Download pdf - Zoo Research & Conservation Seminar and Partner Meeting

THE 4th ZOO RESEARCH & CONSERVATION SEMINAR AND PARTNERS MEETING

สมมนาทางวชาการสตวปาสวนสตว ครงท 4

“การลดการสญเสยความหลากหลายทางชวภาพ”

วนท 28-29 กรกฏาคม 2553ณ หองรชนแจมจรส 4 ศนยการประชมรชนแจมจรส (น.ม.ส.) สนนบาตสหกรณแหงประเทศไทย

โดย องคการสวนสตว ในพระบรมราชปถมภ

สารบญ เรอง

กำ�หนดก�ร สมมน�ท�งวช�ก�รสตวป�สวนสตว ครงท 4

ผลง�นวจยนำ�เสนอแบบป�กเปล�

Session I : พนธศาสตรและเทคโนโลยทางการสบพนธ

• เทคโนโลยชวภ�พเพอเพมประสทธภ�พท�งก�รสบพนธและรกษ�พนธกรรมสตวป�ตระกลแมวในประเทศไทย

• ก�รสญเสยลกษณะเฉพ�ะท�งพนธกรรมของลงห�งย�วไทยในธรรมช�ต

จ�กก�รผสมเลอดชดและก�รผสมข�มพนธ

• คว�มสำ�เรจและขอจำ�กดในก�รใชเทคโนโลยท�งก�รสบพนธในสตวป�

• ก�รประยกตใชอณพนธศ�สตรเพอง�นวจยและก�รจดก�รสตวป�

• ก�รผสมเทยมละมงพนธพม�เพอเปนตนแบบในก�รอนรกษและขย�ยพนธละมงพนธไทยไมใหสญพนธ

• ก�รประเมนสภ�วะก�รทำ�ง�นของตอมฮอรโมนเพศในกลมแรดข�วเพศเมยของสวนสตวเปดเข�เขยว โดยวธก�รศกษ�แบบไมจบบงคบหรอรบกวนตวสตว ดวยก�รตรวจวเคร�ะหปรม�ณฮอรโมน

Session II : เทคนคการปลอยสตวคนสธรรมชาตและถนอาศยเดม

• ววฒน�ก�รและคว�มสำ�เรจในก�รปลอยสตวคนสธรรมช�ตในประเทศไทย

• ก�รฟนฟนกล�เหยอเพอปลอยกลบคนสธรรมช�ต

• ก�รประเมนพนทชมนำ�สำ�หรบก�รเตรยมปลอยนกกระเรยนไทย

• “โครงก�รปลอยละมงคนสธรรมช�ต” ก�วแรกแหงคว�มสำ�เรจ

Session III : One Health

• กลไกก�รแพรเชอไวรสนป�หในค�งค�วแมไกภ�คกล�ง

Session IV : ก�รพฒน�ระบบง�นสขภ�พสตวป�

• “1,000 Nights in Thailand: Developing A Veterinary Medical Program For the ZPO Zoos - Accomplishments and Gaps”

• ทศท�งในอน�คตของง�นด�นสขภ�พ สตวป�ในกรมอทย�นฯ

• ก�รพฒน�ระบบฐ�นขอมลพย�ธวทย� และโรคสตวป�

หนา

1

6

8

12

15

19

22

28

32

33

34

39

43

47

48

สารบญ เรอง

Session V : ก�รเพ�ะขย�ยพนธสตวป�นอกถนอ�ศย

• ก�รจดก�รเพ�ะเลยงนกเงอกในสภ�พกรงเพ�ะเลยงของสวนสตวสงขล�

• อน�คตของก�รเพ�ะขย�ยพนธสตวสะเทนและสตวเลอยคล�นเพอก�รอนรกษและเศรษฐกจ

• ก�รจบคผสมพนธตดตและตะโขงในคอกเพ�ะเลยงของสวนสตวนครร�ชสม�

• โครงก�รเพ�ะเลยงชะมดเชดในโครงก�รฟ�รมตวอย�งต�มพระร�ชดำ�รบ�นดงเยน

Session VI : การอนรกษเชงนเวศ

• สวนสตวเชยงใหมใสใจสงแวดลอม (Chiangmai ECO - Living Zoo)

• คณค�เชงอนรกษของหยอมป�ขน�ดเลกทมตอก�รจดก�รคว�มหล�กหล�ยท�งชวภ�พกรณศกษ�ในวดป�ท�งภ�คอส�นของประเทศไทย

ผลง�นวจยนำ�เสนอแบบโปสเตอร

• ก�รจดก�รด�นอ�ห�รสำ�หรบสตวผล�บ�งชนดในกรงเลยง

• ก�รเปรยบเทยบสวนแสดงของสตวกลมกบเท�คทมถนทอยในประเทศไทยในสวนสตว 5 แหงขององคก�รสวนสตวในพระบรมร�ชปถมภ

• ก�รประเมนคว�มสมพนธระหว�งก�รจดก�รท�งด�นโภชน�ก�รอ�ห�รและค�โภชนะ กบก�รเพ�ะเลยงขย�ยพนธนกหว�ทใกลสญพนธในสภ�พของก�รเพ�ะเลยง สวนสตวเปดเข�เขยว

• คว�มหล�กหล�ยของสงมชวตในพนทธรรมช�ตของสวนสตวเชยงใหม

• ก�รศกษ�พฤตกรรมและก�รเพ�ะขย�ยพนธนกกระส�ป�กเหลองในกรงเลยงของสวนสตวดสต

• ก�รจบคผสมพนธเสอไฟในกรงเพ�ะเลยงสวนสตวสงขล�

• ก�รศกษ�พฤตกรรมคว�มสมบรณพนธและสมรรถนะก�รใหผลผลตของกว�งผ�ในกรงเลยง

คณะทำ�ง�นสมมน�วช�ก�รสมมน�สตวป�สวนสตวครงท 4

ผใหก�รสนบสนน

หนา

51

52

54

56

60

61

29

63

67

71

76

79

84

85

88

89

สมมนาทางวชาการสตวปาสวนสตว ครงท 4 “การลดการสญเสยความหลากหลายทางชวภาพ”

กำาหนดการ สมมนาทางวชาการสตวปาสวนสตว ครงท 4

The 4th Zoo Research & Conservation Seminar and Partners Meeting

ณ หองรชนแจมจรส 4 ศนยการประชมรชนแจมจรส (น.ม.ส.) สมาคมสนนบาตสหกรณแหงประเทศไทย

วนท 28 กรกฎาคม 2553

8.30 – 9.00 น. ลงทะเบยนบรเวณหน�หองประชมใหญ

9.00 – 9.15 น. พธเปดก�รสมมน� โดย รองปลดกระทรวงทรพย�กรธรรมช�ตและสงแวดลอม น�งนศ�กร

โฆษตรตน

9.15 – 10.00 น. บรรย�ยพเศษในหวขอ “สวนสตวชวยลดก�รสญเสยของคว�มหล�กหล�ยท�งชวภ�พไดอย�งไร”

โดย ผอำ�นวยก�รองคก�รสวนสตว น�ยโสภณ ดำ�นย

10.00 – 10.10 น. พกรบประท�นอ�ห�รว�ง

Session I: พนธศาสตรและเทคโนโลยทางการสบพนธ

เวลา หวขอ วทยากร หนวยงาน

10.10 – 10.50 น.เทคโนโลยชวภ�พเพอเพมประสทธภ�พท�งก�รสบพนธและรกษ�พนธกรรมสตวป�ตระกลแมวในประเทศไทย

ศ.น.สพ.ดร. มงคล เตชะกำ�พ คณะสตวแพทยศ�สตร จฬ�ลงกรณมห�วทย�ลย

10.50 - 11.20 น.

ก � ร ส ญ เ ส ย ล ก ษ ณ ะ เ ฉ พ � ะ ท � งพนธกรรมของลงห�งย�วไทย ในธรรมช�ตจ�กก�รผสมเลอดชด และก�รผสมข�มพนธ

รศ.ดร. สจนด� ม�ลยวจตรนนทคณะวทย�ศ�สตร

จฬ�ลงกรณมห�วทย�ลย

11.20-12.00 น.คว�มสำ� เรจและขอจำ �กด ในก�รใชเทคโนโลยท�งก�รสบพนธในสตวป�

น.สพ.ดร.บรพตร ศรอรณรตนสวนอนรกษ วจย และก�รศกษ� องคก�รสวนสตว

12.00 - 13.00 น. พกรบประทานอาหารกลางวน

13.00 – 13.30 น.ก�รประยกตใชอณพนธศ�สตรเพอง�นวจยและก�รจดก�รสตวป�

ผศ.ดร. ปยะศกด ชอมพฤกษคณะวทย�ศ�สตร


13.30 - 14.00 นก�รผสมเทยมละม งพนธพม � เพ อเปนตนแบบในก�รอนรกษและขย�ยพนธละมงพนธไทยไมใหสญพนธ

อ.น.สพ.ดร. สทธวร ทองทพยศรเดชคณะสตวแพทยศ�สตร

มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร

14.00 – 14.30 น.

ก�รประเมนสภ�วะก�รทำ�ง�นของตอมฮอรโมนเพศในกลมแรดข�วเพศเมยของสวนสตวเปดเข�เขยว โดยวธก�รศกษ�แบบไมจบบงคบหรอรบกวนตวสตว

น�งส�วนตย� เพชรสกร สวนสตวเปดเข�เขยว

14.30-14.40 น. พกรบประทานอาหารวาง

1


Session ll: เทคนคการปลอยสตวคนสธรรมชาตและถนอาศยเดม


14.40 – 15.10 น.ววฒน�ก�รและคว�มสำ�เรจในก�รปลอยสตวคนสธรรมช�ตในประเทศไทย

รศ.ดร. นรศ ภมภ�คพนธคณะวนศ�สตร


15.10 - 15.30 น.ก�รฟนฟนกล�เหยอเพอปลอยกลบคนสธรรมช�ต

น.สพ. เกษตร สเตชะโรงพย�บ�ลสตว


15.30 – 16.00 น.ก�รประเมนพนทชมนำ�สำ�หรบก�รเตรยมปลอยนกกระเรยนไทย

อ.ดร. ภวดล โกมณเฑยรคณะวทย�ศ�สตร

มห�วทย�ลยมห�ส�รค�ม

ผศ.ดร.ปยะก�ญจน เทยธทรพย คณะสงแวดลอม และทรพย�กร

ศ�สตร มห�วทย�ลยมหดล

16.00 – 16.30 น.“โครงก�รปลอยละมงคนสธรรมช�ต” ก�วแรกแหงคว�มสำ�เรจ

น�งส�วอมรรตน วองไว เขตรกษ�พนธสตวป�หวยข�แขง

น.สพ.นธดล บรณพมพสวนอนรกษ วจย และก�รศกษ�

องคก�รสวนสตว

วนท 29 กรกฎาคม 2553

Session III: One Health

9.00 – 9.45 น.เสวน�: คว�มเปนไปไดในก�รจดตง ONE HEALTH CONSORTIUM ของไทย

น.สพ.ดร. บรพตร ศรอรณรตนสวนอนรกษ วจย และก�รศกษ�

องคก�รสวนสตว (ผดำ�เนนร�ยก�ร)

นพ. โสภณ เอยมศรถ�วร สำ�นกระบ�ดวทย� กรมควบคมโรค

น.สพ. ก�รณ ชนะชยสำ�นกควบคมและบำ�บดโรคสตว

กรมปศสตว

รศ.น.สพ. ป�นเทพ รตน�กรศนยเฝ�ระวงโรคสตวต�งถน

และสตวอพยพ มห�วทย�ลยมหดล

ศ.นพ. ธรวฒน เหมะจฑ�ศนยคว�มรวมมอองคก�รอน�มยโลก ด�นไวรสสตวสคน คณะแพทยศ�สตร


9.45 - 10.10 น.อดต – ปจจบน - อน�คต ก�รสำ�รวจ โรคสตวป�ในประเทศไทย

รศ.น.สพ. ป�นเทพ รตน�กรศนยเฝ�ระวงโรคสตวต�งถน และสตว

อพยพ มห�วทย�ลยมหดล

10.10 – 10.30 น.กลไกก�รแพรเชอไวรสนป�หในค�งค�วแมไกภ�คกล�ง

ดร.สภ�ภรณ วชรพฤษ�ดศนยคว�มรวมมอองคก�รอน�มยโลก ด�นไวรสสตวสคน คณะแพทยศ�สตร


10:30 - 11:00 น. พกรบประท�นอ�ห�รว�ง

2


Session IV: การพฒนาระบบงานสขภาพสตวปา


11.00 – 11.20 น.

“1,000 Nights in Thailand: Devel-oping A Veterinary Medical Pro-gram For the ZPO Zoos - Accom-plishments and Gaps”

Dr. Ronald Mitchell Bushองคก�รสวนสตว ในพระบรม

ร�ชปถมภ

11.20 – 11.40 น.ทศท�งในอน�คตของง�นด�นสขภ�พ สตวป�ในกรมอทย�นฯ

ว�ทรอยตรไชยพร ช�รแสนกรมอทย�นแหงช�ต สตวป�

และพนธพช

11.40 – 12.00 น.ก�รพฒน�ระบบฐ�นขอมลพย�ธวทย� และโรคสตวป�

สพ.ญ. องคณ� สมนสทวชยสวนอนรกษ วจย และก�รศกษ�

องคก�รสวนสตว

12.00 - 13.00 น. พกรบประทานอาหารกลางวน

Session V: การเพาะขยายพนธสตวปานอกถนอาศย

13.00 – 13.30 น.ก�รจดก�รเพ�ะเลยงนกเงอกในสภ�พกรงเพ�ะเลยงของสวนสตวสงขล�

น�ยอทย พลยรตน สวนสตวสงขล�

13.30 - 13.50 น.อน�คตของก�รเพ�ะขย�ยพนธสตวสะเทนและสตวเลอยคล�นเพอก�รอนรกษและเศรษฐกจ

อ.น.สพ.ตลยวรรธ สทธแพทยคณะสตวแพทยศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม

13.50 – 14.10 น.ก�รจบคผสมพนธต ดต และตะโขงใ น คอก เ พ � ะ เ ล ย ง ข อ ง ส วนส ต วนครร�ชสม�

น�ยกรต กนย� สวนสตวนครร�ชสม�

14.10 – 14.30 น.โ ครงก�ร เพ� ะ เล ย งช ะมด เช ด ในโครงก�รฟ�รมต วอย � งต�มพระร�ชดำ�รบ�นดงเยน

น�ยธรพงษ ณะก�ศ สวนสตวเชยงใหม

14.30 – 14.50 น. พกรบประทานอาหารวาง

Session Vl: การอนรกษเชงนเวศ

14.50 – 15.10 น.สวนสตวเชยงใหมใส ใจสงแวดลอม (Chiangmai ECO - Living Zoo)

น.สพ.เทวร�ช เวชมนส สวนสตวเชยงใหม

15.10 – 15.30 น.

คณค�เชงอนรกษของหยอมป�ขน�ดเลกทมตอก�รจดก�รคว�มหล�กหล�ยท�งชวภ�พกรณศกษ�ในวดป�ท�งภ�คอส�นของประเทศไทย

น�ยศรยะ ศรพนมยมคณะทรพย�กรชวภ�พและเทคโนโลย มห�วทย�ลย

พระจอมเกล�ธนบร

15.30 - 16.00 น.ทศท�งก�รดำ�เนนง�นขององคก�รสวนสตว ตอก�รอนรกษคว�มหล�กหล�ยท�งชวภ�พในอน�คต น.สพ.วศษฏ วช�ศลป

องคก�รสวนสตว ในพระบรมร�ชปถมภ

16.00 – 16.20 น.สรปก�รดำ�เนนง�นสมมน�สตวป�สวนสตว ครงท 4 และพธปด

3

ผลงานวจยนำาเสนอแบบปากเปลา

(Oral Presentation)

Session I : พนธศาสตรและเทคโนโลยทางการสบพนธ


เทคโนโลยชวภาพเพอเพมประสทธภาพทางการสบพนธและรกษาพนธกรรมในสตวปาตระกลแมว

มงคล เตชะกำ�พ1 เกวล ฉตรดรงค1 อมพก� ทองภกด1,2 ธรวฒน ธ�ร�ศ�นต1 บรพตร ศรอรณรตน2

องคณ� สมนสทวชย2 สเมธ กมลนรน�ถ2 ชยณรงค โลหชต1

บทคดยอ

สตวป�ตระกลแมวทวโลกมทงหมด 36 ชนด ทงหมดนจดอยในสตวป�ชนดใกลสญพนธ โครงก�รนเปนก�รอนรกษพนธสตวป�ตระกลแมวชนดต�งๆ ทห�ย�กของไทยทเลยงในสวนสตว เปนครงแรกทมก�รรวบรวมเซลลพนธกรรมสตวป�ตระกลแมวของไทยขนในประเทศ ทงยงเปนก�รเรมตนก�รผสมเทยม ก�รปฏสนธภ�ยนอกร�งก�ย และโคลนนงในสตวป�ตระกลแมวของไทยอกดวยรกษ�พนธกรรม และ เพมประสทธภ�พท�งก�รสบพนธในสตวป�ตระกลแมวดวย “เทคโนโลยชวภ�พท�งก�รสบพนธ” (Assisted reproductive technologies; ARTs) ไดแก ก�รผสมเทยม ก�รปฏสนธภ�ยนอกร�งก�ย และโคลนนง โครงก�รก�รศกษ�ก�รเพมประสทธภ�พท�งก�รสบพนธ และเพอรกษ�พนธกรรมในสตวป�ตระกลแมวดวยเทคโนโลยท�งก�รสบพนธไดดำ�เนนก�รวจยตงแตป พ.ศ. 2549-2552 ก�รศกษ�นแบงออกเปน 3 โครงก�รยอยดงน โครงก�รท 1 ทำ�ก�รรดเกบนำ�เชอแมวป�จ�กสวนสตวจำ�นวน 5 แหงของประเทศไทย ทำ�ก�รตรวจคณภ�พอสจและแชแขงนำ�เชอแมวป�เพอเกบเปนธน�ค�รนำ�เชอ ก�รศกษ�ท 2 เปนก�รศกษ�เกยวกบก�รผลตตวออนดวยเทคนคโคลนนงจ�กเซลลของแมวป�หวแบน ตรวจคณภ�พตวออนและก�รย�ยฝ�กโคลนตวออน ก�รศกษ�ท 3 ใชแมวบ�นเปนสตวตนแบบเพอศกษ�ผลของระยะของตวออนและวธก�รแชแขงตอคว�มส�ม�รถในก�รแชแขงของตวออน ทำ�ก�รตรวจคณภ�พตวออนทงในจ�นเพ�ะเลยงและภ�ยหลงก�รย�ยฝ�กตวออนแชแขง

การแชแขงนำาเชอและการผสมเทยม

ปจจบนไดเกบนำ�เชอสตวป�ตระกลแมวแชแขงทงหมด 8 ชนด คอ เสอโครง เสอล�ยเมฆ เสอด�ว/ดำ� เสอปล� เสอไฟ แมวด�ว แมวป� และแมวป�หวแบน จ�กก�รรดนำ�เชอจำ�นวน 66 ตว ดวยวธกระตนดวยกระแสไฟฟ� (Electro ejaculation) ก�รแชแขงนำ�เชอสตวป�ตระกลแมว 8 สปชส จำ�นวน 66 ตว ไดนำ�เชอแชแขงจำ�นวน 239 หลอด แยกเปน คว�มเขมขนสำ�หรบก�รผสมเทยม 197 หลอด สำ�หรบก�รปฏสนธนอกร�งก�ย 21 หลอด สำ�หรบก�รฉดอสจเข�ในโอโอไซต 21 หลอด ทำ�ก�รผสมเทยมโดยใชทอผสมเทยม (vaginal catheter) ททำ�จ�ก poly-ethylene ขน�ดเสนผ�นศนยกล�ง 1.5 มลลเมตร สอดเข�ในชองคลอด ใชทอสวนในซงเปน tomcat catheter ผ�นคอมดลกเข�ในมดลก ฉดนำ�เชอทละล�ยแลวจำ�นวน 4 หลอด ผ�น tomcat catheter เข�ในมดลก แมวด�วจำ�นวน 3 ตว และเสอปล�จำ�นวน 1 ตว ภ�ยหลงทำ�ก�รกระตนใหแมวป�เปนสดและตกไข ไมพบก�รตงทองในแมวและเสอดงกล�ว ก�รจดก�รผสมเทยม ควรมคอกแยกสตวเพศผและเพศเมยออกจ�กกน ในระหว�งก�รกระตนก�รเปนสดและกระตนก�รตกไขในสตวเพศเมย ก�รฉดฮอรโมน eCG และ hCG เพอกระตนก�รเปนสดและตกไข ทำ�ใหสตวเกดคว�มเครยด และมผลตอก�รผสมตด สตวททำ�ก�รศกษ�ในสวนสตวมกมอ�ยม�ก มผลตอคณภ�พอสจและก�รผสมตด

1 ภ�ควช�สตศ�สตร เธนเวชวทย�และ วทย�ก�รสบพนธ คณะสตวแพทยศ�สตร จฬ�ลงกรณมห�วทย�ลย2 สวนอนรกษ วจย และ ก�รศกษ� องคก�รสวนสตว ในพระบรมร�ชปถมภ

6


การยายฝากนวเคลยส

ศกษ�ก�รพฒน�ของตวออนแมวป�หวแบนทผลตจ�กเซลลร�งก�ยแมวป�หวแบน และโอโอไซตแมวบ�น พบว�ตวออนแมวป�หวแบนมอตร�ก�รเจรญสระยะโมรล� (53%) ม�กกว�ตวออนแมวบ�น (11%) แตมอตร�ก�รเจรญของระยะบล�สโตซสไมแตกต�งกน (8.3 และ 8.5% ต�มลำ�ดบ, P>0.05) มคว�มแตกต�งของอตร�ก�รเชอมตดของเซลล และอตร�ก�รพฒน�ของตวออนซงผลตจ�กเซลลแมวป�หวแบน 3 ตว แตอตร�ก�รพฒน�ของตวออนแมวป�หวแบนทผลตจ�กเซลลทไดจ�กเพศผและเพศเมยไมมคว�มแตกต�งกน (P>0.05) สรปว�ส�ม�รถผลตตวออนแมวป�หวแบนจ�กโอโอไซตแมวบ�นไดโดยวธก�รย�ยฝ�กนวเคลยส อตร�ก�รพฒน�ของโคลนตวออนของแมวป�หวแบนแตกต�งกนขนอยกบเซลลของสตวแตละตว แตไมขนกบเพศของเซลลตนแบบ เมอย�ยฝ�กโคลนตวออนแมวป�หวแบนระยะคลเวจสแมวบ�นตวรบท�งทอนำ�ไข จำ�นวน 5 ตว (41.4 ± 13 ตวออน) โคลนตวออนแมวป�หวแบน และ แมวบ�น สแมวตวรบ 5 ตว (29.8 ± 20.8 ตวออน) และ โคลนตวออนแมวป�หวแบนรวมกบ ตวออนแมวบ�นจ�กก�รปฏสนธภ�ยนอกร�งก�ย (ไอวเอฟ) สแมวตวรบ 4 ตว (55 ± 15 ตวออน) ตวรบทไดรบก�รย�ยฝ�กโคลนตวออนแมวป�หวแบนรวมกบตวออนไอวเอฟตงทอง 1 ตว และใหกำ�เนดลกแมวไอวเอฟ เมอย�ยฝ�กตวออนแมวบ�นไอวเอฟ (กลมควบคม) สแมวตวรบ 6 ตว (25 ± 9) แมวตวรบทงหมดตงทอง และไดลกแมวทงหมด 5 ตวจ�กตวรบ 3 ตว สรปว�แมวตวรบส�ม�รถตงทองไดภ�ยหลงก�รย�ยฝ�กตวออนไอวเอฟ ก�รทไมส�ม�รถผลตลกโคลนแมวป�หวแบนและแมวบ�นไดเนองจ�กขอจำ�กดของอตร�ก�รพฒน�และคณภ�พของตวออน ก�รศกษ�นส�ม�รถผลตตวออนโคลนแมวล�ยหนออนและแมวป�หวแบนครงแรกของโลก และผลตลกแมวไอวเอฟครงแรกในประเทศไทย

การแชแขงตวออน

ศกษ�ก�รแชแขงตวออนระยะต�งๆโดยใชตวออนแมวบ�นเปนตนแบบ พบว�ส�ม�รถเลยงตวออนแมวบ�นมอตร�ก�รแบงตวภ�ยหลงก�รทำ�ก�รปฏสนธภ�ยนอกร�งก�ย และอตร�ก�รเจรญของตวออนระยะบล�สโตซส ประม�ณ 61 และ 31 เปอรเซนต ต�มลำ�ดบ โดยตวออนทไดมคณภ�พดเมอทำ�ก�รตรวจจำ�นวนเซลลของตวออน อย�งไรกต�มตวออนดงกล�วมจำ�นวนเซลลทมเกดก�รแตกหกของดเอนเอ (DNA fragmentation) หรอเกดก�รแตกหกของนวเคลยส (nucleus fragmentation) พบว�ตวออนแมวมคว�มไวรบตอก�รแชแขง และอตร�ก�รพฒน�ของตวออนทแชแขงระยะต�งๆ แตกต�งกนไป เมอทำ�ก�รแชแขงดวยวธลดอณหภมอย�งรวดเรวในตวออน 3 ระยะคอ ระยะ 4-8 เซลล ระยะโมรล�และ ระยะบล�สโตซส พบว�ตวออนระยะ 4-8 เซลลมอตร�รอดชวตม�กทสด ถอว�มคว�มทนท�นตอก�รแชแขง ถดม�คอตวออนระยะโมรล� และตวออนระยะบล�สโตซส เมอแชแขงตวออนดวยก�รคอยๆลดอณหภมพบว�ตวออนทแชแขงในวนท 2 มอตร�ก�รรอดชวตม�กทสด เมอย�ยฝ�กตวออนแชแขงพบว�แมวตวรบไมตงทอง จงตองมก�รพฒน�กระบวนก�รแชแขงเพอทจะส�ม�รถลกแมวจ�กตวออนแชแขงไดในอน�คต

สรป

ก�รศกษ�นประสบคว�มสำ�เรจในก�รเกบรกษ�แหลงพนธกรรมสตวป�ตระกลแมว สร�งองคคว�มรใหม พฒน�เทคนค เพอนำ�ม�ประยกตใชในก�รแกปญห�ท�งก�รสบพนธในสตวป�ทใกลสญพนธ เชน ก�รแชแขงนำ�เชอ ก�รผสมเทยม ก�รแชแขงตวออน และก�รผลตตวออนแมวล�ยหนออน และแมวป�หวแบนดวยก�รโคลนนงจ�กเซลลร�งก�ยซงเปนก�รนำ�เอ�เทคโนโลยชวภ�พขนสงม�ใช ส�ม�รถผลตลกแมวจ�กก�รปฏสนธภ�ยนอกร�งก�ยเปนครงแรกของประเทศไทย อย�งไรกต�มพบขอจำ�กดหล�ยประก�ร เชน คณภ�พอสจภ�ยหลงก�รทำ�ละล�ยอยในเกณฑตำ� ไมส�ม�รถผลตลกสตวจ�กก�รผสมเทยม ก�รย�ยฝ�กตวออนแชแขง และ โคลนนงได ดงนนจงตองมก�รศกษ�เพมเตมเพอพฒน�เทคโนโลยชวภ�พ

7


การสญเสยลกษณะเฉพาะทางพนธกรรมของลงหางยาวไทยในธรรมชาตจากการผสมเลอดชดและการผสมขามพนธ

สจนด� ม�ลยวจตรนนท

บทนำาลงห�งย�วหรอลงแสม (crab-eating or long-tailed macaque; Macaca fascicularis) เปนหนงในห�

ของลงสกลมะแคค (macaque monkey) ทพบไดม�กทสดในประเทศไทย จ�กก�รสำ�รวจของ Malaivijitnond et al. [8] พบลงห�งย�วถง 100 แหง ในพนททวประเทศไทย ในขณะทลงมะแคคอก 4 ชนด พบเพยง 9 – 19 แหงเท�นน ลงห�งย�วทพบมก�รแพรกระจ�ยตงแตภ�คเหนอและภ�คตะวนออกเฉยงเหนอตอนล�ง ทละตจดประม�ณ 16OO 30’ องศ�เหนอ ถงท�งใตสด ของประเทศไทย ทละตจดประม�ณ 6Oo 30’ องศ�เหนอ ในพนททงหมด 100 แหง ทพบลงห�งย�ว เปนวดม�กถง 57 แหง ทเปนเชนนเนองจ�กวดในประเทศไทยสวนใหญจะอยใกลกบภเข� หรอเนนเข� ทมพนทเปนป� ทลงห�งย�วส�ม�รถใชเปนแหลงอ�ศยได และนอกจ�กนเนองจ�กคนไทยสวนใหญ (ม�กกว� 90%) นบถอศ�สน�พทธ ซงมคว�มเชอทว�จะไมทำ�ร�ยสตวหรอฆ�สตวทอยในวด เพร�ะจะถอว�เปนบ�ป จงทำ�ใหลงทอยในวดไดรบก�รปกปอง ไดรบอ�ห�รอยตลอดเวล� และไมมผล�ต�มธรรมช�ต จงทำ�ใหจำ�นวนประช�กรเพมขนถง 2 - 8 เท� เมอเทยบกบร�ยง�นก�รสำ�รวจลงในประช�กรกลมเดยวกนเมอประม�ณ 20 ปทแลว1 และในบ�งพนทลงห�งย�วจดอยในสภ�วะประช�กรลนจำ�นวน (overpopulation) และลงเหล�นมกจะเข�ม�รบกวนช�วบ�นในพนทใกลเคยง และในพนทเหล�นมกจดลงห�งย�วเปนสตวทกอใหเกดคว�มรำ�ค�ญ (pest) จงกอใหเกดม�ตรก�รในก�รควบคมประช�กรลงห�งย�วในพนทหล�ยแหง ซงวธทนยมกนม�กคอ ก�รทำ�หมน และก�รเคลอนย�ยลงจ�กพนทหนงไปอกพนทหนง (translocation) ซงก�รกระทำ�ในกรณหลงนนอกจ�กจะเปนก�รแกปญห�ทไมถกจดแลว ยงเปนก�รย�ยปญห�จ�กทหนงไปยงอกทหนงดวย โดยเฉพ�ะอย�งยงถ�ห�กในพนททย�ยลงไปใหมนนมลงห�งย�วอ�ศยอยแลว และยงทำ�ใหก�รศกษ�ลกษณะท�งพนธกรรมเพอใหเข�ใจถงก�รแพรกระจ�ยและววฒน�ก�รของลงห�งย�วในประเทศไทยมคว�มคล�ดเคลอนอกดวย อกปญห�หนงทพบไดบอยในลงห�งย�วไทย คอ ก�รปลอยลงเลยง (pet macaques) ไปในฝงลงห�งย�วในธรรมช�ตและก�รเกดลกผสม ถงแมว�ก�รมลงในครอบครองเปนสงผดกฎหม�ย แตยงมคนไทยจำ�นวนม�กทนยมเลยงลงไวเปนสตวเลยง และเมอลกลงทถกเลยงไวโตขน ดร�ย เจ�ของลงจงไมอย�กเกบลงไวตอไปและมกนำ�ลงไปปลอย ซงสวนใหญจะนำ�ไปปลอยในฝงลงในธรรมช�ต โดยเฉพ�ะอย�งยงปลอยสฝงลงห�งย�ว ถ�ลงเลยงทนำ�ไปปลอยเปนคนละชนดกนกบลงห�งย�ว อ�จจะทำ�ใหเกดลงลกผสม (hybrid) ขน และเนองจ�กลงมะแคคลกผสมมคณสมบตไมเปนหมน2 ดงนนจงส�ม�รถทำ�ใหพนธกรรมเฉพ�ะของลงห�งย�วฝงนนสญห�ยไป ซงลกษณะดงกล�วส�ม�รถกอใหเกดผลกระทบตอลกษณะท�งพนธกรรมและมผลท�งออมตอก�รวจยเพอผลตและพฒน�ย� ทตองใชลงห�งย�วเปนสตวทดลอง

ปญห�อกอย�งหนงทลงห�งย�วประสบอยในปจจบนน คอ ก�รสญเลยแหลงอ�ศย และแหลงอ�ห�ร จ�กก�รรกลำ�ทำ�ล�ยของมนษยเพอเปลยนเปนพนทเกษตรกรรม หรอบ�นเรอน จงทำ�ใหพนททลงห�งย�วอ�ศยอยหล�ยแหงถกลอมรอบดวยบ�นเรอนของมนษย ลงแตละฝงถกแยกออกจ�กกน ไมส�ม�รถเคลอนไปม�ข�มฝงได ในกรณของลงมะแคคเมอตวผโตเตมวย มกจะแยงชงตำ�แหนง (social rank) กบลงตวผอนทอยในฝง ถ�ลงตวนนแพและไมส�ม�รถอยในฝงไดจะออกจ�กฝงเดมเพอไปตงฝงใหม (male fission) หรอเข�ไปรวมกลมของฝงอน ซงโดยปกตลงมะแคคจะไมผสมพนธกนเองในหมเครอญ�ต แตเมอพนททลงอ�ศยอยถกแบงแยกออกจ�กพนทของลงฝงอน และไมส�ม�รถไปม�ห�สกนได จะทำ�ใหมก�รผสมเลอดชดเกดขน จ�กปญห�ดงกล�วจะเหนไดว�ก�รกระทำ�ของ

หนวยวจยไพรเมท ภ�ควช�ชววทย� คณะวทย�ศ�สตร จฬ�ลงกรณมห�วทย�ลย กรงเทพฯ 10330

8


มนษยมผลทงท�งตรงและท�งออมตอประช�กรลงห�งย�วในธรรมช�ต โดยเฉพ�ะอย�งยงผลตอก�รเปลยนแปลงท�งด�นคว�มหล�กหล�ยท�งพนธกรรมของประช�กรลง ดงนนก�รศกษ�ก�รแพรกระจ�ยและลกษณะท�งพนธกรรมของประช�กรลงห�งย�วในประเทศไทย จงเปนสงทน�สนใจเพอทจะนำ�ขอมลดงกล�วไปเปนสวนหนงในก�รจดก�รและอนรกษประช�กรของลงสกลนอย�งเหม�ะสม

วธการศกษา

1. สำ�รวจประช�กรลง

ศกษ�ก�รแพรกระจ�ย จำ�นวนฝง ขน�ด (จำ�นวนประช�กรในแตละฝง) และโครงสร�งประช�กร แหลงทอยอ�ศย ลกษณะท�งสณฐ�น ไดแก รปแบบของขนทหว ก�รมวนเปนวงของขนทแกม สตวและหน� สขน ขน�ดตว และคว�มย�วห�งของลงทงสองเพศ และ ก�รบวมแดงของผวหนงรอบอวยวะเพศ (sex skin) ในลงเพศเมย6

2. ก�รว�งกรงสำ�หรบดกจบ

ว�งกรงดกจบลงห�งย�วในพนท 18 แหง ทวประเทศไทย ฉดย�สลบ (ketamine hydrochloride, 10 mg/kg BW) เข�ทกล�มเนอ จ�กนนนำ�ลงไปชงนำ�หนก เกบรอยพมพล�ยมอล�ยเท� วดขน�ดร�งก�ย วดสขน ดฟนเพอใชในก�รประม�ณอ�ย4 เกบอจจ�ระ ถ�ยรป ตรวจสขภ�พ และเจ�ะเลอด รอจนกระทงลงฟนเตมท จงปลอยลงกลบฝงเดมตอไป

3. ก�รเจ�ะเลอดและก�รสกดดเอนเอจ�กเมดเลอดข�ว

เกบเลอดท�งเสนเลอดหน�ข� (femoral vein) ประม�ณ 3 มล./กก. นำ�หนกตว นำ�เลอดทเจ�ะไดผสมกบ heparin 0.1 มล. ใหเข�กนทนทและแชเลอดทไดในนำ�แขง ปนเลอดทไดท 2,000 รอบ/น�ท น�น 20 น�ท แยกเกบ buffy-coat ทมเมดเลอดข�วและเกลดเลอดอย เพอนำ�ไปสกดดเอนเอ โดยวธ phenol-chloroform extraction โดยดเอนเอทสกดดวยวธนคอนข�งบรสทธและส�ม�รถเกบเปน DNA bank ไวท 4 องศ�เซลเซยส ไดน�นกว� 20 ป ขณะนทหนวยวจยไพรเมท จฬ�ลงกรณมห�วทย�ลย มตวอย�งดเอนเอของลงสกล Macaca ชนดต�ง ๆ รวม 1,600 ตวอย�ง นำ�ดเอนเอทไดไปเพมจำ�นวนยน mitochondrial DNA (Control region) [7] ในหลอดทดลอง และนำ�ลำ�ดบนวคลโอไทดของยน mtDNA ทไดม�ไปวเคร�ะหห�คว�มสมพนธเชงววฒน�ก�ร

ผลและการอภปรายผล

1. ก�รแพรกระจ�ยและลกษณะประช�กรลงห�งย�ว

จ�กก�รสำ�รวจพนทต�ง ๆ ตงแตเดอนธนว�คม พ.ศ. 2545 ถงเดอนกนย�ยน พ.ศ. 2552 จำ�นวน 340 แหง พบลงห�งย�วเฉลยประม�ณ 200 ตว/ฝง และบ�งฝงมจำ�นวนม�กกว� 1,000 ตว จ�กก�รเข�ไปสำ�รวจพบว�คนไทยมคว�มสบสนในก�รจำ�แนกชนดของลงทแตกต�งกนไป โดยในภ�คตะวนออกเฉยงเหนอและภ�คกล�ง ลงห�งย�วมกถกจำ�แนกเปนลงวอก เมอนำ�ขอมลทไดจ�กก�รสำ�รวจม�ว�ดลงบนแผนท พบว�รปแบบก�รแพรกระจ�ยของลงห�งย�วในประเทศไทยในปจจบน มลกษณะคล�ยกบในร�ยง�นททำ�ก�รสำ�รวจเมอประม�ณ 30 ปทแลว3,5 เพยงแตลงห�งย�วสวนใหญมก�รเปลยนลกษณะถนทอยอ�ศยจ�กเดมทเคยอยในป� ม�เปน วด สวนส�ธ�รณะ แหลงทองเทยว หรอบรเวณใกลเคยงกบแหลงชมชน หรอบ�นเรอนมนษย อกทงมคว�มคนเคยกบมนษย เปนอย�งด พบเหนไดโดยง�ย มจำ�นวนประช�กรเพมขนจ�กอดตม�ก จงถอไดว�ลงห�งย�วไทยมก�รปรบตวเข�ม�อ�ศยอยรวมกบมนษยไดด

2. ก�รเปรยบเทยบคว�มแตกต�งแปรผนท�งพนธกรรมของลงห�งย�วในพนทแตละแหงทถกแบงแยกเปรยบเทยบลกษณะท�งพนธกรรมของลงห�งย�วในประเทศไทย ทจบไดในพนทเดยวกน จำ�นวน 5 แหง คอ

วนอทย�นโกสมพ จ. มห�ส�รค�ม, วดเข�หนอ จ. นครสวรรค, เข�ง จ.ร�ชบร, เข�นอย-เข�ตงกวน จ.สงขล� และวดคห�ภมข จ.ยะล� จ�กก�รว�งกรงดกจบครงแรกในป พ.ศ. 2532 – 2536 และครงท 2 ในป พ.ศ. 2545 – 2548 ซงมระยะเวล�ห�งกนน�นประม�ณ 10 ป โดยสมตวอย�งดเอนเอของลงในแตละพนทม�จำ�นวน 2 – 6 ตว วเคร�ะหลำ�ดบนวคลโอไทดของยน mtDNA พบว�ลงทจบไดทงสองครงยงจดอยใน cluster เดยวกน และแยกออกจ�กลง

9


ในแหลงอน ๆ ซงแสดงใหเหนว�ลงห�งย�วทสมม�ทำ�ก�รศกษ�ทง 5 แหง ไมมก�รเคลอนย�ยของลงจ�กแหลงอนเข�ม�ในฝงเลย จงค�ดว�ลงมก�รผสมเลอดชดเกดขน เพร�ะพบลงหล�ยตวท วดเข�หนอ จ. นครสวรรค และ เข�ง จ.ร�ชบร มเต�นม 3 – 4 เต� ซงค�ดว�มก�รแสดงออกของยนดอย ซงเปนก�รเกด inbreeding depression

3. ก�รเคลอนย�ยลงห�งย�วจ�กพนทหนงไปอกพนทหนง

จ�กก�รสำ�รวจและสมภ�ษณเจ�อ�ว�สทวดป�ศล�วเวก อ.เมอง จ.มกด�ห�ร พบว�ไดมก�รดกจบและขนย�ยลงห�งย�วม�จ�ก วนอทย�นดอนเจ�ป ต.พน� อ.พน� จ.อำ�น�จเจรญ ทอยห�งจ�กวดป�ศล�วเวกประม�ณ 100 กโลเมตร เมอหล�ยปม�แลว โดยเจ�อ�ว�สหวงว�ลงจะชวยดงดดนกทองเทยวใหเข�ม�ในวด นอกจ�กนยงพบว�ลงห�งย�วท โครงก�รพฒน�พนทหนองใหญ ต.บ�งลก อ.เมอง จ.ชมพร กถกขนย�ยม�จ�ก วดธรรมก�ร�มวรวห�ร อ.เมอง จ.ประจวบครขนธ ทงนเนองจ�กวดธรรมก�ร�มวรวห�รเปนสวนส�ธ�รณะทเปนเนนเข� ลอมดวยบ�นคน ทะเล และวด ทมพนทจำ�กด และมนกทองเทยวนำ�อ�ห�รม�ใหเปนประจำ� ประช�กรลงจงเพมจำ�นวนม�กขน ดงนนหนวยง�นร�ชก�รในพนทจงว�งกรงดกจบ และเคลอนย�ยลงบ�งสวนจ�กวดธรรมก�ร�มวรวห�รไปไวทโครงก�รพฒน�พนทหนองใหญ แตในพนทของโครงก�รพฒน�พนทหนองใหญ กมลงห�งย�วอ�ศยอยดวยเชนกน ดงนนลงห�งย�วจ�กวดธรรมก�ร�มวรวห�รทย�ยเข�ไปจงเข�ไปแยงอ�ห�รและทอยอ�ศยของลงห�งย�วทโครงก�รพฒน�พนทหนองใหญ ทมอยเดม

4. ก�รปลอยลงเลยงไปในฝงลงห�งย�วในธรรมช�ตและก�รเกดลกผสม

จ�กก�รสำ�รวจพบลงชนดอน ๆ ในฝงลงห�งย�วในพนทดงน วดต�สงใต จ.นครสวรรค ศ�ลพระก�ฬ จ.ลพบร และเข�ส�มมข จ.ชลบร พบลงกงเพศเมยในฝงลงห�งย�ว ทศ�ลพระก�ฬ จ.ลพบร พบลงเสนเพศเมยในฝงลงห�งย�ว นอกจ�กนยงพบพนทอก 2 แหง ทมลงลกผสมระหว�งลงห�งย�วและลงวอก คอ

1. สวนสตวเปดเข�เขยว ต.บ�งพระ อ.ศรร�ช� จ.ชลบร (N13Oo 12’, E101Oo 03’) พบลงทมลกษณะท�งสณฐ�นของลงวอก ลงห�งย�ว และลงลกผสมระหว�งลงวอกและลงห�งย�ว โดยกอนทจะมก�รกอตงสวนสตวในป พ.ศ. 2517 มลงห�งย�วอ�ศยอยในพนทแลว และเมอดรปแบบก�รแพรกระจ�ยจะเหนไดว�สวนสตวเปดเข�เขยวอยนอกเหนอพนทก�รแพรกระจ�ยของลงวอกในประเทศไทย (N16Oo 30’ - 19Oo 30’) ดงนนจงค�ดว�ลงวอกทเข�ม�อยในฝงดงกล�วน�จะเกดม�จ�กก�รกระทำ�ของมนษย โดยก�รนำ�ลงวอกม�ปลอย เมอวเคร�ะหลำ�ดบนวคลโอไทดของ mtDNA และนำ�ขอมลทไดม�ห�ค�คว�มสมพนธเชงววฒน�ก�รเทยบกบลงวอกจ�กจน อนเดย พม� ไทย และเวยดน�ม และลงห�งย�ว พบว�ลงวอก ณ สวนสตวเปดเข�เขยวจดอยในกลมของลงวอกพม� ดงนนจงน�เปนหวงอย�งยงสำ�หรบลกษณะพนธกรรมของลงฝงนในอน�คต จงควรมก�รว�งแผนก�รจดก�รอย�งเรงดวน

2. สวนธรรมช�ตกมภว�ป อ.กมภว�ป จ.อดรธ�น (N17Oo 06’, E103Oo 01’) พบลกษณะท�งสณฐ�นปนกนของลง 3 ชนด คอ ลงห�งย�ว ลงวอก และลงกง มร�ยง�นว�มก�รปลอยลงกงเข�ม�ในฝงลงนเมอไมน�นม�น สวนก�รพบลกษณะของลงห�ย�วและลงวอกในฝงยงไมมขอมล Fooden3 ร�ยง�นว�บรเวณดงกล�วอยในเขตพนท hybrid zone ระหว�งลงทงสองชนด จ�กก�รสำ�รวจพบว�ลงฝงนมคว�มย�วห�งหล�กหล�ย ตงแต 60 – 100% ของคว�มย�วลำ�ตว ลงบ�งตวมลกษณะขนสองส (bipartite pattern) ซงเปนลกษณะของลงวอก ลงบ�งตวมขนแหลมบนหวของลงห�งย�ว บ�งตวมขนทหวลไปข�งหลงเหมอนลงวอก และบ�งตวมขนทหวเปนแผนสนำ�ต�ลดำ�ของลงกง และเมอวเคร�ะหลำ�ดบนวคลโอไทดของ mtDNA พบว�มลกษณะท�งพนธกรรมปนกนระหว�งลงห�งย�วและลงวอก

สรป

จ�กก�รสำ�รวจและศกษ�ลงห�งย�วในธรรมช�ตม�กว� 10 ป พบว�ประช�ชนช�วไทยมคว�มคดเหนทแตกต�งกนของก�รมลงห�งย�วในพนท ทงชอบและไมชอบ ประช�ชนสวนใหญทไดรบผลประโยชนจ�กก�รทมลงห�งย�วอยในพนท เชน แมค� เจ�ของโรงแรม หรอคนดแลลง มกจะชอบ ในขณะทประช�ชนทอ�ศยอยในพนทใกล

10


เคยง ไมไดรบผลประโยชนกบก�รทมลงอยในพนท และถกลงรบกวนอยเปนประจำ� มกจะไมชอบ และในปจจบนนปญห�ในลกษณะนจะยงลกล�มขนไปเรอยๆ โดยเฉพ�ะอย�งยงในพนททลงมประช�กรเพมขนอย�งรวดเรว จวบจนกระทงปจจบนนจะเหนไดว�ยงไมมม�ตรก�รใดๆ ทเปนรปธรรมในก�รบรห�รจดก�รและก�รควบคมจำ�นวนประช�กรของลงห�งย�ว ถงแมว�ในป พ.ศ. 2551 กระทรวงทรพย�กรธรรมช�ตและสงแวดลอม ไดมนโยบ�ยทจะควบคมประช�กรลงห�งย�ว 40 แหงทวประเทศไทย แตกยงไมส�ม�รถปฏบตไดจรง ซงในก�รว�งแผนจดก�รและอนรกษลงห�งย�วนนถอไดว�เปนเรองทละเอยดออนและซบซอนทไมส�ม�รถดำ�เนนก�รไดโดยคนเพยงกลมเดยว จกตองอ�ศยคว�มรวมมอของคนหล�ยฝ�ย ไดแก นกว�นรวทย� สตวแพทย คนในทองท นกอนรกษ หนวยง�นรฐบ�ล และ NGO เปนตน และตองมก�รดำ�เนนง�นอย�งเปนระบบ ม�ตรก�รเรมตนทควรจะดำ�เนนก�ร คอ 1) ควบคมเกยวกบก�รใหอ�ห�รลง 2) หยดก�รเคลอนย�ยลง 3) พฒน�วธก�รคมกำ�เนนโดยก�รทำ�หมนลงทมประสทธภ�พและประสทธผลทด 4) หยดก�รปลอยลงเลยงเข�สฝงลงในธรรมช�ต 5) ใหคว�มรเกยวกบลงห�งย�วแกคนในทองท และ 6) มก�รจดตงหนวยง�นรฐบ�ลในทองทเพอดแลและอนรกษลงห�งย�ว เปนตน

เอกสารอางอง

[1] Aggimarangsee, N. 1992. Survey for semi-tame colonies of macaques in Thailand. Nat Hist Bul Siam Soc. 40: 103-166.

