Download pdf - Voc Lessen

HandleidingHandleidingHandleidingHandleiding

ddddeel 2eel 2eel 2eel 2

Informatie enInformatie enInformatie enInformatie en lessuggesties bij tijdvakkist 6 lessuggesties bij tijdvakkist 6 lessuggesties bij tijdvakkist 6 lessuggesties bij tijdvakkist 6 VOCVOCVOCVOC----schepen op de redeschepen op de redeschepen op de redeschepen op de rede

2

ColofonColofonColofonColofon Deze handleiding en tijdvakkist is tot stand gekomen met medewerking van: Ellen Laan, leerkracht Jac. P. Thijsse/ Tuindorpschool Den Helder Annette de Wit, Marinemuseum Den Helder Maarten Noot, Helderse Historische Vereniging Hans Eelman, duiker en onderwater-archeoloog op Texel Jolet Leenhouts, illustratrice Arend van Dam, kinderboekenschrijver Eric van der Veeken, leerkracht Comeniusschool Sander Michalewski, leerkracht Pcbs De Fontein Anne van der Kooi, OBD Noordwest Renate Ammerlaan, Cultureel Erfgoed Noord-Holland Vibeke Roeper, Cultureel Erfgoed Noord-Holland Sietske Dreschler, Cultureel Erfgoed Noord-Holland Ineke en Adri Vonk, Walvisvaartexperts

3

InhoudInhoudInhoudInhoud

1. Inleiding 4 2. Inhoud van de tijdvakkist 5 3. Historische achtergrondinformatie 13

Landschap 13 Wonen 14 Bewoners 15 Voedsel en voedselvoorziening 15 Werken 16 Organisatie van de samenleving 16 Vervoer 17 De VOC in het Marsdiep 18 Walvisvaart 19

4. Meer informatie 20 5. Bezoek bij deze tijdvakkist 20

KopieerbladenKopieerbladenKopieerbladenKopieerbladen

• Puzzel: ontdekkingsreizen

• Recept: raasdonders met spek

• Recept: zuurkoolsoep

• Het VOC-spel

• Bouwplaat: koopvaardijschip

• Batikken

• Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee

4

1. Inleiding1. Inleiding1. Inleiding1. Inleiding In de tijd van pruiken en revoluties, tussen 1700 en 1800, was de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) van groot belang voor de Helder Buyrt en Huisduinen. De VOC-schepen, die vertrokken vanuit het Marsdiep, zorgden voor veel reuring en extra handelsmogelijkheden. De Tijdvakkist ‘VOC-schepen op de rede’ bevat informatie en voorwerpen over de VOC. Omdat veel commandeurs en walvisvaarders afkomstig waren uit de Helder Buyrt en Huisduinen, is de walvisvaart ook een onderwerp dat in deze kist naar voren komt. Bijzonder is dat deze kist een aantal originele achttiende-eeuwse voorwerpen bevat: VOC-muntjes en pijpjes die gevonden werden in scheepswrakken op de Rede van Texel en wervels afkomstig van een echte walvis. Het is materiaal dat de leerlingen zelf kunnen bestuderen. Wel de witte handschoenen aan, want zo hoort dat als je met oude spullen werkt! Het thema ‘VOC-schepen op de rede’ spreekt tot de verbeelding van zowel jonge als oudere kinderen. Het thema is met alle attributen in de kist heel goed op verschillende niveaus aan te bieden. Denk bijvoorbeeld aan de volgende algemene suggesties: OnderbouwOnderbouwOnderbouwOnderbouw Kijk naar de tijdvakplaat en praat over wat je ziet. Verken en speel met het VOCschip. Behandel scheepswoorden: mast, dek, vlag, boegspriet, zeil, anker, kanon. Richt de speelhoek in met VOC-voorwerpen of met voorwerpen uit de walvisvaart. ‘Leen’ twee leerlingen uit een hogere groep die zich verkleden als een rijk en een arm meisje uit de achttiende eeuw. Zing en leer de liedjes over de VOC. Bekijk het schilderij over de walvisvaart. Maak de puzzel van het VOC-schip. MiddenbouwMiddenbouwMiddenbouwMiddenbouw Lees het verhaal voor. Praat over de tijdvakplaat. Speel het VOCspel. Maak een koopvaardijschip. Luister naar en leer de liedjes. Maak de recepten. Kijk naar de globe en de kaarten, en vergelijk ze met moderne kaarten: een heel verschil! Laat twee leerlingen uit de groep zich verkleden als een rijk en arm meisje uit de achttiende eeuw. Gebruik de kijkwijzer om de bijzondere archeologische voorwerpen uit de kist te onderzoeken. Bedenk met of voor de groep een eindpresentatie over het tijdvakproject: een tentoonstelling, een voorstelling of een pagina voor de website van de school. Maak een tentoonstelling over scheepvaartarcheologie of over de walvisvaart. BovenbouwBovenbouwBovenbouwBovenbouw Laat groepjes leerlingen zich verdiepen in één van de thema’s uit de kist, en daarover aan elkaar een presentatie geven. Denk bijvoorbeeld aan de thema’s ‘eten en gezondheid’, ‘handel’, ‘walvisvaart’ en ‘misdaad en straf’. Gebruik de historische informatie uit deze handleiding voor een les over Den Helder in de achttiende eeuw. Bekijk en lees de historische bronnen. Ga met de hele klas batikken. Vergelijk topografische kaarten en de globe uit dit tijdvak met een moderne kaart. Speel het VOC-spel. Sluit het project af met een gezamenlijke (creatieve) presentatie voor ouders of andere groepen. Bij de lijst van voorwerpen in de kist, die je op de volgende bladzijden vindt, zijn per voorwerp nog meer werken lessuggesties opgenomen.

5

2. Inhoud van de tijdvakkist VOC2. Inhoud van de tijdvakkist VOC2. Inhoud van de tijdvakkist VOC2. Inhoud van de tijdvakkist VOC----schepen op de Redeschepen op de Redeschepen op de Redeschepen op de Rede

ThemaThemaThemaThema

Voorwerp/Afbeelding/BronVoorwerp/Afbeelding/BronVoorwerp/Afbeelding/BronVoorwerp/Afbeelding/Bron ToelichtingToelichtingToelichtingToelichting LessLessLessLessuggestiesuggestiesuggestiesuggesties

AlgemeenAlgemeenAlgemeenAlgemeen VOCVOCVOCVOC

Een banier Banier met titel van de tijdvakkist en fragment uit de tijdvakplaat.

Gebruik de banier om de klas aan te kleden tijdens het tijdvakproject.

2 paar onderzoekshandschoenen

Zulke katoenen handschoenen dragen museumconservatoren als ze oude voorwerpen onderzoeken.

Gebruik de handschoenen voor onderzoek van de archeologische voorwerpen in de kist.

Verhaal ‘Leven van de wind’ Verhaal over dit tijdvak, geschreven door Arend van Dam.

Voor de onder- en middenbouw te gebruiken als voorleesverhaal; voor de bovenbouw om zelf te lezen

Tijdvakplaat ‘De Rede van Texel’

Tijdvakplaat gemaakt door Jolet Leenhouts. Je ziet een herberg aan de wal en VOC-schepen op de rede.

Een kringactiviteit rondom de verhaalplaat. Wat zie je? Wat gebeurt er denk je? Wat valt je op aan de mensen en hun kleding? Enz.

DVD ‘Vaar mee met de VOC’ ‘Vaar mee met de VOC’ is een tweedelige schooltvserie over de VOC.

Voor de midden- en bovenbouw, bijvoorbeeld te gebruiken als starter.

Kaarten Twee topografische A4kaarten uit de achttiende eeuw van Het Marsdiep en de omgeving van Huisduinen.

Vergelijk de kaarten met een kaart van nu. Wat herken je nog, wat is er veranderd?

Kaart Eén kaart op A3formaat van

de Noordkop in de achttiende eeuw.

Vergelijk de kaart met een kaart van nu. Welke gebieden zijn er nu wel en waren er vroeger niet?

Afbeeldingen van de omgeving van Den Helder

Drie afbeeldingen van Den Helder en Huisduinen in de achttiende eeuw.

Bestudeer de afbeeldingen, let bijvoorbeeld op de huizen: hoe zien ze eruit, waar zijn ze van gemaakt, enz.

Afbeeldingen van VOC-schepen op de rede

Drie afbeeldingen van schepen voor de kust van Den Helder.

Bestudeer de afbeeldingen, let bijvoorbeeld op de schepen: hoe zien ze eruit, waar zijn ze van gemaakt?

