S P I S T R E Â C I
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Sztuka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Podzia∏ dziejów sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Podzia∏ dzie∏ sztuk plastycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Budowa dzie∏a sztuki plastycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Jak korzystaç z naszej ksià˝ki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Sztuka prehistoryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Warunki rozwoju sztuki prehistorycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Sztuka okresu paleolitu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14Warsztat artysty prehistorycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Sztuka okresu neolitu i bràzu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Sztuka staro˝ytna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Sztuka staro˝ytnego Egiptu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Warunki rozwoju sztuki w Egipcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Artysta i dzie∏o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22Architektura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Rzeêba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25Barwny relief i malarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Kanon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Sztuka za czasów Echnatona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Sztuka kreteƒska i mykeƒska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Sztuka staro˝ytnej Grecji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Warunki rozwoju sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Architektura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Rzeêba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Malarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Ceramika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Kanon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Kompozycja klasyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Sztuka Etrusków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Warunki rozwoju sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Sztuka Etrusków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Sztuka staro˝ytnego Rzymu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Warunki rozwoju sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Architektura staro˝ytnego Rzymu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Rzeêba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Malarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65Liternictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
5
Sp
is
tr
eÊ
ci
Sztuka wczesnego chrzeÊcijaƒstwa II–VI w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68Warunki rozwoju sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68Sztuka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Sztuka okresu Êredniowiecza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Sztuka islamu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Warunki rozwoju sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Architektura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Motywy dekoracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Sztuka europejskiego Êredniowiecza V–XV w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Sztuka bizantyjska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77Warunki rozwoju sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77Architektura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Mozaiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81Ikony i freski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82Rzemios∏o artystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Sztuka przedromaƒska i romaƒska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84Warunki rozwoju sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Sztuka przedromaƒska VIII–X w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Styl romaƒski X–XIII w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Architektura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Rzeêba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Malarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92Styl romaƒski w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Styl gotycki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96Warunki rozwoju sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Styl gotycki po∏. XII–XV w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98Architektura sakralna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98Architektura Êwiecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101Rzeêba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102Malarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104Gotyk w Polsce po∏. XIII–po∏. XVI w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Wokó∏ renesansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Warunki rozwoju stylu renesansowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112Znaczenie tradycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112Âredniowiecze, które przygotowa∏o Odrodzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Ogólne t∏o rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Uwagi o kulturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115Mecenat, miejsce artysty w spo∏eczeƒstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Sztuka prze∏omu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Prekursorzy renesansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Sztuka póênego gotyku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119Wspó∏˝ycie renesansu i gotyku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Zagadnienia architektury renesansowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121Typowe dzie∏o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121Elementy konstrukcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122Kszta∏towanie murów zewn´trznych, dekoracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123Wn´trza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123Typowe budowle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
6
Sp
is
tr
eÊ
ci
Wybitni architekci i historyczny rozwój form architektury w∏oskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . 126Podsumowanie wiadomoÊci o architekturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134Uwagi o architekturze Niderlandów i Francji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Zagadnienia rzeêby renesansowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136Typowe dzie∏o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137Wybitni przedstawiciele i historyczny rozwój form rzeêby w∏oskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . 138Podsumowanie wiadomoÊci o rzeêbie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Zagadnienia renesansowego malarstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144Typowe dzie∏o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145Technika i forma artystyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146Wybitni artyÊci i historyczny rozwój form malarstwa w∏oskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147Podsumowanie wiadomoÊci o malarstwie W∏och . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159Malarstwo renesansu w Niderlandach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161Podsumowanie wiadomoÊci o malarstwie niderlandzkim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169Malarstwo renesansu w Niemczech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169Uwagi o malarstwie francuskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Ogólne zagadnienia grafiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Styl renesansu w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176Architektura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178Rzeêba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183Malarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184Rzemios∏o artystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Problemy renesansu. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187Humanizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187Poznawcze aspekty sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187Odkrycie przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188Nowy stosunek do natury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189Odrodzenie staro˝ytnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191Poglàdy na pi´kno i sztuk´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
Manieryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Wokó∏ baroku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Warunki rozwoju stylu barokowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199Ogólne t∏o rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199Mecenat, miejsce artysty w spo∏eczeƒstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Sztuka prze∏omu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Architektura stylu barokowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Typowe dzie∏o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Uwagi ogólne: plany, kompozycja bry∏y, dekoracja a konstrukcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204Wybitni przedstawiciele w∏oskiej architektury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205Podsumowanie wiadomoÊci o architekturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207Uwagi o architekturze Hiszpanii i krajów Cesarstwa Niemieckiego . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Rzeêba stylu barokowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210Typowe dzie∏a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210Podsumowanie osiàgni´ç rzeêby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Malarstwo baroku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212Caravaggio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212Malarstwo Flandrii i Holandii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
7
Sp
is
tr
eÊ
ci
Malarstwo hiszpaƒskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224Podsumowanie osiàgni´ç malarstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Okres baroku we Francji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228Sztuka oficjalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228Barok francuski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233Podsumowanie wiadomoÊci o sztuce baroku francuskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Styl baroku w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235T∏o rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235Architektura, rzeêba i malarstwo wczesnego okresu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236Architektura, rzeêba i malarstwo okresu dojrza∏ego i póênego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Problemy baroku. Porównanie stylów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245Zagadnienie Êwiat∏a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245Zagadnienie ruchu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246Przestrzeƒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247Poglàdy estetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
Rokoko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250Malarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251Architektura wn´trz, sztuki dekoracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
8
Sp
is
tr
eÊ
ci
Warunki rozwoju sztuki
Wraz z bardzo dynamicznym rozwojem miast
w XII/XIII w. powsta∏a warstwa mieszczaƒska.
Dotychczasowy absolutny mecenat koÊcio∏a
i w∏adców ustàpi∏ miejsca szerokiemu spo∏eczne-
mu zapotrzebowaniu na kultur´. Odtàd istnia∏y
równoczeÊnie trojakiego rodzaju jej centra:
Dwory feuda∏ów, przede wszystkim królewskie,
które wytworzy∏y rodzaj elitarnej rycerskiej kul-
tury dworskiej o charakterze Êwieckim. W tym
kr´gu powstawa∏y pieÊni trubadurów, legendy
i poezja mi∏osna.
Miasta, które wytworzy∏y w∏asnà kultur´, gdzie
realne znaczenie mia∏ pieniàdz i przedmiot, jego
wartoÊç handlowa. Tu kwit∏o rzemios∏o skupione
w cechach, tutaj zbiorowym wysi∏kiem wznoszo-
no katedry, stworzono nowà form´ teatru po-
wszechnego – misteria. Tu najwczeÊniej rozwin´-
∏a si´ myÊl naukowa i powsta∏y pierwsze uniwer-
96
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
Styl gotycki Dzie∏a artystyczne majà swe êród∏o w pomyÊle twórcy i nie sà niczym innym jak uk∏adem, ∏adem i kszta∏tem.
Tomasz z Akwinu
Âwiat∏o w najwy˝szym stopniu czyni rzeczy pi´knymi i ukazuje ich pi´kno.
Robert Grosseteste
� 100. Katedra w Amiens.Francja. XIII w.
sytety (Bolonia, Pary˝, Oxford, Padwa, Praga,
Kraków). By∏a to kultura o podstawach bardziej
materialnych i charakterze masowym.
Klasztory b´dàce centrami myÊli filozoficznej
(tak˝e rozwijajàcej si´ w uniwersytetach), muzy-
ki koÊcielnej (gregoriaƒskiej), iluminatorstwa.