[2] Bernstein, I.S. and Gordon, T.P. 1980. Mixed taxa introductions, hybrids and macaque systematics. In The Macaques: Studies in Ecology, Behavior and Evolution. Van Nostrand Reinhold Company, New York.

[3] Fooden, J. 1995 Systematic review of Southeast Asia longtail macaques, Macaca fascicu-laris (Raffles, 1821). Fieldiana Zool. 81: 1-206.

[4] Hamada, Y., Suryobroto, B., Goto, S. and Malaivijitnond, S. 2008. Morphological and body color variation in Thai Macaca fascicularis fascicularis north and south of the Isthmus of Kra. Int J Primatol. 29: 1271-1294.

[5] Lekagul, B. and McNeely, J.A. (1988) Mammals of Thailand. Darnsutha Press, Bangkok, Thailand.

[6] Malaivijitnond, S., Hamada. Y., Suryobroto. B., Takenaka. O. 2007a. Female long-tailed macaques with scrotum-like structure. Am J Primatol. 69: 721-735.

[7] Malaivijitnond, S., Takenaka, O., Kawamoto, Y., Urasopon, N., Hadi, I., Hamada. Y. 2007b. Anthropogenic macaque hybridization and genetic pollution of a threatened population. Nat Hist J Chula Univ. 7: 11-23.

[8] Malaivijitnond, S., Hamada, Y. 2008 Current situation and status of long-tailed macaques (Macaca fascicularis) in Thailand. Nat Hist J Chula Univ. 8: 185-204.

11


คว�มสำ�เรจและขอจำ�กดในก�รใชเทคโนโลยท�งก�รสบพนธในสตวป�

บรพตร ศรอรณรตน อมพก� ทองภกด วลย� ทพยกนท� สเมธ กมลนรน�ถ

บทคดยอ

ปจจบนเทคโนโลยชวภ�พท�งก�รสบพนธ ไดแก ก�รตรวจสอบคว�มสมบรณพนธ ก�รผสมเทยม (artificial insemination; AI) ก�รย�ยฝ�กตวออน (embryo transfer; ET) ก�รปฏสนธภ�ยนอกร�งก�ย (in vitro fertiliza-tion; IVF) ก�รฉดตวอสจ (intracytoplamic sperm injection; ICSI) ก�รย�ยฝ�กนวเคลยส (cloning/nuclear transfer; NT) ก�รคดเลอกเพศจ�กอสจ (sperm sexing) ก�รปลกถ�ยเนอเยอสบพนธ (tissue graft) ไดเข�ม�มบทบ�ทชวยใหสตวป�ส�ม�รถสบพนธและ ตงทองดวยกระบวนก�รเลยนแบบธรรมช�ต นอกจ�กนยงชวยเพมคว�มหล�กหล�ยท�งท�งพนธกรรม เพมประสทธภ�พ หรอแกไขปญห�ในก�รสบพนธ องคก�รสวนสตวไดจดตงธน�ค�รพนธกรรม (Genome Resource Bank, GRB) สตวป� เพอในอน�คตจะส�ม�รถนำ�เอ�พนธกรรมจ�กตนพนธม� กระจ�ยในรนถดไปไดรวดเรว และยงชวยลดกระบวนก�รก�รขนย�ยสตวจ�กแตละสวนสตว และมคว�มเปนไปไดในก�รใชเทคโนโลยท�งก�รสบพนธสำ�หรบก�รแลกเปลยนพนธกรรมสตวป�ในสภ�พก�รเพ�ะเลยงกบประช�กรสตวในธรรมช�ตอกดวย อย�งไรกต�มมขอจำ�กดหล�ยประก�ร เชน ข�ดองคคว�มร คว�มเสยงในก�รว�งย�สลบ และคว�มเครยด

การรดเกบนำาเชอและการเกบรกษานำาเชอแบบแชแขง

เทคโนโลยนมประโยชนอย�งม�กในก�รนำ�ม�ประยกตใชเพอเกบรกษ�และอนรกษส�ยพนธในสตวป�ห�ย�กใกลสญพนธ องคก�รสวนสตวมก�รดำ�เนนง�นศกษ�ลกษณะเซลลอสจ ตรวจคณภ�พนำ�เชออย�งตอเนอง เพอพฒน�วธก�รเกบรกษ�เซลลอสจแชแขงในสตวป�ห�ย�กหล�ยชนด เชน ละมงส�ยพนธไทยและพนธพม� เลยงผ� กว�งผ� และนกกระเรยนพนธไทย ซงเปนสตวป�สงวนของประเทศไทย และสตวป�ห�ย�กชนดอนๆ ไดแก กระทง ววแดง กว�งป� เนอทร�ย และสตวป�ตระกลแมว ไดมก�รจดทำ�ธน�ค�รพนธกรรมเพอเกบรกษ�คว�มหล�กหล�ยท�งพนธกรรมทส�ม�รถนำ�ไปใชในก�รเพ�ะขย�ยพนธดวยวธก�รผสมเทยมหรอนำ�ไปศกษ�เพอพฒน�เทคโนโลยท�งก�รสบพนธอย�งอนตอไป

การผสมเทยม

ก�รผสมเทยมชวยใหกระจ�ยพนธกรรมดอย�งรวดเรว ในสตวป�นนนอกจ�กจะชวยกระจ�ยพนธกรรมแลวและยงส�ม�รถลดปญห�เลอดชดของสตวป�ทมประช�กรจำ�กดโดยก�รแลกเปลยนพนธกรรมระหว�งสวนสตว หรอระหว�งสวนสตวกบป� นอกจ�กนยงชวยแกไขปญห�ท�งก�รสบพนธได เชน สตวมพฤตกรรมตองก�รท�งเพศตำ� พฤตกรรมดร�ยหรอคว�มไมเข�คกน นอกจ�กนยงชวยลดกระบวนก�รขนย�ยสตวจ�กทหนงไปอกทหนงดวยก�รใชนำ�เชอแชแขง องคก�รสวนสตวประสบคว�มสำ�เรจในก�รขย�ยพนธลกผสมววแดงและววบ�นทสวนสตวเปดเข�เขยว นกกระเรยนไทยทสวนสตวโคร�ช และแพนด�ยกษทสวนสตวเชยงใหมทใชก�รตรวจระดบฮอรโมนจ�กปสส�วะและอจจ�ระเพอชวยในก�รระบวงรอบก�รเปนสด และระยะเวล�ก�รตกไขเพอกำ�หนดเวล�ทเหม�ะสมในก�รผสมพนธรวมกบก�รผสมเทยมดวยนำ�เชอสดทชวยใหประสบคว�มสำ�เรจในก�รเพ�ะขย�ยพนธแพนด�ยกษในประเทศไทย นอกจ�กนไดขย�ยพนธสตวดวยก�รผสมเทยมเพอก�รประยกตใชในท�งปฏบตในอน�คตในสตวป�หล�ยชนด เชน ละมงส�ยพนธพม�เพอเปนตนแบบในละมงส�ยพนธไทย ซงเปนโครงก�รวจยรวมระหว�งองคก�ร

สวนอนรกษ วจยและก�รศกษ� องคก�รสวนสตวในพระบรมร�ชปถมภ

12


สวนสตวและมห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร ซงประสบคว�มสำ�เรจในก�รเพ�ะขย�ยพนธละมงส�ยพนธพม�ดวยวธก�รผสมเทยมดวยนำ�เชอแชแขงเปนครงแรกในประเทศไทย และไดเรมดำ�เนนก�รศกษ�ก�รผสมเทยมในละมงพนธไทยดวย

ขอจำ�กด อตร�คว�มสำ�เรจของก�รผลตสตวดวยก�รผสมเทยมมขอจำ�กดบ�งประก�ร เชน กระบวนก�รรดเกบนำ�เชอในสตวบ�งชนดเปนไปไดย�ก เชน แรด ม�ป� ลงขน�ดใหญ เปนตน และ ก�ยวภ�คของระบบสบพนธทซบซอนและแตกต�งกนในสตวแตละชนดซงมผลตอคว�มส�ม�รถในก�รสอดทอผสมเทยม และยงไมทร�บถงตำ�แหนงในก�รปลอยนำ�เชอทเหม�ะสม ก�รข�ดคว�มเข�ใจเรองชววทย�ของระบบสบพนธ เชน วงรอบก�รเปนสด ก�รตอบสนองตอก�รกระตนดวยฮอรโมนใหมก�รสร�งฟอลลเคล ก�รตกของไข เปนตน ซงตองมก�รศกษ�และพฒน�องคคว�มรตอไป

การปฎสนธนอกรางกาย

ก�รปฏสนธภ�ยนอกร�งก�ยชวยใหส�ม�รถผลตลกสตวจ�กสตวทมปญห�ท�งก�รสบพนธและชวยก�รขย�ยพนธสตวทมพนธกรรมดไดอย�งรวดเรว ตวอย�งคว�มสำ�เรจก�รขย�ยพนธดวยวธน องคก�รสวนสตวและคว�มรวมมอกบจฬ�ลงกรณมห�วทย�ลยประสบคว�มสำ�เรจในก�รพฒน�เทคโนโลยนในแมวบ�น ซงส�ม�รถใชเปนตนแบบสตวป�ตระกลแมว ชวยใหส�ม�รถผลตตวออนจ�กเซลลสบพนธของสตวทต�ยอย�งกะทนหนหรอผลตจ�กเซลลสบพนธทแชแขงเกบไวไดดวย นอกจ�กนยงประสบคว�มสำ�เรจในก�รผลตตวออนละมงพม� เจรญถง ระยะบล�สโตซสซงถอว�เปนคว�มสำ�เรจครงแรกของโลกดวย ปจจบนไดย�ยฝ�กตวออนระยะคลเวจท�งทอนำ�ไขไปยงแมรบทงหมด 3 ตว

ขอจำ�กด อตร�คว�มสำ�เรจยงอยในระดบตำ� เนองจ�กก�รข�ดองคคว�มรพนฐ�นในเรองของปจจยทมผลตอก�รพฒน�ของตวออนและก�รตอบสนองของตวรบตอก�รกระตนดวยฮอรโมนเพอก�รฝงตวของตวออน ตองอ�ศยผมคว�มรคว�มชำ�น�ญในก�รผลตและย�ยฝ�กตวออน และ ทมง�นในก�รว�งย�สลบอย�งมประสทธภ�พและปลอดภย

การยายฝากนวเคลยส

ก�รย�ยฝ�กนวเคลยสหรอโคลนนงในสตวป�มขอจำ�กดในเรองก�รนำ�เกบไขม�ผลตเปนตวออน ดงนนจงตองใชไขจ�กสตวเลยงทมพนธกรรมใกลเคยงกบสตวป� เชน วว แกะและ แมวบ�น องคก�รสวนสตวรวมมอกบจฬ�ลงกรณมห�วทย�ลยในก�รศกษ�ก�รผลตตวออนดวยก�รโคลนนงในสตวป�ตระกลแมว ไดแก แมวล�ยหนออน และแมวป�หวแบน นอกจ�กจะเปนก�รผลตลกสตวจ�กสตวทมพนธกรรมดหรอใกลสญพนธแลว ยงเปนก�รสร�งองคคว�มรเรองก�รพฒน�ของตวออนสตวป�ทงกระบวนก�รพฒน�ของนวเคลยสไปเปนตวออนในระดบเซลลและโมเลกล

ขอจำ�กด คว�มสำ�เรจของก�รประยกตใชเทคโนโลยนในสตวป�ยงอยในระดบจำ�กดเนองจ�กขอจำ�กดหล�ยประก�ร ไดแก ก�รข�ดองคคว�มรของชววทย�ของระบบสบพนธในสตวป� อตร�ก�รตงทองอยในระดบตำ� มร�ยง�นพบลกสตวทเกดม�จ�กก�รโคลนนงบ�งสวนมคว�มผดปกต ซงก�รพฒน�ของตวออนโคลนไปเปนลกสตวขนกบปจจยหล�ยอย�ง สวนหนงอ�จเกดจ�กคว�มผดปกตของโครโมโซม และก�รพฒน�ของนวเคลยสของเซลลร�งก�ยไปเปนตวออนไมสมบรณทำ�ใหก�รแสดงของยนผดปกต

สรป

ส�ม�รถนำ�เทคโนโลยท�งก�รสบพนธม�ใชในสตวป�หล�ยชนดซงกอประโยชนมห�ศ�ลในวงก�รก�รอนรกษ ก�รเพ�ะขย�ยพนธในสภ�วะก�รเพ�ะเลยง และเพอก�รศกษ� วจยสตวป�ทห�ย�กและใกลสญพนธของไทย รวมถงก�รตอยอดก�รใชประโยชนสตวป�เชงเศรษฐกจ อย�งไรกต�มคว�มสำ�เรจของก�รใชเทคโนโลยท�งก�รสบพนธยงอยในระดบตำ� และยงไมส�ม�รถนำ�ม�ใหในท�งปฏบตไดทงหมด ดงนนก�รศกษ�วจยเพอใหเข�ใจพนฐ�นของชววทย�ระบบสบพนธของสตวป� และก�รพฒน�กระบวนก�รของเทคโนโลยท�งก�รสบพนธจะชวยใหส�ม�รถนำ�

13


เอ�เทคโนโลยท�งก�รสบพนธม�ใชแกไขปญห�และสงเสรมใหก�รเพ�ะขย�ยพนธสตวป�มประสทธภ�พม�กขนเพอใหเกดประโยชนสงสดกบประเทศไทย

14


ก�รประยกตเทคนคท�งอณพนธศ�สตรในก�รวจยและจดก�รสตวป�

ปยะศกด ชอมพฤกษ

บทนำา

ง�นวจยและจดก�รสตวป�เปนง�นประยกตทเกดจ�กผลพวงของก�รศกษ�ระหว�งพนธศ�สตรเพอก�รอนรกษ (conservation genetic) และชวเคม พนธศ�สตร และนตพนธศ�สตร รวมกน เพอเสรมใหก�รคนห�องคคว�มร เพออนรกษ บรห�ร จดก�รทรพย�กรสตวป� และเปนเครองมอในก�รเสรมก�รบงคบใชกฎระเบยบรวมถงกฎหม�ยในก�รสงวน อนรกษ และใหก�รคมครอง

เทคนคท�งอณพนธศ�สตรไดนำ�ม�ใชในก�รวเคร�ะหตวอย�งเพอตอบคำ�ถ�มพนฐ�นเกยวกบ species ทสนใจ ทงในแงคว�มหม�ยของเอกลกษณของ species ทม�ของ species ลกษณะและนสยกระบวนก�รท�งเคมและพนธกรรม รวมถงคว�มหม�ยต�งๆ ท�งนตพนธศ�สตรทอ�จพ�ดพงไปถง ทงนเพอก�รจดก�รอย�งมประสทธภ�พ และเนองจ�กในกระบวนก�รประยกตใชเทคนคเหล�น ทงกระบวนก�รจะเกยวพนกบก�รเกบตวอย�ง ก�รวเคร�ะห และก�รแปลผล จงหลกเลยงไมไดว� ทำ�ไมนกวจยจงมงสนใจไปทเทคนคในก�รวเคร�ะหทจะชวยใหก�รวจยและจดก�รสตวป�ไปสผลลพธในก�รสงวน อนรกษ และคมครองอย�งยงยนม�กกว�ขนตอนอน

เทคนคท�งอณพนธศ�สตรไดนำ�ม�ใชในก�รวเคร�ะหท�งพนธกรรม โดยห�กพจ�รณ�ขอบเขตของง�น เนนก�รดำ�เนนก�รไมกส�ข�เชน ก�รจำ�แนก ปจเจกของชนดพนธหรอเชอพนธ ก�รตรวจสอบก�รตดเชอทมผลตอสขอน�มยและง�นบำ�รงพนธ ก�รศกษ�พนธศ�สตรของสตวแตละชนด ก�รศกษ�ท�งพนธศ�สตรประช�กร ก�รศกษ�นเวศวทย�จ�กมมมองท�งชววทย�โมเลกล และก�รศกษ�วงศว�นว�นเครอท�งววฒน�ก�ร7

รปแบบการใชงานเทคนคทางอณชวทยา

ห�กพจ�รณ�ถงพฒน�ก�รท�งเทคนค พบว�เทคนคท�งอณพนธศ�สตรนำ�ม�ปรบใชใน 2 รปแบบ ไดแก ก�รตรวจทเนนก�รต�มโมเลกลโปรตนเป�หม�ยและก�รตรวจทเนนก�รต�มโมเลกลส�รพนธกรรมเป�หม�ย

การตรวจเนนการตามโปรตนโมเลกล: จากหองปฏบตการสภาคสนาม

ในชวง 2 ทศวรรษทผ�นม� พฒน�ก�รท�งเทคนคเซรมวทย�ก�วหน�ไปม�ก แมโดยหลกก�รรปแบบก�รตรวจโมเลกลโปรตน ยงคงอยทก�รจบ ตวระหว�ง antigen และ antibody แตพฒน�ก�รท�งเทคนคชวยใหส�ม�รถสร�งคว�มจำ�เพ�ะทม�กขน จ�ก polyclonal ไปส monoclonal และชวยเสรมดวยหลกก�รตรวจทมเอนไซมเข�รวม เชน enzyme linked immuno sorbent assay (ELISA) ซงในปจจบน ส�ม�รถเชอมโยงไปสก�รใช biotin streptavidin ferrous oxide และระบบแมเหลก ก�รใช streptavidin/biotin รวมจนเกดเปน PCR-ELISA หรอแมกระทงก�รปรบรปแบบของ ELISA ใหอยในรป flow strip (immuno chromatographic strip test) และก�รนำ�อนภ�คน�โนทองคำ�ม�ใชในก�รตรวจสญญ�ณ ทำ�ใหเพมประสทธภ�พในก�รตรวจวเคร�ะหขนอก 100-1000 เท�จ�กเดม และทำ�ใหก�รตรวจส�ม�รถดำ�เนนก�รไดง�ยและส�ม�รถใชในภ�คสน�ม ทำ�ใหลดก�รพงพ�หองปฏบตก�ร

เทคนคเหล�นเหม�ะสมกบก�รตรวจก�รตดเชอต�งๆในประช�กรสตวป� โดยมตวอย�งก�รนำ�ม�ใชตรวจเชอไวรสน�น�ชนด11,14 ก�รตรวจ zoonotic disease15 อย�งไรกดพงทร�บว�เทคนคเซรมวทย�นอยบนพนฐ�นก�รจบตวของ antigen และ antibody ซงยงมขอจำ�กดในเรองคว�มไวของปฏกรย�ทอยในระดบน�โนซงตำ�กว�เมอเทยบกบเทคนคอณพนธศ�สตรอน (PCR) และระบบยงอ�จมปญห�ในเรองคว�มจำ�เพ�ะทตองพจ�รณ�อกดวย

ภ�ควช�พฤกษศ�สตร คณะวทย�ศ�สตร จฬ�ลงกรณมห�วทย�ลย พญ�ไท กรงเทพ 10330

15


การตรวจเนนการตามโมเลกลสารพนธกรรม: เทคนคปจจบนกบงานวจยและจดการสตวปา

โมเลกลส�รพนธกรรมโดยเฉพ�ะดเอนเอ เปนโมเลกลทมเสถยรภ�พสงม�ก และพบดเอนเอแทบจะในทกสวนและทกเซลลของสตว ดเอนเอไมยอยสล�ยไดง�ยเมอไดรบคว�มรอน ส�ม�รถคงอยในเศษชนสวนต�งๆ ของสงมชวต เชน ขน เลบ แมกระทงในซ�ก (กระดกและตวอย�งดอกหรอตวอย�งแหง) ทำ�ใหก�รตรวจทเนนก�รต�ม โมเลกลส�รพนธกรรมไดรบคว�มนยม ดเอนเอทอยในตวอย�งเหล�น ห�กเปนตวอย�งสดจะมระดบปรม�ณทม�กพอแตห�กเปนตวอย�งแหงหรอตวอย�งทมปรม�ณนอยจะมส�รพนธกรรมเป�หม�ยนอยไปดวย ดงนนในตวอย�งทมดเอนเอนอย อ�จใหส�รพนธกรรมเป�หม�ยทตองก�รตรวจในดเอนเอทงหมดนอยม�กขนไปอก ทำ�ใหมคว�มจำ�เปนตองเพมปรม�ณส�รพนธกรรมยงบรเวณเป�หม�ยเสยกอน

ก�รเพมปรม�ณส�รพนธกรรมเป�หม�ย อ�ศยคว�มจำ�เพ�ะต�มหลก complementary ระหว�งไพร-เมอรทออกแบบขนกบดเอนเอเป�หม�ย ไพรเมอรเปนตวเลอกคว�มจำ�เพ�ะ โดยบรเวณส�รพนธกรรมเป�หม�ยเท�นนทจะส�ม�รถเพมปรม�ณได และสำ�หรบแมแบบทเปนดเอนเอ ก�รเพมปรม�ณจะส�ม�รถทำ�ไดโดยตรง ขณะทแมแบบทเปนอ�รเอนเอตองอ�ศยปฏกรย� reverse transcription กอนปจจบนเทคนคก�รเพมปรม�ณส�รพนธกรรมทเปนทนยมและยอมรบ ไดแก เทคนค PCR สำ�หรบดเอนเอ และ RT-PCR สำ�หรบอ�รเอนเอ ต�มลำ�ดบ ในง�นวจยและจดก�รสตวป� เทคนค PCR มรปแบบก�รนำ�ม�ใชง�นต�งกนขนกบวตถประสงค และคว�มละเอยดในก�รตรวจ ดวยวตถประสงคในก�รจำ�แนกชนดพนธ (species and individual identification) อ�ศยก�รเพมปรม�ณดเอนเอในบรเวณ cytochrome b13 หรอ cytochrome oxidase subunit I (COI)8 ทงนเนองจ�กบรเวณยน มอตร�ก�ร กล�ยลอไปกบอตร�ก�รววฒน�ก�ร คว�มแตกต�งทเกดขน ส�ม�รถแยกออกจ�กกนโดยก�รตดดวยเอนไซมจำ�เพ�ะ เทคนคดงกล�วรจกในน�ม PCR-RFLP (restriction fragment length polymerphism)

PCR ยงนำ�ม�ใชในก�รเพมปรม�ณบรเวณของยนทเปนยนบงบอกหรอ marker เพอนำ�ไปห�ลำ�ดบนวคลโอไทด แลวนำ�กลบม�เปรยบเทยบกบขอมลทใชอ�งองเพอกำ�หนดชนดพนธตอไป

วธนเปนทยอมรบในระดบส�กลโดยเฉพ�ะกบ International Society For Forensic Genetics1,2 ในบ�งบรเวณยนอ�จใชไพรเมอรทเปน universal primer ทส�ม�รถเพมปรม�ณดเอนเอไดในสตวหล�ยชนด ทำ�ใหก�รตรวจสอบลำ�ดบนวคลโอไทดทำ�ไดง�ย17 ก�รเปรยบเทยบขอมลลำ�ดบนวคลโอไทดกบฐ�นทมอยจะทำ�ใหทร�บว� ก�รจำ�แนกเปนชนดเดยวกนหรอต�งกน แมว�บ�งครงขอมลทไดอ�จจะไมเหมอนกน ถงระดบ 100 % กต�ม ปจจบนมเครองมอท�งคณตศ�สตรทชวยห�คว�มสมพนธในรปแบบ strength of confidence อกดวย18 นอกจ�กนขอมลลำ�ดบนวคลโอไทดยงส�ม�รถใชในก�รทำ�น�ยรปแบบคว�มสมพนธในรปตนไมแสดงคว�มสมพนธ (tree) ดวยโมเดลคณตศ�สตร เชน neighbor-joining maximum parsimony เปนตน

คว�มแตกต�งระหว�งชนดพนธยงตรวจสอบไดจ�ก single nucleotide polymorphisms (SNPs) ภ�ยในชนยน ซงก�รตรวจสอบอ�จทำ�โดยเทคนค PCR-RFLP หรอก�รใชไพรเมอรทจำ�เพ�ะตอบรเวณ SNPs ในรป allele-specific PCR หรอก�รใช probe ทจำ�เปนบรเวณ SPNs หลงทำ� PCR เสรจสน ในรป allele-specific probe10 ปจจบน PCR ยงส�ม�รถประยกตในรป multiplex assays ทำ�ใหตรวจสอบชนดพนธไดพรอมๆ กนหล�ยชนด16 นอกจ�กวตถประสงคในก�รจำ�แนกชนดพนธแลว PCR ยงนำ�ม�ใชในก�รตรวจก�รปนหรอก�รตดเชอ ใชในก�รศกษ�ก�รแสดงออกของยนในรปแบบ RT-PCR และหรอ ก�รศกษ�ในเชงปรม�ณดวยเทคนค Real time quantitative PCR

ในสตวบ�งชนด ประช�กรทกระจ�ยอยอ�จแยกตวต�มแหลงกำ�เนดท�งภมศ�สตรทแยกจ�กกน (geo-graphic origin) PCR ในบ�งบรเวณของยน เชน mitochondrial DNA โดยเฉพ�ะ D-loop19 ใชบอกแหลงกำ�เนดทลอต�มกฎระเบยบ CITES ได อย�งไรกดจำ�เปนตองมฐ�นขอมลของประช�กรในสตวแตละชนดพนธรองรบ

นอกจ�กก�รจำ�แนกโดยใช SNPs แลว microsatellite marker ทไดจ�กก�รศกษ�เบสซำ� (repetitive se-quence) ส�ม�รถนำ�ม�ใชประยกตรวมกบเทคนค PCR จำ�นวนซำ� (repeat number) เชน VNTR (variable num-ber of tendem repeat) ส�ม�รถใชจำ�แนกสตวแตละชนดออกจ�กกน หรอส�ม�รถใชตอบคำ�ถ�มเรอง familial

16


identification ได

ดงนนห�กพจ�รณ�ภ�ยในมมกว�ง ก�รเพมปรม�ณส�รพนธกรรมเปนหวใจหลกในก�รทำ�ง�นวจยและจดก�รในชวงทศวรรษทผ�นม� อย�งไรกดก�รตรวจไปยงโมเลกลส�รพนธกรรมใชว�จะตอบคำ�ถ�มทกคำ�ถ�มในแงก�รสงวนอนรกษและจดก�รสตวป�ไดทงหมด ก�รวเคร�ะหส�รพนธกรรมไมส�ม�รถบงบอกอ�ยของตวอย�ง ไมส�ม�รถตอบคำ�ถ�มเรอง geographic origin ไดทงหมด หรอไมไดตอบเรอง familial identification ในกรณทไมมฐ�นขอมลเชงประช�กรรองรบ แตดวยขอดทมม�ก ทำ�ใหเทคนคไดรบก�รยอมรบในระดบสง

ในอน�คตดวยเทคโนโลยวสดศ�สตร เทคนค PCR และเทคนคอนกจะเข�สกระบวนก�รปรบใหอยในรป array ททำ�ใหส�ม�รถตรวจตวอย�งไดพรอมๆ กนหล�ยตวอย�งบนหลมหรอ matrix ขน�ดเลก ทำ�ใหประสทธภ�พในก�รตรวจดขน

การตรวจเนนการตามโมเลกลดเอนเอ: มหศจรรยสอนาคต

ในชวง 5 ปทผ�นม� มผเสนอ รปแบบ ก�รเพมปรม�ณดเอนเอแบบใหม ทเปนระบบอณหภมระน�บเดยวมชอว� Loop mediated isothermal DNA amplification12 เทคนคดงกล�วจะชวยใหส�ม�รถเพมปรม�ณดเอนเอเป�หม�ยไดดกว�เทคนค PCR โดยเฉพ�ะในเรองปรม�ณของผลตภณฑ คว�มจำ�เพ�ะและไมตองก�รเครอง PCR ทำ�ใหเหม�ะกบก�รประยกตใชในภ�คสน�ม นอกจ�กนดวยคว�มก�วหน�ท�งวสดศ�สตร ทงในระดบน�โนทำ�ใหก�รตรวจผลส�ม�รถดำ�เนนก�รได โดยก�รใชอนภ�คน�โนของโลหะ ก�รตรวจดงกล�วอยบนหลกก�รจบตวของโพลบบนผวอนภ�คเชนเดยวกนกบก�รจบตวของโพลบกบดเอนเอเป�หม�ย ใน Southern hybridization ทสำ�คญปฏกรย�ดงกล�วเกดไดใน 60 วน�ท4, 6 ก�รประยกตใชก�รตรวจวดท�งเคมไฟฟ� ชวยใหสญญ�ณดเอนเอตรวจวดไดในรปตวเลขทส�ม�รถนำ�ม�เชอมโยงกบก�รตรวจวดเชงปรม�ณได3 นอกจ�กนก�รประยกตใช fluorophore จะชวยใหก�รตรวจทำ�ไดง�ยขน ก�รตรวจผลจ�กก�รเรองแสงของ fluorophore ทมชวงแสงทต�ง ทำ�ใหส�ม�รถตรวจสอบดเอนเอเป�หม�ยหล�กโมเลกลไดพรอมๆกน ก�รใชดเอนเอ analog ทไมมอยในธรรมช�ตม�สงเคร�ะหเปนโพลบชวยใหก�รจบตวดกว�ก�รจบตวระหว�งดเอนเอดวยกนทำ�ใหก�รยนยนผลของยนต�มหลกก�ร Southern hybridization ทำ�ไดอย�งมประสทธภ�พ นอกจ�กนคว�มก�วหน�ในก�รพฒน�ระบบ microfluidic และก�รนำ�หลกก�ร micro electromechanical system ม�ใชยงชวยใหส�ม�รถจำ�ลองระบบปฏบตก�รทงระบบม�อยบนชปขน�ดเลกเกดเปน Lab-on-a-chip technologyขนสำ�หรบก�รพฒน�ชปสำ�หรบตรวจโมเลกลดเอนเอไดแมในภ�ค สน�ม5

ก�รเชอมโยงคว�มก�วหน�ท�งฟสกสด�นต�งๆม�รวมกบง�นอณพนธศ�สตรเหล�นชวยใหก�รตรวจดเอนเอในอน�คตกล�ยเปนสงททำ�ไดง�ย รวดเรว ดวยตนทนทตำ�และส�ม�รถใชง�นภ�คสน�มได


[1] Bar, W., Brinkmann, B., Budowle, B., Carracedo, A. 2000. Vox Sang 79:121–125[2] Carracedo A., Bar, W., Lincoln, P., and Mayr, W. 2000. Forensic Sci Int 110:79–85[3] Chaumpluk, P., Chikae, M., Takamura, Y. and Tamiya, E. 2006. Science and Technology of

Advanced Materials7 :263 – 269.[4] Chaumpluk, P.., Ekgasit, S., Vilaivan, T. and Poovorawan, Y. 2010a. Rapid colorimetric de-

tection of oseltamivirresistant mutation at amino acid residue 275 of 2009 Human Influenza A Virus (H1N1) Neur-

aminidase based on gold nanoparticles. The 2010 Options Control for Influenza VII Conference. 3-7 September 2010. Hong Kong SAR, China.

[5] Chaumpluk P., Maturos, T., Tuantranont, A. 2010b. Pure and Applied Chemistry International Conference (PACCON2010) Ubon Ratchathani University 21-23 Jan 2010.

17


[6] Donraman, N., Ekgasit, S., Vilaivan, T., Poovorawan, Y., Chaumpluk, P.. 2010. Pure and Applied Chemistry International Conference (PACCON2010) Ubon Ratchathani University 21-23 Jan 2010.

[7] Frankham R., Ballou J.D., and Briscoe D.A. 2002. Introduction to conservation genetics. Cambridge University Press, Cambridge

[8] Hebert, P.D.N., Ratnasingham S., and deWaard J.R . 2003a. Proc R Soc Lond. Ser. B. Biol. Sci. 270(Suppl 1):96–99.

[9] Hebert, P.D.N., Cywinska A., Ball S.L., and deWaard J.R. 2003b. Proc R Soc Lond. Ser. B. Biol. Sci. 270:313–321.

[10] Imaizumi, K., Akutsu, T., Miyasaka, S., and Yoshino, M. 2007. Int . J. Legal Med. 121:184–191.

[11] Naves C.G.D., Roger, M., Yuccoz, N.G., Rimstad, E. and Morten, T. Acta Veterinaria scan-dinavica 51:9.

[12] Notomi, T., Okayama, H., Masubuchi, H., Yonekawa, T., Watanabe, K., Amino, N., and Hase, T. 2000. Nucleic Acid Research 63e.

[13] Parson, W., Pegoraro, K., Niederstatter, H., Foger, M., Steinlechner, M. 2000. Int J Legal Med 114:23–28

Roman, J., and Bowen, B.W. 2000. Anim. Conserv. 3:61–65[14] Root, J.J., Hall, J.S. Mclean, R.G., Marlenee, N.L., Beaty, B.J., Gansowski, J., and Clarck,

L. 2005. Am. J. Trop. Med. Gyg. 72:622-630.[15] Stöbel, K., Schönberg, A., and Staak, C.2002. Int. J. Med. Microbiol. 291:88-99.[16] Tobe, S.S., and Linacre, A.M.T. 2008. Electrophoresis 29:340–347.[17] Verma, S.K., and Singh, L. 2003. Mol Ecol Notes 3:28–31.[18] Verma, S.K., Prasad, K., Nagesh, N., Sultana, M., Singh, L . 2003. Forensic. Sci. Int.

137:16–20.[19] Wu, H., Wan, Q.H., Fang, S.G., and Zhang, S.Y. 2005. Forensic Sci. Int. 148:101–105.

18


ก�รผสมเทยมละมงพนธพม�เพอเปนตนแบบในก�รอนรกษและขย�ยพนธละมงพนธไทยไมใหสญพนธ

สทธวร ทองทพยศรเดช1 อรส� พระลกษณ2 สกลธ นอยมล3 อมพก� ทองภกด3 สขม�ล ฤทธเตม2

วลย� ทพยกนท�3 นธดล บรณพมพ3 วรวทย วชชวลค1 บรรพต ม�ลหวล4 กตตย�ภรณ เอยมสะอ�ด5

บรพตร ศรอรณรตน3 สเมธ กมลนรน�ถ3

บทคดยอ

วตถประสงคของก�รศกษ�นเพอศกษ�เทคนคผสมเทยมทเหม�ะสมสำ�หรบใชในก�รขย�ยพนธละมงพนธพม� (Rucervus eldii thamin) และพนธไทย (Rucervus eldii simensis) ทอยในสภ�วะก�รเพ�ะเลยง ทำ�ก�รรดนำ�เชอจ�กละมงพนธพม�เพศผโดยวธกระตนก�รหลงนำ�เชอดวยกระแสไฟฟ�ผ�นท�งทว�รหนก (electroejacula-tion)1 เจอจ�งนำ�เชอทมอตร�ก�รเคลอนไหวอย�งนอย 50 % ในส�รละล�ยเจอจ�งนำ�เชอสตร BF5F2 และ Tris3 ทมส�รปองกนอนตร�ยจ�กก�รแชแขง คว�มเขมขนสดท�ย 5% บรรจลงในหลอดนำ�เชอขน�ด 0.5 มลลลตร เกบรกษ�นำ�เชอในถงไนโตรเจนเหลว อณหภม -196 องศ�เซลเซยส จดละมงพนธพม� จำ�นวน 10 ตว แบงเปน 3 กลม โดยกลมท 1 และ 2 เปนละมงชดเดยวกนทย�ยม�จ�กสวนสตวเปดเข�เขยว จ.ชลบร จำ�นวน 5 ตว สวนละมงกลมท 3 เปนละมงทย�ยม�จ�กสถ�นวจยและเพ�ะเลยงสตวป�เข�ประทบช�ง จ. ร�ชบร จำ�นวน 5 ตว สวนละมงพนธไทยจำ�นวน 9 ตว เปนละมงทถกเลยงอยในสถ�นเพ�ะเลยงพนธสตวป� บ�งละมง จ.ชลบร และสวนสตวดสต แบงออกเปน 2 กลม ละมงแตละกลมจะไดรบก�รเหนยวนำ�ก�รเปนสดต�มโปรแกรมดงแสดงใน ต�ร�งท 1

ต�ร�งท 1 แสดงวธก�รเหนยวนำ�ก�รเปนสดของละมงพนธพม�

ละมงแตละกลมจะไดรบก�รผสมเทยมหลงถอด CIDR ได 70 ชวโมงดงน

กลมท 1 ไดรบก�รผสมเทยมดวยเทคนค endoscopic artificial insemination ใชนำ�เชอแชแขงทมคว�มเขมขนของอสจ 100 x 106 ล�นเซลล ปรม�ตร 1.5 ml

1 คณะสตวแพทยศ�สตร มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตรวทย�เขตกำ�แพงแสน นครปฐม2 ศนยเทคโนโลยชวภ�พเกษตร มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร วทย�เขตกำ�แพงแสน นครปฐม3 องคก�รสวนสตว ในพระบรมร�ชปถมภ กรงเทพฯ4 สถ�นเพ�ะเลยงสตวป� เข�ประทบช�ง ร�ชบร5 สถ�นเพ�ะเลยงสตวป�บ�งละมง ชลบร

19


กลมท 2 ผสมเทยมดวยเทคนค laparoscopic artificial insemination นำ�เชอทใชมคว�มเขมขนไมตำ�กว� 25 x 106 ล�นเซลลฉดเข�ไปในปกมดลกข�งทพบก�รตกไข 0.5 ml

กลมท 3 ผสมเทยมดวยเทคนค transcervical artificial insemination ดวยนำ�เชอทมคว�มเขมขนไมตำ�กว� 100x106 ล�นเซลล ปรม�ตร 1.5 ml

นำ�เชอทใชในก�รผสมเทยมแตละกลมมอตร�ก�รเคลอนไหวของอสจภ�ยหลงอนละล�ยไมนอยกว� 50 %

ผลการศกษา

ละมงทงสองส�ยพนธทไดรบก�รเหนยวนำ�ดวย CIDR จำ�นวน 9 ตวจ�กจำ�นวนละมงทไดรบก�รผสมเทยมดวยวธ Laparoscopic A.I. 12 ตว แสดงอ�ก�รเปนสดสงเกตไดจ�กพบเมอกใสเหนยว หรอสข�วขนบรเวณอวยวะเพศในปรม�ณม�ก และเต�นมมก�รเปลยนแปลงไปเปนลกษณะแขงทแขงขน สวนละมงทถกฉดดวยฮอรโมนพรอสต�แกลนดน เอฟ ท แอลฟ� ไมแสดงอ�ก�รเปนสดโดยไมมเมอกจ�กชองคลอดและไมพบก�รเปลยนแปลงของเต�นม จ�กก�รผสมเทยมดวยวธ Laparoscopic A.I ป 2552 ส�ม�รถชวยแมละมงพนธพม� จำ�นวน 1 ตวจ�ก 5 ตวทไดรบก�รผสมเทยมดวยเทคนคน ใหกำ�เนดลกละมงเพศเมย จำ�นวน 1 ตว มระยะเวล�อมทอง 241 วน ซงนบว�เปนคว�มสำ�เรจก�วแรกของก�รใชเทคนคผสมเทยมใหแกละมงในประเทศไทยจงเปนแรงสนบสนนใหมก�รผสมเทยมใหแกละมงพนธพม�ตอเนองในป 2553 ดงแสดงในต�ร�งท 1 และละมงพนธพม�ทไดรบก�รผสมเทยมทงสองเทคนคอยในระหว�งรอผลก�รตงทอง และในปนไดเรมดำ�เนนก�รผสมเทยมใหกบ ละมงพนธไทยดวยเทคนค Laparoscopic A.I. ซงเปนวธทคอนข�งเสยงตอชวตของสตว อยในระหว�งก�รสงเกตก�รเปลยนแปลงท�งร�งก�ยและเกบอจจ�ระไปวเคร�ะหฮอรโมนโปรเจสเตอโรน ห�ค�ก�รตงทองแทนก�รตรวจทองดวยวธอลตร�ซ�วด เพอลดก�รรบกวนตวสตว (ต�ร�งท 2)

จ�กก�รศกษ�ทผ�นม�วธก�รเหนยวนำ�ก�รเปนสดมผลก�รตอบสนองของฮอรโมนเพศของตวสตว ซงแตละวธมผลแตกต�งกนขนกบสภ�พร�งก�ย และอ�ยของสตว สำ�หรบปญห�ในก�รปฏบตง�นโดยก�รผสมเทยมดวยเทคนค Endoscopic A.I. และ Laparoscopic A.I. จำ�เปนทจะตองมก�รว�งย�สลบใหกบสตว คอนข�งเสยงตอชวตของสตว สวนเทคนค transcervical artificial insemination จำ�เปนตองใชคอกจดก�รและเรยนรพฤตกรรมของตวสตวขณะสตวตกใจเพอบงคบสตวใหอยภ�ยใตสถ�นก�รณอย�งถกวธ โดยไมตองว�งย�สลบ แมว�ก�รศกษ�ครงนประสบคว�มสำ�เรจในก�รผสมเทยมละมงดวยนำ�เชอแชแขงครงแรกในประเทศไทย อย�งไรกต�มจำ�เปนจะตองมก�รศกษ�เพมเตมด�นเทคนคก�รผสมเทยมเพอใหไดเทคนคทมประสทธภ�พและปลอดภยกบตอชวตของสตวม�กทสด