Boeken

- Het VOC-schip De Halve maan - Zwarte peper, scheurbuik - Opstand in de stad - Saartje Tadema - Koerier van de rover - Storm op de IJszee - Rood Alarm (in één kist) - Oorkonden in steen; 17e en 18e eeuwse grafzerken op de oude begraafplaats van Huisduinen/Den Helder - Schip Ahoy

Richt een leeshoek in. Lees een van de kinderboeken voor. Laat kinderen een ‘boekenbeurt’ houden over één van de boeken.

6

AlgemeenAlgemeenAlgemeenAlgemeen VOCVOCVOCVOC ---- VervolgVervolgVervolgVervolg

Model van een VOC-schip Scheepsmodel waarmee je een aantal onderdelen van een schip mee kan aanduiden: masten, dekken, spiegel, romp, anker enzovoort.

In de onderbouw: laat leerlingen met het schip spelen, benoem de onderdelen van een schip. In de bovenbouw: bekijk het schip kritisch: klopt het met de afbeeldingen?

Legpuzzel ‘VOC-schip’ Maak de puzzel.

CD met VOC-liedjes Luister naar de muziek,

leer de leerlingen de tekst en zing samen mee.

Kopieerblad: liedjes Je vind de tekst en de wijs

van de liedjes op de cd bij de kopieerbladen.

Leer de leerlingen de tekst en zing samen mee.

Kopieerblad: het VOC-spel Kopieerblad met de

spelregels van dit door Sander Michalewski verzonnen spel.

Speel het spel in de gymzaal of buiten.

Bouwplaat: koopvaardijschip Een leuke knutselactiviteit:

maak een koopvaardijschip van papier. Je vindt de bouwplaat bij de kopieerbladen.

Maak het koopvaardijschip.

Pascaerte van de Zuiderzee, Johannes van Keulen

Een paskaart gebruikten schippers om hun route uit te stippelen. Vooral in gevaarlijk vaarwater, zoals de Zuiderzee, was het heel belangrijk om precies te weten waar zandbanken en geulen waren. Je kunt op deze kaart de route zien van Amsterdam naar de Rede van Texel.

Bestudeer de kaart en stippel de route uit. Vergelijk de kaart met een moderne kaart van het IJsselmeer.

Verkleedkleren: 18e-eeuwse jurken van een arm meisje

Kleding Onderjurk, halsdoek, rok, jak, schort, borstlap en mutsje. De rok en het jak zijn gemaakt van linnen – dat is sterk en niet zo duur. Trek eerst de onderjurk aan. Sla dan de halsdoek om de schouders, kruis de punten voor de borst, en strik de uiteinden op de rug vast. Stap in de rok. Strik de linten van het achterpand voor op de buik vast. Strik dan de linten van het voorpand vast op de rug. Trek het jak aan. Speld de borstlap vast op de onderjurk. Rijg het jak met lint dicht. Bind het schortje voor en zet het mutsje op. Het haar hoort onder het mutsje gedragen te worden.

Leerlingen verkleden zich en laten aan de groep zien uit welke onderdelen het kostuum bestaat. Gebruik je de kleren in een onderbouw-groep, nodig dan een ouder kind als ‘model’ uit. Praat over de kleding: zit het lekker? Is het warm? Kun je er goed in bewegen? Vind je het mooie kleren? Wat is het verschil tussen het arme en het rijke meisje?

7

AlgemeenAlgemeenAlgemeenAlgemeen VOCVOCVOCVOC ---- Vervolg Vervolg Vervolg Vervolg

Verkleedkleren: 18e-eeuwse jurken van een rijk meisje

Onderjurk, halsdoek, rok, jak, schort, borstlap en mutsje. De rok is gemaakt van sits: kleurig bedrukt katoen dat door de VOC werd meegenomen. Het jak is gemaakt van glanzend katoen. Het schortje werd vooral gedragen voor de sier; een rijk meisje hoefde geen huishoudelijk werk te doen. Trek eerst de onderjurk aan. Sla dan de halsdoek om de schouders, kruis de punten voor de borst, en strik de uiteinden op de rug vast. Stap in de rok. Strik de linten van het achterpand voor op de buik vast. Strik dan de linten van het voorpand vast op de rug. Trek dan het jak aan. Speld de borstlap vast op de onderjurk. Rijg het jak met lint dicht. Bind het schortje voor en zet het mutsje op. Het haar hoort onder het mutsje gedragen te worden.

Leerlingen verkleden zich en laten aan de groep zien uit welke onderdelen het kostuum bestaat. Gebruik je de kleren in een onderbouw-groep, nodig dan een ouder kind als ‘model’ uit. Praat over de kleding: zit het lekker? Is het warm? Kun je er goed in bewegen? Vind je het mooie kleren? Wat is het verschil tussen het arme en het rijke meisje?

Misdaad en Misdaad en Misdaad en Misdaad en strafstrafstrafstraf

Straffe over verscheide delicten

Deze voorschriften komen uit de algemene reglementen van de VOC, waaraan iedereen aan boord zich moest houden.

Maak een overzicht van misdrijven en de bijbehorende straf. Wat vinden de leerlingen van de lijfstraffen?

Verslag van de muiterij op het schip Nijenburg

In 1763 pleegde een groep matrozen een muiterij op het VOC-schip Nijenburg. Het verslag (een fotografische herdruk van een 18de-eeuws boekje) vertelt in het kort wat er gebeurde.

Lees het verslag voor. Wat is muiterij precies?

Straffen van de muiters van het schip Nijenburg

De muiters van de Nijenburg werden verhoord en veroordeeld aan boord van twee schepen op de Rede van Texel. In deze lijst vind je een overzicht van alle straffen.

Zoek uit wat alle straffen precies inhouden: radbraken, geselen, laarzen, kielhalen, enzovoort.

Van de Godsdienst, Predikanten en Zieke-troosters

Deze godsdienstige voorschriften komen uit de algemene reglementen van de VOC, waaraan iedereen aan boord zich moest houden.

Lees de bron en maak een lijst van de verschillende straffen.

8

Eten en Eten en Eten en Eten en gezondheidgezondheidgezondheidgezondheid

Lijst met etensvoorraden op een VOC-schip

Fotografische herdruk van de uitgebreide lijst met allerlei soorten proviand: van droge erwten tot levende schapen! De gewichten worden aangegeven in ponden.

Bekijk de lijst. Wat mis je? Wat wordt er vaak gegeten? Praat over houdbaarheid van voedsel. Reken uit: hoeveel gort neem je mee op een reis van vier maanden met een bemanning van 150 matrozen?

Order en instructie voor de chirurgijns

Een fotografische herdruk van de instructie voor VOC-chirurgijns. Ze moesten vooral goed voor de scheurbuiklijders zorgen.

Lees de bron. Stel vragen zoals: wat voor ziektes kwamen er voor op het schip? Hoe werden de ziektes behandeld? Wat namen de chirurgijns allemaal mee aan boord?

Van het rantsoen Een aantal paragrafen uit het VOC-reglement, die gaan over de omgang met het rantsoen. Voedsel weggooien was streng verboden!

Bekijk de bron. Vertaal het Oudnederlands.

Van de zieken Een aantal paragrafen uit het VOC-reglement die gaan over (het voorkomen van) ziekten.

Probeer het oude handschrift te ontcijferen.

Recepten voor raasdonders met spek en zuurkoolsoep

Je vindt de recepten bij de kopieerbladen. Raasdonders met spek was een echt zeemansgerecht. Zuurkoolsoep werd gegeten om scheurbuik te voorkomen.

Maak het recept op school of (door leerlingen) thuis.

WereldbeeldWereldbeeldWereldbeeldWereldbeeld Globe Replica van een globe die de Franse globemaker Didier robert de Vaugondy in 1745 maakte. Hierop is goed te zien hoeveel kennis men toen had van de wereld. Op de globe zijn in dunne lijntjes o.a. de reizen van de Nederlanders Jacob le Maire (1617) en Abel Tasman (1642) aangegeven.

Vergelijk de oude globe met een moderne globe. Wat is er sinds 1745 allemaal ontdekt?

Kaart van Azië (A3) Deze kaart van Azië werd gemaakt in de 17de eeuw, toen de Nederlanders nog maar net de weg naar Azië gevonden hadden.

Vergelijk de kaart met een moderne kaart. Wat herken je?

Wereldkaart, Gerard van Keulen

Op deze wereldkaart, zie je hoever de wereld in de 18de

eeuw in kaart was gebracht.

Kijk naar Amerika en Australië en vergelijk deze werelddelen met een moderne kaart. Klopt het?

Puzzel: ontdekkingsreizen Je vind de puzzel bij de

kopieerbladen. Maak de puzzel. Verbind de reizen met de juiste ontdekkingreizigers.