Dzi´ki wzajemnemu przenikaniu tych ró˝nego ro-
dzaju oÊrodków kultura Europy gotyckiej by∏a
bardzo z∏o˝ona. Pozostajàc kulturà ÊciÊle religij-
nà opartà na ustroju feudalnym, zosta∏a, zw∏aszcza
w XIII w., wzbogacona o pierwiastki Êwieckie.
Okresem szczytowego rozwoju kultury i sztuki Êre-
dniowiecznej by∏ „z∏oty”, „klasyczny” wiek XIII.
W wieku XIV kryzys gospodarczy zachwia∏ do-
tychczasowymi zasadami ustroju feudalnego.
Rozpocz´∏a si´ rywalizacja mi´dzy rzàdzàcymi
feuda∏ami a bogatà klasà mieszczaƒskà. Odkry-
cia geograficzne i zdobycze naukowe z jednej
strony, z drugiej g∏ód, zarazy, wojny (stuletnia
XIV/XV w.), walki mi´dzy cesarstwem a papie-
stwem sk∏adajà si´ na schy∏ek Êredniowiecza –
epok´ pe∏nà „furii, zgie∏ku, krwi i ∏ez”. Jej wyra-
zem artystycznym w XV w. staje si´ gotyk p∏o-
mienisty równoczeÊnie z narastajàcymi nowymi
tendencjami renesansu.
ReligiaWysubtelnienie uczuç religijnych doprowadzi∏o
do wzrostu ˝arliwoÊci religijnej. Jej wyrazem by∏
mistycyzm – dà˝enie do bezpoÊredniego uczu-
ciowego i intelektualnego kontaktu z Bogiem.
Dà˝enia te znalaz∏y ucieleÊnienie w masowoÊci
i zapale pierwszych wypraw krzy˝owych, we
wznoszeniu „si´gajàcych nieba” katedr.
Jest to okres szczególnej czci oddawanej Marii –
matce Chrystusa – jej poÊwi´ca si´ wszystkie naj-
bardziej reprezentacyjne koÊcio∏y, a w malar-
stwie najpopularniejsza jest Madonna tronujàca
w otoczeniu anio∏ów.
Dzieje XIV i XV w. znajdujà odbicie w zaintere-
sowaniach tematami zaczerpni´tymi z dziejów
m´ki i Êmierci Chrystusa. Przedstawia si´ Ukrzy-˝owanie, Modlitw´ w Ogrójcu, Mari´ Bolesnà itp.
Wzrasta zainteresowanie Êmiercià, przemija-
niem, cierpieniem. Uczucia i prze˝ycia Chrystu-
sa i Marii stajà si´ bardziej ni˝ dotàd cz∏owiecze,
sà jakby typem, uogólnieniem prze˝yç ludzkich
w ogóle. Sà równie˝ pe∏ne radoÊci, bardzo Êwiec-
kie w wyrazie sceny macierzyƒstwa Marii. Ten
zwrot ku ziemskiemu ˝yciu i uczuciom Boga
i Êwi´tych zapowiada ju˝ nowy styl – renesans.
Pozycja spo∏eczna artystyOd po∏owy XII w. prym wiodà artyÊci Êwieccy,
choç klasztory zajmowa∏y si´ nadal iluminator-
stwem i budownictwem. ArtyÊci byli rzemieÊlni-
kami zrzeszonymi w cechach miejskich, specjali-
stami od obróbki kamienia czy drewna, malar-
stwa sztalugowego czy Êciennego. Praca ich
nad jednym dzie∏em by∏a przewa˝nie zespo∏owa.
Traktowani na równi z innymi rzemieÊlnikami,
nie byli szczególnie wyró˝niani przez spo∏eczeƒ-
stwo. W XIII wieku i póêniej mecenat nad sztu-
kà obj´∏a ju˝ tak˝e warstwa mieszczaƒska i wiele
dzie∏ powstawa∏o na zbiorowe zamówienie gmin
miejskich czy nawet osób prywatnych. Wszystkie
jednak dzie∏a mia∏y tematyk´ religijnà. Dzie∏a
sygnowano znakiem (gmerkiem) warsztatu lub
indywidualnego artysty – rzemieÊlnika. Liczne
nazwiska przetrwa∏y w rejestrach p∏atniczych za-
chowanych dokumentów.
Przy wznoszeniu katedr pracowali liczni murato-
rzy – uk∏adajàcy kamienie – i kamieniarze – ob-
rabiajàcy je. Specjalnie dla nich dobudowywano
do zasadniczej konstrukcji drewnianà szop´-lo-
˝´, gdzie skupia∏o si´ ich ˝ycie, gdzie jedli posi∏-
ki, odpoczywali, przechowywali narz´dzia.
Z nich ju˝ w XII w. wyodr´bni∏a si´ grupa rzeê-
biarzy cieszàcych si´ wi´kszym szacunkiem
i uznaniem spo∏eczeƒstwa.
97
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
� 101. Katedra w Kolonii. Wn´trze
Architektura od XIII w. by∏a przewa˝nie zespo-
∏owym dzie∏em tak zwanych strzech budowla-
nych – mi´dzynarodowych zrzeszeƒ artystów wy-
konujàcych katedry na zamówienie gminy miej-
skiej i pod patronatem miejscowego biskupa,
opata lub kanoników kapitu∏y.
Zachowa∏ si´ do dziÊ notatnik architekta
z XIII w. Villarda de Honnecourt zawierajàcy
ilustracje opatrzone komentarzem. Jest to ro-
dzaj przewodnika dla architektów usi∏ujàcy
ubraç w Êcis∏à wiedz´ geometrycznà empiryczne
raczej zdobycze Êredniowiecznego budownictwa.
Malarze tak˝e mieli swój przewodnik. By∏ nim
traktat mnicha Teofila z XII w. opisujàcy szcze-
gó∏owo rodzaje technik, uk∏ady kompozycyjne
i ikonografi´.
98
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
Styl gotycki po∏. XII–XV w .
Miasta zak∏adano na wzór rzymskich, z rynkiem
– punktem centralnym i ulicami przecinajàcymi
si´ pod kàtem prostym. Niespokojne czasy zmu-
sza∏y do wznoszenia fortyfikacji wokó∏ miasta, co
ogranicza∏o mo˝liwoÊç rozbudowywania go
wszerz. Uliczki by∏y wàskie, zabudowa ciasna,
kamienice dwuokienne. Centrum rynku zajmo-
wa∏ okaza∏y ratusz – siedziba rady miejskiej.
Od po∏owy XII w. najwspanialszà jednak budow-
là mia∏ staç si´ koÊció∏, katedra.
Architektura sakralnaKoÊció∏ gotycki by∏ symbolem czasów, uciele-
Ênieniem ideologii Êredniowiecza: ˝arliwoÊci re-
ligijnej wzmo˝onej w dobie wypraw krzy˝owych
i pragnienia wzniesienia si´ ku Bogu. Widoczny
z daleka, górowa∏ nad domami mieszczaƒskimi,
ratuszami, sukiennicami. Jego rozmiary by∏y tak
wielkie, ˝e w wielu z nich mog∏a si´ pomieÊciç
ludnoÊç ca∏ego miasta.