ต�ร�งท 2 สรปวธก�รเหนยวนำ�ก�รเปนสดและผลทไดรบ

20



[1] พรทพ� โรจนแสง, สรภทร� เนตรมยม อภรด โสทย�สยและนกร ทองทพย. 2547. ก�รนำ�เสนอปญห�พเศษของนสตชนปท 6 ประจำ�ปก�รศกษ� 2547. คณะสตวแพทยศ�สตร มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร, นครปฐม

[2] Monfort , S.L., Asher, G.W., Wildt, D.E., Wood, T.C., Schiewe, M.C., Wiliamson, L.R., Bush M. and Rall W.F. 1993. J. Reprod Fert. 99:459-465

[3] Thongtip, N.,Saikhun, J., Damyang, M., Mahasawangkul, S., Suthunmapinata, P., Yindee, M., Kongsia, A Angkawanish, T.,Jansittiwate, S., Wongkalasin, W., Eajjwalku, W., Kitiyanant, Y., Pava-suthipaisit, K., Pinyopummin, A. 2004. Theriogenology. 62: 748-760

21


การประเมนสภาวะการทำางานของตอมฮอรโมนเพศในกลมแรดขาวเพศเมยของสวนสตวเปดเขาเขยว โดยวธการศกษาแบบไมจบบงคบหรอรบกวนตวสตว ดวยการตรวจวเคราะหปรมาณฮอรโมน

ชยณรงค ปนคง1 สทธลกษณ มวระสม1 นตย� เพชรสกร1 บญช� วร�วฒ2

บทนำา

ปจจบนแรดข�วและแรดชนดอนๆ เปนสตวทมจำ�นวนเหลออยในธรรมช�ตไมม�กนกอกทงอยในสภ�วะใกลสญพนธเนองจ�กถกล�อย�งหนก แรดในธรรมช�ตจงอยในภ�วะอนตร�ยถงแมในปจจบนผลจ�กก�รดำ�เนนก�รต�งๆ เพอปองกนก�รลกลอบล�สตวจะสงผลใหจำ�นวนประช�กรแรดของภมภ�คต�งๆ อยในระดบทคงท แตก�รดำ�เนนม�ตรก�รอนรกษนอกถนอ�ศย (ex situ) เพอปองกนก�รสญพนธกยงคงมคว�มสำ�คญและตองดำ�เนนก�รตอไป อกทงยงเปนประโยชนตอก�รใหก�รศกษ�แกส�ธ�รณะชนปลกฝงถงคว�มสำ�คญของชนดพนธและก�รปองกนถนอ�ศย ก�รอนรกษเพอใหเกดคว�มยงยนของประช�กรสตวไดดวยตนเองนนมคว�มจำ�เปนตองเพมระดบของอตร�ก�รขย�ยพนธ พรอมกนนตองลดอตร�ก�รต�ยลง แตก�รเพ�ะเลยงเพอใหขย�ยพนธไดในกรงเลยงนนเปนเรองททำ�ใหประสบคว�มสำ�เรจไดย�ก ลำ�ดบคว�มสำ�คญขนสงของก�รทจะทำ�คว�มเข�ใจสถ�นภ�พของก�รสบพนธในสตวทอยในสภ�พของก�รเพ�ะเลยงและปจจยต�งๆ ทมอทธพลตอคว�มสมบรณพนธนนคอก�รทำ�คว�มเข�ใจถงฮอรโมน ฮอรโมนคอปจจยในก�รขบเคลอนสกระบวนก�รสบพนธและรปแบบของก�รหลงฮอรโมนต�งๆ ส�ม�รถใชเปนดชนชวดสภ�วะสภ�พของก�รสบพนธได (Janine et al., 2002) ขอสงเกตทถอเปนคว�มก�วหน�ดงกล�วไดถกดำ�เนนก�รขนดวยก�รศกษ�ถงรปแบบก�รทำ�ง�นของรงไข (ovarian function) ซงก�รศกษ�ครงแรกๆ คอก�รวเคร�ะหปรม�ณ progestogen metabolites ทถกขบถ�ยออกม�ในแรดดำ�เพศเมยของแอฟรก� ( Schwar-zenberger et al., 1998) โดยก�รศกษ�แบบไมทำ�ก�รจบบงคบหรอรบกวนตวสตว (Noninvasive methods) โดยก�รตรวจวดปรม�ณของสเตยรอยดฮอรโมนในตวอย�งมลสตวนนเปนวธก�รหนงทมคว�มเหม�ะสมสำ�หรบสตวทอยในสภ�พของก�รเพ�ะเลยง (Rupert et al., 2005) โดยขนแรกของก�รศกษ�ทไดดำ�เนนก�รนนเกยวของกบก�รเปรยบเทยบปรม�ณฮอรโมนเพศทถกขบถ�ยออกม� (gonadal steroid metabolites) ของสตวแตละตวทอยในกลมประช�กรของสวนสตวเปดเข�เขยว


อปกรณ • Materials Essential Component of the EIA ตวอย�งสตว (Animals sample)• แรดข�วเพศเมย จำ�นวน 2 ตว วธก�ร

ทำ�ก�รศกษ�ในแรดข�วเพศเมย จำ�นวน 2 ตวทอยในคว�มรบผดชอบของสวนสตวเปดเข�เขยว โดยมก�รเกบตวอย�งอจจ�ระ ระหว�งชวงเดอนมกร�คม 2552 – เมษ�ยน 2553 โดยมขนตอนคร�วๆ ดงนคอ

ก�รเกบตวอย�งอจจ�ระแรดข�ว (Collection feces): 20-50 กรม สปด�หละ 1-5 ตวอย�ง ( ยกเวนชวงเดอนกมภ�พนธ-เมษ�ยน 2553 ทเกบตวอย�งไดนอย)

1 ง�นวจย ฝ�ยอนรกษและวจย สวนสตวเปดเข�เขยว2 ง�นบำ�รงเลยง ฝ�ยบำ�รงสตว สวนสตวเปดเข�เขยว

22


ก�รเกบรกษ�ตวอย�งหรอทำ�ใหแหง (Preservation with Freezing or Drying immediately):ทำ�ก�รเกบรกษ�ตวอย�งไวในกลองทบแสงทมฝ�บดเกบไวในตแชแขงอณหภม -20 องศ�เซลเซยส ทำ�ใหแหงดวยก�รนำ�เข�ตอบ (hot air oven) เมอแหงแลวนำ�ไปเกบไวภ�ยในตควบคมอณหภม ทเยนและมด

ปองกนก�รเปลยนแปลงของสเตยรอยด (Erich et al., 2005;Tony et al., 2005) เพอรอนำ�ไปสกดฮอรโมนตอไป

ก�รสกดสเตยรอยดฮอรโมนจ�กอจจ�ระ (Fecal Extraction):ทำ�ก�รสกดดวยวธก�รตม (Dry and Wet Weight Fecal Extraction–Boiling Method)

ก�รวเคร�ะหปรม�ณฮอรโมน (Assay Protocols):ทำ�ก�รวเคร�ะหดวยวธ Enzyme immunoassay แบบ Competitive ELISA (Enzyme Linked Immuno

Sorbent Assay) ต�มกระบวนก�รของ Janine et al.(2004) .


จ�กก�รประเมนสภ�วะก�รทำ�ง�นของตอมฮอรโมนเพศในกลมแรดข�ว (เพศเมย) ของสวนสตวเปดเข�เขยวโดยวธก�รศกษ�แบบไมจบบงคบหรอรบกวนตวสตว ดวยก�รตรวจวเคร�ะหปรม�ณฮอรโมนโปรเจสเตอโรน (Pro-gesterone metabolites) ในตวอย�งอจจ�ระ (feces) ของแรดข�วทอยในสภ�พของก�รเพ�ะเลยงและจดแสดง ตงแต เดอนมกร�คม-ตล�คม 2552 ถงเดอนกมภ�พนธ – เมษ�ยน 2553 ไดผลตงตอไปน

การศกษาในชวงเดอนมกราคม ถง ตลาคม 2552

จ�กก�รศกษ�ในแรดข�วเพศเมยทงสองตว พบว�ปรม�ณฮอรโมนโปรเจสเตอโรนทตรวจวดไดมค�ใกลเคยงกน ทงนในแรดข�วเพศเมยทชอ “สมศร” มปรม�ณฮอรโมนม�กกว�ทพบในแรดข�วทชอ “ขนน” เลกนอย [ แตกต�งอย�งไมมนยสำ�คญท�งสถต P> 0.05, n = 201 (ANOVA F=1.216, P = 0.272) ] โดยมค�ทตรวจพบไดอยในชวง 0.03 ถง 0.62 µg/g (mean ± SD = 0.17±0.10 µg/g of dry feces) ซงมปรม�ณคว�มเขมขนตำ�ไมแสดงถงก�รเปลยนแปลงเปนวงรอบ (ภ�พท 1-2) และไมแสดงถงภ�วะก�รหลงฮอรโมนทเปน luteal activity นอกจ�กนยงแสดงถงก�รไมมนยสำ�คญของปรม�ณฮอรโมนระหว�งชวงอ�ยทแตกต�งกนอกดวย

การศกษาในชวงเดอนกมภาพนธ ถง เมษายน 2553

จ�กก�รศกษ�ในแรดข�วเพศเมยทงสองตว พบว�ปรม�ณฮอรโมนโปรเจสเตอโรนทตรวจวดไดในชวงดงกล�วนมค�ใกลเคยงกน ทงนในแรดข�วเพศเมยทชอ “ขนน” มปรม�ณฮอรโมนม�กกว�ทพบในแรดข�วทชอ “สมศร” เลกนอย [ แตกต�งอย�งไมมนยสำ�คญท�งสถต P> 0.05, n = 16 ( ANOVA F=0.002, P = 0.962 ) ] โดยมค�ทตรวจวดไดอยในชวง 0.56 ถง 6.00 µg/g (mean ± SD = 2.51 ± 1.53 µg/g of dry feces)

ทงนเมอพจ�รณ�จ�กภ�พท 1-2 พบว�ตลอดชวงระยะ 2-3 เดอนน ค�ปรม�ณฮอรโมนคอนข�งทจะมก�รแปรผน (variable) อย�งตอเนองและม base line คอนข�งสง แสดงถงภ�วะทเปน luteal phase หรอเกดภ�วะก�รเปน “สด” อย�งชดเจน โดยชวงก�รเปลยนแปลงระดบฮอรโมนโปรเจสเตอโรนของแรดข�วเพศเมยทงสองตวมลกษณะคล�ยคลงกนม�ก นอกจ�กนยงพบว�ระดบฮอรโมนทแสดงถงภ�วะทเปน luteal phase จะอยในชวง 1- 6 µg/g ซงมแนวโนมว�ก�รเปลยนแปลงทเปนวงรอบนจะเปนไปในลกษณะทถอว�เปน long cycles ประกอบกบในชวงระยะเวล�ดงกล�วน (ก.พ. - เม.ย. 53) พบพฤตกรรมก�รจบคผสมพนธกบเพศผในเพศเมยทงสองตวอย�งตอเนองรวมดวย

23


ภาพท 1 กราฟแสดงความเคลอนไหวของระดบฮอรโมนโปรเจสเตอโรน (Progesterone metabolites) ในแรดขาวทชอ

“ขนน”ตงแต ชวงเดอนมกราคม 2552 ถง เมษายน 2553

ภาพท 2 กราฟแสดงความเคลอนไหวของระดบฮอรโมนโปรเจสเตอโรน (Progesterone metabolites) ในแรดขาวทชอ

“สมศร” ตงแต ชวงเดอนมกราคม 2552 ถง เมษายน 2553

สรปผลและอภปรายผล

จ�กก�รตรวจตดต�มก�รเปลยนแปลงของปรม�ณฮอรโมนโปรเจสเตอโรน ทแสดงถงสภ�วะก�รทำ�ง�นของตอมฮอรโมนเพศ (Gonadal activity) โดยวธก�รศกษ�แบบไมตองจบบงคบตวสตว พบว�ตลอดชวงป 2552 (ม.ค. – ต.ค. 2552) แรดข�วเพศเมยทงสองตวของสวนสตวเปดเข�เขยว มปรม�ณคว�มเขมขนของฮอรโมนโปร-เจสเตอโรน อยในระดบทใกลเคยงกน ซงไมมนยสำ�คญท�งสถต P> 0.05, n = 201 (ANOVA F=1.216, P = 0.272) อกทงมแนวโนมทเปนไปในทศท�งเดยวกนคอมปรม�ณคว�มเขมขนของฮอรโมนตำ� มค�เฉลยของปรม�ณฮอรโมนตลอดชวงปดงกล�วเท�กบ 0.17 ± 0.10 µg/g of dry feces โดยค�ทตรวจวดไดอยในชวง 0.03 ถง 0.62 µg/g of dry feces อนแสดงถงแนวโนมทไมมก�รเปลยนแปลงเปนวงรอบ (non cyclic) หรอเปนชวงทไมมก�รเปลยนแปลงของรงไข (ovarian inactivity) อกทงแสดงถงภ�วะทไมไดมก�รตงทองหรอเปนสดในชวงระยะเวล�ดงกล�ว เชนเดยวกนกบก�รศกษ�กอนหน�นโดยอฬ�รก� และคณะ (2552) สอดคลองกนกบร�ยง�นของ Janine et al. (2002)ทร�ยง�นถงก�รศกษ�ในแรดข�วจำ�นวน 13 ตวของอเมรก�เหนอ แลวพบว�แรดข�วจำ�นวนกว�ครงหนง (6 จ�ก 13 ตว) แสดงถงสภ�วะทไมมก�รเปลยนแปลงของรงไข (ovarian activity) โดยพบว�แรดข�วทอยในสวนแสดงอก 7 ตวเท�นนทแสดงถงภ�วะทเปน luteal activity

เมอทำ�ก�รพจ�รณ�ผลก�รศกษ�ในชวงเดอนกมภ�พนธ ถง เมษ�ยน 2553 พบว�แรดข�วเพศเมยทงสองตวของสวนสตวเปดเข�เขยวมค�เฉลย base line ของปรม�ณฮอรโมนโปรเจสเตอโรนสงขน โดยมค�เฉลย (Mean ± SD) เท�กบ 2.51 ± 1.53 µg/g ค�ทตรวจวดไดอยในชวง 0.56 ถง 6.00 µg/g ซงปรม�ณคว�มเขมขนของฮอรโมนระหว�งแรดข�วทงสองตวนมลกษณะทเปนไปในทศท�งเดยวกนคอมก�รแสดงภ�วะทเปน luteal phase โดยมแนวโนมว�ก�รเปลยนแปลงทเปนวงรอบนจะเปนไปในลกษณะทถอว�เปน long cycles แตวงรอบทพบคอนข�งทจะแปรผนกนคอมชวงของวงรอบน�น 4 ถง 10 สปด�ห [สอดคลองกบร�ยง�นของ Schwarzenberger et

24


al. (1998)] ซงไมส�ม�รถระบชวงคว�มย�วน�นทแนนอนของวงรอบได เนองจ�กคว�มถของจำ�นวนตวอย�งไมเพยงพอทงนเมอพจ�รณ�ถงคว�มเขมขนของโปรเจสเตอโรนของแรดข�วทงสองตวของสวนสตวเปดเข�เขยวทอยในภ�วะทเปน luteal phase เบองตนพบว�มคว�มเขมขนอยในชวง 1-6 µg/g ซงแตกต�งจ�กร�ยง�นของ Ja-nine et al. (2002) ทระบว�อยในชวง 3-24 µg/g โดยวงรอบก�รเปลยนแปลงของฮอรโมนจะแบงเปนแบบ “shot cycle” และ “long cycle” ทกนเวล�น�น 32.8 ± 1.2 วน และ 70.1 ± 1.6 วน ต�มลำ�ดบเชนเดยวกนกบร�ยง�นของ Patton et al. (1999) ทพบว�แรดข�วเพศเมยทอยในสวนแสดงมก�รเปลยนแปลงของวงรอบทงสองแบบคอ “shot” และ “long” นอกจ�กนยงพบปร�กฏก�รณถงกรณทแรดข�วเพศเมยทงสองตวของสวนสตวฯ ทอยรวมกนภ�ยใตสภ�พแวดลอมเดยวกนมแนวโนมก�รเปลยนแปลงของวงรอบทเปนไปในรปแบบเดยวกน (cycle syn-chronously) สอดคลองกบร�ยง�นของ Janine et al. (2002) ทร�ยง�นถงก�รพบว�แรดข�วเพศเมยสองตวทอยอ�ศยในกรงเพ�ะเลยงเดยวกนส�ม�รถทจะมวงรอบก�รเปลยนแปลงของฮอรโมนคล�ยคลงกนได

โดยรวมแลวจ�กปรม�ณฮอรโมนโปรเจสเตอโรนของแรดข�วทเพมขนม�กในชวงเดอนกมภ�พนธถงเมษ�ยน 2553 พบคว�มสอดคลองและเปนไปในทศท�งเดยวกนกบก�รสงเกตพบพฤตกรรมก�รจบคผสมพนธกนอย�งตอเนอง ซงในเบองตนยงไมส�ม�รถสรปไดว�แรดข�วเพศเมยทงสองตวเกดก�รตงทองหรอไม เพยงแตพบก�รเพมขนของปรม�ณฮอรโมนทแสดงถงภ�วะทเปน luteal phase เปนครงแรกในรอบเกอบ 2 ปเท�นน ทงนจ�กร�ยง�นก�รศกษ�ในแรดดำ� (Black Rhinoceros) ทใกลเคยงกบแรดข�วม�กทสดพบว�หลงจ�กทมก�รผสมพนธปรม�ณคว�มเขมขนของฮอรโมนโปรเจสเตอโรนจะเพมระดบสงขนอย�งตอเนองและคงอยในระดบสง (ม�กกว� 20 µg/g) จนถงชวงกอนคลอด ทงนขอมลทไดในก�รศกษ�ครงนยงเปนเพยงสวนหนงของแผนก�รศกษ�เท�นน ฉะนนจงจำ�เปนจะตองดำ�เนนก�รเกบขอมลและทำ�ก�รศกษ�ทรวมถงก�รศกษ�ปรม�ณฮอรโมนในเพศผ (Testosterone)และพฤตกรรมสตวเพมเตมอย�งตอเนองตอไป


[1] อฬ�รก� กองพรหม, ชยณรงค ปนคง, สทธลกษณ มวระสม, ปนอนงค ทองนพคณ และนตย� เพชรสกร. 2552. ก�รตรวจวดระดบฮอรโมนโปรเจสเตอโรน จ�กตวอย�งอจจ�ระ ของแรดข�ว ดวยวธเอนไซมอมมโนเอสเซ เพอนำ�ไปใชในก�รประเมนสภ�วะก�รทำ�ง�นของรงไข. ร�ยง�นกรณศกษ� . ง�นวจย ฝ�ยอนรกษและวจย สวนสตวเปดเข�เขยว จ.ชลบร.

[2] Erich Mostl, Sophi Rettenbacher and Rupert Palme. 2005. Measurement of Corticosterone Metabolites in Birds’ Droppings: An Analytical Approach. Ann. N.Y. Acad. Sci. 1046: 17–34.

[3] Janine L. Brown, Astrid C. Bellem, Michael Fouraker, David E. Wildt and Terri L. Roth. 2001. Comparative Analysis of Gonadal and Adrenal Activity in the Black And White Rhinoceros in North America by Noninvasive Endocrine Monitoring. Zoo Biology. 20:483-486.

[4] Janine L. Brown, Steinman,K. 2004. Endocrine manual for the reproductive assessment of domestic and non-domestic species, 2nd edition, USA : Smithsonian institution.

[5] R. Plame, S. Rettenbacher, C. Touma, S. M.El-Bahr and E. Mostl. 2005. Stress Hormones in mammals and birds Comparative Aspects Regarding Metabolism , Excretion, and Noninvasive Mea-surement in Fecal Samples. Ann. N.Y. Acad. Sci. 1040: 162–171.

[6] Rupert Palme. 2005. Measuring Fecal Steroids Guidelines for Practical. Ann. N.Y. Acad. Sci. 1046: 75–80

[7] Schwarzenberger F, Walzer C, Tomasova K, Vahala J, Meister J, Goodrowe KL, Zima J, Strauß G and Lynch M. 1998. Fecal progesterone metabolite analysis for non-invasive monitoring of reproductive function in the white rhinoceros (Ceratotherium simum).Anim Reprod Sci 53:173-90.

[8] Toni E. Ziegler, and Daniel J. Wittwer. 2005. Fecal Steroid Research in the Field and Labo-

25


ratory Improved Methods for Storage, Transport, Processing, and Analysis. University of Wisconsin. American Journal of Primatology , 67 : 159-174.

26

Session II : เทคนคการปลอยสตวคนสธรรมชาตและถนอาศยเดม


พฒน�ก�ร และคว�มสำ�เรจของก�รปลอยสตวป�คนสธรรมช�ตในประเทศไทย

นรศ ภมภ�คพนธ หวหน�ภ�ควช�ชววทย�ป�ไม คณะวนศ�สตร มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร

คำ�นำ�

สตวเลยงส�ม�รถกลบคนสธรรมช�ต (return to wild) ไดโดยก�รชวยเหลอจ�กมนษย หรอเกดขนจ�กคว�มส�ม�รถของตวเอง กรณของ หนหล�ยชนด กระต�ย สนขบ�น ววแดง ววบ�น คว�ยบ�น ม� อฐ แพะ แกะทเลยงแบบปลอย หรอมผนำ�ไปปลอยทงไวต�มเก�ะ หรอเกดจ�กคว�มบงเอญในอบตเหต (accidental case) สตวหลดจ�กกรง หรอสถ�นทเลยง เชน นกกระจอกชว� นกก�บบว นกกระทง และอนๆ ในกรณของกว�งมล (Elaphurus davidianus) ทหมดไปจ�กธรรมช�ต ในประเทศจน ประช�กรทเหลออยเคยอยในก�รดแลของมนษยม�น�นนบพนปส�ม�รถกลบคนสธรรมช�ตได ในเรองของก�รนำ�สตวป�คนสธรรมช�ต (wildlife reintroduction) ในประเทศไทย เรมขนในรปแบบของง�นกงวช�ก�รทเขตรกษ�พนธสตวป�ภเขยว จ. ชยภม ในชวงระหว�งป 2526 และ 2530 โดยก�รดำ�เนนก�รของกรมป�ไมในเวล�นน และมก�รดำ�เนนก�รในพนทแหงอนๆ ของประเทศในโอก�สทสำ�คญ อย�งไรกต�ม ณ ชวงเวล�นนยงข�ดรปแบบของก�รเหนก�รณไกลและก�รตดต�มวดคว�มสำ�เรจ ในชวงเวล�ตอม�มก�รดำ�เนนก�รในพนทเขตรกษ�พนธสตวป�เวยงลอ จ.พะเย� เขตรกษ�พนธสตวป�ซบลงก� จ. ลพบร เขตรกษ�พนธสตวป�หวยข�แขงและพนทอทย�นแหงช�ตอนๆ อกหล�ยแหง ปจจบนมรปแบบก�รว�งแผน และเพมแนวท�งในก�รวดคว�มสำ�เรจ ซงเปนสงทสำ�คญควรพจ�รณ� เพอใหเกดคว�มคมค� และบรรลวตถประสงคจรงต�มทว�งไว

ก�รเหนก�รณไกล และก�รสร�งเป�หม�ย

ก�รมวสยทศนและคว�มส�ม�รถในก�รวเคร�ะหสถ�นภ�พ คว�มลมลกของประเดนปญห�ต�งๆ เพอดำ�เนนก�รใหมสตวป�เป�หม�ย (target species) อยในธรรมช�ตไดจรง ขอมลและคว�มพรอมของขอมลเชงพนท จำ�นวนสตว คว�มรวมมอ แผนก�รดำ�เนนก�ร เงนทนสนบสนน ก�รสร�งแผนกลยทธ และว�งเป�หม�ยในระยะย�ว นำ�ไปสแผนก�รดำ�เนนก�รทประกอบดวยวตถประสงคหลก (objective) ทตองดำ�เนนก�ร กจกรรมปฏบต (action) อะไรบ�งทจะตอบสนองวตถประสงค ต�มภ�พท 1 จ�กก�รมเป�หม�ยทชดเจนในก�รจดก�รละมงพม� (Burmese Eld’s deer; Cervus eldii thamin) ในประเทศไทย ทำ�ใหส�ม�รถดำ�เนนโครงก�รด�นต�งๆ ไดอย�งตอเนอง ในขณะทละมงไทย (Siamese Eld’s deer; Cervus eldii siamensis) ยงตองแกปญห�ประช�กรขน�ดเลกและเลอดชด1 อย�งไรกต�มห�กจะดำ�เนนก�รเชนน ในสตวป�ชนดอนๆ ของประเทศไทย จำ�เปนตองมก�รดำ�เนนง�นในลกษณะเดยวกน

ภ�พท 1 แผนก�รดำ�เนนก�รต�มเป�หม�ยก�รจดก�รละมงพม�ในประเทศไทย

28


การดำาเนนการ และการตดตามผล

แนวท�งและขนตอนก�รคนสตวป�สธรรมช�ตต�ม Guideline ของ IUCN นบเปนแมแบบทสำ�คญในท�งวช�ก�ร ก�รตรวจโรค สขภ�พ พนธกรรม ก�รขนเคลอนย�ย ก�รจดเตรยมพนทรองรบ กอนไปสขบวนก�รปลอย 1) ก�รปลอยสธรรมช�ตในเทคนคปลอยอย�งละมนละมอม (soft release: S) เมอพนทภมอ�ก�ศไมเหม�ะสม และโดยเฉพ�ะคว�มพรอมของตวสตว หรอกรณของสตวเชอง แตไมควรเปนก�รนำ�สตวม�กกไว โดยไมเฝ�ระวงเกดก�รสญเสยจ�กสตวผล�รบกวน และเข�ไปกดกน หรอดแลเหมอนนำ�สตวเข�เลยงในป� ซงเปนก�รสร�งคว�มเคยชนตอมนษย (habituation) 2) ก�รปลอยทนท (hard release: H) สตวทเปรยว สตวทไดรบก�รปรบตวม�แลว เมอสตวและทกปจจยหนนมคว�มพรอม หรอเปนสตวทไดม�จ�กก�รจบจ�กธรรมช�ต และนำ�ย�ยปลอยในพนทใหม (capture and translocation) อย�งไรกต�มทงสอง รปแบบข�งตนมขอดและเสยแตกต�งกนไป ก�รตดวทยและเครองหม�ย (radio transmitter and marking) ใหกบสตวทปลอยนบเปนสงทเปนประโยชนตอก�รตดต�มสตว เพอทร�บโอก�สก�รอยรอดของประช�กรสตวแตละตวทปลอยและตดต�มเมอพจ�รณ�จ�กปจจยแวดลอมจรง สภ�พก�รเกด ก�รต�ยจ�กสตวผล� และภยพบต (hazard) ต�งๆ ทเข�ม�เกยวของ

การอยรอดของสตวปา และการตรวจวดความสำาเรจ

สตวจ�กสถ�นทเลยงหรอสตวทอยในก�รดแลของมนษยจะกลบคนสธรรมช�ตไดหรอไม และส�ม�รถมชวตในธรรมช�ตไดหรอไม จะสร�งประช�กรใหมเพมและอยไดยนย�วเพยงใด ขนอยกบองคประกอบ ในแตละปมทงสภ�พภมอ�ก�ศดและไมดนนสงผลกระทบถงคว�มเหม�ะสม อ�ห�รและนำ� และปจจยเรองโรคในพนท ซงเปนไดทง good year and bad year ก�รอยรอดของสตวป�ทปลอยจงขนกบคว�มส�ม�รถในก�รเรยนรซงตองใชระยะเวล�และก�รปรบตวใหเข�กบก�รเปลยนแปลงของปจจยแวดลอม ตองเผชญกบแรงเสยดท�นจ�กปจจยแวดลอมในธรรมช�ต (environmental resistance) ททำ�ง�นรวมกนในพนทในแตละหวงเวล� โอก�สทมผลตอก�รอยรอด (Probability of Survival: SPr) จงขนอยกบตวแปรอสระ ดงน SPr = f (Ha + Di + Pa + Pr + Ge + Re + Hu)

เมอ Ha = Hazard, Di = Diseases, Pa = Parasites, Pr = Predators, Ge = Genetic, Re = Welfare Resources คอ นำ� อ�ห�ร ทหลบภย และสงจำ�เปนพเศษต�งๆ และ Hu = Human

ก�รตรวจวดคว�มสำ�เรจ เปนสงจำ�เปนตอคว�มพย�ย�ม คว�มตงใจ และก�รลงทน ก�รเดนท�งไปใหถงเป�หม�ย มอปสรรคและตองแกไข หรอบรรเท�ปจจยแวดลอมใดใดข�งตน คว�มผดพล�ดใดบ�งทตองปรบปรงใหเหม�ะสม มคว�มจำ�เปนตองเพมหรอตองลดจำ�นวนสตวในโครงก�รหรอไม บนระยะท�งทย�วไกล ก�รเรยนรจ�กก�รทำ�จรง (learning by doing) ในแตละยก เพอนำ�ไปสก�รปรบไขรปขบวนใหไปสจดหม�ย ดกว�ก�รพดและไมทำ�ก�รใดใดเลย (NATO: no action, talk only) คว�มสำ�เรจใดใดจงไมเกดขน หลงก�รคนสตวป�สธรรมช�ตมก�รตดต�มผลหลงก�รปลอยทภเขยวในโครงก�รละมง2 และเนอทร�ย3 และก�รตดต�มผลก�รปลอยเนอทร�ย และละมงในเขตรกษ�พนธสตวป�เวยงลอ4 ทเขตรกษ�พนธสตวป�ภเขยว มก�รศกษ�นเวศวทย�ประช�กรและพนธกรรมเนอทร�ยเพมเตม รวมทงโครงก�รเพมพนธกรรมเนอทร�ยส�ยแมใหมชวยใหประช�กรเนอทร�ยมคว�มหล�กหล�ยท�งพนธกรรมม�กขน ภ�ยใตก�รดำ�เนนง�นท�งวช�ก�รของคณะวนศ�สตร และคณะสตวแพทยศ�สตร ในแผนภมเบองล�งต�มภ�พท 2 เปนภ�พรวมในโครงก�รฟนฟประช�กรละมงพม� (Cervus eldii thamin) คนสเขตรกษ�พนธสตวป�หวยข�แขง ระหว�งป 2551-2552 โดยคว�มรวมมอระหว�งองคก�รสวนสตวในพระบรม-ร�ชปถมภ มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร และกรมอทย�นแหงช�ต สตวป� และพนธพช แมว�คว�มสำ�เรจทยงไมเกดขน และจะเกดขนไดในอน�คตนน ตองพจ�รณ�องคประกอบกจกรรมทจะตองเข�ม�ชวยนบตงแต 1) ก�รจดก�รฝงละมงพม� ก�รเลยงขย�ยพนธจ�กสวนสตวเปดเข�เขยว และสถ�นเพ�ะเลยงสตวป�ทงแฝกเพอเปนแหลงก�รจดก�รประช�กรทมประสทธภ�พของประเทศ และชวยสนบสนนก�รคนสตวสธรรมช�ตในพนทป�หวยข�แขง และแหงอนๆ 2) ขบวนก�รเตรยมก�รคดเลอก ตรวจโรค สขภ�พ เคลอนย�ยสตวอย�งปลอดภย 3) ขบวนก�รปลอยทเหม�ะสม 4) ก�รจดก�รพนทรองรบใหเปนป�เตงรง และป�เบญจพรรณทโลง ในพนทเปนป�ทบเนองจ�กก�ร

29


กนไฟม�ย�วน�นม�กกว� 20 ป ซงไมเหม�ะสมตอละมง รวมทงง�นก�รปองกนหลงปลอยสตวสธรรมช�ต 5) ง�นตดต�มประช�กร เพอทร�บก�รกระจ�ย ก�รอยรอด และปญห�ต�งๆ ทเกยวของ 6) ง�นด�นมวลชน เพอใหร�ษฎรทร�บและใหคว�มรวมมอกรณทสตวออกไปอ�ศยใกลหมบ�น ก�รดำ�เนนก�รในปแรก คอนข�งรบรอนใชละมงขน�ดเลกประม�ณ 40% ของสตวปกต และพนทบรเวณพนป�เตงรงทรกทบอย�งรวดเรวในหน�ฝน ก�รต�ยจ�กสตวผล�คอนข�งสง5,6 ตอม�มก�รปรบในสวนของก�รคดเลอกสตวโดยใชละมงทมขน�ดใหญขน เชอง และก�รปลอยแบบละมนละมอม โดยก�รกกไวน�น 3 เดอนกอนปลอย พรอมก�รจดก�รถนทอ�ศยโดยก�รเผ�แบบควบคมในพนทโครงก�ร เพอเพมแหลงพชอ�ห�ร และพนทในก�รวงหลบหลกศตร (escaping space) คว�มหวงทสำ�คญคอใหประช�กรละมงทเกดในกรงเลยงนำ�ม�เรมตนส�ม�รถอ�ศยอยได และสร�งลกทเกดในธรรมช�ตทมคว�มส�ม�รถเพมม�กขน เชนเดยวกบกรณของเนอทร�ยทภเขยว

ขอเสนอแนะบางประการ

ก�รนำ�สตวป�คนสธรรมช�ต เปนง�นทตองใชทงศ�สตรคอ วช�ก�รนเวศวทย�สตวป� และศลปะในก�รบรณก�รคว�มร และคว�มเชยวช�ญจ�กทกหนวยง�นทเกยวของภ�คสวนทเข�ม�รวมทำ�ง�น ก�รตดตอสอส�รและทำ�ง�นรวมกน รวมทงก�รใหขอมลและก�รสร�งคว�มรวมมอในภ�คประช�ชน เพอใหบรรลเป�หม�ยคอคว�มสำ�เรจของก�รคนสตวสธรรมช�ต ซงเปนง�นททำ�ใหแกประเทศและสงคมโดยรวม

1) ก�รคนสตวชนดใดใดสธรรมช�ต ควรมก�รว�งแผน โดยวเคร�ะหประเดนปญห�อย�งรดกม และครอบคลมเรองสตว พนท ปจจยแวดลอม เทคนคในก�รดำ�เนนก�ร พรอมก�รว�งแผนก�รดำ�เนนก�รโดยคว�มเหนชอบรวมกนและเขยนเปนโครงก�รก�รทำ�ง�น ภ�ระหน�ทและใชระยะเวล�ทย�วน�นเพยงพอ

2) ก�รปลอยสตวป�ต�มโอก�สสำ�คญควรเปนสตวขน�ดเลก จำ�นวนนอย และดำ�เนนก�รต�มคว�มเหม�ะสมโดยพจ�รณ�ถงโอก�สรอดของสตวป�เปนสำ�คญ โดยลดก�รรบกวนจ�กพธก�รและคว�มอกทกจ�กจำ�นวนผคนทไปรวมง�น ก�รปลอยจรงหรอปลอยสตวเป�หม�ยควรดำ�เนนก�รในชวงทเหม�ะสมภ�ยหลงง�นพธ

3) ปญห�ก�รสตวป�ปลอยสธรรมช�ต ในกรณก�รปลอยสตวป�ของกล�งสป�ทนทเมอคดสนสด เชน ตวลน ง เต�ชนดต�งๆ ควรพจ�รณ�แหลงก�รกระจ�ย ชนดยอย (subspecies) ของสตว โรคและสขภ�พ เพอไมใหเกดคว�มผดพล�ดในก�รนำ�สตวต�งถน (exotic species) สระบบนเวศธรรมช�ต ก�รปนเปอนท�งพนธกรรม รวมทงอ�จเปนพ�หะนำ�โรคและปรสตจ�กภ�ยนอกเข�สระบบธรรมช�ต

4) ก�รสร�งโครงก�รปลอยสตวป�ใดใดไมควรสนสดทก�รปลอย ควรมก�รกำ�หนดโครงก�รตดต�มผลหลงก�รปลอยสตวป�กลบคนสธรรมช�ต เพอทร�บผลและยอมรบผลทเกดขน เพอเปนบทเรยนสำ�หรบก�รปลอยสตวป�ในแหงอนในอน�คต

30


เอกสาร และสงอางอง

[1] นรศ ภมภ�คพนธ และรองล�ภ สขม�สรวง. 2551. ก�รสร�งเป�หม�ยในก�รจดก�รละมงในประเทศไทย.

Available source: http://www.forest.ku.ac.th/forestry/th/knowledge_detail.php?knowledge_id=135&cat_id=

[2] สมพงค บญสนอง. 2539. โครงก�รเพมประช�กรละอง-ละมงในป�ธรรมช�ต: ผลก�รดำ�เนนง�นปทสอง (กรกฎ�คม 38 – มถน�ยน 39). สถ�นเพ�ะเลยงสตวป�ภเขยว, จงหวดชยภม.

[3] พฒน�วด กณฑะโร. 2546. คว�มส�ม�รถในก�รปรบตวของเนอทร�ยทปลอยสธรรมช�ต บรเวณทงกะมง เขตรกษ�พนธสตวป�ภเขยว, จงหวดชยภม. ว�รส�รสตวป�เมองไทย 11(1): 66-80.

[4] วรวทย วชชวลค, รองล�ภ สขม�สรวง, ขรรคชย ประส�นย, กฤตภ�ส ขนทะธงสกลด และวร�ฤทธ ไชยส�ร. 2553. ร�ยง�นก�รศกษ�คว�มเปนม�และประเมนผลก�รปลอยเนอทร�ย และละมงพนธพม�คนสธรรมช�ต ณ เขตรกษ�พนธสตวป�เวยงลอ จงหวดพะเย�. ภ�ควช�ชววทย�ป�ไม คณะวนศ�สตร มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร. 7 หน�.

[5] นธดล บรณพมพ. 2552. ก�รวเคร�ะหคว�มส�ม�รถในก�รดำ�รงอยของประช�กรละมงพนธพม� (Cervus eldi thamin) ทปลอยกลบคนสธรรมช�ต ณ เขตรกษ�พนธสตวป�หวยข�แขง จงหวดอทยธ�น. วทย�นพนธปรญญ�โท. บณฑตวทย�ลย มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร.

[6] นธดล บรณพมพ, ไพศลป เลกเจรญ, ตรศกด นพ�นนท, บรพตร ศรอรณรตน, วรวทย วชชวลค, ม�โนช ยนด, รองล�ภ สขม�สรวง และนรศ ภมภ�คพนธ. 2552. คว�มรจ�กก�รคนละมงกลบสธรรมช�ตในเขตรกษ�พนธสตวป�หวยข�แขง.