9

Gevaar op Gevaar op Gevaar op Gevaar op zeezeezeezee

Gebed in noodweder De VOC-chirurgijns kregen standaard gebeden mee voor een aantal veel voorkomende situaties. Dit gebed dat tijdens storm en noodweer werd gedaan, zal ongetwijfeld heel vaak gebruikt zijn!

Lees het gebed: is alles te begrijpen?

Gravure van schepen in een storm (A3)

Tijdens een zware storm konden schepen zwaar gehavend raken. VOC-schepen hadden altijd extra hout, masten en zeilen bij zich om het schip op volle zee te kunnen herstellen.

Gebruik de afbeelding als je het verhaal van het schip Kroonenburg bestudeert.

Verhaal van het VOC-schip Nieuw Vyver-vreugd

Fotografische herdruk van een 18de-eeuws reisverslag. Zulke verslagen waren heel populair. De Nieuw Vyver-vreugd was op weg van Batavia naar Nederland. In de buurt van Schotland ontstond er brand aan boord en explodeerde de voorraad buskruit. Een aantal opvarenden kon worden gered.

Lees het verhaal voor, of laat de leerlingen het zelf lezen. Wat valt op aan de 18de-eeuwse taal?

Verhaal van het VOC-schip Kroonenburg

Fotografische herdruk van een 18de-eeuws reisverslag. Zulke verslagen waren heel populair. De Kroonenburg was op weg van China naar Nederland toen het schip in een orkaan terecht kwam. Wonder boven wonder zonk het schip niet. Uiteindelijk kwam het behouden aan op de Rede van Texel.

Lees het verhaal voor, of laat de leerlingen het zelf lezen. Wat valt op aan de 18de-eeuwse taal?

Hollands Admiraalsschip 96 stukken

Een Hollands Admiraalsschip is het belangrijkste schip van de oorlogsvloot. Op zo'n schip werkten wel 300 mannen: ongeveer 100 zeelui en 200 soldaten.

Probeer het schip na te tekenen.

ScheepsScheepsScheepsScheeps----archeologiearcheologiearcheologiearcheologie

Wetsteen Eén wrak op de Rede van Texel zit vol met dit soort stenen. Het zijn wetstenen waarmee messen en scharen geslepen werden. De steensoort komt uit Scandinavië. De wetstenen waren handelswaar.

Vergelijk deze steen met de baksteen: hij ziet er heel anders uit.

Koperen spelden en loden drukletters

Een aantal kleinere wrakvondsten: koperen spelden en blokjes aan elkaar gekoekte loden druklettertjes. De lettertjes zijn met het blote oog bijna niet te zien.

Bestudeer de spelden en de letters met een loep.

10

ScheepsScheepsScheepsScheeps----archeologiearcheologiearcheologiearcheologie ---- VervolgVervolgVervolgVervolg

Tabakspijpen Heel veel mensen rookten in de achttiende eeuw. Ook aan boord had bijna iedereen wel een paar pijpen en een zakje tabak mee. In de kist zitten pijpen uit de 18de eeuw. De pijpen zijn gevonden in scheepswrakken op de Rede van Texel. Ze hebben meer dan 200 jaar op de zeebodem gelegen!

Onderzoek en vergelijk de pijpen. Maak een tentoonstelling van alle wrakvondsten.

Baksteen en vloertegel uit de kombuis

De kombuis van het schip was de enige plek die met bakstenen en tegels bekleed was, om brand te voorkomen. Je ziet op de baksteen sporen van hitte en vuur. De steen en de tegel zijn gevonden in een scheepswrak op de Rede van Texel.

Bestudeer de steen en de tegel.

Hout met paalwormsporen, ijzeren nagels

Je ziet aan dit eikenhouten plankje dat een paalworm gemakkelijk grote gaten maakt in een stevig eikenhouten schip. Om de schepen tegen paalworm te beschermen werden de schepen bekleed met koperen platen, die werden vastgezet met ijzeren nagels. Het hout en de nagels zijn gevonden op de Rede van Texel.

Bestudeer het hout en de nagels. Waar zouden het hout en de nagels voor gebruikt zijn?

IJzeren spijkers Deze lange ijzeren spijkers werden gebruikt bij het bouwen van schepen. Ze zijn gevonden op de Rede van Texel.

Bestudeer de spijkers, meet hun lengte en dikte.

Aardewerk eetschotels Deze schotels van bruin aardewerk waren niet bedoeld voor gebruik aan boord, maar werden meegenomen als koopwaar door een schip dat op de Rede van Texel gezonken is.

Laat de leerlingen 30 seconden kijken naar het voorwerp. Haal de schotels weg en laat de leerlingen het uit het hoofd natekenen. Herhaal dit een paar keer.

Aardewerk zalfpot Dit potje van geglazuurd aardewerk werd gebruikt om zalf in te bewaren. Het is gevonden in een wrak op de Rede van Texel.

Onderzoek de zalfpot voorzichtig. Wat valt je op aan de kleur? Hoe kun je zien dat hij eeuwenlang onder water heeft gelegen?

11

WalvisvaartWalvisvaartWalvisvaartWalvisvaart Verslag van de reis van Commandeur Marten Jansen

1777 was een rampjaar voor walvisvaarders. Vele Nederlandse en Duitse schepen vergingen in dat jaar. Commandeur Marten Jansen overleefde het, en vertelde zijn bijzondere verhaal aan een uitgever. Dit is een fotografische herdruk van zijn verslag.

Lees het verhaal: wat gebeurt er allemaal, is alles te begrijpen? Zoek op een moderne kaart uit waar het verhaal zich afspeelt.

Traan Walvistraan werd uit het spekvet gekookt en gebruikt als lampolie en zeep.

Gebruik het potje traan voor een tentoonstelling over de walvisvaart.

Balein Balein werd gebruikt voor allerlei artikelen zoals doosjes, paraplu’s en korsetten. Het haar van het balein werd gebruikt voor borstels en bezems.

Bekijk het balein. Laat kinderen het voelen en aanraken. Wat zou er allemaal van balein zijn gemaakt?

Lijst van etenswaren voor de walvisvaarders

Al deze etenswaren namen de walvisvaarders mee op een reis die zo’n vijf maanden duurde.

Vergelijk met de schijf van vijf: welke voedingsstoffen ontbreken in dit menu?

Gevaren in het vangstgebied De walvisvaart was een gevaarlijke onderneming. De walvisvaarders stonden bloot aan allerlei gevaren.

Zet de gevaren op een rijtje.

Wervel en een tussenwervelschijf

De wervels werden tot beendermeel vermalen, dat was geschikt voor lijm.

Stel vragen aan het voorwerp: welke kleur heeft het? Hoe ruikt het? Hoe klinkt het? Hoe voelt het?

Kaak Een kaak werd gebruikt als heiningpaal of als schuurpaal voor koeien/paarden/schapen.

Vraag aan de kinderen wat het voorwerp zou kunnen zijn en waar het voor gebruikt is.

Schilderij Walvisvaart Walvisvaarders achtervolgen de walvis tussen het poolijs.

Bekijk het schilderij. Teken of schilder het schilderij (of een deel daarvan) na.

Journaal van een walvisvaarder Dagboek van Jan Jongkees

die op het schip de ‘Wilhelmus Josephus’ voer.

Laat leerlingen de oude tekst lezen. Begrijpen ze wat er staat? Staan er vreemde woorden in?

12

VOCVOCVOCVOC----handelhandelhandelhandel Katoen, zijde, batik De VOC importeerde veel textiel: mooi bedrukte katoen uit India en zijde uit China. De bedrukte katoen werd sits genoemd.

Gebruik de stoffen voor een tentoonstelling. Ga met de klas batikken. (zie kopieerblad)

Nootmuskaat (noten en gemalen), kaneel (staafjes en gemalen), foelie en peper

De VOC importeerde elk jaar vele tonnen specerijen, vooral zwarte peper, maar ook kruidnagels, nootmuskaat en foelie, en kaneel.

Gebruik de specerijen voor een tentoonstelling over de VOC.

VOC-duitjes De VOC was een onderneming met eigen munten.

Bekijk de muntjes. Wat is er bijzonder aan? Wat is het verschil met onze munten?

Porseleinen vaasje Porselein is fijn en dun aardewerk. Nadat het gebakken is, wordt het geglazuurd. Vanuit China en Japan werd het rechtstreeks naar Europa vervoerd.

Richt de speelhoek in met allerlei voorwerpen uit ‘exotische oorden’. Hebben de kinderen thuis ook voorwerpen uit verre landen?

Kopieerblad: batikken

Batikken is een manier om stoffen, papier en leer te versieren. Het werd vooral op Java beoefend. De batikstoffen werden door de VOC naar Europa gebracht.