O pi´knie i wielkoÊci koÊcio∏ów decydowa∏y rów-
nie˝ czynniki ambicjonalne. Miasta rywalizowa∏y
z sobà, przeÊciga∏y si´ w demonstrowaniu swoich
mo˝liwoÊci. Katedry, dzie∏a bardzo kosztowne,
by∏y wynikiem kolektywnego zamówienia i wspól-
nej pracy, Êwiadectwem dumy i pot´gi miasta.
Fundowali je ju˝ nie tylko królowie i ksià˝´ta, ale
ca∏e gminy miejskie. Dzi´ki wielkiemu wspólne-
mu wysi∏kowi, dzie∏a tak ogromne powstawa∏y
w stosunkowo krótkim czasie.
Skromniejsze koÊcio∏y budowa∏y nowe zakony:
franciszkanów i dominikanów. Przy nak∏adzie
niewielkich Êrodków wznoszono Êwiàtynie przy-
stosowane do regu∏y g∏oszàcej ubóstwo.
Kompozycja bry∏y Ogrom i strzelistoÊç gotyckich katedr sà cechami
najbardziej rzucajàcymi si´ w oczy. Przyt∏aczajà-
ca przewaga licznych kierunków pionowych
(wertykalizm) oraz drobne elementy dekoracyj-
ne sprawiajà, ˝e najbardziej monumentalne ka-
mienne koÊcio∏y Francji, Niemiec, Anglii wydajà
si´ odmaterializowane. Dynamika strzelistej bry-
∏y towarzyszy zjawisku ekspresji. Bry∏a jest nie-
spokojna, ˝ywa, lekka, silnie rozcz∏onkowana.
Rytmika pionów spot´gowana jest bardzo bli-
skim ich sàsiedztwem. We wn´trzu sklepienie
wydaje si´ niezmiernie odleg∏e, a p∏ynna, spokoj-
na rytmika niezliczonych kierunków pionowych
unosi wzrok ku górze. Delikatna i oszcz´dna de-
koracja rzeêbiarska podkreÊla tylko pewne
punkty konstrukcji, jej samej pozostawiajàc ca∏e� 102. Katedra w Amiens. Wn´trze. Francja. XIII w.
dzia∏anie estetyczne. Ró˝nobarwne Êwiat∏o prze-
sàczajàce si´ przez wielkie okna pot´guje wra˝e-
nie uduchowienia.
Konstrukcja Tak zupe∏nie nowà w wyrazie organizacj´ bry∏y
architektonicznej umo˝liwi∏ przewrót w kon-
strukcji przygotowany przez styl romaƒski. Ju˝
pod koniec romaƒszczyzny ∏uki pó∏koliste uleg∏y
lekkiemu za∏amaniu. Tak narodzi∏ si´ ∏uk ostry.
W jego konstrukcji mniejsza jest si∏a rozporu
na boki i znika sta∏a zale˝noÊç mi´dzy jego wyso-
koÊcià a rozpi´toÊcià, zale˝noÊç, która ograni-
cza∏a dotychczas wysokoÊç budowli. Obecnie
dzia∏ajà przede wszystkim si∏y cià˝àce w dó∏,
a wysokoÊç ∏uku przy okreÊlonej rozpi´toÊci mo-
˝e byç teoretycznie dowolna.
Kszta∏t ∏uków ostrych bogaci∏ si´ i przybiera∏
ró˝ne formy (∏uk Tudorów, oÊli grzbiet, ∏uk kota-
rowy). Niema∏y wp∏yw mia∏a tu ró˝norodnoÊç
form ∏uku w architekturze islamu.
Ewolucj´ przesz∏o równie˝ sklepienie krzy˝owe
(il. 89). „Szycia” powsta∏e w przeci´ciu kolebek
zacz´to wyodr´bniaç w osobne ˝ebra. Tak po-
wsta∏o sklepienie k r z y ˝ o w o - ˝ e b r o w e , moc-
ny szkielet konstrukcyjny. Pola mi´dzy ˝ebrami
wype∏nia∏y wysklepki. Takie sklepienie by∏o
o wiele l˝ejsze i nie wymaga∏o ju˝ zupe∏nie po-
mocy Êcian w podpieraniu. CiÊnienie w dó∏
w czterech rogach sklepienia krzy˝owo-˝ebrowe-
go, opartego na ∏uku ostrym, wymaga∏o tym so-
lidniejszego podparcia, im budowla by∏a wy˝sza.
Rol´ t´ spe∏nia∏y masywne filary mi´dzynawowe
pogrubione s∏u˝kami. W tej sytuacji Êciany sta∏y
si´ zb´dne i zastàpiono je oknami.
99
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
� 103. Sklepienie krzy˝owo-˝ebrowe
� 104. Katedra w Beauvais. Francja. XIII w.
Wobec rosnàcego wertykalizmu – na przyk∏ad
katedra w Beauvais (il. 104) mia∏a sklepienie
o wysokoÊci 48 metrów – ci´˝ar sklepieƒ wzra-
sta∏ i filary nie wystarcza∏y. By je cz´Êciowo od-
cià˝yç, do Êcian naw bocznych przybudowano
kamienne wie˝e si∏, a ∏uki przyporowe przerzu-
cone ponad dachami naw bocznych odbiera∏y
z filarów mi´dzynawowych cz´Êç ci´˝aru skle-
pienia i przenosi∏y go na wie˝e. Ca∏a katedra
gotycka by∏a jednym wielkim szkieletem kon-
strukcyjnym, niczym nieos∏oni´tym. Powy˝szy
system konstrukcyjny wyst´pujàcy prawie wy-
∏àcznie w gotyku kamiennym, nazywa si´
s y s t e m e m ∏ u k ó w p r z y p o r o w y c h .Prócz koÊcio∏ów bazylikowych budowano hale
dwu- lub trójnawowe. Nie stosowano wtedy ∏u-
ków przyporowych, a jedynie s k a r p y , elementy
wzmacniajàce mur w miejscu zejÊcia ˝eber
sklepienia.
Plany krzy˝a ∏aciƒskiego lub prostokàta odzna-
czajà si´ bardzo wyd∏u˝onym prezbiterium ze
wzgl´du na rozbudowanie ceremonii religijnych
z udzia∏em licznego duchowieƒstwa. Prezbite-
rium zamkni´te jest pó∏koliÊcie, prostokàtnie lub
wielobocznie. Wokó∏ niego cz´sto wyst´puje
o b e j Ê c i e (ambit) oraz w i e n i e c k a p l i c . Na-
w´ g∏ównà poprzedza przedsionek – n a r t e k s .
Na bazie sklepienia krzy˝owo-˝ebrowego rozwi-
n´∏o si´ wiele odmian: sklepienie palmowe,
oparte na jednym s∏upie, sklepienie gwiaêdziste,
sieciowe, wachlarzowe, kryszta∏owe. Mno˝enie
dodatkowych ˝eber nabra∏o z czasem funkcji wy-
∏àcznie dekoracyjnej (il. 116).
Konstrukcja a dekoracjaG∏ównà rol´ dekoracyjnà spe∏niajà same ele-
menty konstrukcyjne: formy ∏uków, ˝ebra skle-
pieƒ, rozcz∏onkowane s∏u˝kami filary, rytmy licz-
nych pionów przerywane poziomymi gzymsami.
W wielkich kamiennych katedrach zwraca uwa-
g´ fasada o sta∏ej zasadzie podzia∏ów. Dzieli
si´ na trzy poziome pasy oddzielone fryzami
arkadowymi, rz´dem rzeêb figuralnych lub
gzymsami. Dolny pas stanowià portale. Ârod-
kowy portal zwieƒczony jest trójkàtnà szczytni-
cà (w i m p e r g à). Wy˝ej znajduje si´ olbrzymie
koliste okno – ró˝yca (r o z e t a) podzielone ka-
miennym l a s k o w a n i e m (m a s w e r k). Ostat-
ni pas to wie˝e przeprute wielkimi pustymi okna-
mi. Podzia∏ fasady jest pionowy i poziomy.