Available source: http://www.forest.ku.ac.th/forestry/th/knowledge_detail.php?knowledge_id=133&cat_id=

31


การฟนฟนกลาเหยอในประเทศไทย เพอปลอยกลบคนสธรรมชาต

เกษตร สเตชะ เบญจพล หลอสญญ�ลกษณ

บทนำา

หนวยฟนฟนกล�เหยอเพอปลอยคนสธรรมช�ต (Kasetsart University Raptor Rehabilitation Unit – KURRU) กอตงขนดวยคว�มรวมมออย�งเปนท�งก�รของคณะสตวแพทยศ�สตร มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร กรมอทย�นแหงช�ต สตวป� และพนธพช กระทรวงทรพย�กรธรรมช�ตและสงแวดลอม และสม�คมอนรกษนกและธรรมช�ตแหงประเทศไทย (ภ�คเบรดไลฟในประเทศไทย) ทงนเพอจดประสงคในก�รดแลและรกษ�นกล�เหยอจ�กธรรมช�ตทบ�ดเจบ เพอฟนฟสภ�พร�งก�ยและปลอยกลบคนสถนทอยอ�ศยต�มธรรมช�ตตอไป


เมอมผพบนกล�เหยอทบ�ดเจบ หรอบนตก เชน เหยยว นกอนทร อแรง หรอนกเค�แมว ในกรงเทพฯ หรอต�งจงหวด ส�ม�รถนำ�สงศนยประส�นง�นก�รชวยเหลอสตวป� สำ�นกอนรกษสตวป� กรมอทย�นแหงช�ต สตวป� และพนธพช ร�ยละเอยดเกยวกบสถ�นท และก�รนำ�สง ตดตอส�ยตรง 1362 จ�กนนท�งศนยฯ จะพจ�รณ�ว�สภ�พอ�ก�รปวยหรอบ�ดเจบของนก ว�จำ�เปนตองนำ�สงหนวยฟนฟนกล�เหยอ ม.เกษตรศ�สตร เพอรบก�รวนจฉยและรกษ�ในร�ยละเอยดเพมเตมหรอไม ถ�สภ�พบ�ดเจบของนกอยในวสยทท�งน�ยสตวแพทยของศนยประส�นง�นฯ ดแลไดเอง กจะไมนำ�สงหนวยฟนฟนกล�เหยอและรบไวดแลเอง หรอส�ม�รถนำ�นกสงโดยตรง ไดทหนวยฟนฟนกล�เหยอฯ มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร ทงวทย�เขตบ�งเขน กรงเทพ ฯ และวทย�เขตกำ�แพงแสน อำ�เภอกำ�แพงแสน จงหวดนครปฐม

หลงจ�กใหก�รรกษ�และดแลจนนกฟนตวแลว หนวยฟนฟนกล�เหยอ ฯ จะประเมนคว�มพรอมในก�รปลอยคนธรรมช�ต แลวดำ�เนนก�รขออนญ�ตกรมอทย�น ฯ เพอปลอยคนธรรมช�ตในถนอ�ศยทเหม�ะสมตอไป


ในปจจบน (กรกฎ�คม 2553) ส�ม�รถฟนฟนกล�เหยอ (เหยยว นกอนทร อแรง และนกเค�) เปนจำ�นวน 79 ตว อตร�ก�รปลอยคนสธรรมช�ต (release rate) 44% เสยชวต 33% พก�รและเลยงไวเปนตำ�ร�มชวต (living textbook) และยงรอกลบคนสธรรมช�ต 23% Release rate หรออตร�ก�รฟนฟและปลอยคนธรรมช�ต ถอว�สงอตร�ก�รฟนฟและปลอยคนธรรมช�ตของหนวยง�นฟนฟสตวป�ในประเทศสหรฐอเมรก� ทงนเปนก�รสรปผลโดยรวม ไมจดแบงกลม หรอประเภทของก�รบ�ดเจบ หรอเจบปวย เพร�ะนกบ�งตวมสภ�พก�รปวยหนก ก�รรบเข�ฟนฟเปนก�รบรรเท�คว�มทกขทรม�น และบ�งตวอ�จเสยชวตในเวล�ตอม�

สรป

สำ�หรบในต�งประเทศ นกทฟนฟจนรอดชวตแลวพก�ร ศนยฟนฟสตวป�จะเมตต�ฆ�ต (Euthanasia) นกกลมน เพร�ะเปนภ�ระในก�รเลยงและถอว�นกล�เหยอตวนนไมส�ม�รถทำ�หน�ทในหวงโซอ�ห�รไดแลว แตหนวยฟนฟนกล�เหยอ ม.เกษตรศ�สตรไมมนโยบ�ยเชนนน ตร�บเท�ทไดรบก�รสนบสนนเรองอ�ห�รและก�รดแลจ�กกองทนฟนฟนกเพอปลอยคนสธรรมช�ต ซงเปนเงนบรจ�ค

ท�นส�ม�รถตดต�มผลก�รปลอยนกล�เหยอทรบก�รฟนฟ ทกระด�นข�วน http://thairaptorgroup.com/TRG/modules.php?name=Forums&file=viewforum&f=3

คณะสตวแพทยศ�สตร มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร ล�ดย�ว จตจกร กรงเทพ ฯ 10900

32


การประเมนพนทชมนำาสำาหรบการเตรยมปลอยนกกระเรยนไทย

ภวดล โกมณเฑยร1 ปยะก�ญจน เทยธทรพย2 THIHA3 คมกรช วงศภ�คำ�3 บรพตร ศรอรณรตน4

บทคดยอ

ง�นวจยนมวตถประสงคเพอ 1)สร�งขอกำ�หนดและตวชวดสำ�หรบก�รประเมนพนทชมนำ�ทเหม�ะสมสำ�หรบก�รปลอยนกกระเรยนพนธไทยกลบสธรรมช�ต และ 2)คดเลอกพนทชมนำ�ทเหม�ะสมสำ�หรบก�รปลอยนกกระเรยนพนธไทยโดยใชขอกำ�หนดและตวชวดทเหม�ะสม ก�รศกษ�นทำ�ก�รทบทวนเอกส�รง�นวจยทเกยวของและก�รสอบถ�มผเชยวช�ญ เพอนำ�ม�สร�งขอกำ�หนดและตวชวด (Criteria and Indicators) สำ�หรบก�รปลอยนกกระเรยนคนสธรรมช�ต และนำ�ขอกำ�หนดและตวชวดดงกล�วไปประเมนพนทชมนำ�อย�งรวดเรว (Rapid Assess-ment) ดวยก�รศกษ�สำ�รวจภ�คสน�มพนทชมนำ�เป�หม�ยทง 6 แหง คอ เขตห�มล�สตวป�อ�งเกบนำ�บ�งพระ จงหวดชลบร เขตห�มล�สตวป�บงโขงหลง จงหวดหนองค�ย เขตห�มล�สตวป�หนองบงค�ย จงหวดเชยงร�ย พนทชมนำ�บงบอระเพด จงหวดนครสวรรค เขตห�มล�สตวป�หวยจรเขม�ก-เขตห�มล�สตวป�หวยตล�ด จงหวดบรรมย และพนทชมนำ�ในเขตรกษ�พนธสตวป�ภเขยว (ทงกะมง) จงหวดชยภม และทำ�ก�รปรบแกขอกำ�หนดและตวขวดแลวจงทำ�ก�รคดเลอกพนทโดยประยกตหลกก�รวเคร�ะหพนท Linear Combination Method โดยใหค�ถวงนำ�หนกและค�คว�มสำ�คญของขอกำ�หนดและตวชวด และก�รวเคร�ะหปจจย (Factor Analysis) เพอประเมนพนทชมนำ�

ผลก�รศกษ�พบว� ม 4 ขอกำ�หนดทมผลตอก�รดำ�รงชวตของนกกระเรยน คอ ขอกำ�หนดเกยวกบถนทอยอ�ศย อ�ห�ร ปจจยคกค�ม และก�รอนรกษ/ก�รจดก�ร 8 ตวชวด คอ ปจจยถนทอยทเหม�ะสมและปลอดภยต�มธรรมช�ต พนทผสมพนธและก�รเลยงด องคประกอบด�นชวภ�พ-ก�ยภ�พ ก�รรบกวนจ�กมนษย สขภ�พและก�รอยรอด คว�มพรอมและก�รรวมมอของผมสวนไดสวนเสย และแนวท�งก�รจดก�ร และ 43 ตวชวด ไดแก ขน�ดของพนททประก�ศเปนพนทอนรกษ ขน�ดของพนทน�ข�ว คว�มหล�กชนดของปล�ขน�ดเลก คณภ�พนำ�ของแหลงนำ� ก�รใชส�รเคมกำ�จดศตรพชทใชในก�รเกษตรกรรม ก�รพบผล�ต�มธรรมช�ตของนกกระเรยนระดบคว�มร คว�มเข�ใจคณค�ของก�รอนรกษนกกระเรยน ก�รมนโยบ�ย แนวท�งก�รจดก�ร กฎระเบยบก�รคมครองนกนำ� เปนตน ผลของก�รวเคร�ะหเชงพนทพบว� พนทชมนำ�บงบอระเพด จงหวดนครสวรรค และเขตห�มล�สตวป�หวยจรเขม�ก-เขตห�มล�สตวป�หวยตล�ด จงหวดบรรมย เปนพนททมคว�มเหม�ะสมสง ผวจยจงทำ�ก�รวเคร�ะหจดออน จดแขง โอก�สและอปสรรค (SWOT Analysis) พบว� เขตห�มล�สตวป�หวยจรเขม�ก-เขตห�มล�สตวป�หวยตล�ด จงหวดบรรมย มคว�มโดดเดนในเรองของก�รพบพนททมก�รเจรญเตบโตของหญ�แหวทรงกระเทยมเปนบรเวณกว�ง และพบว�หญ�แหวทรงกระเทยมกำ�ลงอยในระหว�งก�รสร�งหวสะสมอ�ห�รซงเปนสวนทนกกระเรยนใชเปนอ�ห�รในฤดแลง นอกจ�กนพนทเขตห�มล�ฯ แหงน ยงตงอยใกลกบ Ang Tropreang Thmal ม�กทสด เมอเปรยบเทยบกบพนทชมนำ�อนๆ ทงน Ang Tropreang Thmal เปนพนททมประช�กรนกกระเรยนอยเปนจำ�นวนม�ก ซงเปนแหลงพนธกรรมแหลงสำ�คญของนกกระเรยนส�ยพนธไทย และเปนเงอนไขสำ�คญของก�รแลกเปลยนพนธกรรมของนกอพยพ

1 ภ�ควช�ชววทย� คณะวทย�ศ�สตร มห�วทย�ลยมห�ส�รค�ม2 คณะสงแวดลอมและทรพย�กรศ�สตร มห�วทย�ลยมหดล3 สถ�บนวจยวลยรกขเวช มห�วทย�ลยมห�ส�รค�ม4 องคก�รสวนสตวในพระบรมร�ชปถมภ

33


“โครงการปลอยละมงคนสธรรมชาต” กาวแรกแหงความสำาเรจ

อมรรตน วองไว1 ตรศกด นพ�นนท2 วรวทย วชชวลค3 รองล�ภ สขม�สรวง4

นรศ ภมภ�คพนธ4 บรพตร ศรอรณรตน5 นธดล บรณพมพ5

บทนำา

โครงก�รปลอยละมงคนสธรรมช�ตไดดำ�เนนก�รภ�ยใตคว�มรวมมอหล�ยหนวยง�นไดแก กรมอทย�นแหงช�ต สตวป� และพนธพช คณะวนศ�สตรและคณะสตวแพทยศ�สตร มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร สม�คมอนรกษสตวป�-ประเทศไทย สถ�บนสมธโซเนยนแหงประเทศสหรฐอเมรก� และองคก�รสวนสตวในพระบรมร�ชปถมภ โดยเรมตนจ�กก�รประชมน�น�ช�ตเรอง ก�รอนรกษและฟนฟประช�กรละองละมง ครงท 1 เมอเดอนพฤศจก�ยน 2546 และมก�รดำ�เนนง�นทเกดคว�มก�วหน�ต�มลำ�ดบ ประเทศไทยเคยเปนศนยกล�งก�รแพรกระจ�ยของละมง 2 ชนดยอย คอ พนธไทย (Cervus eldii siamensis) และพนธพม� (Cervus eldii thamin) แตไดมก�รพบเหนในธรรมช�ตครงสดท�ยประม�ณป 2527 ซงเรยกไดว� “สญพนธในธรรมช�ต” (Extinct in the wild) แตก�รเพ�ะเลยงเพอเพมจำ�นวนประช�กรละมงส�ม�รถทำ�ไดเปนอย�งด ในก�รดำ�เนนง�นเพอฟนฟประช�กรละมงในธรรมช�ตจงไดมก�รดำ�เนนก�รใน “โครงก�รปลอยละมงคนสธรรมช�ต” ซงดำ�เนนก�รปลอยละมงคนสธรรมช�ตตงแตเดอนพฤษภ�คม 2551 จนถงปจจบน (กรกฎ�คม ป 2553) โดยมก�รประชมว�งแผน กำ�หนดแนวท�งและตดต�มผลก�รดำ�เนนก�ร พรอมทงปรบเปลยน แกไขปญห�ต�ง ๆ ทเกดขน จนนบไดว�เปนก�รเรมตนทมคว�มสำ�เรจรออยเบองหน�ของก�รปลอยสตวป�สงวนของไทยอกหนงชนด


ก�รปลอยละมงคนสธรรมช�ตไดดำ�เนนก�รต�มกระบวนก�รปลอยสตวป�คนสธรรมช�ตของ IUCN/SSC Re-introduction specialist group (1998) ซงประกอบดวย 3 ขนตอนหลก คอ 1) ขนตอนก�รว�งแผน ก�รเตรยม ก�รกอนปลอยคนสธรรมช�ต ซงประกอบดวยก�รศกษ�ตนแบบก�รปลอยละมงจ�กต�งประเทศ ก�รพจ�รณ�คว�มเปนไปไดในก�รปลอยละมงคนสธรรมช�ต และก�รคดเลอกพนททเหม�ะสมเพอปลอยละมงคนสธรรมช�ต 2) ขนตอนก�รปลอยคนสธรรมช�ต โดยมก�รตรวจสขภ�พ และส�ยพนธกรรมของละมงเพอทำ�ก�รคดเลอกละมงทเหม�ะสมในก�รปลอย รวมถงมก�รว�งแผนท�งด�นวธก�รในก�รขนย�ยละมง และรปแบบก�รปลอยละมงคนสธรรมช�ต 3) ขนตอนภ�ยหลงก�รปลอยคนสธรรมช�ต ในขนตอนนเนนก�รศกษ�ตดต�มละมงภ�ยหลงก�รปลอยคนสธรรมช�ต โดยศกษ�ก�รดำ�รงชวต ก�รอยรอด ก�รกระจ�ย นเวศวทย� พฤตกรรม และสขภ�พ เพอนำ�ขอมลทงหมดนม�ศกษ�วเคร�ะห ปรบปรงแกไข ใหเหม�ะสมม�กยงขน เพอใหก�รปลอยละมงคนสธรรมช�ตประสบคว�มสำ�เรจอย�งสงสด


ผลก�รดำ�เนนก�รในครงนแบงออกเปน 2 ชวงเวล� คอ ชวงปแรกตงแตเดอนพฤษภ�คม ป 2551 ถง เดอนเมษ�ยน ป 2552 และ ชวงทสอง คอ เดอนเมษ�ยน 2552 ถง เดอนกรกฎ�คม 2553 ผลก�รศกษ�เปนดงน

1 เขตรกษ�พนธสตวป�หวยข�แขง กรมอทย�นแหงช�ต สตวป� และพนธพช2 สถ�นเพ�ะเลยงสตวป�หวยข�แขง กรมอทย�นแหงช�ต สตวป� และพนธพช3 คณะสตวแพทยศ�สตร มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร4 คณะวนศ�สตร มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร5 สวนอนรกษ วจย และก�รศกษ� องคก�รสวนสตว

34


ผลการศกษาในชวงปแรก (พฤษภาคม 2551 - เมษายน 2552)

ก�รใชพนทอ�ศยขน�ดพนทก�รครอบครองของละมงเฉลยแตละตวเท�กบ 11.0 ต�ร�งกโลเมตร และพนทประช�กรละมงทงหมดครอบคลมพนท 36.2 ต�ร�งกโลเมตร ละมงอ�ศยอยในป�เบญจพรรณ ป�เตงรง และรอยตอป�เตงรงกบป�เบญจพรรณเท�กบ 56.6, 28.7 และ 14.7 % ต�มลำ�ดบ ละมงมกออกห�กนในพนทโลง ทงหญ� เนองจ�กในขณะแทะเลมพชอ�ห�รนนส�ม�รถมองเหนสตวผล�ไดในระยะไกล และเมอแทะเลมพชอ�ห�รเสรจ ละมงจงหลบเข�รมไมหรอบรเวณรอยตอของป�เพอนอนเคยวเออง พบว�ละมงกนพชอ�ห�รอย�งนอย 14 ชนด ไดแก กระตงใบ เสยวดอกข�ว ซองแมว หญ�ค� หญ�แฝก ถวแปบช�ง ชะมดตน บอน กกเลก ผ�เสยน ผกก�ดนำ� โคลงเคลง ออยช�ง และส�นใหญ นอกจ�กนนในกรณพบซ�กละมงทถกล�พบว�ละมงมปรม�ณอ�ห�รอยเตมกระเพ�ะ

ก�รใชแหลงนำ� และแหลงดนโปง เนองจ�กละมงเปนสตวกนพช กนหญ�สด ใบไมสด ซงในพชอ�ห�รดงกล�วมนำ�เปนองคประกอบคอนข�งม�ก ดงนนละมงจงไดรบนำ�จ�กก�รกนพชอ�ห�ร ประกอบกบละมงเปนสตวทมคว�มส�ม�รถในก�รอดนำ�คอนข�งสง จงทำ�ใหละมงมก�รกระจ�ยโดยไมจำ�เปนตองอยใกลแหลงนำ�ม�กนก แตสตวกนพชทกชนดนนแรธ�ตจ�กพชอ�ห�รอย�งเดยวไมเพยงพอตอคว�มตองก�ร ก�รใชประโยชนจ�กแหลงโปงจงจำ�เปนตอก�รดำ�รงชวตอย�งม�ก

พฤตกรรม ละมงเปนสตวทมคว�มตนตกใจสง ก�รสงเกตโดยตรงคอนข�งเปนไปไดย�ก พฤตกรรมจ�กก�รพบโดยตรงมกเปนก�รพบพฤตกรรมก�รหลบหลกเปนสวนใหญซงเปนก�รวงกระโจนออกไป แตในละมงบ�งตวพฤตกรรมระวงภยและก�รหลบหนยงมไมม�กนก

สตวผล� และก�รเปนเหยอ ศตรต�มธรรมช�ต ชนดหลกของพนท คอ เสอด�ว รองลงม�ไดแก หม�ใน เสอโครง และงหล�ม

ก�รมชวตยนย�วของละมงทปลอยคนสธรรมช�ต ผลก�รวเคร�ะหขอมลละมงทตดสญญ�ณวทย อตร�ก�รอยรอดของละมงในธรรมช�ตเท�กบ 15.63% ละมงทต�ยเปนเพศผ 13 ตว เพศเมย 14 ตว รวม 27 ตว คดอตร�ก�รต�ยเท�กบ 84.38% และเมอนำ�ขอมลข�งตนรวมกบขอมลด�นก�รผสมพนธ อตร�ก�รเกด ก�รใหลก เพอนำ�ม� สร�งโมเดลของก�รมชวตอยของละมง พบว�คว�มน�จะเปนของก�รอยรอด (probability of survival) มแนวโนมลดลงและเข�สก�รสญพนธ ทระยะเวล�ไมเกน 10 ป ในท�งตรงข�มกรณทมประช�กรตงตน 44 ตวเท�กน แตห�กมคว�มแตกต�งท�งด�นอตร�ก�รต�ย โดยในกลมประช�กรทมอตร�ก�รต�ยเท�กบ 84.4% และ 60.0% ประช�กรจะมขน�ดลดลงอย�งเหนไดชดและเกดก�รสญพนธในอน�คต แตในกลมประช�กรทมค�อตร�ก�รต�ยเท�กบ 40.0 และ 30.0% พบว�ประช�กรส�ม�รถเพมจำ�นวนม�กขนได และส�ม�รถคงอยอย�งยงยน

จ�กก�รศกษ�และวเคร�ะหก�รดำ�เนนง�นในชวงปแรก พบปญห�จ�กก�รทมอตร�ก�รอยรอดตำ� ซงปจจยทสำ�คญ ไดแก พนทบรเวณททำ�ก�รปลอยมคว�มรกทบม�กเกนไปสงผลใหก�รหลบหนของละมงจ�กสตวผล�ไมเหม�ะสม และในชวงปแรกดำ�เนนก�รปลอยแบบ hard release เหมอนในต�งประเทศทเคยทำ�แลวประสบคว�มสำ�เรจ แตอ�จจะไมเหม�ะสมม�กนกกบก�รปลอยในกรณน ดงนนจงไดมก�รปรบแนวท�งก�รปลอยต�ง ๆ ในชวงปท 2 โดยก�รเปลยนพนทปลอยยงบรเวณสำ�นกง�นเขตรกษ�พนธสตวป�หวยข�แขง ซงเปนพนทโลงม�กกว�พรอมทงมก�รเตรยมพนทใหเหม�ะสมกบละมง ดวยก�รถ�ง และใชไฟจดก�รพนท มรปแบบก�รปลอยโดยวธ soft re-lease เพอใหละมงมก�รปรบตวและส�ม�รถอยรอดในธรรมช�ต

ผลการดำาเนนการศกษาชวงปท 2 (เมษายน 2552 - กรกฎาคม 2553)

ก�รใชพนทอ�ศย ขน�ดพนทก�รกระจ�ยหลกของละมงเฉลยเท�กบ 5.45 ต�ร�งกโลเมตร และพนทประช�กรละมงทงหมดครอบคลมพนท 11.83 ต�ร�งกโลเมตร ละมงใชพนทบรเวณคอกเตรยมปลอยซงมสภ�พเปนป�เบญจพรรณรนสองม�กถง 68.30% สน�มหญ� 19.48% ใตอ�ค�รยกพน 3.83% และพนทอนๆ เชน รอยตอของป�กบสน�มหญ� รมลำ�หวย เปนตน ละมงจะใชพนทสน�มหญ� และบรเวณป�เบญจพรรณ ในก�รเดนเลมหญ� และนอนเคยวเออง พชอ�ห�รทละมงเลอกกน อย�งนอย 60 ชนด ไดแก หญ�ค� หญ�แฝก หญ�ป�กคว�ย

35


หญ�ม�เลเซย สด� หญ�ตนตด หญ�ห�งกระรอก เปนตน ผลไมทส�ม�รถห�ไดบรเวณสำ�นกง�นเขตฯ ไดแก มะข�มปอม พดทร� มะกอก ตะคอง เปนตน หลงก�รปลอยละมงออกจ�กคอกเตรยมปลอยไมมก�รใหอ�ห�รละมงในชวงฤดฝนทอ�ห�รสมบรณ แตเฉพ�ะในชวงฤดแลงทำ�ก�รเสรมอ�ห�รขนใหละมงเนองจ�กปรม�ณหญ� และผลไมในบรเวณสำ�นกง�นเขตฯ ไมเพยงพอ ประกอบกบในชวงเวล�ดงกล�ว เปนชวงฤดผสมพนธจงเปนก�รเสรมใหละมงมคว�มพรอมในก�รผสมพนธเพมม�กขน

ก�รใชแหลงนำ� และแหลงดนโปง ละมงใชแหลงนำ�ธรรมช�ต โดยก�รลงกนนำ�โดยตรง และลงแชนำ�บรเวณลำ�หวยทบเสล� ละมงมกออกแทะเลมหญ�หลงฝนตกใหมๆ ละมงมกลงกนโปงในชวงเวล�เช�และเยนบรเวณหน�สำ�นกง�นเขตฯ และในชวงฤดผสมพนธ พบละมงเพศผลงแชโคลน

พฤตกรรม ละมงจ�กก�รปลอยในชวงปท 2 เปนละมงทคอนข�งเชองโดยเฉพ�ะกบคนเลยง แตละมงยงคงไมใหเข�ใกลเกนระยะ 5-10 เมตร และเนองดวยละมงเปนสตวทคอนข�งตกใจง�ย เมอตวหนงตกใจรอง หรอวง ละมงตวอนๆ กจะวงต�มกนไปเปนฝง ละมงส�ม�รถระวงภยจ�กผล�ไดเรวขน และเรยนรวธก�รหลบหน โดยเมอถกรบกวนจ�กสตวผล�ละมงจะรองและวงม�รวมกนบรเวณพนทโลง หรอหลบเข�ใตอ�ค�รยกพน จนกว�จะปลอดภย

ในชวงฤดผสมพนธ ละมงเพศผแสดงพฤตกรรมตอเพศเมยอย�งชดเจน พบละมงเพศผขวดกนเปนแผลบรเวณทอง แตแผลกห�ยเอง และยงพบละมงขวดเลนกนดวย เมอละมงเพศผเปนสดเตมทจะแสดงอ�ก�รเปนสด ดวยก�รสงเสยงรองตดตอกน และเดนต�มเพศเมย ในฤดผสมพนธละมงเพศเมยไดรบก�รผสมพนธทกตว

สตวผล� และก�รเปนเหยอ สตวผล�ทพบบรเวณสำ�นกง�นเขตฯ นนมจำ�นวน และชนดไมต�งจ�กบรเวณหนวยพทกษป�ซบฟ�ผ� ทพบเข�รบกวนบอยทสดคอ เสอด�ว เสอโครง และหม�ใน

อตร�ก�รรอดต�ย และก�รเพมพนในธรรมช�ต ในป 2552-2553 ปลอยละมงไปแลว 3 ชด ทงหมด 16 ตว ถงปจจบนมละมงเหลอจ�กก�รปลอย 12 ตว เปนเพศผเตมวย 7 ตว เพศเมยเตมวย 5 ตว คดเปนอตร�ก�รรอดต�ยเท�กบ 80.00 % อตร�ก�รเพมพนของละมงหลงก�รปลอยคนสธรรมช�ตในป 2552 มลกละมงเกด 7 ตว เกดในชวงเดอนกนย�ยน – เดอนพฤศจก�ยน ปจจบนเหลอลกละมง 1 ตว อ�ย 32 สปด�หคดเปนอตร�ก�รรอดต�ยของลกละมงเท� 14.29 %

สรป

จ�กก�รตดต�มประช�กรละมงหลงก�รปลอยคนสธรรมช�ต ในป 2552 ทงหมด 16 ตว พบละมงยงมชวตรอดอยได 12 ตว คดเปนอตร�ก�รรอดต�ย 80.00 % และมก�รเพมประช�กรในธรรมช�ตได โดยเหลอลกละมงจ�กก�รเกดในป 2552 จำ�นวน 1 ตว จ�กลกละมงทงหมด 7 ตว คดเปนอตร�ก�รรอดต�ย 14.29 % รวมปจจบนมก�รตดต�มละมงในธรรมช�ตทงหมด 13 ตว เปนเพศผเตมวย 7 ตว เพศเมยเตมวย 5 ตว และ ลก 1 ตว พนทหลกทละมงใชคอบรเวณสำ�นกง�นเขตฯ พนทเฉลย 5.45 ต�ร�งกโลเมตร และมละมงเพศเมย 1 ตวใชพนทบรเวณบ�นเข�เขยวและ กม. 8 ท�งเข�สำ�นกง�นเขตฯ

จ�กก�รดำ�เนนง�นตลอด 2 ปกว�ทผ�นม� มก�รเรยนร และมก�รแกไขปญห�ทเกดขน จนทำ�ใหก�รดำ�เนนง�นในระยะเวล�ตอม�เรมมแนวท�งในก�รแกไขปญห� และส�ม�รถดำ�เนนก�รตอไดมประสทธภ�พม�กขน แตอย�งไรกดยงคงมปญห�เกดขนในระหว�งก�รดำ�เนนง�น เชน ปญห�ละมงออกไปบรเวณพนทเกษตรของชมชนรอบนอก ซงเปนปญห�ทตองมก�รดำ�เนนง�นประส�นง�นรวมกบชมชนตอไป


[1] นรศ ภมภ�คพนธ, รองล�ภ สขม�สรวง, วรวทย วชชะวลค, บรพตร ศรอรณรตน, ส�ม�รถ สมโนจตร�ภรณ, ชชว�ล พศดำ�ขำ�, ธน�กร แสนโภชน, สนทร ฉ�ย�วฒนะ, ศกดสทธ ซมเจรญ, ตรศกด นพ�-นนท, อนรรฆ พฒนวบลย, นฐพล สสรกษ และ Dr. William J. McShea. 2552. คว�มเปนม�ของโครงก�รฟนฟประช�กรละองละมงในเขตรกษ�พนธสตวป�หวยข�แขง.

36


[2] นธดล บรณพมพ. 2552. ก�รวเคร�ะหคว�มส�ม�รถในก�รดำ�รงอยของประช�กรละมงพนธพม� (Cervus eldii thamin) ทปลอยกลบคนสธรรมช�ต ณ เขตรกษ�พนธสตวป�หวยข�แขง จงหวดอทยธ�น. วทย�นพนธปรญญ�โท. บณฑตวทย�ลย มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร.

[3] นธดล บรณพมพ รองล�ภ สขม�สรวง และนรศ ภมภ�คพนธ. 2551. ก�รวเคร�ะหคว�มส�ม�รถในก�รดำ�รงอยของประช�กรละมงพนธพม� (Cervus eldi thamin) ทปลอยกลบคนสธรรมช�ต ณ เขตรกษ�พนธสตวป�หวยข�แขง จงหวดอทยธ�น. ว�รส�รสตวป�เมองไทย 15(1): 99-117.

[4] บรพตร ศรอรณรตน รองล�ภ สขม�สรวง สเมธ กมลนรน�ถ โสภณ ดำ�นย วศษฐ วช�ศลป และ นรศ ภมภ�คพนธ. 2549. ผลก�รประชมเชงปฏบตก�ร เรอง ก�รประชมเชงปฏบตก�รน�น�ช�ตของกลมผสนใจอนรกษละองละมง ครงท 3 (The Third International Meeting of the Eld’s Deer Interest Group) ณ Sun-way Hotel กรงพนมเปญ ร�ชอ�ณ�จกรกมพช�.

[5] Lekagul, B. and J.A. McNeely. 1988. Mammals of Thailand, 2nd ed. Darnsutha Press, Bangkok.

[6] McShea, W.J, B. Siriaroonrat and R. Sukmasuang. 2004. Evaluation of potential reintro-duction habitat in Thailand, pp. 11-13. In The Second Workshop on Eld’s deer Conservation and Restoration. Dusit Zoological Park, Bangkok, Thailand.

[7] McShea, W.J., Myint Aung, D. Poszig, C. Wemmer and S. Monfort. 2001. Forage, habitat use, and sexual segregation by a tropical deer (Cervus eldi thamin) in a dipterocarp forest.J. Mammalogy. 82 (3): 848-857.

[8] U Tun Yin. 1967. Wild Animals of Burma. Rangoon Gazette Ltd., Rangoon.

37

Session III : One Health


กลไกการแพรเชอไวรสนปาหในคางคาวแมไกภาคกลาง (Pteropus lylei)

สภ�ภรณ วชรพฤษ�ด1 กลย�น บญเกด2 ไสว วงหงษ�2 นตพล รตนเศรษฐยทธ1 พรพรรณ สภวรรณวงศ1

เดชช�ต แสงเสน2 ธระวฒน เหมะจฑ�1

บทนำา

ไวรสนป�หถกพบครงแรกเมอป พ.ศ.2541 ทประเทศม�เลเซย1 จ�กก�รตดตอของเชอไวรสจ�กค�งค�วแมไก สสกรในฟ�รม และแพรสคนชำ�แหละสกร กอใหเกดโรคสมองอกเสบทมอตร�ก�รเสยชวตเฉลย 40% ในขณะเดยวกนก�รระบ�ดของโรคทประเทศบงกล�เทศทเกดอย�งตอเนอง ตงแตป 2544-2553 มอตร�ก�รเสยชวตเฉลย 70%2 แตไมพบว�มสกรหรอสตวชนดอนๆ เปนตวกล�งในก�รเพ�ะเพมเชอสคน นอกจ�กก�รพบก�รตดเชอไวรสในค�งค�วและผปวยมประวตดมนำ�อนทผลมสดทอ�จมเชอไวรสจ�กค�งค�วปนเปอน3 ในประเทศไทยมร�ยง�นพบก�รตดเชอไวรสนป�หในค�งค�วแมไก 3 ชนดไดแก ค�งค�วแมไกภ�คกล�ง (Pteropus lylei) ค�งค�วแมไกเก�ะ (P.hypomelanus) และค�งค�วแมไกป�ฝน (P.vampyrus)4 อย�งไรกต�มเปนทน�สงเกตว�ก�รระบ�ดอย�งตอเนองม�กกว� 10 ครง ในประเทศบงกล�เทศและอนเดย มกเกดเฉพ�ะชวงตนปคอระหว�งเดอน มกร�คม-พฤษภ�คม เท�นน5 จงอ�จมคว�มเปนไปไดว�กลไกก�รแพรเชอไวรสนป�หจ�กค�งค�วอ�จเกดเปนฤดก�ลเชนเดยวกบฤดก�ลระบ�ดในคน ง�นวจยนจงมวตถประสงคเพอศกษ�คว�มสมพนธของก�รแพรเชอไวรสนป�หในค�งค�วแมไกภ�คกล�ง กบฤดก�ล


1. ชนดค�งค�ว ค�งค�วแมไกภ�คกล�ง (Pterous lylei)2. พนทศกษ� 7 จงหวด ไดแก ชลบร ฉะเชงเทร� ปร�จนบร สระบร สงหบร พระนครศรอยธย� อ�งทอง3. วธก�รเกบตวอย�ง เกบตวอย�งเยยวค�งค�วโดยปพล�สตกใตตนไมทเปนแหลงทอยอ�ศยค�งค�ว6

3.1 เกบตวอย�งเยยวค�งค�วใน เดอนละ 1 ครง เปนเวล� 2 ป ระหว�ง พฤษภ�คม 2548- มถน�ยน 2550 ในพนทศกษ� 2 แหง ไดแก จงหวดชลบร และฉะเชงเทร�

3.2 เกบตวอย�งเยยวค�งค�วจำ�นวน 3 ครงในเวล� 1 ป (กมภ�พนธ พฤษภ�คม ตล�คม 2549) ใน พนทศกษ�เพมเตมอก 5 แหง ไดแก ปร�จนบร สระบร สงหบร พระนครศรอยธย� อ�งทอง

4. วธก�รตรวจวเคร�ะหวธท�งอณชววทย� Duplex nested RT-PCR7


1. พบเชอไวรสนป�หในทกพนทศกษ�ทง 7 แหง2. พบเชอไวรสนป�หในระหว�ง เดอน มกร�คม-มถน�ยน และม�กทสดในเดอน พฤษภ�คม3. เชอไวรสนป�หทพบม 2 ส�ยพนธ คอ ส�ยพนธเดยวกบทพบก�รระบ�ดในประเทศม�เลเซย และส�ยพนธ

บงกล�เทศ โดยพบส�ยพนธบงกล�เทศม�กกว�ส�ยพนธม�เลเซย

1 ศนยคว�มรวมมอองคก�รอน�มยโลก ไวรสสตวสคน คณะแพทยศ�สตร จฬ�ลงกรณมห�วทย�ลย 2 กรมอทย�นแหงช�ต สตวป� และพนธพช กระทรวงทรพย�กรธรรมช�ตและสงแวดลอม

39


4. ก�รแพรกระจ�ยของเชอไวรสไมมคว�มสมพนธโดยตรงกบฤดผสมพนธ คอ เดอนพฤษภ�คม เปนชวงปล�ยฤดผสมพนธทพบลกค�งค�วหดบน

5. อตร�ก�รพบเชอไวรสอยระหว�ง 0.5-6.7%

สรปก�รศกษ�นเปนก�รคนพบกลไกก�รแพรเชอไวรสในค�งค�วครงแรกของโลกทยนยนว�เชอไวรสนป�หแพร

กระจ�ยออกม�ในเยยวค�งค�วแมไกเฉพ�ะฤดก�ลเท�นน ซงสอดคลองกบก�รระบ�ดในคนทประเทศบงกล�เทศและอนเดย และอ�จกล�วไดว�ประเทศไทยกมคว�มเสยงทจะเกดก�รระบ�ดของโรคไวรสนป�หไดเชนกน ห�กคนสมผสกบเยยวหรอนำ�ล�ยค�งค�วโดยตรง หรอ สกรไดรบเชอจ�กสงคดหลงค�งค�วและแพรม�สคน อย�งไรกต�มขอมลก�รคนพบฤดก�ลแพรเชอจะเปนขอมลพนฐ�นสำ�หรบทกฝ�ยทเกยวของในก�รดำ�เนนม�ตรก�รปองกนก�รระบ�ดของโรคในประเทศไทยตอไป

ขอแนะนำา

• อ�ก�รของโรคในคน มอ�ก�รคล�ยเปนหวด มไขสง ปวดเมอยกล�มเนอ จนถงอ�ก�รหนก คอ สมองอกเสบ อ�จมอ�ก�รท�งระบบท�งเดนห�ยใจรวมดวย

• ก�รตดตอของโรคนป�หจ�กค�งค�วอ�จเกดไดจ�ก 1) ก�รสมผสสงคดหลงหรอ ซ�กค�งค�ว หรอ สกรทตดเชอไวรสนป�ห 2) ก�รบรโภคอ�ห�ร เครองดม หรอ ค�งค�วทปนเปอนเชอ 3) ก�รตดตอจ�กคนสคน 4) ก�รปนตนไมในบรเวณทค�งค�วอ�ศยหรอแหลงอ�ห�รของค�งค�ว8

• แนวท�งปฏบตห�กสมผสสงคดหลงจ�กค�งค�ว1. ถกค�งค�วกด - ล�งแผลดวยนำ�สบน�น 10-15 น�ท - พบแพทยเพอรบก�รฉดวคซนปองกนโรคพษสนขบ� เฉกเชนเดยวกบก�รถกสนขกด เนองจ�กขณะนไมม

วคซนสำ�หรบก�รปองกนไวรสนป�ห แตค�งค�วอ�จนำ�โรคพษสนขบ�ได จงควรฉดวคซนปองกนโรค2. สมผสสงคดหลง ไดแก เยยว นำ�ล�ย เลอด หรออวยวะภ�ยใน - ล�งสวนทสมผสดวยนำ�สบน�น 10-15 น�ท - ห�กมแผลในบรเวณอวยวะทสมผส ใหปฏบตเชนเดยวกบก�รถกค�งค�วกด

• ก�รรกษ� ขณะนยงไมมวคซนหรอย�ใดทไดผลโดยตรงตอก�รรกษ� ก�รรกษ�ทไดผลพบว�มเพยงก�รใชย�ต�นไวรสไรบ�วลน รกษ�ในชวงตนของก�รตดเชอ เท�นน

• ก�รปองกนประช�ชน : ไมบรโภค-ชำ�แหละค�งค�ว, กนผลไมทมรอยกดแทะของค�งค�ว, ควรดค�งค�วเพอก�ร

ทศนศกษ�ดวยคว�มระมดระวง ไมใหสมผสสงคดหลงจ�กค�งค�วก�รส�ธ�รณสข : เพมม�ตรก�รปองกนและเฝ�ระวงโรคในฤดก�ลแพรเชอไวรสก�รทองเทยว : แนะนำ�ก�รชมค�งค�วในเวล�และฤดก�ลทถกตอง เพอลดก�รสมผสเยยวค�งค�ว เวล�ท

ควรงดก�รชมคอชวงเช�เนองจ�กค�วค�วจะถ�ยม�ก ฤดก�ลทควรเพมคว�มระมดระวง คอ เมษ�ยน-พฤษภ�คม และแนะนำ�แนวท�งปฏบตห�กสมผสเยยวค�งค�วระหว�งทองเทยว

สวนอนรกษสตวป� : รกษ�สภ�วะแวดลอมทอยของค�งค�วใหเหม�ะสม เพอลดแรงกดดนในก�รย�ยถน และแรงกดดนทเพมคว�มตงเครยดแกค�งค�วทอ�จทำ�ใหค�งค�วเจบปวย

ปศสตว : เพมก�รเฝ�ระวงสกรในพนทเสยงทมแหลงอ�ศยของค�งค�ว และ/หรอ สวนผลไมทค�งค�วอ�จไปกนเปนอ�ห�รเปนพเศษในฤดก�ลแพรเชอ

40



[1] Chua KB, Bellini WJ, Rota PA, Harcourt BH, Tamin A, Lam SK, Ksiazek TG, Rollin PE, Zaki SR, Shieh W, Goldsmith CS, Gubler DJ, Roehrig JT, Eaton B, Gould AR, Olson J, Field H, Daniels P, Ling AE, Peters CJ, Anderson LJ, Mahy BW. Nipah virus: a recently emergent deadly paramyxovirus. 2000. Science. 288(5470):1432-1435.

[2] ICDDR,B. Nipah outbreak in Faridpur District, Bangladesh, 2010. 2010. Health Sci Bul. 8(2):6-11.

[3] Luby SP, Rahman M, Hossain MJ, Blum LS, Husain MM, Gurley E, Khan R, Ahmed BN, Rahman S, Nahar N, Kenah E, Comer JA, Ksiazek TG. Foodborne transmission of Nipah virus, Ban-gladesh. 2006. Emerg Infect Dis. 12(12):1888-1894.

[4] Wacharapluesadee S, Lumlertdacha B, Boongird K, Wanghongsa S, Chanhome L, Rollin P, Stockton P, Rupprecht CE, Ksiazek TG, Hemachudha T. Bat Nipah virus, Thailand. 2005. Emerg Infect Dis.11(12):1949-1951.

[5] Wacharapluesadee S, Boongird K, Wanghongsa S, Ratanasetyuth N, Supavonwong P, Saengsen D, Gongal GN, Hemachudha T. A longitudinal study of the prevalence of Nipah virus in Pteropus lylei bats in Thailand: evidence for seasonal preference in disease transmission. 2010. Vec-tor Borne Zoonotic Dis. 10(2):183-190.

[6] Chua KB. A novel approach for collecting samples from fruit bats for isolation of infectious agents. 2003. Microbes Infect. 5(6):487-490.

[7] Wacharapluesadee S, Hemachudha T. Duplex nested RT-PCR for detection of Nipah virus RNA from urine specimens of bats. 2007. J Virol Methods.141(1):97-101.

[8] Montgomery JM, Hossain MJ, Gurley E, Carroll GD, Croisier A, Bertherat E, Asgari N, For-menty P, Keeler N, Comer J, Bell MR, Akram K, Molla AR, Zaman K, Islam MR, Wagoner K, Mills JN, Rollin PE, Ksiazek TG, Breiman RF. Risk factors for Nipah virus encephalitis in Bangladesh. 2008. Emerg Infect Dis. 14(10):1526-1532.

41

Session IV : การพฒนาระบบงานสขภาพสตวปา


“1,000 Nights in Thailand: Developing A Veterinary Medical Program For the ZPO Zoos - Accomplish-ments and Gaps”

Mitchell Bush

Introduction (Disclaimer)

It is great to be back in Thailand and being able to work with old colleagues and meet new ones in the upcoming workshops. I was asked to give this presentation to discuss the results of my previous 3 year of working with the veterinary staffs of the ZPO. I truly think I can better evaluate my efforts after this 7 week visit to the 5 ZPO zoos. The comments on the gaps in the medical program I will discuss today were what I observed when I left Thailand in November 2009 and are meant to be constructive (“Tough Love”). I am hopeful that my follow-up visit will find that many of these concerns have been appropriately addressed and corrected.

Goals:

The Scope of the 3 year training program was to observe existing clinical, procedural, and management protocols to ultimately enhance the medical and surgical skills of Thailand Veterinarians and to improve the overall delivery of health care. It was envisioned that this training of selected veterinarians at KKOZ would empower then to be better veterinarians and become the core of teach-ers for other Thailand veterinarians interested in Zoological Medicine. There have been previous workshops relating to zoological medicine, over the last 15 years that have proven to have little long-term application due to the: 1. The continual turnover of clinical veterinarians or their progression into management positions which disrupts the continuity of operations. 2. No continuity for ongoing training in zoological medicine. It is for this later reason that this training program was started.

A Second goal was to develop and in-house pathology training program for KKOZ and Dusit Zoo to prove its value to the overall medical and management programs and provide diagnostic support for clinical cases with timely and complete necropsies. A secondary goal was to provide necessary data to support basic and applied research with subsequent publications in peer reviewed journals.

My initial evaluation determined that the clinical veterinarians were about 20 years behind their western zoos colleagues. It soon became obvious that there were also major deficiencies in the management that directly related to the medical program and the well being of the animals. These included problems in: diets, exhibit and cage design, staff supervision and communications.

Accomplishments:

1) A pathology program was started for the ZPO which centered in KKOZ and Dusit Zoo. Histo- pathology and bacteriology support was added in the final year of the program. This program was beginning to generate reports on the causes of deaths which allow better evaluation of ongoing medi-cal and management procedures and practices.

DVM, ACZM

43


2) Appropriated anesthetic drugs (potent opoids) have been legally imported to Thailand for use in the ZPO zoos for the first time.

3) A clean surgery and surgery preparation area has been established and is in use at KKOZ. 4) Weekly Medical/Management Rounds are conducted at KKOZ to help teach clinical veteri-

narians work with the curatorial and keeper staff and jointly look for management problems and hopefully correct them before they become medical problems. The results of these Rounds were documented and circulated to medical, management and administrative staff of KKOZ. I met good keepers and keepers with potential during these rounds. I recommend that the veterinary and cu-ratorial staff improve the communications and supervision of their keeper staff.

5) Several workshops were conducted to train ZPO veterinarians and they included: a. Avian Medical/Management Training with Mr. Will Peratino. We visited all 5 zoos and held

meeting and conducted walking rounds with the veterinary, curatorial and keeper staffs. This was a very practical exercise where we specifically discussed both universal and zoo specific problems in each zoo such as diets, sex determination, cage design, pest control and medical problems. I con-ducted follow-up visits to each zoo to monitor the progress and the implementations of our recom-mendations. The results varied from zoo to zoo based on implementation variances but I did observe that encouraging improvements were being made to make me think this and other workshops with this format should be continued and the benefits monitored. Again, we noted potential within the keeper staff at several zoos that could be further exploited .

b. Laproscopic workshop to train ZPO veterinarians in the technique for use in diagnostic and research application.

c. Anesthesia workshop – to demonstrate methods of anesthetizing animals and how to monitor them to improve safety. One workshop was specifically for tapirs. Developing anesthesia protocols for Eld’s deer for medical purposes and for relocation.

d. Collection Planning workshop planning – This concept has been accepted and initial plans have been started for ZPO felids and KKOZ cervids.

e. Diet workshopf. Dental workshop

6) An Escape protocol has been developed for KKOZ and practiced. 7) Establishment of protocols to support a preventative medical program for ZPO zoos which

include protocols for quarantine, preshipment, anesthesia and necropsy.8) Safety Procedures and Protocols – I feel there are many safety hazards at KKOZ for the visi-

tor and the staff and I tried to appropriately document them. 9) Consulting on Giant Pandas at Chiang Mai zoo on 2 occasions: first for a wound in the ingui-

nal area caused by trauma from the male and secondly for anesthesia and the successful electroe-jaculation of the male and AI of the female resulting in a live cub.

10) Enhancing the awareness of tuberculosis in the ZPO. Beginning routine screening of po-tential animals and establishing protocols for dealing with this infectious disease.

Barriers to Success and Identified Shortfalls:

These include expectations for the Medical Program that either failed to occur or performed below reasonable expectations at the time of my departure in November 2009

44


1) Career Pathway for Clinical Veterinarians – Had not been developed.2) Improved Diets for the collection animals – this has failed in several important areas:

a. The ongoing presence of Metabolic Bone Disease throughout the collections due to the lack of proper calcium supplementation which resulted in the euthanasia of several animals. The cause of this problem is well known and corrective supplementation had been discussed. The failure seems to be the implementation and supervision at the keeper level.

b. Lack of established diet information for the keepers (Diet Cards) and once these cards are established they need to be monitored to ensure that the animals are being fed properly.

c. Basic lack of food when money wasn’t properly allocated resulting in cases of malnutri-tion, clinical problems and related deaths.

d. Providing safe and good quality food to the animals – e. Feeding the animals: clean the feeding area and dishes (minimize fecal/food contact)

and move the feeding sites to help decrease parasite burden in these. Also set up enough feeding stations so all animals in the area can receive the required amount of their diet.

f. Uses feeding as behavioral enrichment g. Establish, monitor and maintain a pest control program to prevent predation, loss and

contamination of the animal’s food by rats, pigeons and/or feral primates.3) Exhibit Design and Renovation Planning – The process is flawed and has left a legacy for the

KKOZ and the ZPO of poorly designed exhibits that hamper the ongoing and future medical and over-all management of animals in these exhibits and is a poor use of the precious financial resources!! I feel the basic problem here is that the design team needs experience in working with animals in cages so they know what design is needed to safely clean, feed, shift and manage animals in the exhibits they design.

4) Medical records – The ZPO funded an intensive workshop on Med-Arks and basically the implementation into ZPO medical records is severely lacking.

5) Proper Equipment and supplies for ZPO Veterinary Hospitals – I have stressed numer-ous times that having veterinarians on staff in a non-functional hospital and/or improperly supplied hospital will not result in a progressive medical program and this is not the fault of the veterinarians, rather it is due to lack of adequate administrative support. Many times we were out of necessary sup-plies (such as bandages, casting material and anesthetics) due to a combination of factors: a) Lack of funds b) Problems with the purchasing department c) Faulty inventory practices.

6) The proper care and cleaning of hospital equipment. On several occasions I have noted expensive equipment not properly cleaned and cared for.

7) Administrative Support for a comprehensive Medical Program – this has been mentions several times before concerning various aspects of the program and I feel it shows a lack of under-standing what a proper medical program can do for the zoo, both in image and moral for the staff.

8) Research output (Publications) – Only one report was published in a peer-reviewed journal. I had suggested several topics prior to my departure.

9) Few Animal people – this is a basic need for the management and proper functioning of a zoo. I would suggest attempting to recruit staff that has experience working on ranches or farms.

10) Pathology Programs for KKOZ and Dusit Zoo – These programs were off to good start but appeared to be stalling prior to my departure.

45


11) Medical Management Rounds at KKOZ – These Rounds identified various medical and man-agement problems that relate to the Health Care Delivery to the KKOZ collection animals. Unfortu-nately most of the documented recommendations were not acted on nor did I receive any feedback from the administration.

12) Dealing with the Tuberculosis problem in ZPO zoos. During the 2 + years we have either documented or had strong indications of TB. I saw problems in developing a rational and timely approach to this infectious zoonotic disease problem:

a. Lack of appropriate diagnostic capabilities for TB in Thailand. b. I also sense inertia within the ZPO staff to move forward with both diagnostic testing and

therapy. c. No plan for public relations when the topic reaches the press which becomes more of a

problem the longer this is delayed.13) Continuing Education for the Veterinary Staff

a. Veterinarians must strive to use more English in conversations especially medically re-lated and write the records in English. Thai wildlife and zoo veterinarians’ web site should put their articles and messages in English to encourage input from English speaking colleagues.

b. More emphasis needs to be placed on self study.c. Encourage and support attendance at VPAT meeting.