Laat kinderen met behulp van het kopieerblad hun eigen T-shirt verven.

Koffie en thee Koffie en thee werden door de VOC uit Azië naar Europa gebracht. Koffie en thee werden in de achttiende eeuw vooral gebruikt als geneesmiddel.

Vergelijk de koffie en thee met de koffie en thee uit de supermarkt. Wat zijn de verschillen?

13

3. Zó zat het in de tijd van 3. Zó zat het in de tijd van 3. Zó zat het in de tijd van 3. Zó zat het in de tijd van de VOCde VOCde VOCde VOC.... Achtergrondinformatie voor de lAchtergrondinformatie voor de lAchtergrondinformatie voor de lAchtergrondinformatie voor de leerkracht eerkracht eerkracht eerkracht LandschapLandschapLandschapLandschap Het landschap rond de dorpen Huisduinen en Helder Buyrt veranderde weinig in de 18de eeuw. De dorpen zelf werden wat groter, maar er werden geen nieuwe polders drooggemaakt. Een groot deel van het landschap bleef duinen waddengebied. Het Koegras bleef een uitgestrekte vlakte die bij het wad hoorde. Er konden met veel moeite een paar kudden schapen gehouden worden, omdat het land schraal en drassig was. In de 17de eeuw waren de bewoners van de Noordkop redelijk veilig achter de dijken en duinen, maar in de eerste helft van de 18de eeuw vonden er weer regelmatig overstromingen plaats. Dat kwam o.a. doordat het klimaat warmer werd. Dat warmere klimaat had nog een rampzalig gevolg: rond 1680 ontdekte men bij de kust van Huisduinen voor het eerst kleine mosseltjes die op wormpjes leken. Het waren de eerste paalwormen, die in de achttiende eeuw een verwoestende plaag werden voor schepen en voor houten beschoeiingen, zoals de Heldersche Zeewering. Paalwormen knaagden zich door dikke planken en balken heen, en maakten er binnen de kortste keren luciferhoutjes van. De Heldersche Zeewering bleek in 1710 al flink door paalworm te zijn aangetast. In de 17de eeuw was het Marsdiep veel breder geworden en ook in de 18de eeuw werd de stroomgeul vlak voor Den Helder steeds dieper en breder. In een hevige storm op kerstnacht 1731 sloeg er bij Kijkduin bovendien nog vijf meter duin weg. Aan de voet van de zeewering verdween tussen Kijkduin en Noordduin nog ruim vijftien meter land in zee. Vijf huisjes die bij Den Helder buiten de dijk stonden, werden opgegeven. De gevaarlijke, diepe stroomgeul en de door paalworm aangetaste zeewering maakte de situatie in Den Helder te gevaarlijk, vooral als het stormde. Daarom werd de oude houten zeewering vervangen door een brede rand van stenen aan de buitenkant van de dijk.

Doordat de getijdenstroom veranderde, was het voor schippers niet meer zo aantrekkelijk om op de Rede van Texel voor anker te gaan, maar kwamen de schepen dichterbij Den Helder liggen. Bij stormachtig weer was het wel een gevaarlijke plek om te liggen. Daarom kozen schepen steeds vaker voor een ligplaats in het Nieuwe Diep, een stroomgeul aan de oostkant van het oude eiland Huisduinen. Doordat er later een zandbank ontstond voor de ingang van het Nieuwe Diep, konden er uiteindelijk alleen kleinere schepen terecht. De grote schepen bleven bij slecht weer op de gevaarlijke Rede van Den Helder liggen. In 1781, tijdens de Vierde Engelse Oorlog, bleek pas goed hoe gevaarlijk de situatie eigenlijk was. Het Nieuwe Diep was veel te klein om alle vissersschepen, koopvaardijschepen en óók nog de Nederlandse oorlogsschepen een veilige plek te bieden. Daarom begon men nog in 1781 met het uitbaggeren van de toegang tot het Nieuwe Diep, en het aanleggen van dijken en dammen. Toen dat werk klaar was, was het Nieuwe Diep een ruime, rustige plek waar schepen makkelijk in en uit konden komen. Vanaf de schepen konden zeelieden met sloepen vrij

De omgeving van Den Helder in de 18e eeuw

18e eeuw Plattegrond Den Helder

14

snel Den Helder bereiken. Over land was de weg van Den Helder naar het Nieuwe Diep nogal lang en lastig begaanbaar. Aan het eind van de 18de eeuw lagen Huisduinen en Den Helder nog steeds geïsoleerd van de rest van Holland. Aan de noordkant was water; aan de oostkant het wad en aan de zuidkant het drassige Koegras. Alleen aan de westkant was er een smalle duinstrook langs de Noordzee, die uitkwam bij de Hondsbossche Zeewering.

WonenWonenWonenWonen Net als in de 17de eeuw, werkten veel mensen in de 18de eeuw thuis. Timmerlieden, schoenmakers, chirurgijns en bakkers hadden hun winkel of werkplaats aan huis. De ontwikkelingen in de huizenbouw gingen door: huizen van hout of van hout met leem, werden vervangen door huizen van steen. Daken van stro en riet werden vervangen door een kap met dakpannen. Er konden nog steeds geen hele grote stukken glas worden gemaakt, maar door kruisroeden te gebruiken, maakte men van vier of zes kleine stukken glas toch één groot raam,

en daardoor werden de huizen van binnen lichter. In Helder Buyrt en aan de oostkant van Huisduinen werden de meeste nieuwe stenen huizen gebouwd.

Binnenshuis veranderde er ook nogal wat. Bij de rijkere mensen, en iets later ook bij de middengroepen, begon men de werkruimte af te scheiden van de privé-ruimte. In de 17de eeuw gebeurde het werken, koken, eten en slapen vaak nog in één ruimte. In de 18de eeuw was het voorhuis het werkgedeelte, en het achterhuis was er om te koken en te eten. Er waren ook meer kamers in de nieuwere huizen, die als slaapkamer gebruikt werden. Rijke mensen hadden steeds vaker aparte ruimtes zoals bijvoorbeeld een voorraadkamer, een eetkamer en een speelkamer. Nieuwe huizen kregen ook een gang, zodat je niet meer door verschillende kamers hoefde te lopen. Zo hadden de bewoners meer privacy.

In de 18de eeuw kwamen er allerlei nieuwe meubels. In plaats van de bedstee werd een ledikant gebruikt dat in een aparte slaapkamer kon staan. Er kwamen allerlei aparte tafels: eettafels, theetafels, kaarttafels en speeltafels. Die tafels kregen vaak bijpassende stoelen van mooie houtsoorten en bekleed met stof. Ook allerlei soorten kasten werden gemaakt: buffetkasten, porseleinkasten en linnenkasten. In de keuken zag je steeds vaker een vast aanrecht met kastjes. De rijkere mensen gebruikten niet langer aardewerk, maar kochten serviezen van porselein. Het eetgerei werd ook uitgebreid: de vork werd in gebruik genomen. Dat gebeurde ook bij de armste mensen. Zij gebruikten ijzeren vorken terwijl de rijke mensen zilveren bestek hadden. Rijke boeren waren de eersten die een hangklok in huis namen. Zij woonden te ver van de torenklok om te kunnen zien hoe laat het was. Heel rijke mensen hadden aan het einde van de achttiende eeuw een zakhorloge – echt iets om trots op te zijn! Ook hadden ze luxe zaken als muziekinstrumenten, spelletjes