Rzeêba figuralna w fasadzie pe∏ni∏a podobnà ro-
l´ jak w stylu romaƒskim. Portal gotycki by∏ roz-
wini´ciem formy portalu romaƒskiego. Uskoki
w murze schodzi∏y si´ w ∏uk ostry, na obni˝onych
pó∏kolumnach sta∏y postacie królów i proroków
100
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
� 106. Rzut poziomy bazyliki gotyckiej
� 105. System∏uków przyporowych
ze Starego Testamentu. By∏ to typ portalu noszà-
cy nazw´ „królewskiego”, zastosowany po raz
pierwszy w Chartres.
Dekoracyjna rzeêba architektoniczna ma cha-
rakter organiczny, operuje mi´sistymi formami
roÊlinnymi i motywami fantastycznymi. Punktu-
je, podkreÊla miejsca z∏àczeƒ elementów archi-
tektonicznych: wyst´puje od spodu k l u c z y –z w o r n i k ó w w miejscu przeci´cia si´ ˝eber,
tak˝e w miejscu sp∏ywu ˝eber na filary, a sp∏yw
˝eber na Êciany podtrzymujà w s p o r n i k i kon-
sole. Na zewnàtrz elementy konstrukcyjne obra-
stajà kamienne ozdoby. Wie˝e si∏ zakoƒczone sà
s t e r c z y n a m i (f i a l e), ˝ a b k i – czo∏ganki
„pe∏znà” po wszystkich krzywiznach, szczyty
zwieƒcza si´ k w i a t o n a m i .
Rzeêbiarskà dekoracj´ architektonicznà dope∏-
niajà freski, którymi zdobi si´ Êciany, a g∏ównym
akcentem dekorujàcym prezbiterium sà wielkie
skrzyd∏owe obrazy o∏tarzowe. Ró˝nobarwne
Êwiat∏o witra˝y dodatkowo wzbogaca atmosfer´
wn´trza.
W póênym gotyku wzmaga si´ dekoracyjnoÊç
bry∏y, przewa˝ajà mi´kkie, faliste, niespokojne
linie stwarzajàce wra˝enie ekspresyjnego ruchu.
Tektonika zaznacza si´ s∏abo, widoczna jest
przewaga optycznego dzia∏ania dekoracji nad
konstrukcjà.
Architektura ÊwieckaW architekturze miast wyró˝niajà si´ ratusze i do-
my mieszkalne. Ratusze by∏y pi´trowymi budynka-
mi o ostro∏ukowych oknach (il. 119). Nad zwartà,
zamkni´tà bry∏à górowa∏a zazwyczaj wie˝a. Domy
mieszkalne z kamienia i ceg∏y by∏y pi´trowe, bardzo
wàskie, przystosowane do ciasnej zabudowy ulic.
Osobnà dziedzin´ stanowi architektura obronna:
warowne zamki, miejskie mury obronne, arsena-
∏y i prochownie. Mury obronne zamków i miast
poprzedzano mostem zwodzonym, przerzuco-
nym nad fosà. Pierwszym elementem fortyfika-
cyjnym by∏o przedbramie (barbakan). Przy wyj-
Êciu g∏ównych ulic miasta poza mury usytuowane
by∏y bramy – w masywnej wie˝y lub pomi´dzy
dwiema wie˝ami. Mury wyci´te by∏y w z´bate
blanki, kry∏y chodnik dla broniàcych.
Wszystkie te budowle Êwieckie, podobnie jak sa-
kralne, cechuje wertykalizm: podkreÊlano go
jeszcze w architekturze mieszkalnej bardzo spa-
dzistymi dachami ukrytymi za ceglanymi sterczy-
nami szczytów. W domach i ratuszach, w basz-
tach stosowano ostro∏ukowe okna. Proporcje bu-
dowli sà smuk∏e i lekkie. Nawet pot´˝ne sylwety
obronnych zamków sà naje˝one licznymi wie˝a-
mi o spiczastych he∏mach, co urozmaica zwartà,
ci´˝kà mas´ zabudowy.
Architektura gotycka w EuropieFr a n c j a . Podstawowe zdobycze w dziedzinie
konstrukcji ukszta∏towa∏y si´ we Francji. Ko-
Êcio∏y tego kraju sà oparte na systemie ∏uków
101
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
� 107. Maszkaron z katedry Notre Dame w Pary˝u
� 108. Witra˝ z koÊcio∏a w Chartres. XIII w.
przyporowych. W fasadzie wyst´pujà przewa˝nie
dwie wielkie wie˝e o Êci´tych wierzcho∏kach.
Prezbiterium zakoƒczone jest pó∏koliÊcie i oto-
czone kaplicami. Katedry w Laon, Pary˝u, No-
yon, Chartres, Amiens (il. 100, 102), Beauvais
(il. 104), Reims nale˝à do arcydzie∏ architektury
gotyckiej. Przyk∏adami architektury obronnej sà
twierdze w Carcasonne i w Avignon.
A n g l i a . Prezbiterium koÊcio∏ów jest najcz´-
Êciej zamkni´te prostokàtnie, korpus koÊcio∏a
bardzo wyd∏u˝ony. Zdarzajà si´ dwie lub nawet
trzy nawy poprzeczne. W Anglii wyst´puje naj-
wi´ksze bogactwo odmian sklepieƒ, zw∏aszcza
w gotyku póênym. Bry∏y ukszta∏towane sà ró˝-
nie, doÊç silnie zaznacza si´ w nich kierunek ho-
ryzontalny (poziomy). Brak ∏uków przyporo-
wych. Dzie∏a reprezentowane sà przez katedry
w Lincoln, Peterborough, Salisbury, Canterbury,
York, Exeter.
N i e m c y . W Niemczech wyst´puje du˝a rozma-
itoÊç planów. StrzelistoÊç budowli i rytmika pio-
nów jest wyjàtkowo silnie zaznaczona. W fasa-
dzie wyst´pujà dwie lub jedna wie˝a. Zabytki to
mi´dzy innymi katedry w Kolonii (il. 101), Frei-
burgu, Naumburgu. Niemcy mia∏y te˝ sakralnà
architektur´ ceglanà – by∏y to koÊcio∏y halowe.
W ∏ o c h y . Styl gotycki s∏abo przyjà∏ si´ w kraju
jako kontrastowo ró˝ny od rodzimych tradycji.
Na przyk∏adzie katedry w Sienie mo˝na stwier-
dziç pewnà niech´ç do wertykalizmu i dà˝enie
do osiàgni´cia malowniczoÊci przez zastosowa-
nie dwukolorowego kamienia. Brak skarp i ∏u-
ków przyporowych.
RzeêbaPrócz rzeêby podporzàdkowanej ÊciÊle ramom
architektonicznym istnia∏a tak˝e w gotyku rzeê-
ba pe∏na, wolno stojàca, w drewnie i kamieniu.