14) There seems to be a current thinking that clinical veterinarians need to receive advanced degrees such as Diplomas, Masters or PhD degrees. I feel these are usually of limited value for a clinical and pathology veterinarians as it takes them away from the clinical practice.

15) The need for improved Supervision and/or mentoring at basically all levels of the chain of command within the ZPO veterinary and management areas.

16) The use of collection animals for offsite events such as shopping malls. I stressed that the veterinary department develops a protocol for when such events are unavoidable.

17) The veterinary staff had yet to take “Ownership” of the medical programs at the ZPO. There needs to be a pride associated with establishing and maintaining a quality medical program. These programs require developing strong professional relationships with the administrative, curatorial and keeper staff.

46


ทศทางในอนาคตของงานดานสขภาพสตวปาในกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช

ไชยพร ช�รแสน

บทคดยอ

กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช จดตงกลมจดการสขภาพสตวปาขนเปนหนวยงาน รบผดชอบดำาเนนการเกยวกบการแรกรบสตวปาของกลาง ตรวจรกษาโรคสตวปา ชวยเหลอสตวปาทไดรบอบตเหต ถกทอดทง หรอพลดหลง การวจยสขภาพสตวปา รวมถงการแกไขปญหาสตวปารบกวนประชาชน การดำาเนนงานในระยะแรกเนนหนกเกยวกบการแรกรบสตวปาของกลางในคดความผดพระราชบญญตสงวนและคมครองสตวปา พ.ศ. 2553 ซงเปนอำานาจหนาทตามกฎหมาย สตวปาทผานการตรวจสขภาพเบองตนแลวจะถกสงไปดแลตอทสถานเพาะเลยงสตวปา เพอเปนพอแมพนธหรอปลอยคนสธรรมชาตแลวแตความเหมาะสม กรมอทยานแหงชาตฯ มแผนจดตงศนยชวยเหลอสตวปาประจำาภาคทง 4 ภาค โดยแหงแรกกำาลงดำาเนนการจดตงทจงหวดนครนายก มเขตรบผดชอบในพนทภาคกลาง การดำาเนนงานของกลมจดการสขภาพสตวปา มการประสานการปฏบตกบหนวยงานและองคการทเกยวของ ปญหาทมแนวโนมเปนปญหาสำาคญในปจจบน คอ ปญหาสตวปาในเมอง

กลมจดก�รสขภ�พสตวป� สำ�นกอนรกษสตวป� กรมอทย�นแหงช�ต สตวป� และพนธพช 61 ถนนพหลโยธน แขวงล�ดย�ว เขตจตจกร กรงเทพฯ 10900

47


การพฒนาระบบฐานขอมลพยาธวทยาและโรคสตวปา

องคณ� สมนสทวชย บรพตร ศรอรณรตน สเมธ กมลนรน�ถ

บทคดยอ

1. ฐ�นขอมลพย�ธวทย�และโรคสตวป�

สตวป�นนนบวนมจำ�นวนลดนอยลง ดงนนขอมลต�งๆ ทเกยวของจงมค�อย�งยง ก�รจดเกบขอมลอย�งเปนระเบยบจงนบเปนขนตอนสำ�คญ ทำ�ใหส�ม�รถนำ�ขอมลทจดเกบรกษ�ไวนนม�ใชประโยชนได เพร�ะตวอย�งของสตวป�ห�ย�กนนมจำ�นวนไมม�กนก ห�กไมมก�รเกบขอมลประวตอย�งเหม�ะสม กจะทำ�ใหย�กตอก�รสบคนประวตยอนหลง อกทงไมส�ม�รถห�ตวอย�งม�ทดแทนได

ก�รจดทำ�ระบบฐ�นขอมลทเปนระเบยบรวมกนเปนม�ตรฐ�นส�กลนนทำ�ใหผอนทม�สบคนขอมลในภ�ยหลงส�ม�รถเข�ถงและเข�ใจในขอมลไดอย�งถกตอง ระบบฐ�นขอมลทมระบบระเบยบจะทำ�ใหส�ม�รถสรปขอมลและประมวลผลต�งๆไดง�ยขน ซงจะทำ�ใหส�ม�รถนำ�ขอมลไปใชใหเปนประโยชนไดอย�งมประสทธภ�พ ท�งองคก�รสวนสตวฯจงไดรเรมพฒน�ระบบฐ�นขอมลพย�ธวทย�และโรคสตวป� เพอเปนก�รเกบรวบรวมขอมลเกยวกบชววทย� สณฐ�นวทย� พนธกรรม โลหตวทย� พย�ธวทย� และโรคทเกดขนของสตวป�ทกตว โดยเรมจ�กก�รจดเกบขอมลท�งก�รตรวจรกษ�อย�งเปนระบบรวมกนในสวนสตวทงห�แหง นบตงแตป พ.ศ.2551 ดวยโปรแกรมระบบฐ�นขอมล MedARKS ซงเปนระบบฐ�นขอมลในก�รจดก�รสตวป�ของสม�คมสวนสตวโลก ประกอบไปดวยขอมลในก�รรกษ�พย�บ�ลสตว ก�รตรวจวเคร�ะหท�งหองปฏบตก�ร และก�รชนสตรซ�กสตว ซงเปนจดเรมตนของก�รตงม�ตรฐ�นก�รเกบขอมลรวมกนของสตวแพทยสวนสตวในประเทศไทย

2. ประโยชนของฐ�นขอมลพย�ธวทย�และโรคสตวป�

a) ก�รวนจฉยโรค ก�รจดเกบขอมลอย�งเปนระบบนนสงผลตอเนอง ทำ�ใหขนตอนในก�รตรวจวนจฉยของสตวแพทยนน

ตองดำ�เนนไปอย�งเปนระบบดวย ชวยลดคว�มผดพล�ดตกหลนในก�รวนจฉย และเพมคว�มละเอยดถถวนม�กยงขน อกทงเร�ยงส�ม�รถนำ�ขอมลทเกบประมวลผลไว ม�ประยกตใชในก�รรกษ� เชน เร�ส�ม�รถนำ�ขอมลผลก�รเพ�ะเชอแบคทเรยทพบบอยจ�กภ�วะทองเสยและคว�มไวรบตอย�ปฏชวนะ ม�ใชในก�รรกษ�สตวทปวยในภ�วะทองเสยไดทนท โดยทไมตองรอผลก�รเพ�ะเชอ ซงขอมลทเปนประโยชนในก�รดแลรกษ�สตวนนมไดจำ�กดอยแคเพยงในสตวปวย แตก�รเกบขอมลค�พนฐ�นต�งๆ ไดแก ค�ม�ตรฐ�นท�งโลหตวทย�ของสตวแตละชนดพนธในสภ�วะทร�งก�ยแขงแรงสมบรณนนกทำ�ใหเร�เข�ใจสรรวทย�ของสตวม�กขน และส�ม�รถนำ�ม�เปนขอมลพนฐ�นในก�รตรวจวนจฉยเมอสตวปวย ซงสตวแตละชนดพนธนนจะมค�โลหตแตกต�งกนออกไป โดยบ�งครงเร�อ�จพบว�ฐ�นขอมลค�ท�งโลหตวทย�ของสตวในต�งประเทศนนอ�จไมตรงกนกบประสบก�รณจรงทเร�ตรวจไดในประเทศไทย ดวยว�จำ�นวนตวอย�งของสตวในต�งประเทศอ�จมนอยกว� หรอเปนผลจ�กคว�มใกลชดในส�ยเลอด รวมทงวธก�รตรวจวนจฉยและสภ�พก�รเลยงดทแตกต�งกน จงควรมก�รจดเกบรวบรวมขอมลพนฐ�นท�งพย�ธวทย�และโรคสตวป�ของประเทศไทย

สวนอนรกษ วจย และก�รศกษ� องคก�รสวนสตว ในพระบรมร�ชปถมภ

48


b) ก�รศกษ�ยอนหลง โรคในสตวป�นนสวนใหญถอเปนโรคชนดใหมทไมเคยมใครทำ�ก�รศกษ�ม�กอน หรอเพงมก�รคนพบ ก�ร

เกบตวอย�งและขอมลโดยละเอยดของสตวทกตวจงมคณค�เปนอย�งม�ก เพร�ะถงแมในปจจบนเร�อ�จไมส�ม�รถวนจฉยไดว�สตวนนปวยต�ยดวยโรคอะไร แตในอน�คตเมอวทย�ก�รก�วหน�ขน เร�อ�จส�ม�รถนำ�ชนเนอตวอย�งนนๆ ม�ทำ�ก�รตรวจยอนหลง หรอนำ�ขอมลเก�กลบม�วเคร�ะหอกครง ทำ�ใหเกดคว�มเข�ใจใหมๆถงโรคทแทจรงได

c) ก�รเฝ�ระวงโรค สตวป�ต�งๆ ทงในธรรมช�ต ในสวนสตวและสถ�นเพ�ะเลยงฯ นนส�ม�รถเปรยบเสมอนเปนย�มบอก

เหต (sentinels) เตอนภยลวงหน� เพร�ะโรคหล�ยโรคทพบในคนนนเปนโรคระบ�ดจ�กสตวสคน (zoonosis) โดยทก�รต�ยของสตวป�ต�ยนนจะเกดกอนพบก�รปวยหรอต�ยในคน ห�กเร�ส�ม�รถตรวจวนจฉยก�รเจบปวยในสตวป�ไดทนทวงท กจะส�ม�รถพย�กรณถงก�รเกดโรคในคนและเตรยมม�ตรก�รปองกนไดลวงหน� ดงเชนตวอย�งจ�กก�รระบ�ดของไขหวดนกในป พ.ศ. 2547

d) ก�รวเคร�ะหท�งระบ�ดวทย�และก�รทำ�น�ยโรค ก�รนำ�ขอมลก�รเกดโรคในสตวจ�กทงประเทศม�รวบรวมวเคร�ะหนนจะทำ�ใหส�ม�รถประเมนไดว�

ร�ยง�นก�รเจบปวยของสตวทพบนนเปนโรคระบ�ดหรอไม อกทงส�ม�รถชจดไดว�เรมตนทตรงไหน มอตร�ก�รแพรกระจ�ย อตร�ก�รปวย อตร�ก�รต�ย ในแนวโนมทเพมขนหรอลดลงอย�งไร เปนตน ทำ�ใหส�ม�รถพย�กรณอบตก�รณของโรคระบ�ดนนได อนจะนำ�ไปสก�รจดก�รรกษ�และปองกนทแมนยำ�และทนทวงท

e) ก�รจดก�ร ปองกนและดแลรกษ�โรค ขอมลทรวบรวมไดจ�กฐ�นขอมลพย�ธวทย�และโรคสตวป� จงมคว�มสมบรณทงในหลกฐ�นและก�ร

วเคร�ะหท�งสถต ทถกตองและน�เชอถอ นำ�ไปสคว�มไวว�งใจของนกวช�ก�รและผบรห�รในก�รพจ�รณ�ตดสนใจถงวธก�รจดก�รโรคระบ�ดทเหม�ะสม ไดแก ก�รเตรยมม�ตรก�รในก�รปองกนและควบคมโรค ก�รเตรยมปรม�ณและชนดส�ยพนธของวคซนไขหวด หรอก�รจดเตรยมย�ในก�รดแลรกษ� เปนตน

3. เป�หม�ยในอน�คต

สงทตองพฒน�ในลำ�ดบตอไปไดแก ระบบฐ�นขอมลพย�ธวทย�และโรคสตวป�ในประเทศไทย โดยขย�ยใหมก�รเกบขอมลอย�งเปนระบบรวมกนทวประเทศ มก�รแลกเปลยนขอมลระหว�งสตวแพทย แพทย ผทำ�ง�น ส�ธ�รณสข นกชววทย� และเจ�หน�ทผดแลสตวป�ทงในธรรมช�ตและนอกถนอ�ศย เพร�ะห�กมไดมฐ�นขอมลกล�งซงรวบรวมขอมลรวมกน อ�จทำ�ใหไมทร�บว�ไดเกดก�รระบ�ดในวงกว�ง ทำ�ใหล�ช�ในก�รปองกนและดแลรกษ�ทงในสตวและคน ดงนนก�รนำ�ขอมลทงประเทศม�รวมกนนนจะทำ�ใหส�ม�รถมองเหนภ�พรวมของก�รเกดโรคได ก�รสร�งระบบฐ�นขอมลจ�กก�รรวมกนของหล�ยฝ�ยจงเปนสวนใหเกดระบบก�รเฝ�ระวงแบบบรณ�ก�รทงในคนและในสตว

49

Session V : การเพาะขยายพนธสตวปานอกถนอาศย


การจดการเพาะเลยงนกเงอกในสภาพกรงเพาะเลยงของสวนสตวสงขลา

อทย พลยรตน1 สมพร ยองกม1 ผดงศกด จนทรตน1 กษศรนทร บวเพชร2

บทคดยอ

จ�กก�รศกษ� ก�รจดก�รเพ�ะเลยงนกเงอกในสภ�พกรงเลยง ณ สวนสตวสงขล� โดยเรมทำ�ก�รศกษ�ตงแตตล�คม 2549 ถง กนย�ยน 2552 โดยทำ�ก�รศกษ� นกเงอกทง 4 ชนด ไดแก นกก�ฮง นกเงอกหวแรด นกเงอกกร�มช�ง และนกเงอกหวหงอก

จ�กก�รศกษ�พฤตกรรม พบว� นกเงอกทกชนดแสดงพฤตกรรมก�รทำ�ใหสบ�ยตวม�กทสด รอยละ 29.80 รองลงม�คอ พฤตกรรมก�รกน – ก�รขบถ�ย รอยละ 17.89 พฤตกรรมก�รพกผอน รอยละ 10.82 พฤตกรรมเคลอนท รอยละ 8.11 พฤตกรรมปฏสมพนธกลม รอยละ 6.49 พฤตกรรมสำ�รวจโพรง และอน ๆ รอยละ 5.91 พฤตกรรมก�รเลน รอยละ 5.00 พฤตกรรมก�รรอง รอยละ 4.29 พฤตกรรมก�วร�ว รอยละ 4.16 และพฤตกรรมตนตว ระวงภย รอยละ 1.62 ต�มลำ�ดบ

ก�รศกษ�ก�รเจรญเตบโตของลกนกก�ฮง (1 ตว) พบว� ชวงสปด�หท 8 นำ�หนกตวเฉลย 1,420 กรม ปรม�ณอ�ห�รทลกนกกนเฉลย 403.33 กรมตอวน ชวงสปด�หท 9 – 12 นำ�หนกตวเฉลย 1,385 กรม ปรม�ณอ�ห�รทลกนกกนเฉลย 235.42 กรมตอวน ชวงสปด�หท 13 – 16 นำ�หนกตวเฉลย 1,400 กรม ปรม�ณอ�ห�รทลกนกกนเฉลย 450 กรมตอวน ชวงสปด�หท 17 – 20 นำ�หนกตวเฉลย 1,450 กรม ปรม�ณอ�ห�รทลกนกกนเฉลย 500 กรมตอวน ชวงสปด�หท 21 – 24 นำ�หนกตวเฉลย 1,470 กรม ปรม�ณอ�ห�รทลกนกกนเฉลย 600 กรมตอวน

1 สวนสตวสงขล� องคก�รสวนสตว ในพระบรมร�ชปถมภ 189 หม 5 ต. เข�รปช�ง อ. เมอง จ. สงขล� 90000 2 กตตสตวแพทย 27/4 ถ. ไทรบร ต.บอย�ง อ.เมอง จ.สงขล� 90000

51


อนาคตของการเพาะขยายพนธสตวสะเทนและสตวเลอยคลาน เพอการอนรกษและเศรษฐกจ

ตลยวรรธ สทธแพทย

บทคดยอ

สตวในกลมสะเทนนำ�สะเทนบก และสตวเลอยคล�น มคว�มเกยวของกนในท�งววฒน�ก�ร และถกเรยกก�รศกษ�สตวในกลมเหล�นว� Herpetology ซงม�จ�กภ�ษ�กรก หม�ยถง ก�รคล�น ซงบงถงลกษณะโดดเดนสวนใหญของสตวในกลมน สตวในกลมนมคว�มหล�กหล�ย โดยมจำ�นวนชนดของสตวสะเทน ม�กกว� 5,300 ชนด และจำ�นวนชนดของสตวเลอยคล�น ม�กกว� 8,000 ชนด มคว�มสำ�คญตอระบบนเวศ หวงโซอ�ห�ร และเปนกลไกสำ�คญของธรรมช�ตอนจะข�ดไมได นอกจ�กนในปจจบนสตวกลมนไดกล�ยเปนสตวเลยงเพอคว�มสวยง�ม ทมมลค�ท�งก�รตล�ดมห�ศ�ล รวมทงสตวบ�งชนดกไปเกยวของกบคว�มเปนอย วถชวตของช�วบ�น และเศรษฐกจขนพนฐ�นของช�วบ�น อนทำ�ใหเกดก�รขบเคลอนท�งเศรษฐกจตอไปได

ก�รเพ�ะขย�ยพนธสตวในกลมสะเทนนำ�สะเทนบกและสตวเลอยคล�นในทเลยง แบงออกเปนหล�ยประเภท คอ ก�รเพ�ะขย�ยพนธเพอก�รอนรกษ ก�รเพ�ะขย�ยพนธเพอก�รเปนสตวเลยงสวยง�มและเพอก�รค� และก�รเพ�ะเลยงเพอก�รค�และก�รบรโภค ซงก�รเพ�ะเลยงแตละแบบจะมจดประสงคแตกต�งกนไปและมกรรมวธทแตกต�งกนต�มแตละชนดของสตวนนๆ สตวกลมสะเทนจะมคว�มบอบบ�งในก�รเลยงดและเพ�ะเลยง แตขณะเดยวกนกส�ม�รถใหผลผลตจ�กก�รเพ�ะพนธจำ�นวนม�ก สวนสตวพวกเลอยคล�นสวนใหญจะมคว�มทนท�นและไวตอโรคนอยกว�กลมสตวสะเทน แตก�รเพ�ะพนธมกจะไดลกจำ�นวนนอยกว� ดงนนก�รว�งแผนกอนก�รเรมกระบวนก�รเพ�ะขย�ยพนธ จงมคว�มสำ�คญม�ก ทงเรองจำ�นวนพอแมพนธ แหลงอ�ห�ร ก�รอนบ�ลลกออน โรงเรอนทใชเลยงด สถ�นทและสงกอสร�ง เปนตน ซงก�รเพ�ะขย�ยพนธจะประสบคว�มสำ�เรจเพยงใดนน ก�รว�งแผนเปนเรองทมคว�มสำ�คญอย�งยง

ในสวนของสวนสตว ซงมก�รเพ�ะเลยงสตวในกลมสะเทนนำ�สะเทนบกและสตวเลอยคล�นม�อย�งตอเนอง มคว�มจำ�เปนอย�งยงยวดในก�รเพ�ะขย�ยพนธสตวกลมนในทเลยง เนองจ�กมสตวหล�ยๆกลมททำ�ก�รเลยงไว ซงทผ�นม�ไดทำ�ก�รเพ�ะขย�ยพนธออกม�หล�ยชนด ทงสตวสะเทนและสตวเลอยคล�น จงเปนคว�มหวงตอก�รอนรกษ และขย�ยพนธ สตวกลมนในอน�คตตอไป


[1] สรนทร มจฉ�ชพ.2531. ชวตในสวนสตว. บรษทรงกลปก�รพมพ (1977) จำ�กด.กรงเทพฯ 280 หน�[2] เส�วนย เสม�ทองและกำ�ธร ธรคปต.2537.คยจำ�แนกเต�และตะพ�บนำ�ทพบในประเทศไทย.วทย�ศ�สตร

48(3): 140-143[3] Goin,C.J.and Goin,O.B.1962.Introduction to Herpetology.W.H.Freeman and Company.U.S.A.353

p.[4] Grzimek, B.1975.Animal Life Encyclopedia Volume 6:Reptiles.Van Nostrand Reinhold Com-

pany.New York 389p.[5] Halliday,T.,Adler,K. and O’Toole,C.1986.The Encyclopedia OF Reptiles and Insect.Heraclio

Fournier S.A.Victoria.Spain 287 p.[6] Klos,H.G.,and Lang,E.M.1982.Handbook of Zoo Medicine.Van Nostrand Reinhold Company

London 453p.

ภ�ควช�คลนกสตวเลยงและสตวป� คณะสตวแพทยศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม ต.แมเหยะ อ.เมอง จ.เชยงใหม 50100

52


[7] Schmidt,K.P.and Inger,R.E.1967.Living Reptiles of The World.Doubleday and Company.New York 287p.

[8] Stoops,E.D.and Wright,A.T.1993.Boas and Pythons Breeding and Care.TFH Publication.USA 192p.

53


ก�รจบคผสมพนธตดตในคอกเพ�ะเลยงของสวนสตวนครร�ชสม�

กรต กนย�1 สนทร จองกล�ง1 บญช ปอกระโทก1 ณฐวฒ ฟงกล�ง1 ปรยะวฒ วชร�นนท2

บทคดยอ

จ�กก�รศกษ�ก�รจบคผสมพนธตดตในคอกเพ�ะเลยงของสวนสตวนครร�ชสม� ก�รศกษ�พฤตกรรมของตดตในสภ�พกรงเลยง จำ�นวน 5 ตว (เพศผ 3 ตว และเพศเมย 2 ตว) พบทงพฤตกรรมสวนตว และพฤตกรรมท�งสงคม พฤตกรรมสวนตว ไดแก พฤตกรรมก�รกนอ�ห�ร พฤตกรรมก�รพกผอน พฤตกรรมก�รเคลอนท พฤตกรรมก�รแชนำ� พฤตกรรมก�รอ�บแดด พฤตกรรมก�รปนป�ย พฤตกรรมก�รหลบซอนตว และพฤตกรรมก�รขบถ�ย ไมพบคว�มแตกต�งทงสภ�พอณหภม คว�มชน คว�มเขมแสง และคว�มแตกต�งระหว�งเพศ ในสภ�พคอกเพ�ะเลยงของสวนสตวนครร�ชสม� พฤตกรรมท�งสงคม พบพฤตกรรมก�รก�วร�วเพอปองกนตวเองจ�กศตรทงเพศผและเพศเมย และพฤตกรรมก�รขมตวอนทออนแอกว�พบเฉพ�ะในเพศผอ�จเนองม�จ�กพฤตกรรมก�รหวงอ�ณ�เขต สวนพฤตกรรมก�รเข�ค พฤตกรรมก�รเกยวพ�ร�สไมพบในสภ�พคอกเพ�ะเลยงของสวนสตวนครร�ชสม�

ก�รศกษ�พฤตกรรมก�รผสมพนธ ก�รตงทอง ก�รว�งไข ไมพบว�มพฤตกรรมทอยในสภ�พกรงเลยง ก�รพฒน�ของลกตดตทมก�รเลยงอยในสภ�พกรงเพ�ะเลยง ของสวนสตวนครร�ชสม� พบนำ�หนกทเพมของตดตจำ�นวน 5 ตว เฉลยวนละ 3.40 กรม อตร�ก�รเจรญเตบโตด�นคว�มย�วลำ�ตวตอวนของตดตจำ�นวน 5 ตว เฉลย 0.08 เซนตเมตร ตดตทมอตร�ก�รเจรญเตบโตตอวนนอย โดยเฉพ�ะในตดตทมขน�ดเลกถกขมดวยสตวทมขน�ดใหญกว�จงไดรบอ�ห�รไมทวถง และตดตทมอ�ก�รปวยเรอรง

1 แผนกบำ�รงสตว สวนสตวนครร�ชสม� 111 หม 1 ตำ�บลไชยมงคล อำ�เภอเมอง จงหวดนครร�ชสม� 300002 สตวสะเทนนำ� สะเทนบก ภ�ควช�ชววทย� คณะวทย�ศ�สตร มห�วทย�ลยขอนแกน

54


ก�รจบคผสมพนธตะโขงในกรงเพ�ะเลยงของสวนสตวนครร�ชสม�

กรต กนย�1 สนทร จองกล�ง1 บญช ปอกระโทก1 อดม ส�ยทะเล1 ตลยวรรธ สทธแพทย2

บทคดยอ

จ�กก�รศกษ�พฤตกรรมก�รจบคผสมพนธตะโขงในสภ�พกรงเลยงของสวนสตวนครร�ชสม� จำ�นวน 7 ตว (เพศผ 3 ตว เพศเมย 4 ตว) พบพฤตกรรมออกเปน 2 กลม คอ พฤตกรรมสวนตว และพฤตกรรมท�งสงคม พบว�พฤตกรรมสวนตว ไดแก พฤตกรรมก�รกนอ�ห�รทเปนโครงไกสด มพฤตกรรมในก�รกนทงจดนำ�ตน และจดนำ�ลก โดยใชข�และห�งเปนสวนทชวยพยงใหสวนหวและป�กอยเหนอนำ�กอนกลนอ�ห�ร อ�ห�รทมชนใหญจะเหวยงสะบดใหชนอ�ห�รมขน�ดเลกลงเพอใหพอดคำ� พบคว�มแตกต�งในชวงของเวล�ก�รกนอ�ห�ร อ�ห�รทไมมชวตใชเวล�เฉลย 4.58 น�ทตอตวตอนำ�หนกอ�ห�รเฉลย 0.92 กโลกรม เวล�ในก�รกนอ�ห�รมชวตเฉลย 5.83 น�ท สวนพฤตกรรมก�รพกผอน พบบรเวณพนทแหงทเปนรมเง�พบไดม�บอยครง 25 เปอรเซนตของกลม พบก�รพกผอนในชวงเวล� 9.30-10.00 น. ไมพบคว�มแตกต�ง ของอณหภม คว�มชน คว�มเขมแสง พฤตกรรมก�รเคลอนทในชวงวนของตะโขงมนอยม�ก พบชวงทย�ยจด และชวงกนอ�ห�ร ชวงทย�ยจดเฉลยครงละ 15 วน�ท และในชวงวนย�ยจดวนละ 10-13 ครง ก�รเคลอนทพบในนำ� 7 % ของกลม ไมพบคว�มแตกต�งของอณหภมคว�มชนในอ�ก�ศ และคว�มเขมแสง พฤตกรรมก�รลอยตวในนำ� พบพฤตกรรมลอยตวในนำ�ของตะโขงในชวงวนม�กทสดและเปนพฤตกรรมซำ�ๆ ทพบไดในทกวน 53 % ของกลม ซงจะกระจ�ยตวกนห�งๆ ประม�ณ 3-4 เมตร ชดเจนพบ 1/3 ของลำ�ตวทโพลเหนอนำ� พฤตกรรมก�รอ�บแดด ในชวงวน ตงแต 8.00-17.00 น. พบ 9 % ของกลม พบม�กทสดในชวงเวล� 9.00-10.00 น. ทอณหภมเฉลย 24.5 องศ�เซลเซยส คว�มชน 45 % คว�มเขมแสง 410-508x100 Lux พบ 79 % และชวง 12.00-14.30 น. ทอณหภมเฉลย 30.2 องศ�เซลเซยส คว�มชน 48 % คว�มเขมแสง 410-508x100 Lux พบ 23 เปอรเซนตพฤตกรรมของกลมในชวงวนทพบ 7 เปอรเซนต ในชวงอณหภมเฉลย 27.35 องศ�เซลเซยสคว�มชนเฉลย 46.5 เปอรเซนต คว�มเขมแสง 410-508 Lux โดยจะอ�บ แดดเฉลย 18 น�ท ตวทอ�บแดดเปนเวล�น�น 30 น�ทขนไปและอณหภมทสง 29 องศ�เซลเซยสขนไป จะแสดงพฤตกรรมในก�ร อ�ป�ก เพอระบ�ยคว�มรอน พฤตกรรมดำ�นำ�หลบซอนตว ในชวง 8.00-9.00 น. ถง 92 % ของกลมทอณหภมตำ�กว� 28 องศ�เซลเซยส คว�มชนระหว�ง 65-70 % คว�มเขมแสง 180-200 Lux ในชวงวน พบ 5 % ของกลมดำ�นำ�ไดเฉลย 15 น�ทและพฤตกรรมก�รนอนเกยฝงพบ 3 เปอรเซนต ไมพบคว�มแตกต�งของ อณหภม คว�มชน และคว�มเขมแสง

พฤตกรรมท�งสงคม ทพบ ไดแกพฤตกรรมก�รก�วร�ว ในขณะชวงก�รกนอ�ห�ร และพฤตกรรมเฝ�รงไข สวนพฤตกรรมอน ๆ ไดแก พฤตกรรมก�รเข�ค พฤตกรรมก�รเกยวพ�ร�สและพฤตกรรมก�รหวงอ�ณ�เขต ไมพบพฤตกรรมในสวนเพ�ะเลยง

พฤตกรรมก�รว�งไข พบก�รทำ�รงว�งไข ในพนททเปนรมเง� โดยมพฤตกรรมก�รใชข�และห�งเขยเศษใบไมและเศษหญ�ทจดเตรยมใหในพนทสวนสงเกตพฤตกรรม พบพฤตกรรมก�รทำ�รงอย 4-5 วน สงเกตเหนตะโขงมพฤตกรรมเฝ�รงไข พฤตกรรมก�รว�งไขขน�ดหลมลก 12 เซนตเมตร จ�กนนจะเฝ�รงไขห�งจ�กรงว�งไขประม�ณ 3-4 เมตร และจะมพฤตกรรมหนหน�ม�ท�งรงไขอยเสมอในชวงนนจะมพฤตกรรมทดร�ย พบก�รออกไขวนท 5 สงห�คม 2551 จำ�นวน 19 ฟอง ผลตรวจเชคในหองปฏบตก�รพบว�ไขทง 19 ฟองไมมเชอและเน�เสย มนำ�หนกเฉลย 161.30 กรม คว�มกว�งเฉลย 55.69 มลลเมตร คว�มย�วเฉลย 91.55มลลเมตร

1 แผนกบำ�รงสตว สวนสตวนครร�ชสม� 111 หม 1 ตำ�บลไชยมงคล อำ�เภอเมอง จงหวดนครร�ชสม� 300002 ส�ข�วช�คลนกช�งและสตวป� คณะสตวแพทยศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม ตำ�บลแมเหยะ อำ�เภอเมอง จงหวดเชยงใหม 50100

55


โครงการเพาะเลยงชะมดเชดในโครงการฟารมตวอยางตามพระราชดำารบานดงเยน

จ�รณ ไชยชนะ กำ�พน ชมนมพรอม ไมตร อนโปธ� ขวญเรอน ดวงสอ�ด ชวน ไชยสงคร�ม

บทนำา

ในปจจบนปญห�ก�รลดลงของทรพย�กรธรรมช�ตและสงแวดลอม โดยเฉพ�ะสตวป� เปนปญห�ทรนแรงและแกไขไดย�กโดยเฉพ�ะสตวป�ทมคณประโยชนตอมนษยทงท�งตรงและท�งออม เชน ชะมดเชดเปนสตวทส�ม�รถผลตไขทใชเปนสวนผสมของย�แผนโบร�ณ นำ�หอม และเครองหอม3 โดยในปจจบนชะมดเชดจดเปนสตวป�คมครอง ต�มพระร�ชบญญตสงวนและคมครองสตวป� พทธศกร�ช 2535 ทรฐบ�ลอนญ�ตใหเพ�ะเลยงอย�งถกกฎหม�ย¹ และจดเปนชนดพนธในบญชหม�ยเลข 3 ของอนสญญ� CITES หม�ยถง ชนดพนธทไดรบก�รคมครองต�มกฎหม�ยของประเทศใดประเทศหนง แลวขอคว�มรวมมอประเทศภ�คใหชวยดแลก�รนำ�เข� คอจะตองมหนงสอรบรองก�รสงออกจ�กประเทศถนกำ�เนด และจดอยในบญชสตวป�ชนดพนธทถกคกค�มนอย (LC: Least Concern) ต�มบญชของ IUCN Red List of Threatened Species (2006) และก�รเพ�ะเลยงยงไมส�ม�รถเพ�ะขย�ยพนธชะมดเชดได2 ดวยเหตดงกล�วจงทำ�ใหมก�รจบชะมดเชดจ�กป�ธรรมช�ตและนำ�ม�เลยงเพอผลตไข จนทำ�ใหชะมดเชดมแนวโนมว�จะสญพนธในสภ�พธรรมช�ต ดวยเหตนสมเดจพระน�งเจ�ฯ พระบรมร�ชนน�ถ จงมพระร�ชดำ�รใหดำ�เนนก�รเลยงชะมดเชด ในโครงก�รฟ�รมตวอย�งต�มร�ชดำ�รบ�นดงเยน อำ�เภอจอมทอง จงหวดเชยงใหม เพอเปนก�รสงเสรมอ�ชพเกษตรกรและเปนก�รอนรกษชะมดเชดอย�งยงยน

องคก�รสวนสตวจงถอเปนนมตหม�ยอนสำ�คญ ทจะอญเชญกระแสรบสงดงกล�วม�เปนแนวท�งในก�รพฒน�แกไขปญห� จงมอบหม�ยใหสวนสตวเชยงใหมเปนผรบผดชอบในก�รศกษ�วจยเกยวกบก�รเพ�ะขย�ยพนธชะมดเชด และไดรบทนสนบสนนจ�กสำ�นกง�นคณะกรรมก�รวจยแหงช�ต ในปงบประม�ณ 2551 ในโครงก�รวจยเรอง ก�รศกษ�ก�รเพ�ะขย�ยพนธชะมดเชดในกรงเลยงของสวนสตวเชยงใหมเพอพฒน�ศกยภ�พในก�รทำ�ผลตภณฑเครองหอม โดยทำ�ก�รศกษ�วจยทโครงก�รฟ�รมตวอย�งต�มร�ชดำ�รบ�นดงเยน และไดทำ�ก�รศกษ�วจยอย�งตอเนองเพอก�รอนรกษอย�งยงยนตอไป


1. จดเตรยมขอมล และว�งแผนก�รวจย2. สร�งและปรบปรงคอกสำ�หรบเลยงชะมดเชด3. คดเลอกพอ-แมพนธ 4. ศกษ�และเกบขอมลพฤตกรรมก�รดำ�รงชวตของชะมดเชดในสภ�พเพ�ะเลยง5. ศกษ�และเกบขอมลปจจยทมผลตอก�รเพ�ะขย�ยพนธชะมดเชดในสภ�พกรงเลยง6. ศกษ�พฤตกรรมก�รเชดไข


ป 2551 (ตลาคม 2550 - กนยายน 2551)

ทำ�ก�รศกษ�ก�รเพ�ะขย�ยพนธชะมดเชดพบว� ชะมดเชดมรอบก�รเปนสด 26 วน4 ซงเปนระยะรอบก�รเปนสดของสตวกลมน พฤตกรรมในชวงทเปนสดมคว�มแตกต�งกบชวงปกตทงตวผและตวเมย พฤตกรรมในชวงทตวเมยตงทองมคว�มแตกต�งกบชวงปกตอย�งมนยสำ�คญ (P<0.05) ไดแก พฤตกรรมก�รเคลอนทลดลง ในขณะทพฤตกรรมก�รกนอ�ห�ร ก�รพกผอน และก�รทำ�คว�มสะอ�ดร�งก�ยเพมม�กขน

สวนสตวเชยงใหม 100 ถนนหวยแกว ตำ�บลสเทพ อำ�เภอเมอง จงหวดเชยงใหม 50200

56


จ�กก�รจบคชะมดเชดทงหมด 8 ค ชะมดเชดมก�รผสมพนธ 1 ค ชะมดเชดมก�รตงทองจ�กรปร�งและพฤตกรรมเปลยนแปลง แตพบว�ไมมก�รคลอดแตอย�งไร อ�จเนองจ�กคว�มไมแขงแรงสมบรณของพอแมพนธชะมดเชด

ในก�รเชดไขของชะมดเชด พบชะมดเชดทงตวผและตวเมย โดยในชวงฤดผสมพนธจะมก�รเชดไขในก�รสร�งอ�ณ�เขต และแสดงก�รเปนสด

ป 2552 (ตลาคม 2551 - กนยายน 2552)

ก�รศกษ�พฤตกรรมของชะมดเชดในชวงทอยในกรงเลยงเพอผสมพนธพบว�เพศผมพฤตกรรมก�รเคลอนททสงม�กกว�เพศเมยและแตกต�งกนอย�งมนยสำ�คญ (P < 0.05) เนองจ�กชะมดเชดเปนสตวผล�จงแสดงพฤตกรรมก�รเคลอนทเพอออกห�กน และชะมดเชดตวผมก�รแสดงอ�ณ�เขตจงมก�รเคลอนทม�กกว�ตวเมย

ก�รทดลองก�รจบคผสมพนธชะมดเชดทง 7 ค พบว�มชะมดเชด 5 ค ทมพฤตกรรมก�รผสมพนธ และมแมชะมดเชดจำ�นวน 2 ตว เกดลกชะมดเชดจำ�นวน 2 ตว และ 1 ตว ในชวงเลยงลกของชะมดเชด พบพฤตกรรมก�รกนอ�ห�รของแมชะมดเชดมคว�มถลดลงอย�งมนยสำ�คญ (P < 0.05) แตพฤตกรรมก�รพกผอนมคว�มถเพมขนอย�งมนยสำ�คญ (P < 0.05) เมอลกมอ�ยครบ 1 เดอน พฤตกรรมก�รใหนมลกมคว�มถลดลงอย�งมนยสำ�คญ (P < 0.05) ซงถอว�เปนชวงหย�นมและลกชะมดเชดส�ม�รถกนอ�ห�รไดเหมอนชะมดเชดตวเตมวย ซงสมพนธกบพฤตกรรมของลกชะมดเชด ทพฤตกรรมก�รดดนมแมและพฤตกรรมก�รพกผอนคว�มถลดลงอย�งมนยสำ�คญ (P < 0.05) และพบพฤตกรรมก�รกนอ�ห�รและพฤตกรรมก�รเคลอนทมคว�มถเพมขนอย�งมนยสำ�คญ (P < 0.05)

จ�กก�รศกษ�พบว�เมอทำ�ก�รจบคชะมดเชดใหน�นขน ชะมดเชดมก�รผสมพนธกนม�กขน เนองจ�กคว�มพรอมและคว�มอดมสมบรณของชะมดเชดเพมม�กขนจ�กก�รเพ�ะเลยงหลงจ�กทถกเลยงเพอเชดไข ททำ�ใหเกดคว�มเสอมโทรมของร�งก�ยและคว�มเครยด

ป 2553 (ตลาคม 2552 - มถนายน 2553)

เมอทำ�ก�รศกษ�ม�กขน พบว�ชะมดเชดมรอบก�รเปนสด 20-30 วน ตงทอง น�น 70-85 วน พฤตกรรมในชวงทตวเมยตงทองมคว�มแตกต�งกบชวงปกตอย�งมนยสำ�คญ (P < 0.05) จ�กก�รวจยใชพอแมพนธจำ�นวน 7 ค และมก�รผสมพนธกนทง 7 ค และพบว�มชะมดเชดจำ�นวน 5 ตวส�ม�รถตงทองและใหลกรวมทงหมด 25 ตว มอตร�ก�รรอดม�กกว�รอยละ 50 โดยมส�เหตก�รต�ยต�มปกตของลกสตว เชน ร�งก�ยไมสมบรณ ปวย และในปจจบนลกชะมดจำ�นวน 5 ตวมอ�ย 8-9 เดอน ส�ม�รถเชดไขได และลกชะมดเชดอก 13 ตว มสขภ�พแขงแรง

จ�กก�รศกษ�พบว� รอบก�รเปนสดของชะมดเชดมคว�มไมแนนอน เชนเดยวกบระยะเวล�ก�รตงทอง เนองจ�กคว�มพรอมและคว�มอดมสมบรณของแมพนธ ชะมดเชดหย�นมเมอลกชะมดเชดมอ�ย 45-60 วน และเรมแสดงพฤตกรรมเชดไขเมออ�ย 3 เดอนแตยงไมมก�รผลตไขได จนอ�ยครบ 7-8 เดอนจงจะมก�รผลตไขไดในปรม�ณเลกนอย

สรป

1. ชะมดเชดมพฤตกรรมแตกต�งกนในแตละตว แตละชวงเวล�2. ในฤดผสมพนธพฤตกรรมมคว�มแตกต�งจ�กชวงปกต3. ชะมดเชดตงทองมก�รเปลยนแปลงทงรปร�งและพฤตกรรม4. ชะมดเชดมรอบก�รเปนสด 20-30 วน5. ชะมดเชดตงทองน�น 70-85 วน6. ชะมดเชดหย�นมเมออ�ย 45-60 วน7. ชะมดเชดส�ม�รถผลตไขไดเมอมอ�ย 7-8 เดอน

57



[1] ไพร พรรณไมหอม . คมอเพ�ะเลยงสตวป�ใหถกกฎหม�ย . กรงเทพ: เคพเอม มเดยสย�ม. [2] สถ�นเพ�ะเลยงสตวป�จฬ�ภรณ, 2545, ก�รเพ�ะเลยงชะมดเชด (Viverricula malacensis)[3] สถ�บนก�รแพทยแผนไทย กรมพฒน�ก�รแพทยแผนไทยและก�รแพทยท�งเลอก กระทรวงส�ธ�รณสข.