Huisduinen

Rijkere mensen hadden vaak meerdere kamers

Het huishouden

15

en wapens in huis. Op de schoorsteenmantel stonden mooie beeldjes en aan de muur hingen spiegels en schilderijen. Een groot verschil met de arme mensen. Zij hadden vaak nog een vloer van aangestampte aarde of van ruw hout. Ze zaten op krukken en omgekeerde houten emmers. De tafel was een ruw houten plank of een doorgezaagde ton. Boven het haardvuur hing een ijzeren pot. En er werd gegeten uit houten kommen of van houten plankjes. Zelfs aardewerk was voor de allerarmsten nog een luxe. BewonersBewonersBewonersBewoners Het is jammer dat er zo weinig gegevens zijn over de bevolking van de Noordkop in de 18de eeuw. In de 15de, 16de en 17de eeuw werden volkstellingen gehouden, maar in de 18de eeuw niet. Verschillende historici hebben echter onderzoek gedaan, en volgens hun conclusies nam de bevolking vanaf 1650 af, om pas in de tweede helft van de 18de eeuw weer wat te groeien. Omstreeks 1750 woonden er in Huisduinen en Helder Buyrt samen ongeveer 1600 mensen. In 1799 waren dat er 2500. Ziekten, vooral de pokken en malaria, waren de belangrijkste oorzaak van de teruglopende bevolking. Veel kinderen overleden aan pokken: maar liefst 50% van de kinderen overleed voor het twintigste jaar. In de jaren 1737, 1747-1755, 1762, 1764, 1767, 1788 en 1779-1783 was er vooral sprake van een hoge kindersterfte. Doordat deze slachtoffers overleden voor hun vruchtbare periode, daalde ook het aantal kinderen dat daarna werd geboren. De ziekte malaria nam vooral toe doordat door de inpolderingen en bedijkingen veel stilstaande, brakke binnenwateren ontstonden. Deze binnenwateren waren een prima kweekvijver voor de malariamug. Het was weliswaar een milde vorm van malaria die deze mug verspreidde, maar de bevolking kon er toch behoorlijk zwak van worden. Daardoor hadden ze minder weerstand tegen andere ziekten. Perioden van schaarste waren de derde oorzaak voor de teruglopende bevolking. Hongersnood kwam niet meer voor, maar er waren wel degelijk perioden waarin de bevolking ondervoed was. Zeelui die in het voorjaar naar Azië vertrokken, kregen vaak snel scheurbuik omdat ze sinds de herfst weinig vitaminen binnen hadden gekregen. In de tweede helft van de 18de eeuw nam de bevolking van Huisduinen extreem af. Door zich met de walvisvaart bezig te houden, bleef het dorp nog een tijdlang bewoond, maar in Helder Buyrt waren er toch meer kansen op een beter bestaan. Veel Huisduiners verhuisden naar Helder Buyrt, en aan het eind van de eeuw was Huisduinen bijna verlaten. Voedsel en voedselvoorzieningVoedsel en voedselvoorzieningVoedsel en voedselvoorzieningVoedsel en voedselvoorziening Wat aten arme mensen in de 18de eeuw? Vooral grutten (een mengsel van boekweit en haver dat op de molen verbrijzeld is), meel, erwten, bonen, rijst, kaas en brood. Van grutten, meel en rijst werd een soort brij gekookt. Deze éénpansmaaltijd werd bereid in een ijzeren of aarden kookpot. Vlees aten de armen bijna nooit. Vis wel, totdat de visprijzen stegen en men alleen nog af en toe rog kon kopen. Fruit at men alleen als het te krijgen was. Rond 1770 werden aardappelen geïntroduceerd. Aanvankelijk wilden de arme mensen dit vreemde eten niet proberen. Het werd in armenhuizen en weeshuizen wel gebruikt, omdat het goedkoop en voedzaam was. Ook het weeshuis van Huisduinen zette aardappelen op het menu. Daardoor kreeg de aardappel de reputatie van ‘armemensenvoedsel’. Het grootste deel van de bevolking dronk bij de maaltijd water, melk of dunnebier. Dat laatste was een afvalproduct van de bierbrouwerijen. Sterke dranken zoals (goed) bier, jenever en brandewijn dronken de arme mensen alleen in de kroeg, als ze het konden betalen. Koffie en thee werd aanvankelijk alleen door de rijkere mensen gedronken, maar aan het eind van de 18de eeuw waren ze voor iedereen betaalbaar.

De bevolking van Noord-Holand, 1514-1809

16

De middengroepen en rijken aten veel gevarieerder en luxer. Bij hen kwam naarmate de rijkdom toenam vaker vlees op tafel en deze werd bij de rijkste Huisduiners en Heldenaren, zoals commandeurs ter walvisvaarders, schippers op de handelsvaart en hoge ambtenaren, geserveerd met sausen. Het vlees werd in boter gebakken. Fruit en groenten werden veel vaker gegeten dan bij de minvermogenden. Bij de bakker kochten zij luxe witbrood en koekjes. Lekkernijen zoals anijsbrokken, kandijsuiker, bruine suiker en suikergoed kochten zij bij de kruidenier. In plaats van dunnebier dronken de middengroepen en rijken sterk bier. Daarnaast dronken ze veel wijn en hadden zij soms zelfs wijnvoorraden in huis. In de loop van de eeuw nam onder de middengroepen het drinken van wijn af, en het drinken van brandewijn toe. Likeurtjes waren rijkeluisdrankjes. Verder hadden zij uit Engeland het drinken van de alcoholhoudende vruchtendrank punch overgenomen. In het begin van de eeuw was theedrinken voor de goed bemiddelden al heel gewoon. In mindere mate werden koffie en chocola gedronken. Aan het eind van de eeuw werden koffie en chocola steeds vaker gedronken. Het tabaksgebruik nam over de hele linie toe. Vooral snuiftabak was een nieuwe trend. De bewoners van de kop van Noord-Holland konden granen als meel, gort en boekweit en ook rijst bij de kruidenier kopen. Brood en koek kocht men bij de bakkerij en vlees bij de slager. De bakkerskar en de grutterskar kwamen echter ook nog langs. Groente, fruit en vis kocht iedereen op de markt of van venters, zoals de melkboer, die van deur tot deur gingen. Boter, kaas en eieren werden op de markt gekocht, of rechtstreeks bij de boerderij. WerkenWerkenWerkenWerken Aan het begin van de 18de eeuw was de kustvisserij van Huisduinen en Helder Buyrt helemaal voorbij. Maar in beide dorpen hadden de kustvissers van oudsher al andere inkomstenbronnen, zoals het werken op de haringvloot. In de eerste helft van de 18de eeuw was er steeds minder werk in de georganiseerde haringvisserij. Zeelui konden nu kiezen voor de walvisvaart of de Europese handelsvaart. Minder aantrekkelijke werkgevers (vanwege de hogere kans op overlijden) waren de VOC, de WIC en Admiraliteit (de voorloper van de marine). Maar door het veranderende klimaat ontstonden er nieuwe kansen. De haring, die altijd dicht bij Engeland gevangen werd, kwam nu steeds dichter bij de Nederlandse kust en de Zuiderzee. Vissers trokken met kleine schuiten het wad op om daar met treknetten haring te vangen. Dat heette: haringtrekken. Ook voor de bewoners van Wieringen was de Zuiderzeeharing een bron van inkomsten. Daarnaast hadden velen nog een klein boerenbedrijfje. Door het verschuiven van de stroomgeulen bij Den Helder kwam er nieuwe werkgelegenheid. De geulen bij Helder Buyrt werden dieper, terwijl de Rede van Texel verzandde. De schepen ankerden daardoor steeds vaker bij Helder Buyrt. Het dorp profiteerde daarvan. Ook konden veel vissers zich als loods aanbieden aan de vele schepen die het Marsdiep binnenkwamen of er vertrokken. Zij loodsten de schepen tussen de zandbanken door. In 1740 woonden in Huisduinen 44, en in Helder Buyrt 177 geëxamineerde loodsen. Sloeperlieden gebruikten hun Groenlandse sloepen, die ze uit de walvisvaart kenden, om handelswaar te verkopen en te helpen met het laden en lossen van schepen. Veel bewoners van de Noordkop waren ook actief in de lichterschipperij. Zij vervoerden de lading van de grote schepen naar Amsterdam. Deze schepen konden daar niet met al hun lading komen omdat ze zo diep staken dat ze de Zuiderzee niet over konden varen. Vooral als schepen van de VOC en de WIC aankwamen, hadden de lichterlieden het druk. Veel etensvoorraden voor schepen op de rede werden direct uit Helder Buyrt en de omgeving gehaald. Bakkers kregen daardoor grote opdrachten voor scheepsbeschuit en ander brood. Molenaars waren druk om het graan tot meel te malen. Herbergiers kregen bezoek van zeelieden van de schepen op de rede. De boeren van het Koegras, uit de Zijperpolder en van Wieringen konden zuivel en landbouwproducten verkopen. Organisatie van de samenlevinOrganisatie van de samenlevinOrganisatie van de samenlevinOrganisatie van de samenlevingggg In de 17de eeuw lukte het vaak nog wel om via een familielid aan een baantje te komen, maar in de 18de eeuw werd dat steeds moeilijker. Sloeperlieden of lichterschippers konden het werk met een paar mannen wel af, ze hadden niet veel arbeidsplaatsen te vergeven. Op de koopvaardij, de walvisvaart en op de schepen van de admiraliteit was wel werk te vinden. Daar waren per schip tientallen tot honderden mannen nodig – het maakte niet uit of dat familieleden waren of vreemden. In deze tijd kwamen mensen uit heel Nederland en uit het buitenland naar de grote havensteden om werk te zoeken.