By∏y to figury Matki Boskiej, Êwi´tych, fundato-
rów. Ksià˝´tom i królom wznoszono sarkofagi
w obr´bie koÊcio∏a, ma∏e samodzielne budowle
102
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
� 109. Katedra w Sienie. W∏ochy. XIII–XIV w.
kamienne w kszta∏cie skrzyni z postacià zmar∏ego
wyrzeêbionà na wieku. Nad nià, na kolumienkach
oparty by∏ cz´sto baldachim. W rzeêbach dekora-
cyjnych i figuralnych widoczna jest Êcis∏a obserwa-
cja natury: proporcje sà poprawne, ruch natural-
ny, celem artysty jest jednak ukazanie ˝ycia we-
wn´trznego cz∏owieka, a nie pi´kna jego cia∏a.
Fantastyka tematów, pe∏na grozy lub ÊmiesznoÊci,
wyst´powa∏a w rzeêbach maszkaronów, potwo-
rów umieszczanych na galeriach niedost´pnych
ludzkiemu oku. W fasadach, w rzeêbie wsporni-
ków, rzeêbionych o∏tarzach wyst´puje wspania∏a
galeria typów ludzkich, z ich Êmiesznostkami i wa-
dami ukazanymi z ∏agodnà drwinà. Tego rodzaju
tematyka stanowi∏a przed∏u˝enie romaƒskiej
rzeêby pe∏nej fantastycznych stworzeƒ rodem
z bestiariuszy i ludowego poczucia humoru.
Zagadnienia treÊciowe i formalne rzeêby gotyckiej
podlega∏y rozwojowi. Rzeêba 2. po∏. XII i XIII w.
ma charakter najbardziej klasyczny. Jej przyk∏a-
dami sà kamienne postaci fundatorów z katedry
w Naumburgu, zw∏aszcza portrety Uty i Regelin-dy, KoÊció∏ i Synagoga z katedry sztrasburskiej,
Maria i El˝bieta w scenie Nawiedzenia z Reims,
rzeêby z Le Mans, z Bamberga. Twarze stanowià
subtelne studium psychologiczne, fa∏dy szat
uk∏adajà si´ w mi´kkie, spokojne piony lub deli-
katnà siecià zrytmizowanych fa∏d oblepiajà cia∏o.
Najwi´ksze osiàgni´cia ma w tym okresie rzeêba
francuska.
Kamienne i drewniane krucyfiksy (ukrzy˝owa-
ny Chrystus) z XIV i XV w. sà dramatyczne, prze-
ra˝ajàce. Um´czone cia∏o jest brzydkie, przed-
stawione w konwulsyjnym skurczu. Ból i cierpie-
nie cz∏owieka góruje nad boskoÊcià postaci, de-
formacja jest czasem tak daleko posuni´ta, ˝e
staje si´ drastyczna. Najwybitniejsze sà tu dzie-
∏a niemieckie z XV w. wykazujàce w∏aÊciwe te-
mu narodowi umi∏owanie skrajnego realizmu
i ekspresji.
Pi´kne Madonny z XV w. wykonane w polichro-
mowanym drewnie lub kamieniu, majà wyraz
kontrastowo ró˝ny. Sà wdzi´czne, delikatne, ra-
dosne, bardzo Êwieckie w charakterze. Ukazane
sà w pozie silnego kontrapostu, ale z∏agodzone-
go przez mi´kkie esowate wygi´cie kr´gos∏upa.
Szaty uk∏adajà si´ w ∏agodne ∏ukowate rytmy,
tworzàce uk∏ady równoleg∏e, ustawione do siebie
pod pewnym kàtem. Uderza stylizacja, elegan-
cja, wytwornoÊç – cechy w∏aÊciwe sztuce o cha-
rakterze dworskim. Ten typ rzeêby najliczniej
wyst´puje na terenie Czech i Âlàska.
103
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
� 110. Krucyfiks królowej Jadwigi z katedrywawelskiej. XIV w.
� 111. Uta i Ekhard – fundatorzy katedry w Naumburgu. 1250–1260
W drewnianej rzeêbie O∏tarza Mariackiego Wita
Stwosza (koniec XV w.) splatajà si´ cechy typowe
dla rzeêby Êredniowiecznej: ˝arliwoÊç religij-
na i uduchowienie wyst´pujà obok weso∏oÊci
i drwiny, idealizacja typów obok realizmu posuni´-
tego do dos∏ownoÊci. ¸agodny spokój towarzyszy
ekspresyjnemu dramatyzmowi. Szaty postaci sce-
ny centralnej za∏amujà si´ gwa∏townie i sztywno,
rytmika fa∏d jest skomplikowana i ostra (il. 120).
Zjawiska idealizacji, realizmu i ekspresji wyst´-
powa∏y w rzeêbie gotyckiej osobno lub razem.
Pod koniec stylu ulega spot´gowaniu ekspresja
wyrazu, a realizm w odtwarzaniu szczegó∏ów gra-
niczy z naturalizmem (dos∏ownoÊcià).
MalarstwoWszystkie cechy stylu gotyckiego znalaz∏y od-
bicie w malarstwie miniaturowym, które
w XIII i XIV w. prze˝ywa∏o szczytowy okres
rozwoju. Litera gotycka wychodzi z formy wyd∏u-
˝onego prostokàta. O kompozycji strony decy-
duje zdyscyplinowana rytmika pionów zró˝nico-
wanych niespokojnà, obfità dekoracjà o moty-
wach roÊlinnych. Bogata, radosna w nastroju ko-
lorystyka, elegancja, wyszukane formy cechujà
najpi´kniejsze dzie∏a tego okresu wykonywane
zarówno przez artystów zakonnych, jak i Êwiec-
kich. Do najpi´kniejszych nale˝à: Psa∏terz Lu-dwika Âwi´tego i Modlitewnik ksi´cia de Berrypochodzàcy ju˝ z prze∏omu gotyku i renesansu.
W XIV w. rozwija∏o si´ malarstwo freskowe ca∏-
kowicie podporzàdkowane architekturze.
Wiek XV jest okresem rozwoju malarstwa sztalu-
gowego, reprezentowanego przez technik´ tempe-
ry na drewnie. W tej technice powstajà wielkie ob-
razy o∏tarzowe z∏o˝one z kilku cz´Êci (poliptyki).
Rzadko spotyka si´ sceny ze Starego Testamentu.
Tematykà malarstwa jest ˝ycie Marii, Êwi´tych,
a przede wszystkim sceny m´ki i Êmierci Chry-
stusa. Najwybitniejsze dzie∏a obok treÊci dogma-
tycznych ukazujà g∏´bi´ ludzkich prze˝yç.
Kompozycja jest zawsze centralna, zrytmizowa-
na powtarzajàcymi si´ kierunkami i barwami.
P∏aska plama barwna o wyszukanym obrysie
okreÊla form´. Symbolika jest kontynuacjà bi-
zantyjskiej i romaƒskiej, lecz mimo popularnych
tematów i wytworzonych typów dzie∏ (na przy-
k∏ad Pieta – Maria op∏akujàca Chrystusa, Zdj´ciez krzy˝a, Ukrzy˝owanie, Âwi´ta rozmowa) uj´cia
104
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
� 113. Miniatura gotycka z GrandesChroniques de France de Charles V.1375–1380
� 112. Madonna z Kru˝lowej. Oko∏o 1400.Muzeum Narodowe – Pa∏ac Biskupa ErazmaCio∏ka, Kraków
sà swobodne, ton, sposób przedstawienia indywi-
dualny. Takie obrazy, jak Pieta z Awinionu, Pietaz powiatu sieradzkiego reprezentujà w pe∏ni ma-
larstwo gotyckie.