2551. ขอมลวช�ก�รเรองมดเชด จ�กโครงก�รศกษ�วจยสมนไพร ชะมดเชด เพอประก�ศใหเปนสมนไพรควบคม. สถ�บนก�รแพทยแผนไทย กรมพฒน�ก�รแพทยแผนไทยและก�รแพทยท�งเลอก กระทรวงส�ธ�รณสข

[4] ศกดสทธ ซมเจรญ. 2533. ก�รศกษ�ห�ถนห�กนและกจกรรมในรอบวนของสตวในกลมชะมดอเหน. วทย�นพนธ ปรญญ�โท. มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร, กรงเทพฯ

58

Session VI : การอนรกษเชงนเวศ


สวนสตวเชยงใหมใสใจสงแวดลอม (Chiangmai ECO – Living Zoo)

เทวร�ช เวชมนส

บทคดยอ

ก�รดำ�เนนกจก�รสวนสตวสมยใหม (modern zoo) ในขณะททวโลกกำ�ลงตนตวกบปญห�ภ�วะโลกรอน (global warming) ทำ�ใหสวนสตวหล�ยแหงทวโลกไดมก�รปรบแผนก�รดำ�เนนง�นโดยก�รคำ�นงถงผลกระทบตอสงแวดลอม สวนสตวเชยงใหมในฐ�นะหนวยง�นทมหน�ทในก�รอนรกษทรพย�กรธรรมช�ตของประเทศไทย และตระหนกถงคว�มสำ�คญของธรรมช�ตและสงแวดลอม จงไดมก�รเพมแนวคว�มคดของก�รดำ�เนนง�นใหคำ�นงถงผลกระทบตอธรรมช�ตและเปนมตรตอสงแวดลอมเปนหลก ลงไปในแผนผงหลกสวนสตวเชยงใหม 2553 – 2557 (Chiangmai Zoo Master Plan 2010-2015) เพอทจะเปนแหลงคว�มรและเปนตวอย�งหนวยง�นทใสใจตอทรพย�กรธรรมช�ต และก�รอนรกษอย�งยงยน ต�มแผน “สวนสตวเชยงใหมใสใจสงแวดลอม” หรอ “Chiang-mai ECO – Living Zoo”

แนวท�งก�รดำ�เนนง�นเพอก�วไปส คว�มเปน “สวนสตวเชยงใหมใสใจสงแวดลอม” อ�ท เชน ก�รรกษ�สภ�พธรรมช�ตของสวนสตวเชยงใหมและฟนฟสภ�พป�ธรรมช�ตใหคนคว�มอดมสมบรณ ก�รสร�งฝ�ยชะลอนำ�ต�มแนวพระร�ชดำ�รฯ เพมคว�มชมชนใหกบป� ก�รออกแบบสวนแสดงสตวหรออ�ค�รสำ�นกง�น ใหมก�รสำ�รวจผลกระทบตอสงแวดลอมกอนก�รกอสร�ง คำ�นงถงก�รประหยดพลงง�น รกษ�ตนไมใหญในพนทกอสร�งและมก�รออกแบบใหส�ม�รถปลกตนไมบนหลงค�ได (green roof) ก�รจดระบบขนสงในสวนสตว เชน รถไฟฟ�ร�งเดยว รถบรก�รทใชแกสเปนเชอเพลงซงชวยลดก�รใชนำ�มนเชอเพลงทปลอยค�รบอนสสงแวดลอม ก�รรกษ�พนธพชทองถนในสวนสตว ก�รสำ�รวจคว�มหล�กหล�ยของพนธพช ก�รเพ�ะขย�ยพนธพชเพอก�รอนรกษ รวมถงก�รศกษ�ถงแมลงทมประโยชนตอก�รแพรขย�ยพนธพช ก�รกำ�จดของเสยภ�ยในสวนสตว ก�รนำ�มลสตวไปทำ�ปย หรอผลตภณฑจ�กมลสตวเชน กระด�ษจ�กมลหมแพนด� ก�รแยกประเภทขยะจ�กนกทองเทยว ขยะสดทำ�ปย ขวดพล�สตกและกระปองเข�กระบวนก�รรไซเคล ขยะจ�กสำ�นกง�น เชน กระด�ษเข�กระบวนก�รรไซเคล ขยะพวกถ�นไฟฉ�ยหรอแบตเตอรควรมก�รแยกทงเพอนำ�ไปกำ�จดใหถกวธ ก�รใชพลงง�นท�งเลอก เชน พลงง�นแสงอ�ทตย พลงง�นจ�กแกสชวภ�พ ร�นค�และบรก�ร ใชบรรจภณฑทยอยสล�ยง�ย สงเสรมก�รจำ�หน�ยผลตภณฑของทระลกทมกระบวนก�รผลตเปนมตรตอสงแวดลอม ก�รเสรมคว�มรด�นก�รอนรกษทรพย�กรธรรมช�ตอย�งยงยน และกจกรรมลดภ�วะโลกรอนเข�ไปในโครงก�รนำ�นกเรยนเข�ม�เรยนรในสวนสตวเพอเปนก�รสร�งจตสำ�นกใหกบเย�วชน รวมถงก�รจดกจกรรมเผยแพรบทบ�ทของสวนสตวในด�น “สวนสตวเชยงใหมใสใจสงแวดลอม”

คว�มสำ�เรจของ “สวนสตวเชยงใหมใสใจสงแวดลอม” จะเกดขนไดตองอ�ศยคว�มรวมมอจ�กหล�ยฝ�ย ทงพนกง�นและลกจ�งของสวนสตวทกคนทงระดบปฏบตง�นและบรห�ร ทงร�นค�และบรก�รภ�ยในสวนสตว ทงนกเรยน นกศกษ�และนกทองเทยว รวมทงก�รสนบสนนจ�กทกสวนและทกสวนภ�ยในองคก�รสวนสตว โดยมวตถประสงคเพอทำ�ให แผนผงหลกสวนสตวเชยงใหม (Master Plan) ภ�ยใตแนวคดหลก “สวนสตวเชยงใหมใสใจสงแวดลอม” บรรลผล ทงนไมใชเพอประโยชนของสวนสตวเชยงใหม แตเปนไปเพอประโยชนขององคก�รสวนสตว ต�มวสยทศนทว� “เปนสถ�บนสวนสตวเพอก�รอนรกษ และใหบรก�รองคคว�มรด�นสตวป�ระดบส�กล”

สวนสตวเชยงใหม 100 ถนนหวยแกว ตำ�บลสเทพ อำ�เภอเมอง จงหวดเชยงใหม 50200

60


คณค�เชงอนรกษของหยอมป�ขน�ดเลกทมตอก�รจดก�รคว�มหล�กหล�ยท�งชวภ�พ : กรณศกษ� วดป�ท�งภ�คอส�นของประเทศไทย

ศรยะ ศรพนมยม

บทคดยอ

ป�เขตรอนทวโลกมอตร�ก�รลดลงอย�งรวดเรวและตอเนอง เปนส�เหตหลกนำ�ม�ซงก�รสญเสยคว�มหล�กหล�ยท�งชวภ�พอย�งรวดเรวและรนแรง หล�ยพนทถกเหลอทงไวเพยงหยอมป�ขน�ดเลก ซงลอมรอบไปดวยพนทเกษตรกรรมและชมชน เอเชยตะวนออกเฉยงใตเปนอกภมภ�คหนงทไดรบผลกระทบจ�กก�รทำ�ล�ยป�เขตรอนอย�งรนแรง ในประเทศไทยกเชนกน โดยเฉพ�ะอย�งยงท�งภ�คตะวนออกเฉยงเหนอพนทสวนใหญกล�ยเปน พนทเกษตรกรรม เกดเปนหยอมป�ขน�ดเลกกระจ�ยอยทวไป ซงแตกต�งกนต�มรปแบบของก�รจดก�รและก�ร ถอครองกรรมสทธ เชน ป�หวไรปล�ยน� ป�ชมชน ป�ดอนปต� และวดป� เปนตน ก�รศกษ�ศกยภ�พของหยอมป�ขน�ดเลกทมตอก�รอนรกษคว�มหล�กหล�ยท�งชวภ�พ โดยเลอกศกษ�หยอมป�ทอยในรปแบบของวดป� ซงมจำ�นวนม�กกว� 500 วดในภ�คอส�น ทำ�ก�รสมสำ�รวจทงหมด 50 วด ดำ�เนนก�รศกษ�ระหว�ง พฤศจก�ยน 2552 - มน�คม 2553 กลมสงมชวตทเลอกสำ�รวจเพอใชเปนตวแทนของคว�มหล�กหล�ยท�งชวภ�พ คอ นกและผเสอ ทำ�ก�รสำ�รวจแบบ point count สำ�หรบนก และแบบ line transect สำ�หรบผเสอ โดยเปรยบเทยบระหว�งในวดและบรเวณนอกวดทห�งออกไป 100 – 1,000 เมตร จ�กผลก�รศกษ� พบว� สภ�พป�ภ�ยในวดมทงป�สมบรณดงเดมทหลงเหลออยและป�รนสองทถกฟนฟขนม�ใหม ชนดป�ประกอบ ไปดวย ป�ดบแลง ป�เบญจพรรณ และป�เตงรง พนทภ�ยนอกวดสวนใหญเปนพนทเกษตรกรรม เชน น�ข�ว ไรมน สำ�ปะหลง ไรออย สวนยค�ลปตส สวนย�งพ�ร� และชมชน ทงนกและผเสอในวดป�มจำ�นวนชนดและคว�มชกชมม�กกว�นอกวดป�อย�งเหนไดชด นกทพบในวดมจำ�นวนม�กถง 148 ชนด แตนอกวดพบเพยง 79 ชนด ผเสอในวดพบม�กถง 172 ชนด แตนอกวดพบเพยง 57 ชนดเท�นน นกหล�ยชนดทพบในวดป� เปนชนดทมกพบในป�ธรรมช�ตสมบรณเท�นน นอกจ�กนยงมก�รพบก�ร กระจ�ยใหมของนกทไมเคยมร�ยง�นก�รพบในภ�คอส�นม�กอนหล�ยชนด ผเสอหล�ยชนดทพบในวดเปนชนดทไมส�ม�รถพบไดทวไปต�มพนทเปดโลงหรอพนทเกษตรกรรม แตเปนชนดทพบไดในป�สมบรณเท�นน บ�งชนดเปนชนดพนธทห�ย�ก ขน�ดพนทของวดกมคว�มสมพนธกบจำ�นวนชนดและคว�มชกชมของนกและผเสออย�งมนยสำ�คญเชนกน วดทใหญกจะพบจำ�นวนชนดและคว�มชกชมม�กกว� สตวชนดอนทพบในวดแตไมพบนอกวดนอกเหนอจ�กนกและผเสอแลว เชน ตน ตะกวด แย พงพอน ชะมด อเหน บ�ง หมป� กระจง ลงวอก และกระรอกหล�กส เปนตน ขณะนก�รวเคร�ะหขอมลเชงลกท�งสถตยงอยในระหว�งก�รดำ�เนนก�ร ซงเมอเสรจสมบรณจะทำ�ก�รตพมพในว�รส�รวช�ก�รน�น�ช�ตตอไป จ�กก�รวเคร�ะหขอมลเบองตนชใหเหนว� หยอมป�ขน�ดเลกทมก�รจดก�ร อย�งด เชน กรณของวดป�ทส�ม�รถชวยรกษ�คว�มหล�กหล�ยท�งชวภ�พไวไดอย�งดเยยม และบ�งวดทมก�รฟนฟป�ขนม�ใหมชวยดงดดใหสงมชวตชนดต�งๆ กลบเข�ม�อ�ศยในพนทนนๆ ไดเปนอย�งด ห�กทำ�ก�รศกษ�ตอไปเชงลกในสงมชวตทกกลม ทงสตวและพช โดยเฉพ�ะพชสมนไพร และศกษ�เปรยบเทยบระหว�ง หยอมป�ขน�ดเลกทกประเภทไมใชแควดป�เท�นน เร�อ�จจะพบแนวท�งก�รชวยอนรกษคว�มหล�กหล�ยท�งชวภ�พในรปแบบใหมทเปนเอกลกษณของประเทศไทย ซงอยภ�ยใตเงอนไขของวฒธรรมทองถน และเปนก�รอนรกษในพนททก�รจดก�รเขตอนรกษต�มกฎหม�ยไมส�ม�รถจะทำ�ได จ�กหยอมป�เลกๆแตมจำ�นวนม�กเปนโครงข�ย ในทสดจะกอใหเกดก�รรวบรวมแหลงพนธกรรมของคว�มหล�กหล�ยท�งชวภ�พในระดบภมศ�สตร ไดเชนกน

คณะทรพย�กรชวภ�พและเทคโนโลย มห�วทย�ลยเทคโนโลยพระจอมเกล�ธนบร

61

ผลงานวจยนำาเสนอแบบโปสเตอร

(Poster Presentation)


ก�รจดก�รด�นอ�ห�รสำ�หรบสตวผล�บ�งชนดในกรงเลยง

นนทนจ กลเจรญ1 ยงชย อตระ1 ณฐญ� ทวประโคน1 พรรณร�ย รตตะรมย1

สทศน สทธวงศ2 สภ�พรรณ รจรตน3 นนทก�นต พงศสพฒน4

บทนำา

โดยทวไปสตวป�ทเลยงในสวนสตวแบงเปน 3 กลมหลกๆ คอ สตวเลยงลกดวยนม สตวปก สตวเลอยคล�น และสตวสะเทน โดยทสตวแตละชนด มสภ�พก�รดำ�รงชวต และคว�มตองก�รอ�ห�รทแตกต�งกนไป ก�รจดก�รด�นอ�ห�รจงเปนปจจยสำ�คญประก�รหนงในก�รจดก�รสตวป�ในสภ�พก�รเพ�ะเลยง เนองจ�กก�รใหอ�ห�รมขอจำ�กดในด�นคว�มหล�กหล�ยของชนดอ�ห�ร สตวอ�จไดรบอ�ห�รทไมเหม�ะสม ทำ�ใหมปญห�ทพโภชน�ก�รและอ�จรนแรงจนถงขนเสยชวตได โดยเฉพ�ะสตวผล�หรอสตวทล�สตวอนเพอกนเนอเปนหลก จะมคว�มตองก�รอ�ห�รทมโปรตนและพลงง�นสง อ�ห�รหลกของสตวผล�สวนใหญจงเปนอ�ห�รประเภทโปรตนซงมอตร�ก�รยอยไดสง1 ใชเวล�ในก�รเคลอนทผ�นท�งเดนอ�ห�รนอย อกทงยงตองมคว�มสมดลของแรธ�ตสำ�คญ นนคอ อตร�สวนของธ�ตแคลเซยมและฟอสฟอรส ตองมคว�มเหม�ะสมตอคว�มตองก�รของสตวในแตละชวงวย เพอปองกนปญห�ด�นกระดกและสรรวทย�โดยรวมของสตว นอกจ�กน อ�ห�รทมไขมนสงเกนไป จะทำ�ใหเกดปญห�โรคอวนในสตว อกทงอ�ห�รประเภทเนอสตวและผลตภณฑทม�จ�กแหลงก�รผลตทไมไดม�ตรฐ�น กจะมคว�มเสยงสงในก�รเกดโรคตดตอของสตวได เชน ก�รปนเปอนของจลนทรยทกอใหเกดโรค ก�รตดเชอไขหวดนกในอ�ห�รทไดจ�กสตวปก เปนตน

นอกจ�กน ก�รใหอ�ห�รแกสตวป�โดยจดร�ยก�รอ�ห�รและรปแบบก�รใหแบบเดมๆ จะไมส�ม�รถกระตนใหสตวผล�ไดแสดงพฤตกรรมในก�รดำ�รงชวตทแทจรงได และทำ�ใหข�ดคว�มน�สนใจในก�รจดแสดงสตวป�ในสภ�พก�รเพ�ะเลยง ก�รปรบปรงคณภ�พอ�ห�ร ก�รใหอ�ห�รทมคว�มหล�กหล�ย โดยเฉพ�ะก�รจดก�รอ�ห�รทมคว�มสมบรณของโภชนะตรงต�มคว�มตองก�รของสตวชนดนนๆ และมก�รปรบเปลยนรปแบบก�รใหอ�ห�รจงเปนวธก�รทจะชวยทำ�ใหสตวไดใชประส�ทสมผสต�งๆต�มธรรมช�ต ดงนน ก�รศกษ�ก�รจดก�รด�นอ�ห�รสำ�หรบสตวผล�บ�งชนดในกรงเลยง กจะเปนประโยชนในก�รจดก�รด�นสตวป�ในสภ�พก�รเพ�ะเลยง เพอชวยในก�รอนรกษและเพ�ะขย�ยพนธสตวผล�ชนดต�งๆ ตอไป

วตถประสงค

1. เพอศกษ�ถงคว�มชอบและชนดของอ�ห�รทเหม�ะสมสำ�หรบก�รเลยงสตวผล�บ�งชนดในสภ�พก�รเพ�ะเลยง

2. เพอศกษ�ถงก�รยอยไดของโภชนะบ�งชนดของสตวผล�บ�งชนดในสภ�พก�รเพ�ะเลยง3. เพอศกษ�ถงปรม�ณโภชนะทเหม�ะสมสำ�หรบสตวผล�บ�งชนดในสภ�พก�รเพ�ะเลยง

1 ฝายบำารงสตว สวนสตวดสต กรงเทพฯ 10300 2 ฝายบรการและพฒนาสวนสตว สวนสตวดสต กรงเทพฯ 103003 ฝายใหการศกษา สวนสตวดสต กรงเทพฯ 103004 ฝายอนรกษและวจย สวนสตวดสต กรงเทพฯ 10300

63


ขนตอนและวธในการวจย

ในก�รดำ�เนนง�นวจย แยกก�รเกบขอมลในสตวแตละชนดและมปจจยด�นอ�ห�ร ระยะก�รเจรญเตบโต เพศ และสภ�พแวดลอมในกรงเลยงเปนขอกำ�หนดในก�รทดลอง ซงไดกำ�หนดวธก�รวจยดงน

1) สำ�รวจชนดและจำ�นวนสตวทเปนสตวผล�ทงหมดในสวนสตวดสต2) คดเลอกชนดสตวทเหม�ะสมในก�รทดลอง แบงเปนวงศและชนด โดยบนทกร�ยละเอยดเกยวกบตวสตว

ไดแก เพศ นำ�หนกตว อ�ย ระยะก�รเจรญเตบโตหรอใหผลผลต และสภ�พก�รเลยง3) เตรยมสถ�นทเกบขอมล ไดแก กรงเกบขอมล ทจดว�งภ�ชนะใหอ�ห�ร 4) เตรยมสตวทดลอง เชน ก�รถ�ยพย�ธ ก�รย�ยสตวเข�กรงทดลองหรอเกบขอมล5) มชวงระยะปรบตวของสตวทดลอง (Preliminary period) กบอ�ห�รและวธก�รใหอ�ห�รประม�ณ 1

สปด�ห ทงนขนกบชนดสตว 6) โดยอ�ห�รทให จดเปนกลมไดดงน

• กลมผลไมชนดต�งๆ เชน กลวยนำ�ว� มะละกอ องน ฯลฯ• กลมอ�ห�รโปรตนชนดต�งๆ เชน เนอหม ไกตม ไขตม ปล�ท ปล�ข�งเหลอง ฯลฯ• กลมอ�ห�รทเปนเหยอทมชวต เชน หนข�ว หนอนนก จงหรด ฯลฯ

7) บนทกขอมลต�งๆ ไดแก นำ�หนกตวสตวกอนทดลองและหลงทดลอง ชนดของอ�ห�รทสตวชอบกนจ�กลำ�ดบก�รเลอกกนกอน –หลง นำ�หนกอ�ห�รแตละชนดทใหและนำ�หนกทเหลอ

8) ระยะเวล�ในก�รเกบขอมล• บนทกขอมลปรม�ณก�รกนไดของสตวแตละชนดอย�งนอย 30 วน

นำ�ขอมลทไดจ�กก�รทดลองม�วเคร�ะหห�ค�ต�งๆ ดงน1) ห�ชนดของอ�ห�รทสตวชอบกนจ�กลำ�ดบก�รเลอกกนกอน – หลง และจ�กปรม�ณอ�ห�รทสตวกนได2) นำ�ตวอย�งอ�ห�รทใหสตวกนไปวเคร�ะหห�คณค�ท�งโภชนะจ�กองคประกอบท�งเคม 3) ห�ปรม�ณอ�ห�รทกนไดจ�ก

ปรม�ณอ�ห�รทกนได = นำ�หนกอ�ห�รทให – นำ�หนกอ�ห�รทเหลอ

4) คณค�ท�งโภชนะต�งๆ ทสตวไดรบ คำ�นวณไดจ�กสตร ดงน ปรม�ณโภชนะทไดรบ = (%โภชนะชนดนนๆในวตถดบ x ปรม�ณอ�ห�รทกนตอตวตอวน)

100

สรปผลการวจย

จ�กก�รเกบขอมลวจย รวม 3 ป โดยทำ�ก�รศกษ�วจยในสตวผล�ทงหมด 3 กลม คอ สตวเลยงลกดวยนม 5 วงศ 10 ชนด จำ�นวน 38 ตว สตวปก 6 วงศ รวม 19 ชนด จำ�นวน 298 ตว และสตวเลอยคล�น 1 ชนด จำ�นวน 16 ตว ส�ม�รถสรปผลก�รวจยไดดงน

สตวเลยงลกดวยนม ทง 5 วงศ จำ�นวน 10 ชนด รวม 38 ตว ไดผลก�รวจย ดงน

วงศเพยงพอน (Family Mustelidae) เกบขอมลวจย 2 ชนด จำ�นวน 2 ตว คอ น�กใหญขนเรยบและน�กเลกเลบสน มปรม�ณก�รกนอ�ห�รเฉลยคดเปนรอยละ 16.9 และ 13.2 ของนำ�หนกตว ต�มลำ�ดบ โดยมอตร�สวนระหว�งแคลเซยมตอฟอสฟอรสเฉลยอยท 2 : 1

วงศชะมด (Family Viveridae) เกบขอมลวจย 2 ชนด คอ อเหนธรรมด� จำ�นวน 10 ตว และหมขอ จำ�นวน 2 ตว ลำ�ดบคว�มชอบในก�รเลอกกนอ�ห�รของสตวทง 2 ชนด พบว�เลอกกนผลไม เปนอนดบตนๆ สวนอ�ห�รกลมเนอสตวเลอกกนเปนอนดบรองลงม� โดยหมขอไดรบปรม�ณโปรตนม�กกว�อเหนธรรมด�เมอเทยบกบหนวยนำ�หนกตว และโดยมอตร�สวนระหว�งแคลเซยมตอฟอสฟอรสเฉลยอยท 1 : 1

64


วงศหม�ป� (Family Canidae) เกบขอมลวจย 1 ชนด คอ สนขจงจอก จำ�นวน 3 ตว มปรม�ณก�รกนอ�ห�รเฉลย คดเปนรอยละ 3.5 ของนำ�หนกตว โดยเลอกกนไกตมเปนลำ�ดบแรก พลงง�นรวมทไดรบเท�กบ 734.50 กโลแคลอรตอตวตอวน โปรตนรอยละ 19.5 ไขมนรอยละ 8.6 ของวตถแหง อตร�สวนระหว�งแคลเซยมตอฟอสฟอรสทไดรบเท�กบ 1.3 ตอ 1

วงศแมวป� (Family Felidae) เกบขอมลวจย 3 ชนด คอ แมวด�ว จำ�นวน 4 ตว เสอโครง จำ�นวน 7 ตว และเสอด�ว-เสอดำ� จำ�นวน 4 ตว โดยมปรม�ณก�รกนอ�ห�รเฉลย คดเปนรอยละ 5.3, 4.1 และ 5.9 ของนำ�หนกตว ต�มลำ�ดบ มอตร�สวนระหว�งแคลเซยมตอฟอสฟอรสอยทระดบ 2.3 : 1, 1.1 : 1 และ 1.3 : 1 ต�มลำ�ดบ

วงศหม (Family Ursidae) เกบขอมลวจย 2 ชนด คอ หมหม� จำ�นวน 3 ตว และหมคว�ย จำ�นวน 3 ตว โดยมปรม�ณก�รกนอ�ห�รเฉลย คดเปนรอยละ 2.7 และ1.4 ของนำ�หนกตว ต�มลำ�ดบ มอตร�สวนระหว�งแคลเซยมตอฟอสฟอรสอยท 1.7 : 1 และ 1.5 : 1 ต�มลำ�ดบ สวนลำ�ดบคว�มชอบในก�รเลอกกนอ�ห�ร พบว� หมหม� เลอกกนผลไมเปนลำ�ดบแรก แลวจงต�มดวยกลมของอ�ห�รโปรตน ขณะทหมคว�ย เลอกกนอ�ห�รโปรตนเปนลำ�ดบแรก แลวจงต�มดวยผลไมชนดต�งๆ

สตวปก เกบขอมลรวมทงสน 6 วงศ จำ�นวน19 ชนด รวม 298 ตว ไดผลก�รวจย ดงน

วงศเหยยว (Family Accipitridae) เกบขอมล 7 ชนด คอ เหยยวแดง เหยยวดำ� พญ�แรง เหยยวดำ�ทองข�ว เหยยวปล�ใหญหวเท� เหยยวรง และนกออก รวม 24 ตว พบว�เหยยวแตละชนดมปรม�ณอ�ห�รทกนตอนำ�หนกตวแตกต�งกนคอนข�งม�ก คอ เหยยวแดง 13.1 เหยยวแดงทเลยงรวมฝง 9.6 เหยยวดำ� 12.2 เหยยวดำ�ทเลยงรวมฝง 8.3 พญ�แรง 2.9 เหยยวดำ�ทองข�ว 6.0 เหยยวปล�ใหญหวเท� 4.1 เหยยวรง 2.5 และนกออก 6.9 มอตร�สวนระหว�งแคลเซยมตอฟอสฟอรสโดยเฉลยอยท 1.4 : 1

นกนำ� เกบขอมลวจยในกรงนกนำ� ซงเลยงแบบปลอยรวมเปนฝงขน�ดใหญ มนกนำ�รวม 4 วงศ คอ วงศนกย�ง (Family Ardeidae) วงศนกชอนหอย (Family Threskiornithidae) วงศนกกระทง (Family Pelecanidae) วงศนกกระส� (Family Ciconiidae) รวม 11 ชนด จำ�นวน 264 ตว พบว� นกนำ�กนปล�ข�งเหลองโดยปรม�ณอ�ห�รทกนเฉลยตอนำ�หนกรวมของนกทงฝงคดเปนรอยละ 11.6 ตอนำ�หนกตว

วงศนกเพนกวน (Family Sphenisciformes) เกบขอมลเพยง 1 ชนด คอ นกเพนกวนฮมโบลท รวม 10 ตว โดยใหปล�ทเปนอ�ห�รหลก พบว�นกเพนกวนทงฝงมนำ�หนกปล�ททกนตอนำ�หนกตวเฉลยคดเปนรอยละ 15.7 พอและแมนกเพนกวนทอยในชวงเลยงลกจะมกนอ�ห�รเพมขนเปนนำ�หนกอ�ห�รทกนตอนำ�หนกตวเฉลย 19.2 และ 20.5 ในพอและแมนกต�มลำ�ดบ อตร�สวนระหว�งแคลเซยมตอฟอสฟอรสโดยเฉลยอยท 1.8 : 1 และเนองจ�กปล�ททผ�นก�รแชแขงม�น�นจะมก�รสญเสยวต�มนและแรธ�ต ดงนน จงตองมก�รเสรมใหแกนกเพนกวน2 โดยเสรมวต�มนอ 400 IU วต�มนบรวม ขน�ด 100 มก. และนำ�มนตบปล� ขน�ด 50 มก. ชนดละ 1 เมดตอตว ยดเข�ไปในทองปล�ทผ�นท�งเหงอก สปด�หละ 3 ครง และมก�รเสรมแรธ�ตทจำ�เปน ไดแก โซเดยมคลอไรด โดยใชเกลอสมทร 10 กรม ละล�ยนำ� 1 ลตร แชปล�ทประม�ณ 10 น�ท กอนนำ�ไปใหสตว

สตวเลอยคลาน ม 1 วงศ จำ�นวน 1 ชนด รวม 16 ตว สรปผลก�รวจย ดงน

วงศงหล�ม (Family Pythonidae) เกบขอมลวจย 1 ชนด คอ งหล�มทอง ตงแตแรกเกดถงอ�ย 1 ป จำ�นวน 16 ตว มลกงหล�มทองทกนอ�ห�รไดเอง 10 ตว และตองปอนอ�ห�รให 6 ตว พบว� งหล�มทองทกนอ�ห�รเองได มปรม�ณก�รกนอ�ห�ร และอตร�ก�รเจรญเตบโตทสงกว�กลมทตองปอนอ�ห�รอย�งมนยสำ�คญท�งสถต (p < 0.05) โดยตลอดระยะเวล�ททำ�ก�รเกบขอมลมรอยละของนำ�หนกอ�ห�รทกนตอนำ�หนกตว เฉลย 16.2 และ 11.0 ต�มลำ�ดบ

ขอเสนอแนะ1. ในก�รเกบขอมลก�รวจยควรเพมจำ�นวนสตวทดลองใหไดม�ก เพอจะไดลดคว�มแปรปรวนและคว�มคล�ด

เคลอน อนเนองม�จ�กจำ�นวนซำ�ของสตวทดลองทนอยเกนไป โดยอ�จจะประส�นคว�มรวมมอกบสวนสตวต�งๆ ใน

65


สงกดขององคก�รสวนสตว และหนวยง�นภ�ยนอกต�มคว�มเหม�ะสม2. ควรเพมระยะเวล�ในก�รเกบขอมล เพอใหไดค�เฉลยของขอมลทด และเกบขอมลไดละเอยดขน โดยอ�จจะ

เนนไปทสตวเพยงชนดเดยว หรอวงศเดยว3. ในก�รจดทำ�อ�ห�รเสรมใหสตวผล�นน กเพอก�รปรบปรงคณค�ท�งโภชน�ก�รของอ�ห�รทใหต�มปกต

และเพอทดแทนอ�ห�รทเปนสตวเหยอทมชวต ซงไมส�ม�รถผลตไดต�มคว�มตองก�ร 4. ควรเพมคว�มหล�กหล�ยของอ�ห�รเสรม และศกษ�วธก�รและระยะเวล�ในก�รเกบรกษ�อ�ห�รเสรม

เพอใหสตวไดรบอ�ห�รทมคณค�ท�งโภชน�ก�รเหม�ะสมตอประเภทของสตวผล�แตละชนด

เอกส�รอ�งอง

[1] Allen, M.E., Oftedal, O.T. and Bear, D.J. 1996. The Feeding and Nutrition of carnivore. In Wild Mammals in captivity principles and Techniques. The University of Chicago Press, Chicago. P. 139-145.

[2] Crissey, S.D., Slifka, K.A. and Mcgill, P. 2005. Penguin: nutrition and dietary husbandry. In Penguin husbandry manual. 3 th Edition. American zoo and aquarium association. P. 65-85.

66


การเปรยบเทยบสวนแสดงของสตวกลมกบเทาคทมถนทอยในประเทศไทย ในสวนสตว 5 แหงขององคการสวนสตวในพระบรมราชปถมภ

วชต กองคำ� ภ�สกร อรสญ ธส�นนท ดลยตธรรม วชร�ดล แผลงปญญ�

บทนำ�

องคก�รสวนสตวในพระบรมร�ชปถมภมสวนง�นทงหมด 16 หนวยง�น มสวนสตวทไดเปดทำ�ก�รอย�งเตมรปแบบแลวจำ�นวน 5 แหงคอ สวนสตวดสต สวนสตวเปดเข�เขยว สวนสตวเชยงใหม สวนสตวนครร�ชสม�และสวนสตวสงขล� ซงปรชญ�ก�รทำ�ง�นของสวนสตวในยคปจจบน คอ 1. ก�รพกผอนหยอนใจและคว�มบนเทง 2. ก�รศกษ� 3. ง�นด�นก�รอนรกษ 4. ง�นวจย ก�รบรห�รง�นสวนสตวจำ�เปนตองมพนฐ�นคว�มรในหล�ยด�นและใชประสบก�รณจ�กก�รปฏบตง�นรวมกบหลกวช�ทเปนเนอห�พนฐ�นในวช�นนๆ เชน ก�รออกแบบสวนแสดงสตว ซงสวนแสดงสตวในสวนสตวจะเปนสวนสำ�คญอนหนงทจะใหปรชญ�ทง 4 ขอประสบคว�มสำ�เรจ โดยสวนแสดงสตวจะเปนปจจยสำ�คญในก�รสอส�รเพอใหผเทยวชมเกดประทบใจและเข�ใจในเนอห�ท�งชววทย�ของสตวป�ทนำ�ม�จดแสดง เกดเปนภ�พทตดไปในคว�มทรงจำ�ของผเข�ม�เทยวชม แตก�รตอบสนองของสวนแสดงสตวไมไดตอบสนองคว�มตองก�รของผเทยวชมเท�นน ยงตองตอบสนองสตวทอยในพนททเปรยบเสมอนเปนตวแสดงในสวนแสดง ผเลยงสตวทรบผดชอบสตว ดแลพนทใหสวยง�มและสะอ�ดเปนระเบยบ รวมถงสตวแพทยผเข�รวมในก�รจดก�รสตวในสวนแสดงสตวดวย องคก�รสวนสตว ฯ มก�รกอสร�งสวนแสดงใหมและมก�รปรบปรงสวนแสดงทใชง�นแลวอย�งตอเนองทกปงบประม�ณ พบว�ในกระบวนก�รเขยนแบบไมมก�รศกษ�ทบทวนสวนแสดงสตวในสวนสตวทไดมก�รใชง�นแลว คอมก�รนำ�สตวเข�ม�จดแสดงและเปดใหผเทยวชมไดชมสตวทอยในสวนแสดงแหงนนๆ เนองจ�กข�ดผศกษ�สวนแสดงสตวอย�งเปนระบบโดยใชกระบวนก�รวจยม�ใชในก�รเกบขอมล เพอห�ขอสรปขอดและขอทตองปรบปรงของสวนแสดง จ�กขอเทจจรงดงกล�วท�งคณะผวจยจงไดทำ�ก�รศกษ�สวนแสดงในกลมสตวกบเท�คทมถนทอยในประเทศไทยในสวนสตว 5 แหงขององคก�รสวนสตว


1. ศกษ�สวนแสดงในกลมสตวกบเท�คทมถนทอยในประเทศไทยในสวนสตว 5 แหงขององคก�รสวนสตว ฯ คอ สวนสตวดสต สวนสตวเปดเข�เขยว สวนสตวเชยงใหม สวนสตวนครร�ชสม� และสวนสตวสงขล� ในสวนแสดงของ เกงธรรมด� เกงหมอ เนอทร�ย ละมงพนธไทย ละมงพนธพม� เลยงผ� ววแดง และกระทง โดยก�รเกบขอมลท�งก�ยภ�พและจ�กแบบสอบถ�ม

2. ก�รศกษ�จ�กแบบสอบถ�มศกษ�ใน 3 หวขอดวยกน คอ สวนแสดงสตวส�ม�รถตอบสนองคว�มตองก�รของผเลยงและสตวแพทยไดม�กนอยเพยงใดโดยตงคำ�ถ�มจำ�นวน 22 ขอ และ 9 ขอต�มลำ�ดบ โดยแบงระดบคะแนนเปน 2 ระดบคอ 1 คะแนนไมเหม�ะสม 2 คะแนนเหม�ะสม และสวนแบบสอบถ�มในหวขอสวนแสดงสตวส�ม�รถตอบสนองคว�มตองก�รของกบผเทยวชมจำ�นวน 12 ขอโดยแบงระดบคะแนนเปน 3 ระดบคอ 1 คะแนนตองปรบปรง 2 คะแนนพอใช 3 คะแนนด นำ�แบบสอบถ�มทไดทงหมดม�จดระเบยบและตรวจสอบเบองตน โดยดคว�มถกตองสมบรณของก�รตอบ ดวยโปรแกรม SPSS (Statistical Package for Social Sci-ence) for windows version 15.0 โดยใชก�รวเคร�ะหดวยสถตพนฐ�น ไดแก รอยละ (Percentage) ค�เฉลย (Mean) และค�เบยงเบนม�ตรฐ�น (Standard Deviation)

สวนสตวนครร�ชสม� องคก�รสวนสตวในพระบรมร�ชปถมภ ต. ไชยมงคล อ. เมอง จ. นครร�ชสม� 30000

67


3. ก�รศกษ�ลกษณะท�งก�ยภ�พของสวนแสดง 3.1 อปกรณ

1. แบบฟอรมในก�รเกบขอมล 4 แบบฟอรม 2. กลองถ�ยรป 3. ข�ตงกลอง 4. เทปวดระยะ 5 เครองวดแสง 6. เครองวดอณหภมและคว�มชนสมพทธของอ�ก�ศ 7. เครองวดคว�มชนและคว�มเปนกรดด�งของดน

3.2 แบบฟอรมทใชในก�รเกบขอมลมดวยกน 4 แบบฟอรม คอ • แบบฟอรมสำ�หรบเกบขอมลท�งก�ยภ�พของสวนแสดงสตว • แบบบนทกคว�มถของก�รแสดงพฤตกรรมของสตวในสวนแสดงสตว • แบบบนทกก�รใชเวล�ในพนทชมสตวของผเทยวชม • แบบฟอรมเปรยบเทยบสวนแสดง

3.3 แบบฟอรมท 1 สำ�หรบเกบขอมลท�งก�ยภ�พของสวนแสดงสตว เปนแบบฟอรมทใชเปนตนแบบสำ�หรบก�รเกบขอมลและนำ�เสนอขอมลของแตละสวแสดงททำ�ก�รเข�ไปเกบขอมลโดยขอมลแบงเปนทงหมด 7 ขอดงน

3.3.1. พนทแสดงสตว - ตำ�แหนงของสวนแสดงเมอมองจ�กแผนทรวมของสวนสตว - ภ�พล�ยเสนของสวนแสดงสตวเมอมองจ�กภ�พมมสง - พนทสวนแสดงสตว เพอแสดงขน�ดของพนทแสดงสตว พนทคอกกก พนทชมสตวและ

เปรยบเทยบพนททง 3 สวน- คว�มชนของพนท ดลกษณะคว�มล�ดชนในลกษณะล�ดชนลงจ�กทศสทศ จ�กภ�พ- จำ�นวนสตว เพอแสดงคว�มหน�แนนของสตวทอยในพนท- ภ�พถ�ยมมกว�งเมอมองจ�กพนทชมสตว

วสดทใชในพนทแสดงสตว เพอประมวลใหเหนภ�พถ�แบงพนทสวนแสดงเปน 3 สวน คอพนทพนดน พนทด�นข�ง พนทเหนอศรษะ

- ลกษณะของแนวแบงพนทระหว�งสตวและผเทยวชม - ตวชวดของสงแวดลอม (Environmental parameters) - รมเง�ทเกดจ�กสงปลกสร�งและตนไมทมในสวนแสดง- อปกรณทชวยในก�รเพมกจกรรมของสตวในสวนแสดง - ทว�งอ�ห�ร ภ�ชนะใสนำ�

3.3.2. พนทโดยรอบทง 4 ด�น 3.3.3. คอกกก 3.3.4. พนทชมสตว 3.3.5. พฤตกรรมของสตวในสวนแสดง 3.3.6. พฤตกรรมของผเทยวชมสวนแสดง 3.3.7. คว�มตองก�รของสตว

4. นำ�ขอมลของสวนแสดงทเปนชนดสตวเดยวกนม�เปรยบเทยบกนในแบบฟอรมท 4 แบบฟอรมเปรยบเทยบสวนแสดง

5. ทำ�ก�รเขยนรปเลมต�มรปแบบของง�นวจย

68



องคก�รสวนสตวในพระบรมร�ชปถมภ มก�รกอสร�งสวนแสดงใหมและมก�รปรบปรงสวนแสดงทใชง�นแลวอย�งตอเนองทกปงบประม�ณ พบว�ในกระบวนก�รเขยนแบบไมมก�รศกษ�ทบทวนสวนแสดงสตวในสวนสตวทไดมก�รใชง�นแลวคอมก�รนำ�สตวเข�ม�จดแสดงและเปดใหผเทยวชมไดชมสตวทอยในสวนแสดงแหงนนๆ เนองจ�กข�ดผศกษ�สวนแสดงสตวอย�งเปนระบบโดยใชกระบวนก�รวจยม�ใชในก�รเกบขอมล เพอห�ขอสรปขอดและขอทตองปรบปรงของสวนแสดง จ�กขอเทจจรงดงกล�วท�งคณะผวจยจงไดทำ�ก�รศกษ�สวนแสดงในกลมสตวกบเท�คทมถนทอยในประเทศไทยในสวนสตว 5 แหงขององคก�รสวนสตวฯ คอ สวนสตวดสต สวนสตวเปดเข�เขยว สวนสตวเชยงใหม สวนสตวนครร�ชสม� และสวนสตวสงขล� ในสวนแสดงของเกงธรรมด� เกงหมอ เนอทร�ย ละมงพนธไทย ละมงพนธพม� เลยงผ� ววแดง และกระทง โดยก�รเกบขอมลท�งก�ยภ�พและจ�กแบบสอบถ�มในหวขอสวนแสดงสตวส�ม�รถตอบสนองคว�มตองก�รของผเลยงและสตวแพทยไดม�กนอยเพยงใดโดยตงคำ�ถ�มจำ�นวน 22 ขอและ 9 ขอต�มลำ�ดบ โดยแบงระดบคะแนนเปน 2 ระดบคอ 1 คะแนนไมเหม�ะสม 2 คะแนนเหม�ะสม และสวนแบบสอบถ�มในหวขอสวนแสดงสตวส�ม�รถตอบสนองคว�มตองก�รของกบผเทยวชมจำ�นวน 12 ขอโดยแบงระดบคะแนนเปน 3 ระดบคอ 1 คะแนนตองปรบปรง 2 คะแนนพอใช 3 คะแนนด ผลจ�กแบบสอบถ�มของผเลยงสตว สตวแพทยและผเทยวชมจำ�นวน 74, 21 และ 535 ตวอย�งต�มลำ�ดบ ระดบของคะแนนเฉลย ± สวนเบยงเบนม�ตรฐ�นเรยงต�มลำ�ดบดงน 1.57 ± 0.492, 1.34 ± 0.467, 2.26 ± 0.513 ซงแสดงว�สวนแสดงสตวในกลมสตวกบเท�คทมถนทอยในประเทศไทยในสวนสตว 5 แหงขององคก�รสวนสตวฯ ส�ม�รถตอบสนองคว�มตองก�รของผใชทง 3 กลมอยในเกณฑด จ�กก�รเกบขอมลท�งก�ยภ�พไดขอเปรยบเทยบดงน

สวนสตวดสต สวนแสดงเลยงผ�มจดชมสตวรวม 3 พนทคอด�นหน�พนทแสดงสตว โดมชมสตวด�นบนและด�นล�งซงผออกแแบบมจดประสงคทจะเพมมมมองม�กกว�มมมองจ�กด�นหน�เพยงพนทเดยวและสวนของหน�ผ�เทยมส�ม�รถสอถงลกษณะของถนทอยของสตวได สวนแสดงเกงธรรมด�แนวกนสตวแบบคนำ� (กว�ง x ย�ว x ลก) 3.50 x 13.75 x 1 เมตร ขน�ดของพนทแสดงสตว (กว�ง x ย�ว) 7.50 x 13.75 เมตรและขน�ดของพนทเฉลยตอตวในพนทแสดงสตว 25.8 ต�ร�งเมตร/ตว ทำ�ใหผเทยวชมเหนสตวไดอย�งชดเจน สวนแสดงละมงพนธไทยเปนสวนแสดงทมก�รเลอกใชวสดทเปนธรรมช�ตคอ เพงรมเง�ทสร�งจ�กไมยค�และมงดวยหญ�แฟก แนวกนสตวด�นข�งทมก�รผสมผส�นกนระหว�งเปนรวคอนกรตปนเลยนแบบลำ�ตนและกงก�นของตนไม ต�ข�ย และปลกตนไผ พลด�งทขนเจรญจนแนนซงเมอมองม�จ�กพนทชมสตวจะมองเหนเปนกำ�แพงตนไมสเขยว

สวนสตวเปดเข�เขยว สวนแสดงละมงพนธพม�เปนสวนแสดงทแยกเอ�เฉพ�ะละมงเพศเมยอยในพนทแสดงสตวและใหละมงเพศผอยในคอกกก เพอใหผเทยวชมส�ม�รถเข�ใกลชดสตวไดโดยไมเกดอนตร�ย ซงเปนทชนชอบของผเทยวชมโดยมก�รเทยวชมแบบเดนลงชมใชเวล�เฉลย 180 วน�ท และใชแนวกนสตวแบบสะพ�นทอเหลก (cattle grid) เพอใหรถของผเทยวชมขบผ�นเข�ไปภ�ยในพนทแสดงสตวได สวนแสดงววแดงและสวนแสดงกระทงแนวกนสตวแบบคแหงทใชวสดคอนกรต คว�มกว�งของป�กคแหง 4.70 เมตร คว�มกว�งของกนค 2.30 เมตร ลก 2.10 เมตร ทำ�ใหผเทยวชมส�ม�รถชมกระทงและววแดงไดจ�กรถยนตสวนตวและรถพวงโดยไมมสงบดบงส�ยต� ผเทยวชมบนพนทชมสตวแบบท�งเดนเท�ส�ม�รถมองเหนตวสตวไดอย�งใกลชด สวนแสดงกว�งเอเชยเปนสวนแสดงในพนทใกลเนนเข�ทมก�รพงทล�ยของดนสง มก�รสร�งกำ�แพงสง กำ�แพงกนดนพงและมก�รนำ�กอนหนขน�ดใหญหล�ยขน�ดเพอลดแรงนำ�ทไหลผ�นพนท

สวนสตวเชยงใหม สวนแสดงเลยงผ�ก�รสร�งสวนแสดงทปรบต�มลกษณะของพนทเปนเนนเข�โดยจะเหนพนทชมสตวแบบท�งเดนเท�ทไลระดบต�มพนทโดยมขน�ดของท�งเดนชมสตว (กว�ง x ย�ว) 1.10 x 60 เมตร สวนแสดงววแดง 1 เปนสวนแสดงทมฉ�กหลงททำ�ใหผเทยวชมประทบใจโดยมพนทแนวลำ�ธ�รและเปนพนทป�เตงรงทมสภ�พป�สมบรณ โดยพนทเฉลยตอตนไมยนตนในพนทแสดงสตว 14.51 ต�ร�งเมตร/ตน สวนแสดงกว�งเปดเปนสวนแสดงทมฉ�กหลงเปนป�เตงรงในพนทแสดงสตวทสตวไปนงพกในชวงทมแสงแดดแรงโดยพนทเฉลยตอตนไมยนตนในพนทแสดงสตว 91.78 ต�ร�งเมตร/ตน สวนแสดงววแดง 2 เปนสวนแสดงทมตนไมยนตน

69


เตบโตกระจ�ยทวพนทแสดงสตวซงทำ�ใหเกดคว�มสวยง�มเปนธรรมช�ตและเปนรมเง�ใหกบสตวไดเปนอย�งด โดยมพนทเฉลยตอตนไมยนตนในพนทแสดงสตว 8.63 ต�ร�งเมตร/ตน

สวนสตวสงขล� สวนแสดงกว�งเปดเปนสวนแสดงทเปนตวอย�งก�รใชรวต�ข�ยแบบแนวนอน (horizontal fence) เพอลดพนทหลบซอนจ�กส�ยต�ของผเทยวของสตวในพนทแสดงสตว สวนแสดงววแดงและกระทง พนทแสดงสตวถกบงดวยแนวกนสตวแบบกำ�แพงคอนกรตและหนภเข�ทำ�ใหผเทยวชมทชมสตวบนรถพวงและรถยนตสวนตวมองไมเหนตวสตว ตนไมยนตนทมในพนทมสวนแสดงววแดงและกระทงนอยเกนไปโดยมพนทเฉลยตอตนไมยนตนในพนทแสดงสตว 382.50, 291.60 ต�ร�งเมตร / ตนต�มลำ�ดบ ตองมก�รปลกเสรมและตองมก�รปกปองตนไมเพอลดก�รทำ�ล�ยดวย