17

Handelsvaart en walvisvaart waren ook anders georganiseerd dan de kustvisserij. Grotere investeringen waren nodig. De schuiten van de kustvissers waren meestal eigen bezit en anders het bezit van twee families. Handelsvaart en walvisvaart waren echter gebaseerd op partenrederij. Bij dit systeem konden een groot aantal mensen (reders) een part in het schip of een part in meerdere schepen kopen. De gezamenlijke reders van één schip werden een rederij genoemd. Parten varieerden tussen ¼ en 1/64 part in een schip. De schipper, die de leiding had over het schip, bezat vaak maar een klein aandeel. Halverwege de 18de eeuw blijkt uit de samenstelling van het schepencollege van Huisduinen en Helder Buyrt, dat het de schippers op de koopvaardij en de commandeurs op de walvisvaart goed was gegaan. Van de zeven schepenen waren er vijf die hun geld als schipper of commandeur hadden verdiend. Samen met de schout vormden zij het bestuur. Zij hadden zitting in het raadhuis van Huisduinen, maar door de voorspoed in Helder Buyrt verplaatsten zij de vergaderingen vaak naar de daar gelegen herberg ‘De Roode Leeuw’. Schout en schepenen mochten zelf recht spreken, en executies laten uitvoeren. Ze hadden tevens de functie van dijkgraaf en heemraden, en controleerden daarom o.a. dijken, dammen, wegen, sluizen en sloten. De schepenen kozen ook de leden van de kerkenraad en de weesmeesters. Via de kerk kwam geld voor liefdadigheid binnen. Voor een deel werd dit geld gebruikt om armen te ondersteunen en om wezen op te vangen. Omstreeks het midden van de 18de eeuw werden werken aan de Heldersche Zeewering en later in de eeuw aan het Nieuwe Diep en de kielplaats (het Nieuwe Werk) in het openbaar aanbesteed. Dit gaf kansen voor aannemers. Degene die het eerst de nieuwe kansen zagen, hadden vaak het meeste voordeel. Eén van deze nieuwe ondernemers was Willem Cornelisz. Klein. Zijn vader was nog wasvisvaartcommandeur geweest, maar hij was aannemer geworden. Omstreeks 1750 werd hij als schepen aangesteld in een college dat gedomineerd werd door schippers en commandeurs. Hij wist, doordat de vooraanstaande commandeurs en schippers een groot deel van het jaar op zee waren, voor zijn familie een machtspositie in de dorpen op te bouwen. De functies van schepen, secretaris van de gemeente, belastinginner, visafslager, schoolmeester en kerkelijk voorzanger gingen allemaal naar familieleden van Willem Cornelisz Klein. Officieel waren er voor openbare ambten en aanbestedingen vrije sollicitaties en inschrijvingen. In werkelijkheid ging dit wel anders. De functie van havenmeester kwam in 1751 bijvoorbeeld in handen van Adriaen Jansz. Wentel, en zijn zoon Abraham volgde hem op. In 1771 werd de chirurgijn Gerrit van der Gragt tot havenmeester aangesteld. Hij werd op zijn beurt door zijn zwager Jan Jonker opgevolgd. In de 18de eeuw sloot de top van de maatschappij zich langzaam af voor nieuwkomers. De notabelen schoven familieleden en bekenden de beste baantjes toe. De armste inwoners van de dorpen konden via hun netwerk van familieleden en vrienden steeds moeilijker werk vinden. VervoerVervoerVervoerVervoer In de 18de eeuw bleef het vervoer vrijwel hetzelfde als in de eeuw daarvoor. Overal in het land waren trekvaarten aangelegd, maar Huisduinen en Helder Buyrt waren niet aangesloten op het trekvaartennet. Over water reisde men dus met de schuit, sloep of vissersboot, en over de weg ging men nog steeds te voet, te paard of met paard en wagen. Vracht of handelswaar vervoerden mensen op hun rug, op een handkar of met een boerenwagen. In de winter, als er ijs lag, kon er soms met de paardenslee gereisd worden. Toch vonden er wel verbeteringen plaats. De wegen waren nog grotendeels onverhard, dus gewoon gemaakt van zand of aarde, maar steeds vaker werden ze verhard met schelpen en as, zodat ze beter begaanbaar waren. Vooral na 1750 probeerde men lichtere koetsen en wagens te bouwen. Zo kwamen in de tweede helft van de 18de eeuw de lichtuitgevoerde diligence en de sjees in gebruik. De diligence werd gebruikt voor het vervoer van passagiers en post. Er was vanuit Helder Buyrt per diligence een postkoetsverbinding naar Schagen. Eventueel kon iets ten westen van Schagen op de trekschuit gestapt worden. Vanaf Alkmaar waren er verbindingen per trekschuit en verbindingen per postkoets verder het land in. De snelheid per postkoets werd nog verhoogd door het verversen van de paarden bij verschillende

Vervoer over de weg

18

haltes onderweg. Vanuit Helder Buyrt werd vaak, door de schippers die op de rede lagen, spoedeisende post verstuurd naar Amsterdam en andere steden. Hiervoor was een postdienst tussen Helder Buyrt en Amsterdam opgezet. De post moest bij het posthuis aan de Helderse dijk afgegeven worden, waar ook de stallen voor de postpaarden waren. Dagelijks vertrok een postiljon (een postbode te paard) naar Amsterdam. De sjees was een lichtgebouwd tweepersoons koetsje dat vaak door boeren gebruikt werd. Zij woonden vaak afgelegen en hadden eigen vervoermiddelen nodig. De boeren van Wieringen en Zijperpolder verkortten met de aanschaf van de sjees hun reistijd naar de dorpen Helder Buyrt en Huisduinen en de steden Alkmaar en Schagen aanmerkelijk. De VOC in het MarsdiepDe VOC in het MarsdiepDe VOC in het MarsdiepDe VOC in het Marsdiep In 1595 vertrokken de eerste Nederlandse schepen naar Oost-Indië, en de vaart op Azië werd al snel zo’n succes dat in 1602 de Verenigde Oost-Indische Compagnie werd opgericht. Het aantal VOC-schepen dat elk jaar naar Azië vertrok nam in de 17de eeuw snel toe tot ongeveer 20 per jaar. In de 18de eeuw lag het aantal vertrekkende schepen tot de jaren negentig haast altijd tussen de 25 en 30 per jaar. Hiervan passeerden 15 tot 20 schepen het Marsdiep. Voor de bevolking aan het Marsdiep betekende dit dat in september, december en april, vijf tot zeven Oost-Indiëvaarders op de rede lagen om kort daarna te vertrekken. Deze hadden bij elkaar zo’n 1500 bemanningsleden aan boord. Hiervan kwam slechts een derde terug. De vertrekkende schepen gaven veel reuring, vooral in december en april. In december vielen nog net voor de ijsgang veel schepen van de Europese vaart binnen. In april vertrokken ook de walvisvaarders. Sloeperlieden voeren af en aan om trossen te verleggen en andere klusjes te doen. Ze voeren voor de bemanning naar de wal voor boodschappen of probeerden hun eigen handeltje te slijten en zetten officieren over, die in een herberg aan de wal sliepen. Lichterlieden, waarvan er velen uit de kop van Noord-Holland kwamen, voerden lading, proviand en bemanningsleden met hun schuiten aan. Het weeshuis van Huisduinen had het recht om duinwater uit te baten. Weesjongens brachten het water naar de kade en sloeperlieden brachten het naar de schepen, die snel nog wat vers drinkwater innamen. Door de verhoogde klandizie in de herbergen, moesten bakkers aan hen meer brood leveren. Slagers voerden vlees aan. De molenaar dreef de productie van meel op en de boeren uit de omgeving, van Wieringen tot Zijpepolder konden hun producten, graan, aardappelen, vlees en zuivel, kwijt. Voor de loodsen van Texel, Helder Buyrt en Huisduinen waren de VOC-schepen ook een vette kluif. Het binnenbrengen van een terugkerend VOC-schip leverde het drievoudige van het normale loodsgeld op. Hiervoor moesten dan wel twee loodsen het schip assisteren. Als er niet tijdig een loods gevonden werd, was het gevaar groot. Een groot schip kon dan gemakkelijk op de Haaks of op andere banken voor de kust stranden. Dit overkwam het VOC-schip Horstendaal, dat bij het Buizegat iets ten zuiden van Huisduinen op de banken liep. Voor strandvonders en jutters waren deze grote schepen op het strand een buitenkansje. Het bergen leverde meestal veel werk op. De bewoners van de Noordkop zagen overigens niet veel van de rijke lading die de VOC-schepen binnenbrachten. Alle specerijen, porselein, katoen, zijde en andere luxeproducten werden in verzegelde tonnen en kisten naar Amsterdam gebracht, waar ze verkocht werden aan handelaars. Maar in Helder Buyrt en Huisduinen woonden natuurlijk wel mensen die zich zulke luxegoederen konden veroorloven. Zij bestelden porseleinen serviezen uit China, katoenen overhemden uit India en als het even kon verzamelden ze allerlei bijzonderheden of ‘rariteiten’ die de zeelui in hun scheepskist meenamen. De aanwezigheid van de VOC in de kop van Noord-Holland werd in 1764 zeer indringend duidelijk gemaakt. De muiters van VOC-schip Nijenburg werden toen namelijk op het duin iets ten zuiden van Huisduinen terechtgesteld. Men liet de lijken tot afschuw van de bewoners aan de galgen hangen tot ze helemaal vergaan waren. De lijken van de muiters hingen daar niet om de bevolking af te schrikken, maar om de