W Piecie z Awinionu artysta tak nachyli∏ postaci
Êw. Magdaleny i Êw. Jana ku centralnej postaci
Marii z cia∏em Chrystusa na kolanach, ˝e stworzy∏
wra˝enie zamkni´tego kr´gu bólu, milczàcego po-
rozumienia osób czujàcych to samo. Kompozycja
jest statyczna, monumentalna w wyrazie, dzi´ki
z∏otemu t∏u jakby zatrzymana na pograniczu czasu
i wiecznoÊci. Wspania∏a obserwacja proporcji i bu-
dowy anatomicznej, silne zindywidualizowanie ry-
sów twarzy Êwi´tych Êwiadczy o nowym stosunku
do przyrody. Uk∏ad kompozycyjny zosta∏ Êwiado-
mie zamkni´ty du˝à bia∏à plamà szaty fundatora
kl´czàcego na pierwszym planie. Jest on jakby nie-
obecny duchem, jest bardziej cz´Êcià kompozycji,
malowanej powierzchni obrazu, ni˝ dramatu, któ-
rego jest Êwiadkiem. Równie˝ w wielu innych ob-
razach religijnych wyst´pujà portrety osób Êwiec-
kich – fundatorów obrazu, którzy tà drogà utrwa-
lili swoje fizjonomie. Na ogó∏, zgodnie z hierarchià
wa˝noÊci, ich postaci sà mniejsze od postaci Marii,
Êwi´tych i anio∏ów.
Malarstwo w XV w. mia∏o charakter mi´dzyna-
rodowy dzi´ki szko∏om artystów, w których od-
bywa∏ si´ nieustanny ruch, wymiana mi´dzy tra-
dycjà w∏osko-bizantyjskà a tradycjà Europy Za-
chodniej i Pó∏nocnej. Szczególnà rol´ w rozwoju
malarstwa Europy Ârodkowej odegra∏y Czechy
z Morawami. W kr´gu tej sztuki pozostawa∏o
równie˝ w wi´kszej cz´Êci malarstwo polskie.
Charakterystycznà dla gotyku dziedzinà sztuki
i techniki by∏ witra˝. Stanowi∏ po∏àczenie efek-
tów kolorystycznych ze Êwietlnymi, zgodnie z es-
tetykà okresu g∏oszàcà pi´kno blasku Êwiat∏a,
barwnoÊci i ró˝norodnoÊci doznaƒ.
Wielkie okna koÊcio∏ów dzielono kamiennymi
elementami tworzàcymi wzór – maswerkami.
Maswerk z kolei dzielony by∏ na kwatery piono-
wymi i poziomymi ˝elaznymi sztabami. W po-
wsta∏e w ten sposób pola osadzano barwne gru-
be szyby (barwione w stanie p∏ynnym ˝elazem,
miedzià i innymi metalami) ∏àczone o∏owianymi
ramkami. W ten sposób powstawa∏a kompozycja
o bardzo z∏o˝onych Êrodkach wyrazu: ró˝no-
barwne Êwiat∏o kontrastowa∏o z czernià linii ra-
mek, p∏ynne formy barwnych plam ze zdyscypli-
nowanym, symetrycznym podzia∏em maswerku.
Do najpi´kniejszych witra˝y nale˝à szyby kate-
dry w Augsburgu z XII w. oraz witra˝e w Char-
tres i Bourges.
Gotyk w Polsce po∏. XIII – po∏. XVI w.ArchitekturaBry∏y koÊcio∏ów w Polsce znacznie ró˝nià si´
od omawianych katedr zachodnich. Sà zwarte,
kubiczne, doÊç ci´˝kie. Gotyk w Polsce by∏ goty-
kiem ceglanym ze wzgl´du na trudnoÊci materia-
∏owe i wymaga∏ innego rozwiàzania konstrukcji,
co z kolei wp∏yn´∏o na charakter kompozycji.
Wzgl´dy klimatyczne nie pozwala∏y zrezygnowaç
ze Êcian, okna sà mniejsze, brak dekoracji rzeê-
biarskiej zast´pujà skromniejsze ozdoby szczy-
tów wykorzystujàce mo˝liwoÊci ceg∏y.
W koÊcio∏ach bazylikowych i halowych sklepie-
nia podtrzymujà filary, ale i Êciany wzmocnione
105
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
� 114. Pieta z Awinionu. XV w.Luwr, Pary˝
skarpami pe∏nià rol´ konstrukcyjnà. Konstrukcja
krakowskich koÊcio∏ów bazylikowych rozwiàza-
na jest w ten sposób, ˝e filar mi´dzynawowy po-
szerzony jest w kierunku nawy bocznej. W prze-
d∏u˝eniu pogrubienia, na zewnàtrz, ponad da-
chami naw bocznych, dobudowuje si´ ceglane
skarpy. Jest to system f i l a r o w o - s k a r p o w y .
Architektura gotycka w Polsce jest niejednolita,
ukszta∏towa∏y si´ lokalne jej odmiany. W koÊcio-
∏ach Âlàska i Ma∏opolski zastosowano kamieƒ
w elementach konstrukcyjnych (filary, ˝ebra skle-
pienia), a ceg∏´ jako materia∏ wype∏niajàcy. Daje
to malowniczy efekt kolorystyczny i fakturalny.
Dwunawowe koÊcio∏y halowe (WiÊlica, Zi´bice,
Niepo∏omice) majà pi´kne gwiaêdziste sklepie-
nia trójkàtów trójdzielnych oparte na dwóch lub
trzech filarach stojàcych poÊrodku. Za zdobycz
polskiej konstrukcji uwa˝a si´ sklepienie trój-
dzielne dziewi´ciopolowe (p i a s t o w s k i e), któ-
rego przyk∏ady znajdujà si´ w katedrze wroc∏aw-
skiej i wawelskiej. Na pó∏nocy Polski buduje si´
wy∏àcznie z ceg∏y. Z rozwiàzaƒ konstrukcyjnych
przewa˝a tam trójnawowa hala. Bry∏y budowli sà
surowe, ci´˝kie, monumentalne.
Architekci cz´sto wykorzystywali tak z pozoru
niewdzi´czny materia∏ jak ceg∏a do uzyskania
efektów dekoracyjnych. Poszczególne ceg∏y by-
wa∏y oddzielone warstwà jasnej zaprawy, stoso-
wano czasem ceg∏´ glazurowanà (katedra
w Sandomierzu). W gotyku krakowskim jasne
kamienie wapienne sàsiadowa∏y z ró˝owym ce-
glanym murem, na bia∏ym tynku sklepieƒ wyod-
r´bniano ceglane ˝ebra. Trójkàtne szczyty ko-
Êcio∏ów pó∏nocnych wykoƒczone sà ceglanymi
sterczynami, na przyk∏ad w koÊciele Âwi´tej
Trójcy w Gdaƒsku.
Styl gotycki w Polsce odznacza∏ si´ ró˝norodno-
Êcià odmian konstrukcyjnych, ró˝norodnoÊcià
106
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
� 115. KoÊció∏ Êw. Jakuba w Toruniu. Poczàtek XIV w.
� 117. Kolegiata w WiÊlicy. Wn´trze.Po∏owa XIV w.
� 116. KoÊció∏ Mariacki w Gdaƒsku. Wn´trze,sklepienie kryszta∏owe i sieciowe. XIV w.
skali, rozmaitym charakterem bry∏y architekto-
nicznej. Reprezentujà go najpe∏niej koÊcio∏y
Krakowa, Wroc∏awia, Torunia i Gdaƒska, choç
w mniejszych oÊrodkach przetrwa∏o równie˝ wie-
le pi´knych dzie∏.
