczej z szerszą opinią, pogłębionej
analizy zawartości pracy pod czujnym okiem mistrza. Ponadto dokonu-
jące się współcześnie przemiany celów i sposobu kształcenia uniwersy-
teckiego oraz informatyzacja cywilizacji naszego wieku sprawiły, że
pojawia się tęsknota za modelem platońskiej Akademii, gdzie w ogro-
dach przechadzali się wielcy filozofowie otoczeni grupką uczniów. Na-
wiązując do powyższej myśli, trzeba powiedzieć, że co prawda nie udało
się odtworzyć scenerii Gaju Akademosa, ale to nie przeszkadzało w tym,
aby w gościnnych murach Uniwersytetu Rzeszowskiego serdecznie
przyjąć i zaprosić do wspólnej uczty intelektualnej przybyłych Gości:
przedstawicieli ośrodków naukowych z Polski oraz z Czech, pracowni-
ków naukowo-dydaktycznych UR oraz doktorantów.
Konferencję zainaugurował dr hab. Wojciech Walat, prof. UR, pro-
rektor ds. studenckich i kształcenia Uniwersytetu Rzeszowskiego, który
serdecznie przywitał jej uczestników, wyrażając przy tym podziękowa-
nie dla organizatorów spotkania. W dalszej kolejności głos zabrała
dr. hab. Beata Szluz, prof. UR, która przybliżyła cel spotkania oraz mo-
derowała główny panel konferencji. Cykl wystąpień rozpoczął wykład
inauguracyjny Krzysztofa Czekaja z Uniwersytetu Pedagogicznego
w Krakowie. Wystąpienie prelegenta w autoreferacie pt. Szkoła chica-
gowska w socjologii: tradycja i współczesne aplikacje do rzeczywistości
w Polsce w całości nawiązywało do przypadającej w tym roku 100. rocz-
nicy wydania dzieła Chłop polski w Europie i Ameryce Floriana Zna-
nieckiego i Williama Isaaca Thomasa. Autor referatu przypomniał, że
dzieło to po dziś dzień stanowi kamień milowy w socjologii empirycz-
nej. Mając na uwadze konieczność przeprowadzenia logicznego dowodu
w podniesionym temacie, prelegent w kunsztowny sposób omówił fe-
nomen szkoły chicagowskiej w socjologii amerykańskiej i światowej.
Przedstawił główne nurty szkoły chicagowskiej: kwestie i problemy
społeczne w monografiach chicagowskich, konceptualizację i operacjo-
nalizację „fundamentów” metodologicznych i metodycznych szkoły.
Podkreślił, że w latach 20. i 30. XX w. szkoła chicagowska wywierała
decydujący wpływ na rozwój socjologii w Stanach Zjednoczonych. Do
jej najważniejszych przedstawicieli należeli: Rober E. Park, Florian
Znaniecki, George H. Mead, William Isaac Thomas. Główna tematyka
BEATA JAMRÓGIEWICZ
174
badawcza szkoły chicagowskiej obejmowała miejski styl życia i jego
społeczne konsekwencje, a także sam społeczny proces urbanizacji.
Przedstawiciele tej szkoły stworzyli obowiązujące do dziś teoretyczne
podstawy ekologii społecznej, rozwinęli również symboliczny interak-
cjonizm oraz wprowadzili do socjologii stosowaną ciąglez powodzeniem
metodę badań terenowych (sondaże, obserwacje uczestniczące, badania
społeczności lokalnych). Na zakończenie swojego wystąpienia autor
przypomniał raz jeszcze, że szkoła chicagowska wywarła ogromny
wpływ na rozwój socjologii w skali całego świata. Po II wojnie świato-
wej pojawiło się zresztą kolejne pokolenie badaczy związanych
z omawianą tradycją, nazywanych czasami drugą szkołą chicagowską.
Moderator konferencji Beata Szluz, zapowiadając wystąpienie profesora
Czekaja, oznajmiła, że „będzie to prawdziwa uczta intelektualna”. Chcąc
zobrazować trafność użytego stwierdzenia, trzeba przyznać, że zaprezen-
towany przez prelegenta styl wywodu może być przykładem klasycznej
definicji retoryki, zgodnie z którą retoryka jest mocą wynajdywania
wszystkiego, co w mowie może mieć znaczenie przekonujące (Arystote-
les, IV w. p.n.e.).