สวนสตวนครร�ชสม� สวนแสดงเลยงผ� พนทภ�ยในสวนแสดงเปนเนนดน ถ�เลยงผ�ไปหลบหลงเนนดนจะทำ�ใหผเทยวชมมองไมเหนตวสตว แนวกนสตวแบบกำ�แพงรวมกบรวต�ข�ยจะเปนพนทบดบงส�ยต�ทำ�ใหภ�พทผเทยวชมเหนจ�กพนทชมสตวไมเปนธรรมช�ต สวนแสดงเนอทร�ยและละมงพนธพม� แนวกนสตวแบบคแหงซงสวนกำ�แพงว�งตวเปนแนวเอยงเปนมม 25 องศ�จ�กแนวตงฉ�ก ถ�ละมงพนธพม�และเนอทร�ยในพนทแสดงสตวตกใจมสตวบ�งตวทส�ม�รถกระโดดออกจ�กสวนแสดงโดยใชแนวกำ�แพงเปนพนทชวยในก�รกระโดดออก และตนไมทมในสวนแสดงเนอทร�ยและละมงพนธพม�มนอยเกนไปโดยมพนทเฉลยตอตนไมยนตนในพนทแสดงสตว 500, 275 ต�ร�งเมตร / ตนต�มลำ�ดบ พนทคอกกกในทกสวนแสดงทงสวนสตว 5 แหงเปนพนททชวยในก�รจบบงคบสตวโดยไมตองใชย�สลบเปนพนททตองมก�รปรบปรง

สรป ก�รตงประเดนในทำ�ก�รศกษ�วจยเพอใชเปนขอมลในก�รออกแบบสวนแสดงสตวทำ�ใหเนอห�กระจ�ยเพอให

ครอบคลมในสวนทเกยวของ ร�ยละเอยดในหวขอยอยต�งๆ ทมในง�นวจยฉบบนส�ม�รถนำ�ไปใชเปนแนวคดในก�รทำ�ง�นวจยลำ�ดบตอไปในอน�คต เชน ปจจยทมในสวนแสดงทมผลตอก�รก�รใชเวล�ของผเทยวชมในพนทชมสตว


[1] บญช ธงนำ�ชยม� ดร. โรเบรต ม�เธอร กองทนสตวป�โลก สำ�นกง�นประเทศไทย. 2540 สตวเลยงลกดวยนมในเขตรกษ�พนธสตวป�หวยข�แขง. โรงพมพสย�มทองกจ จำ�กด

[2] โรเบรต ม�เธอร ศรพงษ โทหนองตอ กองทนสตวป�โลก สำ�นกง�นประเทศไทย. 2543. สตวเลยงลกดวยนมในประเทศไทยและภมภ�คอนโดจน. บรษท โรงพมพกรงเทพ (1984) จำ�กด

[3] วชต กองคำ�. 2551. ก�รออกแบบสวนสตว ภ�พเสมอนจรงแหงป� แปลจ�ก Kenneth J. Pola-kowski, 1987 , Zoo Design : The Reality of Wild Illussion The University of Michigan School of Natural Resource เอกส�รเผยแพร

[4] วชต กองคำ�. 2548 . ก�รจดก�รสตวในสวนสตว แปลจ�ก S. F. Everiss, 1980, Animal man-agement, A course for people who look after animals in zoos, wild life park, wild park collection, dolphinaria and aquaria, Volume 1, National Extension college trust Ltd . เอกส�รเผยแพร [5] สทธ ธรสรณ. 2551 . เทคนคก�รเขยนร�ยง�นก�รวจย. สำ�นกพมพแหงจฬ�ลงกรณมห�วทย�ลย

[6] สเมธ กมลนรน�รถและคณะ. 2548 . แผนแมบทก�รศกษ� องคก�รสวนสตวในพระบรมร�ชปถมภ, เอกส�รเผยแพร

[7] โสภณ ดำ�นยและคณะ . 2551. หนงสอร�ยง�นผลก�รดำ�เนนง�นขององคก�รสวนสตวและขอมลสำ�คญประจำ�ป 2551 . เอกส�รเผยแพร

[8] Geoff Hosey, Vicky melfi, Sheila Pankhurst, 2009, Zoo Animals, Behaviour, Management and Welfare, Oxford University Press

70


การประเมนความสมพนธระหวางการจดการทางดานโภชนาการอาหารและคาโภชนะ กบการเพาะเลยงขยายพนธนกหวาทใกลสญพนธในสภาพของการเพาะเลยง สวนสตวเปดเขาเขยว

ชยณรงค ปนคง1 สทธลกษณ มวระสม1 นตย� เพชรสกร1 ธนะชย เสยงด2 ไพทรย สทธโชค2

บทนำา

สบเนองจ�กองคก�รสวนสตว ในพระบรมร�ชปถมภ ไดดำ�เนนคว�มพย�ย�มทจะเพ�ะขย�ยพนธสตวป�ห�ย�กหล�กหล�ยชนด เพอเปนก�รอนรกษสตวป�ในกรงเลยง โดยมคว�มมงหม�ยทจะคงคว�มหล�กหล�ยท�งชวภ�พและเพมโอก�สของก�รปลอยคนสธรรมช�ตในอน�คต นกหว� (Argusianus argus argus) กจดเปนสตวปกอกชนดทอยในเป�หม�ยของก�รอนรกษ ในอดตองคก�รสวนสตวส�ม�รถทำ�ก�รเพ�ะเลยงขย�ยพนธไดบ�งเฉพ�ะในสวนสตวเปดเข�เขยวเท�นน ซงก�รอนรกษเพอใหเกดคว�มยงยนของประช�กรสตวไดดวยตนเองนนมคว�มจำ�เปนตองเพมระดบของอตร�ก�รขย�ยพนธ พรอมกนนตองลดอตร�ก�รต�ยลง แตก�รเพ�ะเลยงเพอใหขย�ยพนธไดในกรงเลยงนนเปนเรองททำ�ใหประสบคว�มสำ�เรจไดย�กเนองจ�กข�ดขอมลทสำ�คญหล�ยประก�ร ทงนกระบวนก�รเพ�ะเลยงขย�ยพนธนกหว�ในอดตทผ�นม�พบว�นกหว�สวนใหญไมประสบคว�มสำ�เรจในก�รขย�ยพนธทงๆ ทชวงอ�ยถงวยเจรญพนธแลว ซงในสภ�พของก�รเพ�ะเลยงนอกจ�กก�รจดก�รท�งด�นสงแวดลอมท�งภ�ยภ�พ และก�รจดก�รตวสตวใหเปนไปต�มคว�มเหม�ะสมแลว อกปจจยหนงทมคว�มสำ�คญตอประสทธภ�พของก�รขย�ยพนธสตว คอ ก�รจดก�รท�งด�นโภชน�ก�รทงในเรองของก�รใหอ�ห�ร และคณค�ของอ�ห�รซงนบว�มคว�มสำ�คญยงสำ�หรบสตวทอยในสภ�พก�รเพ�ะเลยงทงนปรม�ณโภชนะทสตวไดรบในแตละวนมคว�มสำ�คญตอระบบสบพนธของสตว โดยเฉพ�ะสตวทอยในชวงวยเจรญพนธ ถ�ห�กไดรบโภชนะทเหม�ะสมจะทำ�ใหก�รสร�งไข (ova) และสเปรม (spermatozoa) มคว�มเปนปกต นอกจ�กนคณค�ท�งโภชนะยงมผลตอระบบก�รทำ�ง�นของตอมไรทอ (endocrine system) และมสวนสำ�คญตอก�รผลตฮอรโมนจ�กตอมใตสมองสวนหน� (Luteiniz-ing hormone และ Follicle stimulating hormone) ซงมคว�มสำ�คญตอระบบสบพนธ โดยรวมแลวห�กสตวไดรบอ�ห�รทมปรม�ณโภชนะเหม�ะสม ระบบร�งก�ยกจะมคว�มสมดลชวยสงเสรมใหมก�รจบคผสมพนธไดม�กขน

ก�รศกษ�ครงนจงเปนขอมลพนฐ�นทส�ม�รถนำ�ไปประยกตใชประโยชนไดหล�กหล�ย อ�ทเพอพสจนทร�บคว�มสมพนธระหว�งภ�วะโภชน�ก�รกบพฤตกรรมก�รขย�ยพนธพอๆ กนกบก�รนำ�ม�ใชแกไข ตอบปญห�เกยวกบคว�มตองก�รท�งคณค�ท�งโภชน�ก�ร (Nutrient requirement) ก�รเพ�ะเลยงขย�ยพนธ (Reproduction & breeding) สวสดภ�พสตว (animals welfare) และก�รอนรกษทรพย�กรท�งชวภ�พ (Conservation) ทจะนำ�ม�ใชตรวจวดในเชงปรม�ณถงคว�มสำ�เรจในก�รปรบปรงก�รจดก�รกรงเลยง เพอใหนกหว�มพฤตกรรมก�รขย�ยพนธต�มธรรมช�ตได


ตวอย�งสตว

• นกหว�บรเวณจดเพ�ะขย�ยพนธสตวปก (เพศผ 4 ตว และเพศเมย 4 ตว )

วตถดบและอ�ห�รสตว • วตถดบอ�ห�รสตว หรอธญพชไดแก ข�วกลอง ปล�ยข�ว ข�วเปลอกนกเข� และข�วฟ�ง • อ�ห�รสตวสำ�เรจรป ไดแก อ�ห�รไกไข อ�ห�รนกขนทองเมดแดง และอ�ห�รสนข

1 ฝ�ยอนรกษและวจย สวนสตวเปดเข�เขยว 235 หม 7 ต.บ�งพระ อ.ศรร�ช� จ.ชลบร 20110 2 ฝ�ยบำ�รงสตว สวนสตวเปดเข�เขยว 235 หม 7 ต.บ�งพระ อ.ศรร�ช� จ.ชลบร 20110

71


• อ�ห�รประเภทผลไม ไดแก กลวย มะละกอ องน และข�วโพด• อ�ห�รอนๆ ไดแก ข�วกลองหงผสมไขไก จงหรด และหนอน

วธการ (Methods)

วเคร�ะหวตถดบและอ�ห�รสตวดวยกระบวนก�ร Proximate analysis

ศกษ�ปรม�ณก�รกนและพฤตกรรมก�รเลอกกนอ�ห�ร:แยกชงใหอ�ห�รและศกษ�ปรม�ณก�รกน จ�กตวอย�งอ�ห�รทงหมด 15 ชนด คำ�นวนค�ปรม�ณก�รกน

อ�ห�ร (แตละชนด) ตอกรงตอวน และศกษ�พฤตกรรมก�รเลอกกนอ�ห�รต�มรปแบบของก�รใหเลอก (Choice treatment)

วเคร�ะหปรม�ณคณค�ท�งโภชน�ก�รทไดรบ:ทำ�ก�รวเคร�ะหปรม�ณคณค�ท�งโภชน�ก�รทสตวไดรบดวยวธ calculate by ratio เกบบนทกขอมลท

ไดและทำ�ก�รวเคร�ะหขอมลดวยวธก�รท�งสถต แบบ ANOVA โดยเปรยบเทยบคว�มแตกต�งระหว�งคและคว�มแตกต�งระหว�งกลมก�รทดลองดวยวธ LSD และ Duncan’s ต�มลำ�ดบ


จ�กก�รศกษ�คว�มสมพนธระหว�งก�รจดก�รท�งด�นโภชน�ก�รอ�ห�รและค�โภชนะกบก�รเพ�ะเลยงขย�ยพนธนกหว�ทใกลสญพนธในสภ�พของกรงเลยง ในชวงฤดก�ลสบพนธของนกหว� ป 2553 ไดผลดงน

1. พฤตกรรมก�รเลอกกนและปรม�ณก�รกนอ�ห�รของนกหว�เฉลยตอกรงตอวน• ก�รเลอกกน

จ�กก�รศกษ�ดวยวธก�รแบบใหเลอกกน (choice treatment) โดยก�รใหอ�ห�รทเปนวตถดบหรออ�ห�รสำ�เรจรปทผสมในสตรอ�ห�รสตวปก จำ�นวนกว� 15 ชนด แลวศกษ�ชนดและปรม�ณอ�ห�รทนกหว�เลอกกนพบว�ในชวง 30 น�ทแรก อ�ห�รทนกหว�มคว�มถในก�รเลอกกนกอนม�กทสดคอ องนและจงหรดซงมคว�มถในก�รเลอกกนกอนจ�กนกหว�แตละกรงม�กทสดเปนอนดบแรก แตกต�งจ�กอ�ห�รชนดอนๆ อย�งมนยสำ�คญท�งสถต (P < 0.05) รองลงม�คอ กลวย มะละกอ ข�วกลอง ปล�ยข�ว อ�ห�รสนข อ�ห�รนกเมดแดง สวนอ�ห�รประเภทอนๆ เชน ข�วฟ�ง ข�วเปลอก และอ�ห�รไก จะถกกนเปนลำ�ดบสดท�ย

• ปรม�ณก�รกนอ�ห�รจ�กผลก�รศกษ�ปรม�ณก�รกนอ�ห�รของนกหว�ในแตละชวงวนพบว�นกหว�แตละกรงมปรม�ณ

ก�รกนอ�ห�รเฉลยโดยรวมใกลเคยงกน [แตกต�งกนอย�งไมมนยสำ�คญท�งสถต P>0.05, n=30 (ANOVA F=0.753 , P=0.531 )] ซงมปรม�ณก�รกนอ�ห�รไดตงแตวนละ 97.45 - 263.35 กรมตอตวตอวน ทงนเมอพจ�รณ�ถงปรม�ณก�รกนต�มชนดอ�ห�รแลว พบว�ประเภทอ�ห�รทถกกนโดยเฉลยจ�กนกหว�ม�กทสดคออ�ห�รประเภทชมนำ� เชนผลไมต�งๆ 42.74% และกลมธญพช 28.70 % รองลงม�คอข�วกลองหงผสมไขตม 18.15 % ต�มม�ดวยอ�ห�รสำ�เรจรป 9.94 % และอ�ห�รมชวต 0.47 % ซงนอกเหนอจ�กจงหรดและหนอนทมปรม�ณก�รใหนอยแลว อ�ห�รไกไขสำ�เรจรป และข�วเปลอกนกเข�จะมปรม�ณก�รกนโดยเฉลยจ�กนกหว�นอยทสดเพยงรอยละ 1.47 และ 1.33 ต�มลำ�ดบเท�นน (เมอคดจ�กปรม�ณอ�ห�รทงหมด)

2. ปรม�ณคณค�ท�งโภชน�ก�รทนกหว�ไดรบในแตละชวงวน

72


ต�ร�งท 1. แสดงปรม�ณคณค�ท�งโภชน�ก�รทนกหว�แตละกรงไดรบเฉลยตอวน

Proximate compositionAnd minerals

กรงหมายเลข (Number) Nutrient Composition per 100 g edible feed

จำานวน (N) mean± SD (%)

Moisture

Fat

Crude Protein

Ash

Crude fiber

Carbohydrate

Calcium

Phosphorous

GA Cage18GA Cage17 GA Cage15GA Cage11

Total / meanGA Cage18GA Cage17 GA Cage15GA Cage11







Total / mean

9966

309966

309966

309966

309966

309966

309966

309966

30

66.04 ± 4.67 b71.95 ± 5.46 c55.56 ± 5.01 a62.29 ± 6.37 b

64.97 ± 7.801.32±0.21 ab1.16±0.25 a1.60±0.37 b1.41±0.30 ab

1.35 ± 0.304.66 ±0.84 a4.16 ±0.78 a5.92 ± 1.13 b 5.10±0.94 ab

4.85 ±1.07 1.43±0.19 a 1.25±0.54 a1.65 ±0.13 a 1.39±0.29 a

1.41 ± 0.361.61 ± 0.23 bc1.22 ± 0.37 a1.87 ± 0.29 c1.43 ± 0.49 ab

1.51 ± 0.4026.55 ± 3.77 b21.48 ± 4.23 a35.26 ± 3.44 c29.80 ± 4.94 b

27.42 ± 6.340.20 ± 0.00 a0.20 ± 0.14 a0.21 ± 0.00 a0.22 ± 0.00 a

0.20 ± 0.000.17 ± 0.00 b0.13 ± 0.00 a0.21 ± 0.00 c0.17 ± 0.00 bc

0.17 ± 0.00

หม�ยเหต a, b และ c แสดงคว�มเหมอนหรอคว�มแตกต�งระหว�งกลมอย�งมนยสำ�คญท�งสถต เมอเปรยบเทยบคว�มแตกต�งค�เฉลยระหว�งคของหนวยก�รทดลองโดยวธ LSD และ Duncan’s ทระดบคว�มเชอมน 95 %

73


3. พฤตกรรมก�รขย�ยพนธ

จ�กก�รศกษ�พฤตกรรมก�รขย�ยพนธของนกหว� พบว�นกหว�เรมมพฤตกรรมก�รเกยวพ�ร�สดวยก�รทำ�ล�นนกหว�โดยก�รจกตนหญ�และตแปลงบนพนในชวงปล�ยเดอนพฤศจก�ยนถงตนเดอนธนว�คม 2552 รวมกบก�รรองประก�ศอ�ณ�เขตซงมคว�มถสงสดในชวงเวล�เช� ถงชวงเวล� 09.30 น. จ�กนนนกหว�เพศเมยเรมมก�รว�งไขครงแรกเมอวนท 21 ธนว�คม 2552 (นกหว�กรง 18) ทงนพบว�มนกหว�ททำ�ก�รว�งไขจำ�นวนทงสน 3 กรง คอนกหว�กรง 18 กรง 15 และกรง 11 ต�มลำ�ดบ จ�กจำ�นวนทมทงหมด 4 กรง มเพยงนกหว�กรง 17 ทไมแสดงพฤตกรรมก�รว�งไขหรอแสดงพฤตกรรมก�รเกยวพ�ร�ส จ�กจำ�นวนนกหว�ทมก�รว�งไขจำ�นวน 3 กรง (กรง 18 ,15 และ 11) มเพยงนกหว�กรง 15 ทประสบคว�มสำ�เรจในก�รขย�ยพนธได คอมก�รว�งไขและพบว�ไขมเชอ ถง 75 % (จ�กจำ�นวนไข 4 ใบ) ไขส�ม�รถฟกเปนตวได นอกเหนอจ�กนนไขจ�กกรงอนๆ มลกษณะไมสมบรณและไมฟกเปนตว โดยต�มปกตนกหว�จะมก�รว�งไขครงละ 1 ใบ และจะทยอยว�งไขอกครงหลงผ�นไป 3-4 วน นำ�หนกไขประม�ณ 64-70 กรม ใชระยะเวล�ในก�รฟกเปนตวน�น 26 - 27 วน ตอม�ภ�ยหลงพบว�นกทมก�รว�งไขเกอบทกกรง เปลอกไขมลกษณะบ�ง และสนสดก�รว�งไขในชวงตนเดอนกมภ�พนธ 2553

สรปผลและการอภปรายผล

จ�กก�รศกษ�คว�มสมพนธระหว�งก�รจดก�รท�งด�นโภชน�ก�รและค�โภชนะกบก�รเพ�ะเลยงขย�ยพนธนกหว�ทใกลสญพนธในสภ�พก�รเพ�ะเลยง ส�ม�รถแบงก�รสรปห�คว�มสมพนธต�มหวขอก�รศกษ�ไดดงน

จ�กก�รศกษ�ปรม�ณก�รกนอ�ห�รของนกหว�พบว�นกหว�แตละกรงมปรม�ณก�รกนอ�ห�รทใกลเคยงกน [แตกต�งกนอย�งไมมนยสำ�คญท�งสถต P>0.05, n=30 (ANOVA F=0.753 , P=0.531)] ซงมปรม�ณก�รกนอ�ห�รโดยเฉลยวนละ 165.29 ± 46.96 กรม ตอกรงตอวน ซงมปรม�ณก�รกนอ�ห�รไดตงแตวนละ 97.45 - 263.35 กรมตอกรงตอวน โดยนกหว�กรง 17 จะมปรม�ณก�รกนม�กทสด รองลงม�คอนกหว�กรง 11 ,กรง 18 และกรง 15 เปนลำ�ดบสดท�ยต�มลำ�ดบ (Mean ± SD = 164.96 ± 47.18 g) ซงในสภ�พของก�รศกษ�ในกรงเลยงดงกล�วทมก�รใหอ�ห�รทหล�กหล�ยพบว�นกหว�จะเลอกกนอ�ห�รประเภทผลไมม�กทสด สอดคลองกบร�ยง�นของวทย� (2543) ซงระบว�นกหว�จะเลอกกนอ�ห�รทมลกษณะชมนำ�ซงใกลเคยงกบอ�ห�รทห�ไดต�มธรรมช�ตม�กทสด รองลงม�คอกลมธญพช และอ�ห�รสำ�เรจรปเปนลำ�ดบสดท�ย โดยพบว�นกหว�จะมพฤตกรรมก�รเลอกกนองนและจงหรดกอนเปนลำ�ดบแรกจ�กนนจะกนอ�ห�รชนดอนๆ ตอไป นอกจ�กนยงพบว�อ�ห�รทนกหว�มปรม�ณก�รกนนอยหรอไมเลอกกน (ยกเวนองน จงหรดและหนอนทมปรม�ณก�รใหจำ�กด) คอข�วเปลอกนกเข� ข�วฟ�ง และอ�ห�รไกไข

จ�กก�รพจ�รณ�ระดบของโภชนะทนกหว�ไดรบในชวงฤดขย�ยพนธ ปงบประม�ณ 2553 (พฤศจก�ยน 2552- กมภ�พนธ 2553) พบว�ค�โภชนะทนกหว�ทง 4 กรงไดรบโดยเฉลย (Mean ± S D)ตอกรงตอวนมคว�มแตกต�งกนอย�งมนยสำ�คญ (P<0.05) โดยนกหว�กรง 15 ไดรบค�โภชนะสงทสด ซงม�กกว�กรงอนๆ และม�กกว�กรง 17 อย�งมนยสำ�คญท�งสถต (P< 0.05) โดยนกหว�กรง 17 ไดรบคณค�ท�งโภชน�ก�รในแทบทกสวนนอยทสด

เมอพจ�รณ�คว�มสมพนธระหว�งก�รจดก�รท�งโภชน�ก�รและค�โภชนะกบก�รขย�ยพนธของนกหว�ในสภ�พของก�รเพ�ะเลยงพบว� ปรม�ณก�รกนอ�ห�รชนดต�งๆ ทแตกต�งกนต�มลกษณะของก�รจดก�รและคว�มตองก�รของนกหว�กรงนนๆ ทำ�ใหคณค�ท�งโภชน�ก�รทนกหว�ไดรบตอกรงตอวนนนแตกต�งกนไป โดยมแนวโนมว�นกทไดรบหรอเลอกกนอ�ห�รทมคณค�ท�งโภชน�ก�รสงกว�จะมคว�มส�ม�รถในก�รว�งไขและขย�ยพนธไดม�กกว�นกทไดรบคณค�ท�งโภช�ก�รตำ�กว� ดงจะส�ม�รถแสดงไดจ�กขอมลทระบถงว�นกหว�กรง 15 ไดรบค�โภชนะทสำ�คญๆ อ�ทปรม�ณพลงง�น ไขมน โปรตน แรธ�ต เยอใย และค�รโบไฮเดรตม�กกว�กรงอนๆ อย�งมนยสำ�คญ (P< 0.05) ทำ�ใหเปนเพยงกรงเดยวทส�ม�รถขย�ยพนธได โดยไขมเชอถง 3 ใบ จ�กจำ�นวนไขทว�งทงหมด 4 ใบ หรอคดเปน 75 % และส�ม�รถฟกเปนตวไดซงแสดงถงคว�มสมบรณพนธและคว�มสมบรณของสภ�พท�ง สรรวทย� ทงนพบว�ไขจ�กกรงอนๆ ทไดรบคณค�ท�งโภชน�ก�รนอยกว�ไมมเชอและมจำ�นวนของไขนอยกว�

74


ทงนมขอสงเกตว� ในกรณของนกหว�กรง 18 ทเปนคพอแมพนธเมอป 2552 มพฤตกรรมก�รว�งไขและพฤตกรรมก�รเกยวพ�ร�สต�มปกตแตไดรบหรอเลอกกนอ�ห�รทมคณค�ท�งโภชน�ก�รนอยและไมประสบคว�มสำ�เรจในก�รขย�ยพนธในป 2553 เชนเดยวกนกบนกหว� กรง 11 ทไดรบคณค�ท�งโภชน�ก�รตำ� (ตำ�กว�นกหว�กรง 15) และไมประสบคว�มสำ�เรจในก�รขย�ยพนธเชนกน สวนนกทไมมพฤตกรรมก�รเกยวพ�ร�สหรอพฤตกรรมก�รขย�ยพนธว�งไข คอ นกหว�กรง 17 มก�รกนอ�ห�รและไดรบคณค�ท�งโภชน�ก�รตำ�กว�กรงอนๆ อย�งมนยสำ�คญท�งสถต (P < 0.05) สอดคลองกบสมมตฐ�นทระบถงปรม�ณคว�มตองก�รอ�ห�รจะขนอยกบสถ�นภ�พหรอคว�มตองก�รในก�รขย�ยพนธ

ซงจ�กก�รศกษ�ในนกหว�ทมคว�มพย�ย�มในก�รขย�ยพนธโดยมพฤตกรรมก�รสร�งล�นนกหว� มพฤตกรรมก�รเกยวพ�ร�ส รวมกบก�รรองประก�ศอ�ณ�เขต และพฤตกรรมก�รทำ�รงว�งไข แตไมประสบผลสำ�เรจในก�รขย�ยพนธเนองจ�กไขทผลตไดมจำ�นวนนอยและไมมเชอโดยไดรบหรอกนอ�ห�รทมคณค�ท�งโภชน�ก�รเชน ไขมน โปรตน แรธ�ต และค�รโบไฮเดรตตำ� สอดคลองกบร�ยง�นของ Robinson (1996) ทร�ยง�นว�ปรม�ณโภชนะในอ�ห�รทมระดบเหม�ะสมจะสงเสรมและเพมศกยภ�พของระบบสบพนธใหมประสทธภ�พม�กยงขน โดยเฉพ�ะค�โภชนะโปรตนมผลตอระดบคว�มเขมขนของฮอรโมน FSH ในชวงของก�รเปนสด ทำ�ใหอตร�ก�รตกไขเพมขน เปนตนจงส�ม�รถกล�วไดว�ก�รขย�ยพนธไดสมพนธกบระดบคณค�ท�งโภชน�ก�รทไดรบ

นอกจ�กนยงพบว�อตร�สวนระหว�งแคลเซยมและฟอสฟอรสทนกหว�ไดรบในชวงเวล�ดงกล�ว มอยในระดบตำ�กว�ทควรจะเปน และมอตร�สวนทไมสมดล สอดคลองกบก�รทพบว�เปลอกไขจ�กนกหว�แทบทกกรงในระยะหลงมลกษณะบ�ง ซงแสดงถงภ�วะก�รข�ดธ�ตแคลเซยมและคว�มไมสมดลกนกบธ�ตฟอสฟอรส ถงแมว�จะมก�รเสรมกระดองปล�หมกใหภ�ยหลงเพอเสรมแคลเซยมใหแตพบว�ไมทนตอฤดก�ลขย�ยพนธทสนสดเรวกว�ทพบในชวงป 2552


[1] ก�ญจนชย แสนวงศ, เทอดชย เวยรศลป, ไมตร อนโปธ�, จ�รณ ไชยชนะ, ทศนย อภช�ตสร�งกร, สรภ ทองหลอม และนภวณ รงคเสน.2549. ก�รประเมนคณค�ท�งอ�ห�รและก�รยอยไดของโภชนะของสมเสรจ (Tapi-rus indicus) ในสวนสตวเชยงใหม. แผนกบำ�รงรกษ�สตว สวนสตวเชยงใหม, เชยงใหม.

[2] ชยณรงค ปนคง. 2547. ผลก�รวเคร�ะหคณค�ท�งโภชน�ก�รอ�ห�รสตว. ง�นคลงอ�ห�รฯ แผนกบำ�รงรกษ�สตว สวนสตวเปดเข�เขยว. ชลบร.

[3]วทย� ฉนชย�นนท .2543. ก�รกนอ�ห�รของสตวตระกลไกฟ�. เอกส�รแผนพบ สถ�นวจยก�รเพ�ะเลยงสตวป�เพอเศรษฐกจเข�คอ . เพชรบรณ.

[4] โอภ�ส ขอบเขตต. 2543. นกในเมองไทย. เลม 1. สำ�นกพมพส�รคด. กรงเทพมห�นคร. หน� 68-108.Robinson, J.J. 1996. Nutrition and reproduction. Anim. Reprod. Sci. 42:25-34.

[5] R. Plame, S. Rettenbacher, C. Touma, S. M.El-Bahr, and E. Mostl. 2005. Stress Hormones in mammals and birds Comparative Aspects Regarding Metabolism , Excretion, and Noninvasive Mea-surement in Fecal Samples. Ann. N.Y. Acad. Sci. 1040: 162–171.

75


ความหลากหลายของสงมชวตในพนทธรรมชาตของสวนสตวเชยงใหม

ชวน ไชยสงคร�ม1* ณฐพร ใกลชด1 ตลยวรรธ สทธแพทย2 เครอวลย พพฒสวสดกล3

บทนำ�

จ�กโครงก�รวจยคว�มหล�กชนดและคว�มชกชมของสตวสะเทนและสตวเลอยคล�นในพนทสวนสตวเชยงใหม ไดทำ�ก�รสำ�รวจสตวสะเทนนำ�สะเทนบก สตวเลอยคล�น รวมทงสงมชวตอนๆ ไดแก พชและสตวทอ�ศยในระบบนเวศและพนทเดยวกน เพอศกษ�คว�มสมพนธของสงมชวตในระบบนเวศ พบว�สวนสตวเชยงใหมมคว�มหล�กหล�ยของพชและสตวคอนข�งสง เนองจ�กสวนสตวเชยงใหมตงอยในพนทตดกบอทย�นแหงช�ตดอยสเทพ -ปย ซงมลกษณะของป�หล�กหล�ยไดแก ป�ดบแลง ป�เตงรง และป�เบญจพรรณ โดยจดเปนพนทป�ทมคว�มอดมสมบรณ โดยเฉพ�ะในกลมพชทเปนชนดพนธถนเดม (Native species) ซงในปจจบนมคว�มเสยงทจะสญพนธทงจ�กก�รบกรกทำ�ล�ยถนทอยอ�ศย ก�รบกรกจ�กชนดพนธต�งถน (Introduced species) รวมทงคว�มนยมพชหรอสตวถนเดม เชน กลวยไมป� ทำ�ใหถกนำ�ม�เพ�ะเลยง และข�ยจนทำ�ใหในธรรมช�ตมจำ�นวนนอยลง ดงนนก�รสำ�รวจสงมชวตโดยเฉพ�ะชนดพนธถนเดมในพนทสวนสตวเชยงใหมจงเปนก�รรวบรวมฐ�นขอมลซงถอไดว�เปนตวแทนของพนทอทย�นแหงช�ตดอยสเทพ-ปย และยงสอดคลองกบปส�กลแหงก�รอนรกษคว�มหล�กหล�ยท�งชวภ�พ หรอ 2010 International Year of Biodiversity เพอนำ�ม�เผยแพรใหคว�มร คว�มตระหนก และปลกฝงจตสำ�นกก�รอนรกษคว�มหล�กหล�ยท�งชวภ�พแกบคคลทวไป นกวจย นกเรยน นกศกษ� เพอเปนประโยชนในก�รอนรกษชนดพนธถนเดมตอไป


• ทำ�ก�รสำ�รวจชนดของสตวสะเทนนำ�สะเทนบกและสตวเลอยคล�นโดยวธก�ร 1. ก�รสำ�รวจแบบเหนตว (Visual encounter surveys) 2. ก�รว�งหลมดก (Pitfall traps) 3. ก�รสำ�รวจแบบทวไป (General collecting)

ตงแตเดอนเมษ�ยน 2552-พฤษภ�คม 2553 โดยเกบขอมล1. ชนดและจำ�นวนของสตวสะเทนนำ�สะเทนบกและสตวเลอยคล�น2. ขอมลแหลงทอยอ�ศยของสตวทสำ�รวจพบ3. ขอมลสงแวดลอม ไดแก อณหภม และคว�มชน

• สำ�รวจชนดนกและกลวยไมชนดพนธดงเดมโดยทำ�ก�รสำ�รวจพรอมกบก�รสำ�รวจสตวสะเทนนำ�สะเทนบกและสตวเลอยคล�น และเพมก�รสำ�รวจใน

พนทนอกก�รสำ�รวจดวย โดยบนทกชนดของ นก และกลวยไมถนเดมจ�กก�รพบเหน


สตวสะเทนนำ�สะเทนบก 23 ชนด¹ ไดแก เขยดงเก�ะเต� (Ichthyophis kohtaoensis) ค�งคกบ�น (Bufo melanostictus)ค�งคกแคระ (Bufo parvus) องล�ย (Calluella guttulata)

1 สวนสตวเชยงใหม 100 ถนนหวยแกว ตำ�บลสเทพ อำ�เภอเมอง จงหวดเชยงใหม 502002 คณะสตวแพทยศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม อำ�เภอเมอง จงหวดชยงใหม 501003 สำ�นกบรห�รพนทอนรกษท 16 ถนนเจรญประเทศ อำ�เภอเมอง จงหวดชยงใหม 50000

76


องอ�งกนขด (Kaloula mediolineata) องอ�งบ�น (Kaloula pulchra)องแมหน�ว (Microhyla berdmorei) องล�ยเลอะ (Microhyla butleri)องข�งดำ� (Microhyla heymonsi) องนำ�เต� (icrohyla ornate)องข�คำ� (Microhyla pulchra) องหลงขด (Micryletta inornata)กบหนอง (Fejervarya limnocharis) กบน� (Heplobatrachus rugulosus)กบทด (Limnonectes blythii) กบมน (Limnonectes kuhlii)กบหวโต (Limnonectes macrognathus) กบหงอน (Limnonectes pileatus)เขยดทร�ย (Occidozyga nartensii) กบอองเลก (Rana nigrovittata)เขยดหลงขด (Rana macrodactyla) ป�ดบ�น (Polypedates leucomystax)เขยดตะป�ด (Polypedates mutus)

โดย กบอองเลก องนำ�เต� กบมน ค�งคกบ�น มคว�มชกชมสงทสด องล�ย และองล�ยเลอะมคว�มชกชมนอยทสด และในเดอนสงห�คม มคว�มหล�กหล�ยของสตวสะเทนนำ�สะเทนบกสงทสด เนองจ�กเปนชวงฤดฝน คว�มชนสง และเปนฤดผสมพนธของสตวสะเทนนำ�สะเทนบก

สตวเลอยคล�น 39 ชนด4 ไดแกงดนบ�น (Ramphotyphlops braminus) งเหลอม (Python reticulatus)งแสงอ�ทตย (Xenopeltis unicolor) งกะปะ (Calloselasma rhodostoma)งไซ (Enhydris bocourti) งส�ยรง (Enhydris enhydris)งล�ยสอใหญ (Xenochrophis piscator) งล�ยส�บทองส�มขด (Amphiesma deschaunseei)งล�ยส�บคอแดง (Rhabdophis subminiatus) งสงบ�น (Ptyas korros)งงอดไทย (Oligodon taeniatus) งปแกว (Oligodon sp.)งสรอยเหลอง (Lycodon capucinus (L. aulicus)) งปลองฉนวนล�ยเหลอง (Lycodon laoensis)งเขยวพระอนทร (Chrysopelea ornata) งส�ยม�น (Dendrelaphis sp.)งส�ยม�นฟ�เขยว (Dendrelaphis cyanochloris) งแสห�งม�เท� (Boiga ocellata)งกนท�กจดข�ว (Pareas margaritophorus) งกนท�กล�ยขวน (Pareas hampton)จงจกห�งแบนเลก (Cosymbotus platyurus ) ตกแกบ�น (Gekko gecko)จงจกห�งหน�ม (Hemdactylus frenatus) จงจกห�งเรยบ (Hemidactylus garnotii)จงจกหนสจ�ง (Gehyra mutilata) ตกแกป� (Cyrtodactylus sp.)จงจกดนสย�ม (Dioxius siamensis) กงก�หวแดง (Calotes versicolor)กงก�แกวเหนอ (Calotes emma alticristatus) กงก�หวสฟ� (Calotes mystaceus)กงก�บนปกสม (Draco maculatus) แย (Leiolepis belliana)ตะกวด (Varanus bengalensis) กงก�นอยห�งย�ว (Takydromus sexlineatus)จงเหลนบ�น (Mabuya multifascata) จงเหลนหล�กล�ย (Mabuya macularia)จงเหลนเรยวทองเหลอง (Lygosoma bowringii) จงเหลนภเข�เกลดเรยบ (Sphenomorphus maculates)เต�น� (Malayemys subtrijuga)

โดย ตกแกบ�น และจงจก มคว�มชกชมม�กทสด และในเดอนเมษ�ยนและเดอนพฤษภ�คม มคว�มหล�กหล�ยของสตวเลอยคล�นม�กทสด เนองจ�กอณหภมคอนข�งสง สตวเลอยคล�นจงมกจกรรมหรอทำ�ก�รออกห�กน

นก 20 ชนด5 ไดแกนกกระปดใหญ (Centropus sinensis) นกจบแมลงคอแดง (Ficedula parva)นกแซงแซวห�งบวงใหญ (Dicrurus paradiseus) นกแซงแซวห�งปล� (Dicrurus macrocercus) นกแสก (Tyto alba) นกเค�แมว (Glaucidium cuculoides)

77


นกตบยงเลก (Caprimulgus asiaticus) นกปรอดหวโขน (Pycnonotus jocosus)นกปรอดเหลองหวจก (Pycnonotus melanicterus) นกปรอดสวน (Pycnonotus blanfordi)อก� (Corvus macrorhynchos) นกกะร�งหวหงอก (Garrulax leucolophus)นกกระจด (Phylloscopus sp.) นกสชมพสวน (Dicaeum cruentatum)นกก�งเขนดง (Copsychus malabaricus) นกแวนต�ข�ว (Zosterops sp.)นกเอยงส�ลก� (Acridotheres tristis) นกกระจอกบ�น (Passer montanus)นกเด�ดนทง (Anthus novaeseelandiae) นกเขยวก�นตอง (Chloropsis sp.)

กลวยไมชนดพนธดงเดม 10 ชนด2,3 ไดแกเอองผง (Dendrobium lindleyi) เอองคำ� (Dendrobium chrysotoxum)เอองเงน (Dendrobium draconis) นมม�นรด เอองนม (Eria amica)เอองแปรงสฟนพระอนท (Dendrobium secundum) เอองก�งปล� (Cleisostoma fuerstenbergianum)เอองเข�แพะ (Cleisostoma arietinum) เอองเข�แกะ (Rhynchostylis coelestris)สงโตรวงข�ว (Bulbophyllum morphologorum) กะเรกะรอนสองส (Cymbidium bicolo)

สรป

จ�กก�รสำ�รวจตงแตเดอนเมษ�ยน 2552- พฤษภ�คม 2553 พบสตวสะเทนนำ�สะเทนบก 23 ชนด สตวเลอยคล�น 39 ชนด นก 20 ชนด และ กลวยไมชนดพนธดงเดม 10 ชนด


[1] ธญญ� จนอ�จ. 2546.คมอสตวสะเทนนำ�สะเทนบกในเมองไทย.กรงเทพ: บรษท ด�นสธ�ก�รจำ�กด [2] องคก�รสวนพฤกษศ�สตร กระทรวงทรพย�กรธรรมช�ตและสงแวดลอม. 2551: พมพครงท 1. กลวยไม

ไทย 1 (Thai Native Orchids 1) สวนพฤกษศ�สตรสมเดจพระน�งเจ�สรกต Queen Sirikit Botanic Garden. เชยงใหม: หจก วนด�ก�รพมพ.

[3] องคก�รสวนพฤกษศ�สตร กระทรวงทรพย�กรธรรมช�ตและสงแวดลอม. 2551: พมพครงท 1. กลวยไมไทย 2 (Thai Native Orchids 2) สวนพฤกษศ�สตรสมเดจพระน�งเจ�สรกต Queen Sirikit Botanic Garden. เชยงใหม: หจก วนด�ก�รพมพ.

[4] Cox M.J., Dijk P.P.V., Nabhitabhata J. and Thirakhupt K., 1998, A Photographic Guide to Snakes and other Reptiles of Thailand and South-East Asia, Bangkok: Asia Book.