Architektura Êwiecka jest reprezentowa-
na przez mniejszà liczb´ zabytków. ÂródmieÊcie
Krakowa zachowa∏o dawny Êredniowieczny
uk∏ad ulic wokó∏ wielkiego, prostokàtnego ryn-
ku oraz resztki murów obronnych (Barbakan,
Brama Floriaƒska). Ratusze w Toruniu, we
Wroc∏awiu sà najczystszymi z zachowanych
przyk∏adów tego rodzaju architektury. Z kamie-
nic mieszczaƒskich najwi´cej przetrwa∏o w To-
runiu (wiele jest zrekonstruowanych) i nielicz-
ne w Gdaƒsku i we Wroc∏awiu. Âwietnie zacho-
wanym zespo∏em obronnym jest zamek w Mal-
borku. Liczne zamki piastowskie zosta∏y prawie
doszcz´tnie zniszczone.
RzeêbaNiewiele mamy zabytków rzeêby pe∏nej z XIII
i XIV wieku. Te, które przetrwa∏y, przedstawia-
jà wysoki poziom artystyczny. Wyró˝nia si´
wÊród nich posàg Salomei, ksi´˝nej g∏ogowskiej
z XIII wieku, nagrobek Henryka IV Probusa
107
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
� 119. Ratusz we Wroc∏awiu. XIII–XVI w.
� 118. Salomea, ksi´˝na g∏ogowska. XIII w.Muzeum Narodowe, Poznaƒ
we Wroc∏awiu z prze∏omu XIII i XIV w. (bez
baldachimu) oraz nagrobek Kazimierza Wielkie-
go w katedrze krakowskiej z koƒca XIV w.
Rzeêba XV w. to przede wszystkim Pi´kne Ma-donny z kamienia lub polichromowanego drew-
na. Rzeêba tego okresu mia∏a charakter mi´-
dzynarodowy: dzie∏a rzeêbiarzy ma∏opolskich,
Êlàskich i czeskich wykazujà bardzo wiele po-
dobieƒstw. Madonna z Kru˝lowej (il. 112) –
drewniana polichromowana rzeêba zachwyca
wyjàtkowym wdzi´kiem, subtelnoÊcià. Innym
tego typu dzie∏em jest Madonna z Wroc∏awia.
W Krakowie osiedli∏ si´ i pracowa∏ jeden z naj-
wybitniejszych rzeêbiarzy europejskich póênego
gotyku Wit Stwosz (XV/XVI w.). Jego rzeêbiony
i polichromowany o∏tarz dla koÊcio∏a Mariackie-
go jest najpi´kniejszym i najwi´kszym o∏tarzem
gotyckim w Europie.
Jest to poliptyk o tematyce maryjnej z∏o˝ony
z pi´ciu cz´Êci. Boczne skrzyd∏a podzielone sà
na prostokàtne p∏askorzeêbione kwatery o tema-
tyce z ˝ycia Maryi i Chrystusa. Cz´Êç Êrodkowa
przedstawiajàca ZaÊni´cie Maryi jest monumen-
talnà wielofigurowà kompozycjà wykonanà
w rzeêbie pe∏nej.
Dzie∏o Wita Stwosza stoi ju˝ na pograniczu nowe-
go stylu – renesansu: ˝arliwoÊç religijna i uducho-
wienie sàsiaduje w nim z drobiazgowà obserwacjà
natury, a typowe dekoracyjne elementy gotyckie
108
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
� 121. Wit Stwosz. Nagrobek KazimierzaJagielloƒczyka. Fragment. Koniec XV w.
� 120. Wit Stwosz O∏tarz Mariacki w koÊciele Mariackim w Krakowie. 1477–1489
cz´Êci centralnej z wielkim pó∏kolistym ∏ukiem za-
powiadajàcym nawrót do form antycznych.
Prócz O∏tarza Mariackiego wykona∏ Stwosz
w Polsce kamienny krucyfiks do tego˝ koÊcio∏a,
znakomite portretowe studium psychologiczne –
nagrobek Kazimierza Jagielloƒczyka w katedrze
wawelskiej, nagrobek biskupa OleÊnickiego dla
katedry w Gnieênie, p∏yt´ nagrobnà Piotra z Bni-
na (we W∏oc∏awku) i p∏yt´ epitafijnà Kallimacha
(koÊció∏ Dominikanów w Krakowie).
MalarstwoOkres rozkwitu polskiego malarstwa o∏tarzowe-
go przypada na XV w. Wyró˝niajà si´ malarze ze
Szko∏y Sàdeckiej, w której cechy rodzime spoty-
ka∏y si´ z wp∏ywami bizantyjskimi i w∏oskimi.
Z kr´gu sàdecko-krakowskiego pochodzi Pieta z Tub´dzina znaleziona w powiecie sieradzkim.
Ciemna sylweta p∏aszcza Matki opiekuƒczo
op∏ywa um´czone cia∏o Chrystusa. Jego jasna
plama stanowi kontrast walorowy z plamà p∏asz-
cza, stajàc si´ centrum, dominantà kompozycji.
Wyciàgni´ta bezw∏adnie prawa r´ka podkreÊla
kierunek sp∏ywu szaty Maryi. Tu∏ów Chrystusa
stanowi lekki skos zrównowa˝ony wyprostowanà
r´kà i przeciwstawnym skosem w∏óczni anio∏a.
Kierunki, jasne i ciemne plamy barwne tworzà
dyskretny rytm. Kompozycj´ zamyka od góry po-
ziome rami´ krzy˝a stanowiàc mocny, stanowczy
akcent ujednolicajàcy uk∏ad. Kompozycja jest
oparta na symetrii pozornej, bardzo spokojna,
pe∏na szlachetnego umiaru. Nawet ból matki
op∏akujàcej Êmierç syna daje si´ odczuç jako ból
wewn´trzny i nie wyra˝a si´ ˝adnym gwa∏tow-
nym ruchem.
Rzemios∏oRzemios∏o artystyczne prze˝ywa w stylu gotyckim
okres rozkwitu. SpoÊród pi´knych mebli, wyro-
bów z kutego ˝elaza, opraw ksiàg wyró˝niajà si´,
jak zwykle, dzie∏a sztuki sakralnej: monstrancje,
kielichy, relikwiarze. Jednym z najpi´kniejszych
przyk∏adów jest Kielich z Kalisza (1363 r.). Szla-
chetna prostota dekoracji, doskona∏oÊç proporcji
czyni go dzie∏em o najwy˝szej jakoÊci artystycz-
nej. Monstrancja z Poznania (pocz. XIV w.) ma
form´ narzucajàcà skojarzenia ze strzelistà archi-
tekturà katedr. Innym pi´knym kielichem jest
Kielich z Wieliczki (z XV w. – il. 124). Wszystkie
te trzy przedmioty odznaczajà si´ sposobem
kszta∏towania w∏aÊciwym architekturze w ogóle,
pi´knem wynikajàcym z wywa˝enia proporcji,
109
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
� 122. Pieta z Tub´dzina. XV w. MuzeumNarodowe, Warszawa
� 123. Monstrancja z koÊcio∏a Bo˝ego Cia∏a w Poznaniu. Poczàtek XV w.
z funkcjonalnoÊci kszta∏tu i podporzàdkowania
dekoracji zasadniczej konstrukcji.