Drugą część konferencji bardzo interesującym referatem pt. Myśleć
złożonością, czyli jak rozumieć i badać współczesne społeczeństwo?
rozpoczęła Iwona Przybył z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Po-
znaniu. Jej wystąpienie poświęcone było jednemu z wyzwań, przed któ-
rym stoi dzisiaj socjologia jako nauka. Referat autorki obejmował trzy
zasadnicze kwestie: jak rozumieć nowoczesne społeczeństwo, jakie wy-
zwania stoją dzisiaj przed socjologią oraz jak badać społeczeństwo?
Najbardziej centralną cechą dzisiejszego świata – jak podkreśliła I. Przy-
był – jest błyskawicznie rosnąca złożoność społeczeństwa. Odnosząc się
szerzej do tego stwierdzenia, prelegentka zwróciła uwagę, że złożoność
jest pojęciem opisującym nasz świat i nie oznacza różnorodności ani
rozmaitości, ale wielość elementów oraz wielość relacji między tymi
elementami – relacje o skomplikowanej przyczynowości i nieprzewidy-
walnych skutkach. Pojęciem, które zdaniem Autorki można uznać za
najbardziej istotne do opisu złożoności, jest „układ wielu indywiduów”.
Co najważniejsze, w układach złożonych obecni są nie tylko ludzie, ale
także ‘agenci pozaludzcy’: przedmioty, zwierzęta, rośliny i technologie
(agentem jest każda istota/rzecz, której udaje się modyfikować inną).
Współcześnie nastąpił zanik rozróżnienia na to, co biologiczne, techniczne
i społeczne. Kluczową rolę odgrywają zaś fluktuacje i nieliniowość.
Kontynuując swoją refleksję, prelegentka stwierdziła, że wyzwa-
niem dla socjologii jest włączenie do obszaru jej zainteresowań refleksji
nad złożonością (dotąd refleksja ta jest obecna w dyskursie naukowym,
Sprawozdanie z konferencji naukowej Socjologia – szkoły, paradygmaty... 175
ale poza polem socjologicznym, m.in. w psychologii, fizyce, matematy-
ce, filozofii), co wiąże się z koniecznością, po pierwsze: zmiany para-
dygmatu, po drugie: tworzenia nowych kategorii analitycznych (np.
emergencji złożoności i emergencji prostoty), i po trzecie: tworzenia
nowego języka (co dawno uczyniła np. psychologia czy antropologia,
np. pojęcie up-close view). Ostatnią kwestią była próba odpowiedzi na
pytanie o to, jak badać społeczeństwo. Omówiono dwie pokusy, jakie
mogą towarzyszyć badaczowi: redukcjonizm oraz eskalację (teleskopo-
wanie). Zaprezentowano także ideę metodologii uczestnictwa wizualne-
go wykorzystującą m.in. technikę ‘speaking-back’ Kathariny Gelber.
Panel ogólny konferencji zamknęło wystąpienie Agnieszki Pawłow-
skiej pt. Rzeczy złożone uprościć, czyli jak badać współczesny sektor
publiczny?, natomiast podsumowaniem ostatecznym tej części spotkania
była wspólna dyskusja z ekspertami. Po zakończeniu debaty eksperckiej
rozpoczęto trzecią część konferencji, w trakcie której doktoranci mieli
okazję uczestniczyć w panelach warsztatowych. Podczas spotkań młodzi
adepci nauki zaprezentowali koncepcje swoich dysertacji, ze zwróce-
niem szczególnej uwagi na metodologię badawczą: metody, techniki,
narzędzia. Jak się okazało, uwagi, sugestie i wskazówki ekspertów były
dla przyszłych naukowców niezwykle wartościowe. Przykładem żywego
zainteresowania tematyką konferencji mogą być zaobserwowane scenki
sytuacyjne, czyli dyskusje ekspertów z doktorantami, które z sali Uni-
wersytetu przeniosły się na długo potem do sali obiadowej. Uroczysty
obiad był niezwykle miłym akcentem, który zakończył czwartą i ostatnią
część I Konferencji Naukowej Doktorantów pod nazwą „Socjologia –
szkoły, paradygmaty, kierunki badań. Warsztaty mistrzów – edycja
2018”. Mając za sobą tak cenne doświadczenie, pozostaje mieć nadzieję,
że tego typu spotkanie nie należy do ostatnich.