Diligence

Sjees

19

opvarenden van VOC-schepen (die daar vlak langs de kust voeren) te waarschuwen dat muiterij altijd zwaar bestraft werd. WalvisvaartWalvisvaartWalvisvaartWalvisvaart

De walvisvaart, waarbij schepen op jacht gingen naar walvissen om van het walvisspek traan te koken, was in de 17de eeuw begonnen. Aanvankelijk waren alle rechten op de walvisvaart in handen van de Noordse Compagnie. Maar na 1642 mochten ook particuliere schippers met de walvisvaart meedoen. De inwoners van Huisduinen en Helder Buyrt deden volop mee. Zij voeren met hun schepen helemaal naar het poolijs ten oosten van Groenland, waar de meeste walvissen te vinden waren. Met harpoenen (grote ijzeren pijlen) werden de dieren geharpoeneerd (de harpoen werd in de walvis gestoken of gegooid). Die waren niet meteen dood, maar zwommen nog een heel stuk rond tot ze zo moe waren dat de walvisjagers ze

gemakkelijk konden doden. Vervolgens werd de walvis gevild en het spek werd in tonnen verpakt. De resten van de walvis werden weggegooid. Het walvisspek werd in Nederland gekookt, waarbij walvistraan overbleef. Traan was een belangrijke brandstof; het werd gebruikt voor de olielampen. In 1707 waren er in Helder Buyrt maar liefst 29 commandeurs op de walvisvaart, en in Huisduinen nog eens 9. De walvisvloot bleef zich uitbreiden. Er kwamen weliswaar steeds minder walvissen, en de schepen moesten steeds verder varen om walvissen te vangen, maar tot ongeveer 1750 bleef de walvisvaart voldoende werk opleveren. Daarna liep de vangst snel terug. Na 1780 werd er bijna geen walvisvaart meer bedreven. © Herman Ketting, 2007

De walvisvaart

20

4. 4. 4. 4. Meer informatieMeer informatieMeer informatieMeer informatie Wil je meer weten over het thema ‘VOC-schepen op de rede’ lees dan een van de boeken uit de kist. Of surf naar de volgende websites: VOC in Den Helder http://www.vocsite.nl/schepen/prinswillem.html Maquette De Reede van Texel http://www.dereedevantexel.nl/ Schooltv, inclusief filmpje over de VOC http://www.schooltv.nl/vroegerenzo/pagina.jsp?nr=vz_werkstuk&wsnr=135687 Webquest over de VOC http://mediatheek.thinkquest.nl/~voc/nl/interactiviteit.php3

5. 5. 5. 5. Bezoek bij deze tijdvakkistBezoek bij deze tijdvakkistBezoek bij deze tijdvakkistBezoek bij deze tijdvakkist MarinemuseumMarinemuseumMarinemuseumMarinemuseum Hoofdgracht 3 1781 AA Den Helder T 0223 657534 E [email protected] W www.marinemuseum.nl In het Marinemuseum in Den Helder wordt de geschiedenis van de marine in beeld gebracht. Voorname onderdelen van het museum zijn de onderzeeboot 'Tonijn', het ramschip 'Schorpioen' en de mijnenveger 'Abraham Crijnssen' die ook voor het publiek zijn geopend. De nieuwe tentoonstelling ‘Schip en werf’ laat de ontwikkeling en de geschiedenis van de rijkswerf zien. Voor meer informatie zie: www.erfgoedalacartedenhelder.nl/erfgoedgids Andere musea Andere musea Andere musea Andere musea met informatie over het tijdvak pruiken en rmet informatie over het tijdvak pruiken en rmet informatie over het tijdvak pruiken en rmet informatie over het tijdvak pruiken en revoluties(1700evoluties(1700evoluties(1700evoluties(1700----1818181800)00)00)00);;;; Nederlands Scheepvaartmuseum Amsterdam, www.scheepvaartmuseum.nl (weer open in 2010) Maritiem & Juttersmuseum, Texel, http://www.texelsmaritiem.nl Maritiem Museum, Rotterdam, www.maritiemmuseum.nl Bataviawerf, Lelystad, www.bataviawerf.nl Zeeuws Maritiem Muzeeum, Vlissingen, www.muzeeum.nl

21

KopieerbladenKopieerbladenKopieerbladenKopieerbladen

22

Kopieerblad Kopieerblad Kopieerblad Kopieerblad VOCVOCVOCVOC----schepen op de redeschepen op de redeschepen op de redeschepen op de rede PuzzelPuzzelPuzzelPuzzel:::: ontdekkingsreizen ontdekkingsreizen ontdekkingsreizen ontdekkingsreizen (1) (1) (1) (1)

23

KKKKopieerblad opieerblad opieerblad opieerblad VOCVOCVOCVOC----schepen op de redeschepen op de redeschepen op de redeschepen op de rede PuzzelPuzzelPuzzelPuzzel:::: ontdekkingsreizen ontdekkingsreizen ontdekkingsreizen ontdekkingsreizen (2) (2) (2) (2)

24

Kopieerblad Kopieerblad Kopieerblad Kopieerblad VOCVOCVOCVOC----schepen op de redeschepen op de redeschepen op de redeschepen op de rede Recept: Recept: Recept: Recept: raasdonders met spekraasdonders met spekraasdonders met spekraasdonders met spek Op de VOC-schepen werden vaak kapucijners gegeten. Kapucijners zijn lang houdbaar en daarom werden ze op de lange zeereizen meegenomen als voedsel voor de bemanning. De hardgekookte kapucijners werden raasdonders genoemd omdat ze met veel kabaal op de borden terechtkwamen. Dit heb je nodig

• 2 grote blikken kapucijners

• 3 uien

• 300-400 gram spekreepjes

• Zilveruitjes

• Mosterd

• Augurkjes

• Piccalilly

• Olie Zo maak je het

1. Maak de blikken kapucijners open en doe ze met het vocht in een pan 2. Verwarm de kapucijners op niet al te heet vuur 3. Pel de uien en snippers ze fijn 4. Verhit de olie in een koekenpan en fruit de uiensnippers tot ze goudbruin zijn 5. Bak in een andere pan de spekreepjes totdat ze lekker krokant zijn 6. Controleer of de kapucijners gaar zijn en giet ze daarna af 7. Schep de kapucijners op de borden en verdeel de uiensnippers en de spekreepjes

erover 8. Serveer de zilveruitjes, mosterd, augurkjes en piccalilly er apart bij

25

Kopieerblad Kopieerblad Kopieerblad Kopieerblad VOCVOCVOCVOC----schepen op de redeschepen op de redeschepen op de redeschepen op de rede

ReceptReceptReceptRecept: : : : zuurkoolsoepzuurkoolsoepzuurkoolsoepzuurkoolsoep Tijdens de verre reizen naar het oosten verloren de VOC-schepen veel bemanningsleden aan de ziekte scheurbuik. Deze ziekte ontstond door een gebrek aan vitamines. Het tandvlees ging ontsteken, de benen zwollen op en vaak ging men dood. In de achttiende eeuw ontdekte men dat het eten van zuurkool goed werkte om scheurbuik te voorkomen. Dit heb je nodig

• 1 liter kippenbouillon

• 200 gram zuurkool

• 1 halve rookworst

• 2 droge worstjes

• 50 gram gerookte spekblokjes

• Zout en peper

Zo maak je het 1. Spoel de zuurkool even onder de kraan 2. Laat de zuurkool uitlekken en snijd de zuurkool fijn 3. Breng de kippenbouillon met 150 gram zuurkool aan de kook 4. Laat dit een half uur zachtjes trekken 5. Bak de spekjes op niet al te hoog vuur 6. Snijd de rookworst in kleine stukjes 7. Verwijder het velletje van de droge worstjes en snijd deze in plakjes 8. Haal de zuurkool uit de bouillon 9. Doe de stukjes worst, de spekjes en de resterende zuurkool in de bouillon 10. Laat dit nog een kwartiertje trekken 11. Breng de soep verder op smaak met zout en peper

Bron: http://www.pietpaaltjens.nl/soepen/zuurkoolsoep.htm

26

Kopieerblad Kopieerblad Kopieerblad Kopieerblad VOCVOCVOCVOC----schepen op schepen op schepen op schepen op de redede redede redede rede Het VOCHet VOCHet VOCHet VOC----spelspelspelspel Dit heb je nodig

• Linten

• Hoepels (Voor het parcours en het ruim)

• Goederen: balletjes, pittenzakken, kegels

• Matten (Schepen)

• Korven (Hier worden de goederen verzameld)

• Fluitje (aangeven van de tijd)

• Stopwatch

• Gekleurde lintjes voor de teams

Zo speel je het Doel van het spel is zoveel mogelijk goederen te verzamelen. Maar pas op! Er zijn kapers op de kust!