Rzeêb´ dekoracyjnà w drewnie reprezentujà
stalle (siedziska dla duchowieƒstwa) z Pelpli-
na z okresu gotyku p∏omienistego, a odlewnic-
two – antaba z katedry w Poznaniu. Z licznych
witra˝y zachowa∏y si´ w Krakowie w koÊciele
Mariackim oraz fragmentarycznie w koÊciele
Bo˝ego Cia∏a.
PodsumowanieSztuka Êredniowiecza, na skutek supremacji reli-
gii podporzàdkowujàcej sobie wszystkie dziedzi-
ny ˝ycia, by∏a doÊç jednolita. Ró˝norodnoÊç spo-
sobów pojmowania tych samych zjawisk ˝ycia,
uwarunkowana odmiennà mentalnoÊcià naro-
dów europejskich, wytworzy∏a podzia∏ na sztuk´
kr´gu Europy Wschodniej i Zachodniej z Ârod-
kowà. Oba kr´gi kulturowe dzia∏a∏y na siebie,
jednak sztuka obszaru wp∏ywów bizantyjskich
odznacza∏a si´ konserwatyzmem i powtarzalno-
Êcià form, podczas gdy sztuka pozosta∏ych kra-
jów ulega∏a szybkim przemianom.
Ca∏a sztuka Êredniowieczna mia∏a funkcj´ reli-
gijnà i odznacza∏a si´ rozbudowanà symbolikà
przedstawieƒ. SpoÊród wszystkich ga∏´zi sztuk
rol´ wiodàcà mia∏a architektura. Âledzenie roz-
woju sztuki od staro˝ytnoÊci do koƒca XV w. wy-
kazuje ciàg∏oÊç jej form oraz ró˝norodnoÊç tra-
dycji i wp∏ywów.
Nazwy stylów romaƒskiego i gotyckiego zrodzi∏y
si´ bardzo póêno. OkreÊlenie „styl gotycki” po-
wsta∏o w dobie renesansu, który z lekcewa˝e-
niem patrzy∏ na dzie∏a „barbarzyƒskich Gotów”,
jest oczywiÊcie nieÊcis∏e i ma zabarwienie ujem-
ne. Styl romaƒski otrzyma∏ nazw´ w w. XVIII.
Jej intencjà by∏o okreÊlenie (równie˝ nieÊcis∏e)
pochodzenia stylu z obszaru kultury rzymskiej.
110
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
Lektura n Robert Bartlett Panorama Êredniowiecza. Warszawa 2002, Arkadyn Georges Duby Czasy katedr. Sztuka i spo∏eczeƒstwo 980–1420. Warszawa
1986, PIWn Jean Gimpel Jak budowano w Êredniowieczu. Warszawa 1968, PWNn Jacques Le Goff Kultura Êredniowiecznej Europy. Warszawa 1970, PWNn Zbigniew Herbert Barbarzyƒca w ogrodzie. Warszawa 1964, Czytelnikn Johan Huizinga Jesieƒ Êredniowiecza. Warszawa 1974, PIWn Janusz K´b∏owski Polska sztuka gotycka. Warszawa 1983, WAiFn Willibald Sauerländer Rzeêba Êredniowieczna. Warszawa 1978, PWNn Otto von Simson Katedra gotycka. Jej narodziny i znaczenie. Warszawa 1989,
PWNn Sztuka Êwiata (T. IV, rozdz. Sztuka gotycka – José Pijoan, Marek Machowski).
Warszawa 1990, Arkady
Zbiory Zbiory sztuki Êredniowiecznej w muzeach polskich: Warszawa – Muzeum Narodowe,Kraków – Muzeum Narodowe, Tarnów – Muzeum Diecezjalne,Gdaƒsk – Muzeum Narodowe, Malbork – Muzeum Zamkowe, Wroc∏aw – Muzeum Narodowe i Muzeum Miasta Wroc∏awia.
C O J E S Z C Z E W A R T O W I E D Z I E å
� 124. Kielich z Wieliczki. Oko∏o 1500
111
Sz
tu
ka
o
kr
es
u
ÂR
ED
NI
OW
IE
CZ
A
1. PrzemyÊl temat „Katedra gotycka jako wyraz ideologii i osiàgni´ç konstrukcyj-nych”.
2. Pos∏ugujàc si´ rysunkami wykonywanymi z pami´ci, zreferuj ewolucj´ bazylikiw sztuce chrzeÊcijaƒskiej.
3. Po jakich cechach rozpoznasz plan koÊcio∏a gotyckiego?4. Dlaczego prz´s∏a w koÊciele gotyckim sà prostokàtne?5. Zreferuj zasad´ konstrukcji systemu ∏uków przyporowych oraz rozwiàzania kon-
strukcji w gotyku ceglanym.6. Postaraj si´ obejrzeç reprodukcj´ rzeêby artysty francuskiego, Rodina, zatytu∏o-
wanà Katedra. Skomentuj wra˝enia.7. Zanalizuj dowolnà kompozycj´ rzeêbiarskà stylu gotyckiego.8. Jaka jest zale˝noÊç mi´dzy materia∏em a plastycznym wyrazem dzie∏ architektu-
ry gotyku?9. Porównaj rytm w architekturze i rzeêbie gotyckiej.
10. Przeprowadê analiz´ rytmów w kompozycji rzeêbiarskiej XIII, XIV i XV w., rysu-jàc kierunki rytmów przez kalk´ technicznà. Wyciàgnij wnioski.
11. Wyt∏umacz znaczenie wyrazów: wertykalny, skarpa, wimperga, naturalizm,zwornik, ˝abka, rozeta, horyzontalny, wspornik, kwiaton.
12. Namaluj dowolnà kompozycj´ figuralnà (do 4 postaci), centralnà, symetrycznà,pos∏ugujàc si´ p∏askà plamà barwnà. Mo˝esz u˝yç z∏otej farby.
13. Stwórz kompozycj´ rysunkowà, zamkni´tà w symetrycznej figurze geometrycz-nej, z przeplatajàcych si´ motywów roÊlinnych i fantastycznych.
14. Wymieƒ Êredniowieczne techniki malarskie i wyjaÊnij, na czym polegajà.15. Zainteresuj si´ zabytkami stylu gotyckiego w twoich okolicach. Utrwal wiado-
moÊci o nich w szkicach i notatkach.
1. Jakie zasadnicze funkcje pe∏ni∏a sztuka Egiptu, Grecji, Rzymu, islamu, Êrednio-wiecza?
2. Na wybranych przyk∏adach wyka˝ ciàg∏oÊç form sztuki od antyku do koƒca Êre-dniowiecza.
3. Jakie sà sta∏e cechy sztuki o funkcji dekoracyjnej?4. Wymieƒ g∏ówne czynniki warunkujàce sztuk´ w poszczególnych okresach pre-
historii, staro˝ytnoÊci, Êredniowiecza.5. Jakie podobieƒstwa i ró˝nice wyst´powa∏y w pozycji spo∏ecznej artystów staro-
˝ytnoÊci i Êredniowiecza?6. Jaki by∏ stosunek sztuki do natury: a) w Grecji, b) w Bizancjum, c) w gotyku?7. Wyró˝nij charakterystyczne cechy: a) typowej kompozycji greckiej, b) typowej
kompozycji romaƒskiej, c) typowej kompozycji gotyckiej. 8. Wypisz cechy rytmu w sztuce Egiptu, Grecji, islamu i stylu gotyckiego.9. Omów przyk∏ady przenikania si´ kultur i stylów.
P O D S U M O W A N I E E P O K
ZAGADNIENIA PODSUMOWUJÑCE