[5] Lekagul B., Round P.D. 1991. A Guide to the Birds of Thailand. Bangkok: Saha Karn Bhaet Press,

78


การศกษาพฤตกรรมและการเพาะขยายพนธนกกระสาปากเหลอง ในกรงเลยงของสวนสตวดสต

อรรถกร สขทว* สมช�ย โชตอภสทธกล สทศน สทธวงศ วศษฎ วช�ศลป ส�ธต หนเมองนอก มนธย� แตลบฮง

บทนำา

นกกระส�ป�กเหลอง (Mycteria cinerea) เปนนกนำ�ขน�ดกล�งถงใหญทพบก�รอพยพม�ยงประเทศไทย ปจจบนไดรบผลกระทบจ�กปญห�ก�รลกลอบทำ�ล�ยป�และล�เพอก�รค�1,2,3 สงผลใหมแนวโนมของประช�กรลดลงอย�งตอเนอง จนมสถ�นภ�พเปนชนดพนธทมแนวโนมใกลสญพนธ (VU) ต�มบญชแดงของสหภ�พส�กลว�ดวยก�รอนรกษ (IUCN) และอยในบญชแนบท�ยหม�ยเลข 1 ของอนสญญ�ว�ดวยก�รค�ระหว�งประเทศซงชนดพนธสตวป�และพชใกลสญพนธ (CITES)4 นอกจ�กนประเทศไทยไดกำ�หนดใหเปนสตวป�คมครองต�มพระร�ชบญญตสงวนและคมครองสตวป�ฯ5

วธหนงในก�รอนรกษนกชนดน คอ ก�รศกษ�วจยในสภ�พก�รเพ�ะเลยง ทงด�นก�รจดก�ร ก�รเพ�ะขย�ยพนธ รวมถงขอมลพฤตกรรมต�งๆ ซงปจจบนยงมองคคว�มรไมม�กและยงไมพบร�ยง�นสถ�นภ�พทชดเจนของชนดนในประเทศไทย ดวยเหตดงกล�วสวนสตวดสตซงมพนธกจหนงในก�รศกษ�วจยคว�มรท�งด�นสตวป�เพอก�รอนรกษทยงยน กอปรกบมประช�กรของนกชนดนอ�ศยอยเปนจำ�นวนหนง จงไดดำ�เนนก�รวจยขนเพอเปนประโยชนในเชงอนรกษและก�รจดก�รสตว อนเปนเครองยนยนคว�มสำ�เรจในก�รอนรกษสตวป�ห�ย�กทใกลสญพนธอย�งยงของประเทศตอไป


1. ก�รศกษ�พฤตกรรมและก�รเพ�ะขย�ยพนธศกษ�ขอมลจ�กนกกระส�ป�กเหลองจำ�นวน 12 ตว แบงเปนเพศผและเพศเมยอย�งละ 6 ตว รวมฝงอยภ�ยในกรงเพ�ะเลยงขน�ด 6x8x10 เมตร ตกแตงดวยตนไม ขอนไม และโครงเหลกดดคล�ยถวยสำ�หรบใหนกใชสร�งรง มสระนำ�และอ�งใสอ�ห�ร มก�รทำ�ประวต ตรวจสขภ�พ และเกบขนเลอดเพอใชตรวจแยกเพศดวยเทคนคพซอ�ร แลวจงเกบขอมลด�นพฤตกรรมและก�รเพ�ะขย�ยพนธดงน

1.1 พฤตกรรม บนทกขอมลก�รแสดงพฤตกรรมดวยวธ Focal-animal sampling ระหว�งเวล� 06.00–18.00 น. ตงแตเดอนพฤษภ�คม 2551-เมษ�ยน 2552 รวมเวล� 1 ป ขอมลทไดในแตละเดอนจะถกนำ�ไปวเคร�ะหท�งสถต ซงพฤตกรรมทเลอกศกษ�แบงออกเปน 5 กลม ดงน

1. พฤตกรรมทวไป ไดแก ก�รกน – ขบถ�ย ก�รทำ�ใหสบ�ยตว ก�รเคลอนท ก�รพกผอน2. พฤตกรรมอนๆ ไดแก ก�รเลน – จกงบ ก�รมอง – ระวงภย3. พฤตกรรมท�งสงคม ไดแก ปฏสมพนธกลม ก�รก�วร�ว4. พฤตกรรมชวงฤดผสมพนธ ไดแก ก�รเกยวพ�ร�ส เกยวกบแครรง ก�รผสมพนธ ก�รว�งไข

ก�รฟกไข5. พฤตกรรมก�รเลยงลก ไดแก นอนกกลก ใหอ�ห�รลก ไซรขนและจดตวลก ยนเฝ�ดแลลก

1.2 ก�รเพ�ะขย�ยพนธ บนทกขอมลก�รขย�ยพนธและก�รอนบ�ลลกนก (Hand-rearing) โดยบนทกปรม�ณก�รกนอ�ห�ร นำ�หนกตว พฤตกรรม และลกษณะภ�ยนอกทเปลยนแปลง รวมระยะเวล� 2 เดอน

1.3 ปรม�ณก�รกนอ�ห�ร บนทกชนดและปรม�ณอ�ห�รทกนในแตละวนเปนระยะเวล� 12 เดอน เพอห�ค�เฉลยปรม�ณก�รกนอ�ห�รตอวน

สวนสตวดสต องคก�รสวนสตวในพระบรมร�ชปถมภ ถนนพระร�มท 5 แขวงจตรลด� เขตดสต กรงเทพ 10300

79


2. ก�รตดต�มสถ�นภ�พ ทำ�ก�รสำ�รวจภ�คสน�มเพอเกบขอมลประช�กรนกกระส�ป�กเหลองต�มพนทชมนำ�บ�งแหงของ

ประเทศไทย ไดแก จงหวดบรรมยและพทลงในชวงเวล�เดยวกบทเคยมร�ยง�นก�รสำ�รวจพบ รวมกบก�รตดต�มจ�กเจ�หน�ทในเวล�ถดม�


1. ก�รศกษ�พฤตกรรมและก�รเพ�ะขย�ยพนธ

1.1 พฤตกรรม ระยะเวล�ทใชในก�รแสดงพฤตกรรมแตละกลมของนกกระส�ป�กเหลองทงสองเพศทพบในก�รวจยครงนส�ม�รถเปรยบเทยบเปนรอยละของค�เฉลยไดดงภ�พ ก

ภ�พ ก แผนภมเปรยบเทยบสดสวนเวล�ทนกทงสองเพศใชในก�รแสดงแตละกลมพฤตกรรมในรอบป (%)

1.2 ก�รเพ�ะขย�ยพนธ

ฤดผสมพนธ ระหว�งเดอนตล�คม-กมภ�พนธ โดยพบก�รเปลยนแปลงของสตวกอนผสมพนธทงสองเพศ ไดแก ป�กสเหลองสด ขนสข�วนวล ขนสดำ�มประก�ยสเขยวสวยง�ม ขนใตทองเปนปย ผวหนงบรเวณหน�ผ�ก รอบต� แกม และตนข�เปนสแดงจดถงอมมวง บ�งตวอ�จพบต�ข�วเปนสแดง ซงสตวจะกลบเปนสเดมหลงจ�กว�งไขแลว

ก�รจบค ปแรกมจำ�นวน 3 ค สวนปทสองมจำ�นวน 5 ค (เพมขนรอยละ 66.7) โดยนกจะจบคเดมของตนและใชเวล�ในก�รเกยวพ�ร�สลดลงในปทสอง และพบนก 1 คทมนกผชวย (Helper) เปนนกเพศผจำ�นวน 1 ตว

ก�รว�งไขและก�รฟกไข ว�งไขระหว�งเดอนธนว�คม-กมภ�พนธในชวงพลบคำ�ถงเช�มด มอตร�ก�รว�งไขม�กทสดในเดอนมกร�คม (รอยละ 76.2) ว�งไขจำ�นวน 2-5 ฟองตอครอก (เฉลย 3.6±1.0 ฟองตอครอก) ไขมลกษณะหวรท�ยป�นหรอคอนไปท�งร เปลอกสข�วไมมลวดล�ยหรอมล�ยจดสนำ�ต�ลออน ขน�ดเสนผ�นศนยกล�ง 44.0±4.6 มลลเมตร ย�ว 66.3±4.9 มลลเมตร และเสนรอบวง 148.7±12.5 มลลเมตร ซงปแรกมจำ�นวนไขรวม 12 ฟอง สวนปทสองมจำ�นวนไขรวม 20 ฟอง (เพมขนรอยละ 66.7) นอกจ�กนยงพบพฤตกรรมทหล�กหล�ยระหว�งฟกไข เชน นอนฟกไขแมว�จะเกนระยะฟกแลว หรอเขยไขเดมทงกอนจะว�งไขซำ�อกครง

อตร�ก�รฟกเปนตวและอตร�รอดชวตของลกนก อตร�ก�รฟกเปนตวของไขในปแรกและปทสองคดเปนรอยละ 25.0 และ 60.0 ต�มลำ�ดบ สวนอตร�ก�รรอดชวตของลกนกทอ�ยม�กกว� 2 เดอนระหว�งปแรกและปทสองคดเปนรอยละ 8.3 และ 30.0 จ�กจำ�นวนไขทไดในแตละปต�มลำ�ดบ และพบจำ�นวนลกนกในรงสงสดถง 3 ตว

ก�รอนบ�ลลกนกกระส�ป�กเหลอง (Hand-rearing) พบก�รเจรญเตบโตของลกนกมแนวโนมเพมขนอย�งตอเนองในชวงอ�ย 50 วนแรก จ�กนนจะคอยๆ ลดลงและเรมคงท โดยมนำ�หนกตว 2,300-2,400 กรมเมออ�ยประม�ณ 60 วน โดยชวงอ�ย 30 วนแรกจะมอตร�ก�รเจรญเตบโตอย�งรวดเรวเฉลย 47.38 กรมตอวน แตชวงอ�ย 30 วนถดม�ลดลงเหลอ 28.63 กรมตอวน ดงนนชวงอ�ย 60 วนแรกจงมค�เฉลยเท�กบ 38.00 กรมตอวน

รอยล

ะของ

ระยะ

เวลา

ท�ใชแ

สดงพ

ฤตกร

รมตอ

ป (%

)

ท�วไป ทางสงคม อ�นๆ ชวงฤดผสมพนธ เล�ยงลก

0

20

40

60

80

เพศผ

เพศเมย

กลมพฤตกรรม

80


1.3 ปรม�ณก�รกนอ�ห�ร อ�ห�รหลกทให ไดแก ปล�ข�งเหลองแชแขง ผสมกบป กง และปล�หมกอกเลกนอย สลบกบใหปล�ห�งแขงหรอปล�ทแชแขงเปนบ�งครง มปรม�ณก�รกนอ�ห�รเฉลย 310.11±67.17 กรมตอตวตอวน โดยมปรม�ณสงสดในเดอนสงห�คมและตำ�สดในเดอนพฤษภ�คม

2. ก�รตดต�มสถ�นภ�พ

จ�กก�รสำ�รวจเมอวนท 27 สงห�คม 2551 พบนกกระส�ป�กเหลองตวเตมวยจำ�นวน 1 ตวอ�ศยห�กนรวมกบฝงนกก�บบวหรอยนลำ�พงบรเวณเขตห�มล�สตวป�อ�งเกบนำ�หวยตล�ด จ.บรรมย และเมอตรวจสอบซำ�ในพนทเดมในชวงเดยวกนของปถดม�กพบนกตวเตมวยจำ�นวน 1 ตวยนห�กนใกลเคยงกบจดทพบในปกอนหน� และยงพบห�กนรวมกบฝงนกก�บบวอก 1 ตวบรเวณเขตห�มล�สตวป�อ�งเกบนำ�สน�มบน จ.บรรมย แตกต�งจ�กเขตห�มล�สตวป�ทะเลนอย จ.พทลง ทเคยพบนกชนดน แตกลบสำ�รวจไมพบแตอย�งใด อย�งไรกต�มจ�กก�รเฝ�ตดต�มพบว�ก�รอพยพม�ในพนทของนกชนดนลดลงอย�งตอเนองและค�ดว�บ�งสวนไดอพยพไปอ�ศยยงพนทอน

อภปรายผล

1. ก�รศกษ�พฤตกรรมและก�รเพ�ะขย�ยพนธ

1.1 พฤตกรรม จ�กก�รศกษ�วจยตลอด 1 ปส�ม�รถแบงพฤตกรรมออกเปน 3 ชวง ชวงแรกเปนระยะเวล�ในตอนท�ยของฤดผสมพนธทยงไมพบก�รฟกออกเปนตวของลกนก จ�กนนชวงทสองเปนชวงนอกฤดผสมพนธ และชวงสดท�ยเปนชวงฤดผสมพนธจนถงเลยงลก ทำ�ใหทร�บแบบแผนก�รแสดงพฤตกรรมในแตละกลมของนกภ�ยในสภ�พก�รเพ�ะเลยง ดงน

1. พฤตกรรมทวไป เปนแบบแผนทม�กบพนธกรรมและจำ�เปนตอคว�มอยรอด ในแบบแผนก�รกน-ขบถ�ยนกจะแสดงพฤตกรรมทดแทนก�รห�กนต�มธรรมช�ต โดยเพศผจะมคว�มถและใชเวล�สงสดโดยเฉพ�ะชวงเยนเชนเดยวกบนกก�บบว6 และสมพนธกบก�รเจรญเตบโตของลกนก สวนก�รกนนำ�พบบอยในเพศผแตใชเวล�น�นในเพศเมย และสมพนธกบก�รกนอ�ห�ร ในก�รขบถ�ยนกจะถ�ยรดข�เพอชวยระบ�ยคว�มรอน และจะขบถ�ยม�กเมอบนย�ยตำ�แหนงและตนระวง ด�นแบบแผนก�รทำ�ใหสบ�ยตวจะใชเวล�ตลอดทงวนทงสองเพศและนยมกระทำ�นอกฤดผสมพนธ หรอเมอลกนกดแลตวเองไดบ�งแลว ก�รไซรขนจะคล�ยกบก�รแตงตวจงพบม�กในเพศผในชวงตนฤดผสมพนธ สวนก�รอ�บแดดมกเกดในชวงทแดดจดและก�รเปลยนนำ�ในสระกชวยกระตนพฤตกรรมได ด�นก�รเคลอนทพบว�ทงสองเพศจะมพฤตกรรมสงสดในชวงใกลฤดผสมพนธถงชวงตนของก�รเลยงลกสอดคลองกบชวงทจบคและเลยงลก ด�นก�รพกผอนมกเกดในชวงว�งเวนจ�กกจกรรมอน

2. พฤตกรรมอนๆ แบบแผนก�รเลนเปนพฤตกรรมทไมเครงเครยดแตอ�จทำ�เพอก�รออกกำ�ลงหรอสำ�รวจ7 โดยพบม�กในเพศผแตใชเวล�ม�กในเพศเมยและมกเกดในชวงนอกฤดผสมพนธ สวนแบบแผนก�รมอง-ระวงภยพบว�นกมกมองขนด�นบนเชนเดยวกบง�นวจยในนกชนดอน พบม�กในนกเพศเมยโดยเฉพ�ะชวงตนของก�รเลยงลกเชนเดยวกบนกก�บบว

3. พฤตกรรมท�งสงคม เปนแบบแผนทมก�รสอส�รรวมอย ในก�รปฏสมพนธกลมจะสอส�รดวยก�รตบป�กกระทบกน (Mandible rattling) ซงเพศเมยจะกระทำ�ม�กในชวงตนฤดผสมพนธ สวนก�รไซรขนใหแกกนจะพบม�กในเพศผซงสมพนธอย�งชดเจนกบชวงจบคผสมพนธ สวนก�รก�วร�วจะพบอย�งชดเจนในเพศผชวงฤดผสมพนธถงว�งไข และพบว�ก�วร�วตอคไดบ�ง แตชวงทลกนกกำ�ลงเจรญเตบโตเพศเมยจะก�วร�วม�กกว� สวนลกจะแสดงพฤตกรรมตรงข�มดวยก�รผกไมตร รวมทงลกษณะภ�ยนอกกยงชวยลดคว�มก�วร�วจ�กตวเตมวยได

4. พฤตกรรมชวงฤดผสมพนธ ในแบบแผนก�รเกยวพ�ร�สจะพบก�รตบป�กกระทบกนเสยงดงชำ�ๆ และชกชวนใหคสนใจรงตงแตชวงตนฤดผสมพนธโดยนกเพศผและมกกระทำ�ในชวงส�ย ด�นแบบแผนเกยวกบแครรงจะพบตงแตเดอนตล�คม-ธนว�คม โดยเพศผจะเรมสร�งรงกอนซงเดอนแรกจะพบก�รเกยวพ�ร�สเพศเมยและชวยกนทำ�รงเปนระยะๆ จ�กนนก�รสร�งรงจะเพมขนในเดอนทสองเพอรองรบก�รว�งไขในเดอนทส�ม ซงจะห�วสดม�ตกแตงรงลดลงหลงว�งไขและเพมขนอกครงเมอลกนกโตขน ก�รจดแตงรงมกกระทำ�โดยเพศผ สวนเพศเมยจะยนเฝ�รงบอยครงในชวงกอนทเพศผจะขนผสมพนธ ด�นแบบแผนก�รผสมพนธจะพบม�กในชวงกล�งวนและ

81


สมพนธกบก�รเปลยนแปลงของสตว ด�นแบบแผนก�รฟกไขทงคจะสลบกนนอนฟกจนถงชวงส�ยเพอใหไขไดรบคว�มอบอนทเพยงพอ โดยเพศผจะแสดงคว�มเอ�ใจใสตอก�รฟกไขม�กกว�

5. พฤตกรรมก�รเลยงลก ในระยะ 4 เดอนแรกจะพบแบบแผนพฤตกรรมสวนใหญคล�ยนกในสกลเดยวกน พอแมนกจะแบงสวนก�รเลยงลก โดยพอนกจะทำ�ก�รไซรขน จดตวและยนเฝ�ดแลลกม�กกว�แมนกททำ�เพยง 1 เดอน ในเดอนแรกหลงฟกออกจ�กไขแมนกจะกกลกม�กโดยเฉพ�ะชวงเช�สอดคลองกบสภ�พอ�ก�ศเชนเดยวกบก�รฟกไข และใหอ�ห�รลกบอยครงสอดคลองกบก�รเตบโตทพบเพมขนอย�งรวดเรวในลกนกอนบ�ล สวนพอนกจะนยมใหอ�ห�รลกในชวงเยนซงใกลเคยงกบเวล�ห�กนปกตของพอนก

1.2 ก�รเพ�ะขย�ยพนธ ฤดผสมพนธอยในชวงเดอนตล�คม-กมภ�พนธ โดยลกษณะภ�ยนอกทเปลยนแปลงนนแสดงถงก�รเรมฤดผสมพนธสอดคลองกบนกในสกลเดยวกน8 นกจะจบคเดมแมสนฤดผสมพนธแลวและมระยะฟกไขใกลเคยงกบก�รศกษ�อน คว�มสมพนธระหว�งจำ�นวนครงทว�งไขกบจำ�นวนไขทใหยงไมชดเจน แตพบคว�มสมพนธอนๆ ไดแก นกทเคยว�งไขแลวขน�ดไขจะใหญกว�นกทว�งไขครงแรก หรอรปทรงของไขจ�กนกตวเดยวกนจะเปนทรงกลมรเลกในปแรก แตจะป�นและใหญขนในปทสอง หรอนกตวใหญจะใหไขฟองใหญ ซงค�ดว�เกยวเนองกบคว�มสมบรณพนธและลำ�ดบครอก ด�นอตร�ก�รฟกเปนตวและก�รรอดชวตของลกนกนน จำ�นวนไขทม�กในปทสองจ�กก�รจบคทเพมทำ�ใหอตร�ก�รฟกเปนตวของลกนกมม�กขน สงผลใหอตร�ก�รรอดชวตเพมขนต�มไปดวย สวนหนงอ�จม�จ�กก�รปรบตวในสภ�พก�รเพ�ะเลยง แตส�เหตก�รสญเสยอ�จม�จ�กบ�งปจจย เชน คว�มสมบรณของไขลดลง ลกนกพลดตกจ�กรง หรออณหภมไมเหม�ะสม ซงเปนประเดนสำ�คญทควรไดรบก�รแกไขเพร�ะจะสงผลตอคว�มสำ�เรจของขย�ยพนธ

ลกนกแรกเกดถงวยออนมลกษณะภ�ยนอกคล�ยลกนกก�บบว โดยจดอยในกลมลกออนขนปย (Precocial) 9 ชวงแรกลกนกจะยงมขนไมม�กจงพบก�รกกลกบอยครง ลกนกไดรบอ�ห�รจ�กก�รขยอนใหของพอแม และหดกระพอปกแตบนออกจ�กรงไดช�กว�ปกต พอแมนกจะเลยงลกอย�งใกลชดจนถงอ�ย 30 วนสอดคลองกบทลกนกทำ�กจกรรมต�งๆ ดวยตนเองม�กขนแตยงข�ดคว�มซบซอนของพฤตกรรมและไมห�กนเอง จ�กนนไมน�นลกนกกทงรงและลดก�รปฏสมพนธกบพอแมลงอย�งรวดเรวใกลเคยงกบก�รเข�สฤดผสมพนธรอบใหม

ก�รอนบ�ลลกนกทำ�ในตกกควบคมคว�มชนแทนก�รนอนกก แลวย�ยลงกลองเลยงเมอโตขนเพอใหปรบตวกบสภ�พแวดลอม ใหอ�ห�รเปนปล�หนขน�ดต�งๆ ต�มชวงอ�ยเพอฝกใหกนเอง ซงค�ดว�อ�ห�รทไดรบอย�งเตมทนนชวยใหมนำ�หนกตวม�กกว�ลกนกบนรง ด�นพฤตกรรมและลกษณะภ�ยนอกแสดงไปในท�งเดยวกนกบลกนกบนรง แตรวดเรวแตกต�งไปบ�งซงอ�จเกยวเนองกบอ�ห�รเชนเดยวกน หลงจ�กอนบ�ลได 2 เดอนกปลอยรวมกบนกชนดอนในสวนแสดง พบว�ลกนกแสดงสญช�ตญ�ณก�รบนและค�บเศษกงไมม�ว�งคล�ยรงแลวนงอ�ป�กรองขออ�ห�รแบบเดยวกบพฤตกรรมบนรง แตจะบนไปกนอ�ห�รเองห�กไมไดรบก�รปอน และมก�รแสดงคว�มก�วร�วตอนกตวอนเปนก�รจดระบบสงคมใหม

1.3 ปรม�ณก�รกนอ�ห�ร จะแตกต�งกนไปในแตละชวง โดยปรม�ณก�รกนจะเพมขนเมออยในชวงชดเชยระหว�งฟกไข เตรยมระบบสบพนธ สะสมอ�ห�รในฤดหน�ว สร�งไข และเลยงลก สวนปรม�ณก�รกนจะลดลงเมออยในชวงทำ�กจกรรมท�งสงคมในชวงใกลฤดผสมพนธ ฟกไข และลดก�รใหอ�ห�รลกลง

2. ก�รศกษ�สถ�นภ�พ

จ�กก�รสมสำ�รวจพบนกชนดนไดทเขตห�มล�สตวป�อ�งเกบนำ�หวยตล�ด จ.บรรมย เชนเดยวกบร�ยง�นก�รพบอนๆ และพบเพมเตมอกแหงหนงในเขตห�มล�สตวป�อ�งเกบนำ�สน�มบนซงห�งออกไปไมม�กนก แตในจงหวดพทลงกลบไมพบนกชนดน แสดงใหเหนว�พนทธรรมช�ตบ�งแหงในประเทศไทยยงส�ม�รถพบก�รอพยพม�ของนกกระส�ป�กเหลองไดบ�งแตเปนจำ�นวนนอย ซงอ�จเปนไปไดว�จำ�นวนของนกชนดนในธรรมช�ตมนอยลงหรอสภ�พนเวศในพนทมก�รเปลยนแปลงทำ�ใหพบก�รอพยพม�ของนกลดลงได

82


สรป

โครงก�รวจยนมงศกษ�ขอมลเกยวกบนกกระส�ป�กเหลองจ�กจำ�นวนนกทงหมด 12 ตว แบงเป�หม�ยเปน 2 ด�น ไดแก ด�นพฤตกรรมและก�รเพ�ะขย�ยพนธในสภ�พก�รเพ�ะเลยง และด�นสถ�นภ�พในพนทธรรมช�ต ด�นพฤตกรรมแบงไดเปน 5 กลมซงนกทงสองเพศมก�รแสดงผลแตกต�งกน โดยเพศเมยใชเวล�ในกลมพฤตกรรมทวไป กลมพฤตกรรมท�งสงคม และกลมพฤตกรรมอนๆ ม�กกว�เพศผรอยละ 5.83, 0.69 และ 1.10 ต�มลำ�ดบ สวนเพศผใชเวล�ในกลมพฤตกรรมชวงฤดผสมพนธ และกลมพฤตกรรมก�รเลยงลกม�กกว�นกเพศเมยรอยละ 0.82 และ 6.79 ต�มลำ�ดบ

ด�นก�รเพ�ะขย�ยพนธพบก�รจบคในปแรกจำ�นวน 3 คและในปทสองจำ�นวน 5 ค รวมไดลกนกทงสน 7 ตว ซงพอแมนกจะชวยกนสร�งรง ฟกไข และเลยงลก ว�งไขครงละ 2-5 ฟอง ระยะฟกไขน�น 28-32 วน และเลยงลกน�น 5-6 เดอน ด�นก�รสมสำ�รวจสถ�นภ�พของนกในพนทชมนำ�บ�งแหงของประเทศในเดอนสงห�คม พ.ศ. 2551-2552 พบเพยง 1-2 ตวในจงหวดบรรมยแตไมพบในจงหวดพทลงแตอย�งใด ซงถอว�พบเปนจำ�นวนนอยม�ก ดงนนขอมลทไดจงทำ�ใหทร�บชววทย�ของนกทสำ�คญตอก�รประยกตใชในง�นก�รจดก�รภ�ยในสภ�พก�รเพ�ะเลยงใหมคว�มยงยน อกทงยงนำ�ผลก�รศกษ�สถ�นภ�พทไดม�ผส�นกนเปนขอมลในก�รตอยอดก�รอนรกษใหนกกระส�ป�กเหลองไมสญห�ยไปในอน�คตอนใกล


[1] โอภ�ส ขอบเขตต. 2543. นกในเมองไทย เลม 3. กรงเทพมห�นคร : ส�รคด. 225-226.[2] BirdLife International. 2008. “Mycteria cinerea”. The IUCN Red List of Threatened Species.

Version 2009.1. Birdlife International, Cambridge, UK. Available from: http://www.iucnredlist.org/details/144775/0.

[3] The Wild Ones. 2001. “Milky stork”. The Wild Ones Animal Index, New York. Available from: http://www.thewildones.org/Wetlands/milky.html.

[4] CITES Secretariat. 2009. “Appendices I, II and III”. UNEP, Geneva, Switzerland. Available from: http://www.cites.org/eng/app/appendices.html.

[5] กรมอทย�นแหงช�ต สตวป�และพนธพช. สำ�นกอนรกษสตวป�. 2550. “กฎหม�ยด�นสตวป�”. แหลงทม� http://www.dnp.go.th/wildlifenew/downloads/gov2.pdf.

[6] เกยรตศกด ชณวงศ. 2530. พฤตกรรมของนกก�บบว (Ibis leucocephalus). เชยงใหม : มห�วทย�ลยเชยงใหม.

[7] นรทธ สตะสวรรณ. 2547. พฤตกรรมวทย�. เชยงใหม : คณะวทย�ศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม.[8] สม�คมอนรกษนกและธรรมช�ตแหงประเทศไทย. 2552. “พฤตกรรมของนกในรอบป”. แหลงทม�

http://www.bcst.or.th.[9] สมพนธ ธรรมเจรญ. 2546. พฤตกรรมนก. กรงเทพมห�นคร : คณะสตวแพทยศ�สตร จฬ�ลงกรณ

มห�วทย�ลย.

83


การจบคผสมพนธเสอไฟในกรงเพาะเลยงสวนสตวสงขลา

สมพร ยองกม1 อทย พลยรตน1 ภวดล สวรรณะ1 นรมล รตนวบลย2

บทคดยอ

ก�รจบคผสมพนธเสอไฟในกรงเลยง ณ สวนสตวสงขล� มวตถประสงคเพอก�รขย�ยพนธและก�รอนรกษ โดยวธก�รจบคผสมพนธ ขนตอนแรกเรมตนโดยก�รสร�งกรงจำ�นวน 2 กรง ภ�ยในคอกเพ�ะเลยงจดระบบนเวศภ�ยใน โดยก�รทำ�คอนไมต�งระดบ มโพรง กรงปดทบดวยม�นกนแสง 50 % คอกเทยบคเพอสร�งคว�มคนเคย จำ�นวน 2 กรง ภ�ยในมคอนไม กลองไม ขน�ด 50×50×50 ซม. และภ�ยนอกกนดวยม�นกนแสง 50 % เตรยมสตวทดลองเพศผ 2 ตว เพศเมย 2 ตว แลวนำ�สตวทดลองเทยบคทง 2 ค โดยเกบขอมลจ�กก�รสงเกตพฤตกรรม ก�รเปนสด ระยะเวล�เปนสด รอบก�รเปนสด และก�รตงทอง ผลก�รทดลองพบว� แมเสอไฟมระยะเปนสดน�น 6 – 8 วน โดยวงรอบก�รเปนสด 38 – 40 วน ตงทองน�น 95 วน ใหลกเสอไฟ จำ�นวน 1 ตวตอครอก มนำ�หนกแรกเกด 200 – 250 กรม

คำ�สำ�คญ : ก�รจบคผสมพนธ กรงเพ�ะเลยง เสอไฟ สวนสตวสงขล�

1 สวนสตวสงขล� องคก�รสวนสตว ในพระบรมร�ชปถมภ 189 หม 5 ตำ�บลเข�รปช�ง อำ�เภอเมอง จงหวดสงขล�2 4/39 ถนนหน�สถ�น อำ�เภอห�ดใหญ จงหวดสงขล�

84


ก�รศกษ�พฤตกรรมคว�มสมบรณพนธและสมรรถนะก�รใหผลผลตของกว�งผ�ในกรงเลยง

สเมธ กมลนรน�ถ1 บรพตร ศรอรณรตน1 อดสรณ กองเพมพล2 ณฐพล จงกสกจ3*

วลย� ทพยกนท�1* อ�นภ�พ แยมด1 ชวลต นมตรศลป1

บทนำา

กว�งผ�จดเปนหนงในสตวป�สงวน 15 ชนดของประเทศไทย ปจจบนมสถ�นภ�พถกคกค�มและมแนวโนมใกลสญพนธ (Vulnerable,VU) ในประเทศไทยพบกระจ�ยตวอยในแนวเทอกเข�สงของจงหวดเชยงใหม อ�ศยอยในทสงจ�กระดบนำ�ทะเลตงแต 600-2,300 เมตร (รตนวฒน, 2540) จำ�นวนประช�กรกว�งผ�ในธรรมช�ตในปจจบนยงไมมก�รยนยนสถ�นภ�พทชดเจน แตมแนวโนนลดลงเนองจ�ก ก�รล� ปญห�ก�รบกรกถนทอยอ�ศย ซงเปนปจจยทคกค�มตอคว�มอยรอดของประช�กรกว�งผ�ในธรรมช�ตเปนอย�งยง

คว�มพย�ย�มในก�รชวยอนรกษประช�กรกว�งผ�ในธรรมช�ต ไดมก�รศกษ�วจยสำ�รวจกว�งผ�ในธรรมช�ต โดยชมพรและคณะในป พ.ศ. 2522 (ชมพล, 2529) ก�รศกษ�นเวศวทย�ของกว�งผ�ในเขตรกษ�พนธสตวป�อมกอย จ.เชยงใหม (รตนวฒน, 2540) ห�กแตขอมลท�งวช�ก�รของกว�งผ� องคคว�มรและง�นวจยเกยวกบกว�งผ� ทงด�นชววทย� พฤตกรรมวทย� โภชนศ�สตร สรระวทย�ก�รสบพนธ และก�รจดก�รในสภ�พก�รเพ�ะเลยง ยงมอยคอนข�งนอย นอกจ�กน ก�รศกษ�วจยกว�งผ�ในธรรมช�ตยงมขอจำ�กดและทำ�ไดคอนข�งย�ก ดงนน ก�รศกษ�วจยในสภ�พก�รเพ�ะเลยงอย�งเปนระบบจะทำ�ใหทร�บขอมลทส�ม�รถชวยสงเสรมใหก�รอนรกษกว�งผ�ประสบคว�มสำ�เรจยงขนทำ�ใหส�ม�รถพฒน�ก�รเพ�ะขย�ยพนธเพมจำ�นวนประช�กรอย�งมประสทธผล ซงจะเปนก�รชวยลดคว�มเสยงในก�รสญพนธของกว�งผ�และสนบสนน ง�นอนรกษนอกถนอ�ศยในก�รปลอยคนสธรรมช�ตในอน�คตได


ทำ�ก�รศกษ�ในกว�งผ�จำ�นวน 16 ตว โดยทำ�ก�รศกษ�พฤตกรรมร�ยตวและสมรรถนะก�รผลต จำ�นวน 16 ตว แบงเปน เพศผ 8 ตวและเพศเมย 8 ตว ทอยในกรงเลยงขน�ด 6 x 10 ต�ร�งเมตร ระยะเวล�ก�รศกษ�วจย ตงแตเดอน พฤษภ�คม 2551 - เดอน พฤษภ�คม 2552 ณ สถ�นเพ�ะเลยงสตวป�อมกอย อ.อมกอย จ.เชยงใหม โดยมร�ยละเอยดวธก�รศกษ�วจย ดงน

การเกบขอมลสมรรถนะความสมบรณพนธ

แบงกลมทดลองออกเปน 2 กลม ต�มคว�มแตกต�งของระดบโปรตนในอ�ห�รขนคอ 12% และ 14% โดยใหอ�ห�รหย�บ คอ หญ�รซเปนหลก และเสรมดวยพชอ�ห�รสตวต�มธรรมช�ต ทงนจะมนำ�ใหกนตลอดเวล�และมก�รเปลยนนำ�เปนประจำ�ทกวน ปรม�ณก�รใหอ�ห�รขนกว�งผ�นนในเดอนแรกของก�รทดลอง จะใหในปรม�ณ 5% ของนำ�หนกตวกว�งผ� หลงจ�กนนจะลดลง 1% ของนำ�หนกตวทกๆ 2 เดอน จนเหลอปรม�ณทให 2% ของนำ�หนกตวคอคงทจนสนสดก�รทดลอง โดยจะมก�รชงนำ�หนกของอ�ห�รทกครงกอนใหและอ�ห�รทเหลอแลวทำ�ก�รจดบนทกขอมล เกบขอมลนำ�หนกกว�งผ�เปนประจำ�ทกเดอนและทกตว บนทกขอมลในโปรแกรมสำ�เรจรป SPSS for Windows Version 10 ก�รจดเกบแฟมขอมลมร�ยละเอยดของขอมล ชอสตว เพศ ชนดของอ�ห�ร เดอน ฤดก�ล และอตร�ก�รเจรญเตบโตเฉลยตอวน (Average Daily Gain; ADG)

1 สวนอนรกษ วจย และก�รศกษ� องคก�รสวนสตวในพระบรมร�ชปถมภ 71 ถนนพระร�ม 5 เขตดสต กรงเทพมห�นคร 103002 สถ�นเพ�ะเลยงสตวป�อมกอย กรมอทย�นแหงช�ตสตวป� และพนธพช ต.แมตน อ.อมกอย จ.เชยงใหม3 คณะเกษตรศ�สตร มห�วทย�ลยเชยงใหม ต.หวยแกว อ.เมอง จ.เชยงใหม

85


การเกบขอมลการศกษาพฤตกรรม

ศกษ�พฤตกรรมทวไปแบบร�ยตว (Focal) และพฤตกรรมท�งสงคม (Social behavior) ในกว�งผ�ททำ�ก�รจบคแลว โดยเปนกว�งผ�ทเลยงในกรงทดลองจำ�นวน 16 ตว แบงเปนเพศผ 8 ตว เพศเมย 8 ตว โดยทำ�ก�รสงเกตและบนทกขอมลคว�มถของก�รแสดงพฤตกรรมกว�งผ�ผ�นกลองวงจรปดทตดตงภ�ยในกรงเลยงโดยไมรบกวนกว�งผ� ตงแตเวล� 06.00 – 18.00 น. จำ�นวน 2 ครงตอกว�งผ� 1 ตว

การสรปและวเคราะหขอมล

นำ�ขอมลจ�กก�รศกษ�สมรรถนะคว�มสมบรณพนธโดยจะศกษ�ถงอทธพลของเพศ ชนดของอ�ห�ร และฤดก�ลตออตร�ก�รเจรญเตบโตเฉลยของกว�งผ� โดยโมเดลของก�รวเคร�ะหคอ 1. y = µ + ฤดก�ล + ชนดของอ�ห�ร + ∑ และ 2. y = µ + เพศ + ชนดของอ�ห�ร + ∑ ผลก�รศกษ�พฤตกรรม ม�วเคร�ะหห�ค�เฉลย (Mean) ค�คว�มเบยงเบนม�ตรฐ�น (Standard Deviation) และค�คว�มสมพนธในก�รแสดงพฤตกรรมระหว�งและภ�ยในกลมดวยวธ ANOVA


การศกษาสมรรถนะการใหผลผลต

กว�งผ�ทง 16 ตว มนำ�หนกตวเพมขนทกตว เมอสนสดก�รทดลองในระยะเวล� 1 ป โดยกว�งผ�ทมนำ�หนกตวเพมขนม�กทสดคอ นย เพศเมย เพมขน 7.4 กโลกรม สวนกว�งผ�ทมนำ�หนกตวเพมขนนอยทสดคอ ล�ม เพศผ เพมขน 0.6 กโลกรม และพบว�ในเดอนธนว�คม นำ�หนกตวของกว�งผ�ทง 16 ตวลดลงจ�กเดอนพฤศจก�ยน โดยตวทมนำ�หนกลดลงม�กทสด คอ เอ เพศเมย และด�วรง เพศผ นำ�หนกตวลดลง 2 กโลกรม สวนตวทมนำ�หนกลดลงนอยทสดคอ นย เพศเมย และตะวนแดง เพศผ นำ�หนกตวลดลง 0.5 กโลกรม นำ�หนกตวทเพมขนสทธของกว�งผ�โดยเฉลยและอตร�ก�รเจรญเตบโตเฉลยตอวน หลงสนสดก�รทดลองแลว พบว�กว�งผ�ทกนอ�ห�รขนทระดบโปรตน 12% จะมค�สงกว�กว�งผ�ทกนอ�ห�รขนทระดบโปรตน 14%

ฤดก�ลมผลตออตร�ก�รเจรญเตบโตเฉลยตอวนของกว�งผ� โดยในฤดรอนและฤดฝน ไมมคว�มแตกต�งกนในท�งสถต แตอตร�ก�รเจรญเตบโตเฉลยตอวนม�กกว�ในฤดหน�วอย�งมนยสำ�คญ ทงน ชนดของอ�ห�รและเพศไมมอทธพลตออตร�ก�รเจรญเตบโตเฉลยของกว�งผ�

การศกษาพฤตกรรม

จ�กก�รศกษ�พฤตกรรมร�ยตวกว�งผ�ในกรงเลยงสำ�หรบก�รศกษ�สมรรถนะคว�มสมบรณพนธจำ�นวน 16 ตวทอยในกรงเลยงสำ�หรบก�รศกษ�สมรรถนะคว�มสมบรณพนธ พบก�รแสดงพฤตกรรม 7 พฤตกรรมหลก 16 รปแบบพฤตกรรมไดแก 1) พฤตกรรมก�รกน ประกอบดวย ก�รกนอ�ห�รขน ก�รกนหญ� และพฤตกรรมก�รกนนำ� 2) พฤตกรรมก�รเคยวเออง 3) พฤตกรรมก�รพกผอน ประกอบดวย ก�รนง และก�รนอน 4) พฤตกรรมก�รขบถ�ย 5) พฤตกรรมก�รทำ�ใหสบ�ยตว ประกอบดวย ก�รเก� และก�รเลย 6) พฤตกรรมก�รเคลอนทและก�รจดท� ประกอบดวย ก�รยน ก�รเดน ก�รวง ก�รนง และก�รนอน 7) พฤตกรรมก�รทำ�เครองหม�ย โดยพฤตกรรมทพบในก�รศกษ�ครงน คอ พฤตกรรมก�รฝนเข� โดยพบก�รแสดงพฤตกรรมก�รเคลอนทและก�รจดท� ไดแก พฤตกรรมก�รยน ก�รเดน ม�กทสด

สรป

จ�กก�รศกษ�ในครงนพบว�มหล�ยปจจยทมผลกระทบตอก�รศกษ� ซงอ�จสงผลตอนำ�หนกตว อตร�ก�รเจรญเตบโตเฉลยของกว�งผ�และก�รแสดงพฤตกรรมของกว�งผ� ซงส�ม�รถสรปและมขอเสนอแนะ ดงน

1. ก�รจดก�ร เนองจ�กในง�นวจยนไดเปลยนก�รจดก�รในกลมทดลองจ�กสภ�พกรงเลยงขน�ดใหญและอยรวมกนเปนครอบครวม�เปนก�รเลยงแบบแยกขงเดยวขน�ดกรงเลยงเลกลงกว�เดม ทำ�ใหสตวตองปรบตวใน

86


สภ�วะแวดลอมใหมซงอ�จสงผลใหเกดคว�มเครยดกบตวสตวได นอกจ�กน กรงเลยงเดยวทำ�ใหสตวไมส�ม�รถแสดงพฤตกรรมท�งสงคมตอตวอนหรอเพศตรงข�มไดเตมท ทำ�ใหพบพฤตกรรมท�งสงคมพบไดคอนข�งนอยแมว�ไดทำ�ก�รเทยบจบคเพอผสมพนธและทดลองปลอยกว�งผ�อยรวมกนแตเนองจ�กระยะเวล�ในก�รเทยบจบคยงนอยเกนไปจงทำ�ใหยงไมพบพฤตกรรมในด�นก�รจบคผสมพนธ ดงนน ในก�รศกษ�พฤตกรรมท�งสงคมควรทำ�เพมระยะเวล�ในก�รศกษ�หรอศกษ�ในกลมประช�กรทอยรวมกนอยแลว ผลก�รแสดงพฤตกรรมของกว�งผ�ในก�รศกษ�ครงนมคว�มแตกต�งจ�กก�รศกษ�กอนหน� (อดสรณและรกชนก 2546) ซงทำ�ก�รศกษ�กว�งผ�ในกรงเลยงขน�ดใหญและเปนแบบกงธรรมช�ต

2. องคประกอบภ�ยในกรงเลยงเนองจ�กกว�งผ�เปนสตวทมถนอ�ศยอยบนเทอกเข�สง ดงนนก�รเพมพนทในแนวดงจะเปนก�รชวยสงเสรมใหเกดก�รแสดงออกของพฤตกรรมต�มธรรมช�ตได

3. อ�ห�รจ�กผลจ�กก�รศกษ�ระดบโปรตนในอ�ห�รขน 12% และ 14% ไมพบคว�มแตกต�งของอตร�ก�รเจรญเตบโตของกว�งผ� ดงนน ก�รเลอกใชอ�ห�รขนทมระดบโปรตน 12% จงมคว�มเหม�ะสมดอยแลวและยงชวยลดงบประม�ณในก�รจดก�ร ทงนก�รเสรมอ�ห�รหย�บซงเปนอ�ห�รต�มธรรมช�ตของกว�งผ�จะทำ�ใหสตวไดรบส�รอ�ห�รทหล�กหล�ยและส�ม�รถชวยลดตนทนค�อ�ห�รลงไดเชนกน

4. ก�รจบบงคบสตว เพอชงนำ�หนกทำ�ใหสตวเกดคว�มเครยดไดง�ย ก�รทำ�ง�นในชวงตอนเช�ตรหรอพลบคำ� หลกเลยงก�รจบในชวงทมอ�ก�ศรอนจดจะชวยลดคว�มเสยงตอก�รสญเสยจ�กภ�วะชอคจ�กอณหภมร�งก�ยสงเกนได

เอกสารอางอง[1] กองทนสตวป�โลก. สตวเลยงลกดวยนมในประเทศไทยและภมภ�คอนโดจน. กองทนสตวป�โลก.

กรงเทพ, 2543[2] รตนวฒน ไชยรตน. นเวศวทย�ของกว�งผ�ในเขตรกษ�พนธสตวป�อมกอย วทย�นพนธวทย�ศ�สตร

มห�บณฑต. มห�วทย�ลยเกษตรศ�สตร. กรงเทพ, 2540[3] สำ�เรง ก�รบรรจง. พฤตกรรมกว�งผ�ในสภ�พกรงเลยง. วทย�นพนธปรญญ�โท. มห�วทย�ลย

เชยงใหม. เชยงใหม, 2536[4] สวสด วงศถรวฒน. กว�งผ�หรอ Chinese Goral. กรมป�ไม กระทรวงเกษตรและสหกรณ. กรงเทพ,

2539[5] วจยสตวป�, กลมอนรกษสตวป�, สำ�นก. กรมอทย�นแหงช�ต สตวป�และพนธพช. 2549. สตวป�สงวน

ในประเทศไทย. กรงเทพมห�นคร :ชมนมสหกรณก�รเกษตรแหงประเทศไทย จำ�กด.[6] Thai Society for the Conservation of Wild Animals . Thai Wildlife Rare or Extrinct .

Bangkok[Online] Available: http://www.tscwa.org/wildlife/rare_or_extrinct_09.html

87


คณะทำางานสมมนาวชาการสมมนาสตวปาสวนสตวครงท 4

ประธาน นายสเมธ กมลนรนาถ ผอำานวยการสวนอนรกษ วจย และการศกษา องคการสวนสตว

ทปรกษา นายโสภณ ดำานย ผอำานวยองคการสวนสตว

นายวศษฎ วชาศลป รองผอำานวยการ องคการสวนสตว

นายบรพตร ศรอรณรตน ผชวยผอำานวยการสวนอนรกษ วจย และการศกษา องคการสวนสตว

ฝายวชาการ ประธาน: นางสาวอมพกา ทองภกด เลขา: นางสาวองคณา สมนสทวชย

คณะทำางาน 1. นางสาววลยา ทพยกนทา 2. นายอานภาพ แยมด 3. นางสาวสารณ วงศกร 4. นายนคร สลางสงห 5. นางสาวนรศรา บญตน 6. นายภณทธ พชรพมานสกล 7. นางสาวปยพร คงเมค 8. นายนธดล บรณพมพ

ฝายเลขาและประชาสมพนธ ประธาน: นางสาวสดารตน บายเจรญ เลขา: นางสาวนชจร พชคณ

คณะทำางาน 1. นางฐานตรา ธนะภพ 2. นางสาวรงทพย อนทศร 3. นายภณทธ พชรพมานสกล 4. นางสาวนรศรา บญตน 5. นางสาวศรภรณ รตนปญญา

ฝายดำาเนนการประชมและสถานท ประธาน: นายอนพงษ นวลแพง เลขา: นายศรานนท เจรญสข

คณะทำางาน 1. นายนคร สลางคสงห 2. นางสาวสารณ วงศกร 3. นางสาวรงทพย อนทศร 4. นายชาญณรงค ธนนาทธนะชน 5. นางสาวศรประไพ จำาปาแดง 6. นายสกนธ นอยมล 7. นางสาวณฐากมล ขจรกลน

ฝายจดเลยงและยานพาหนะ ประธาน: นางฐานตรา ธนะภพ เลขา: นางสาวศรภรณ รตนปญญา

คณะทำางาน 1. นายกฤตอธษฐ ปภานเตชตา 2. นายชาญชย จะแรมรมย

88


ขอขอบคณบรษท เอ. พ. เทค. (ประเทศไทย) จำ�กดเลขท 103/61-62 หมท 4 ถนนร�ชพฤกษ ตำ�บลบ�งกร�ง อำ�เภอเมอง จงหวดนนทบร 11000

บรษท ไบโอเมด ไดแอกนอสตกส (ประเทศไทย) จำ�กดเลขท 96/38 หมท 6 ถนนบ�งกรวย-ไทรนอย ตำ�บลบ�งกรวย อำ�เภอบ�งกรวย จงหวดนนทบร 11130

บรษท พลซ ไซแอนซ จำ�กดเลขท 11/68 หมบ�นเนอว�น� ถนนกลปพฤกษ แขวงบ�งขนเทยน เขตจอมทอง กรงเทพฯ 10150

บรษท ฮอลลวด อนเตอร เนชนแนล จำ�กดเลขท 505/4-8 เพชรบร แขวงถนนพญ�ไท เขตร�ชเทว กรงเทพฯ 10400

บรษท แรพพอท จำ�กดเลขท 43 และ 45 หมบ�นศ�นตนเวศน ซอย 115 ล�ดพร�ว แขวงคลองจน เขตบ�งกะป กรงเทพฯ 10240

บรษท กบไทย จำ�กดเลขท 44/6 ถนนสทธส�รวนจฉย แขวงส�มเสนนอก เขตหวยขว�ง กรงเทพฯ 10320

บรษทหรกล ช�ยเอนซ จำ�กดเลขท 694 ซ.รชด�นเวศน 24 ถ.ประช�ร�ษฎรบำ�เพญ แขวงส�มเสนนอก เขตหวยขว�ง กรงเทพฯ 10310

บรษท ไบโอจโนเมด จำ�กดเลขท 80/1 ถนนสทธส�รวนจฉย แขวงส�มเสนนอก เขตหวยขว�ง กรงเทพฯ 10320

โครงก�รเพ�ะขย�ยพนธเสอล�ยเมฆเลขท 235 หม 7 ตำ�บลบ�งพระ อำ�เภอศรร�ช� จงหวดชลบร 20110

สม�คมอนรกษนก และธรรมช�ต แหงประเทศไทยเลขท 43 ซอยวภ�วด-รงสต 16/43 แขวงดนแดง เขตดนแดง กรงเทพฯ 10400

89