Scenario 1 Met je bemanning sta je aan boord van je schip (mat). Haal zoveel mogelijk goederen op uit de haven (mat met goederen). Elk bemanningslid mag tegelijkertijd naar de haven om goederen op te halen,

maar pas op! Je mag per keer maar 1 ding meenemen. De bemanningsleden kunnen alleen via het parcours bij de haven komen. Let goed op de hoepels, die zijn glad…En een goed kapitein laat zijn schip niet onbemand achter…Anders mag er gestolen worden uit jouw ruim…Het spel is afgelopen als de haven leeg is. Het schip dat de meeste goederen heeft verzameld, is de winnaar. Scenario 2 Op ieder schip wordt één bemanningslid bevorderd tot lansier. Er is geen haven, maar alle goederen worden verdeeld over de schepen die er zijn. De bemanningsleden roven goederen bij de andere schepen. Maar, de lansier probeert iedereen af te tikken die te dicht bij het schip komt. Wanneer je getikt wordt, word je gevoegd bij de bemanning van het schip waar je wilde stelen. Dan help je, je nieuwe maten om goederen weg te halen bij andere schepen. Wie na 8 minuten de meeste bemanningsleden en de meeste goederen heeft, is winnaar van de grote VOC race! Scenario 3: Zie 2, maar nu met een piratenschip in het midden! Wordt je getikt door een piraat, dan wordt je ook piraat en ga je helpen tikken!

27

Kopieerblad Kopieerblad Kopieerblad Kopieerblad VOCVOCVOCVOC----schepen op de redeschepen op de redeschepen op de redeschepen op de rede Bouwplaat: Bouwplaat: Bouwplaat: Bouwplaat: kkkkoopvaardijschipoopvaardijschipoopvaardijschipoopvaardijschip (1) (1) (1) (1) Dit heb je nodig

• Negen luciferdoosjes

• Koordje

• Bruin papier voor de boot

• Wit papier voor de zeilen

• Lijm

• Satéstokjes

• Nietmachine Zo maak je het

1. Neem de patroondelen over. 2. Lijm negen lucifersdoosjes volgens de

tekening op de grondplaat. 3. Beplak eventueel de binnendoosjes, rijg

een koordje door de rand en zet vast met een knoopje. 4. Niet de bovenste flapjes van de boorden aan scheg en roer. 5. Niet de gesloten boord langs het dozenblok op de grondplaat. 6. De open boord wordt met de plakflappen op het dozenblok vastgelijmd. 7. Niet scheg en roer vast op de middenlijn. 8. Schuif voor- en achtersteven tegen scheg en roer en niet ook deze vast. 9. Lijm het dek en zet het met knijpers aan de randen vast. 10. Plak de masten met een druppel lijm op de juiste plaats en monteer de versierde

zeilen.

28

Kopieerblad Kopieerblad Kopieerblad Kopieerblad VOCVOCVOCVOC----schepen op de redeschepen op de redeschepen op de redeschepen op de rede Bouwplaat: Bouwplaat: Bouwplaat: Bouwplaat: kkkkoopvaardijschip (2)oopvaardijschip (2)oopvaardijschip (2)oopvaardijschip (2)

29

Kopieerblad Kopieerblad Kopieerblad Kopieerblad VOCVOCVOCVOC----schepen op de redeschepen op de redeschepen op de redeschepen op de rede

BatikkenBatikkenBatikkenBatikken (1) (1) (1) (1) Dit heb je nodig

• Een wit t-shirt

• Plastic handschoenen

• Verschillende kleuren textielverf, pigmenten

• Aantal emmers

• Elastieken

• Stevig touw om te binden

• IJzerdraad

• Wasknijpers

• Paperclips

• Stenen, schelpen…

• Waslijn

• Azijn

• Veel koud water Zo maak je het

1. Zorg dat je oude kleren aanhebt. De verf kan enorme vlekken veroorzaken. 2. Spoel het T-shirt eerst even uit in koud water. 3. Knoop elastieken, ijzerdraad, touw, stenen, of schelpen in het T-shirt. Of knip er

paperclips of wasknijpers in. Met de verschillende voorwerpen krijg je verschillende effecten. Kijk hieronder voor tips.

4. Bereid de verf in de emmer volgens de bereidingswijze op de verpakking. 5. Dompel het shirt volledig in de verf. 6. Spoel het shirt uit in azijnwater. Hierdoor behoud het shirt de kleur goed. 7. Spoel het shirt daarna nog een tiental keer uit in gewoon koud en zuiver water.

Zorg dat alle overbodige verf uit het shirt verdwenen is. 8. Verwijder de touwen of het andere materiaal en hang het shirt te drogen.

1. T1. T1. T1. T----shirt met donutsshirt met donutsshirt met donutsshirt met donuts

Neem van een wit T-shirt grote punten stof op en draai er op een kleine afstand van de punt, brede elastieken omheen over een lengte van ongeveer 5 cm. Doe dit zowel op de voor- als achterzijde van de T-shirt en de mouwen.

2. T2. T2. T2. T----shirt met strepen shirt met strepen shirt met strepen shirt met strepen

Vouw een wit T-shirt op als een accordeon, in verticale banen van om en bij de 3 cm breed. Begin bij de linkermouw en vouw door tot en met de rechtermouw. Vouw de nu ontstane strook nog twee tot drie maal dubbel en bindt het pakketje met twee elastieken of één stuk touw strak dicht.

30

Kopieerblad VOCKopieerblad VOCKopieerblad VOCKopieerblad VOC----schepen op de redeschepen op de redeschepen op de redeschepen op de rede Batikken (2)Batikken (2)Batikken (2)Batikken (2) 3. T3. T3. T3. T----shirt met strepen shirt met strepen shirt met strepen shirt met strepen Vouw het T-shirt op zoals hierboven beschreven. Zet de plooien vast met wasknijpers.

5. Marmereffect5. Marmereffect5. Marmereffect5. Marmereffect Knijp een wit T-shirt tot een stevige prop en wikkel er een stevig, maar dun touw omheen. Frommel de T-shirt zo op dat er vele vouwen in staan.

7. Concentrische cirkels7. Concentrische cirkels7. Concentrische cirkels7. Concentrische cirkels Neem een stuk stof tot een grote punt en wikkel er op een aantal plaatsen dun touw of dunne elastieken rond.

4. T4. T4. T4. T----shirt met strepen shirt met strepen shirt met strepen shirt met strepen Vouw het T-shirt dubbel en bind het op meerdere plaatsen af met touw, elastieken of ijzerdraad.

6. Knooptechniek6. Knooptechniek6. Knooptechniek6. Knooptechniek Leg eenvoudige knopen in het T-shirt. Trek deze knopen strak aan.

8. T8. T8. T8. T----shirt met rondjesshirt met rondjesshirt met rondjesshirt met rondjes Stop schelpjes of steentjes (van verschillende maten), mooi verspreid, aan de binnenkant van het T-shirt. Trek het stof eromheen en bind ze met een dik koord stevig vast.

31

Kopieerblad VOCKopieerblad VOCKopieerblad VOCKopieerblad VOC----schepen op de redeschepen op de redeschepen op de redeschepen op de rede Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee (1)Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee (1)Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee (1)Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee (1)

32

Kopieerblad VOCKopieerblad VOCKopieerblad VOCKopieerblad VOC----schepeschepeschepeschepen op de reden op de reden op de reden op de rede Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zeeLiedjes over de VOC, de koopvaart en de zeeLiedjes over de VOC, de koopvaart en de zeeLiedjes over de VOC, de koopvaart en de zee (2 (2 (2 (2))))

33


34


35

Kopieerblad VOCKopieerblad VOCKopieerblad VOCKopieerblad VOC----scscscschepen op de redehepen op de redehepen op de redehepen op de rede Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee (5)Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee (5)Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee (5)Liedjes over de VOC, de koopvaart en de zee (5)

36
