ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΧΩΡΙΩΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΖΙΤΣΑΣ

Δήμος Ζίτσας ονομάζεται ο δήμος της Περιφέρειας Ηπείρου που συστάθηκε το 2011 διά της συνένωσης των προϋπαρχόντων δήμων Εκάλης, Ευρυμενών, Ζίτσας, Μολοσσών και Πασαρώνος, βάσει των διατάξεων του «Καλλικράτη». Απλώνεται στο μεσοδυτικό τμήμα του Νομού Ιωαννίνων, από τα όρια του πολεοδομικού συγκροτήματος των Ιωαννίνων μέχρι τα σύνορα με τη Θεσπρωτία.

Αν και έλαβε την ονομασία του απ' τη Ζίτσα, έδρα του δήμου είναι η Ελεούσα, η οποία βρίσκεται στο ανατολικό άκρο του και επίσης είναι η μοναδική κωμόπολή του.

Στην προσπάθειά μας να βρούμε και να ερμηνεύσουμε την ονοματολογία των χωριών του Δήμου Ζίτσας βρήκαμε στοιχεία, από το βιβλίο του Κώστα Οικονόμου «Τα οικωνύμια του Νομού Ιωαννίνων» και του Στέφανου Μπέττη «Ονοματολογία των χωριών του Ν. Ιωαννίνων»Σε πολλά σημεία λοιπόν επικαλούμαστε και ενστερνιζόμαστε τις απόψεις τους. Αρχικά θα εντοπίσουμε το πρόβλημα της προέλευσης των τοπωνυμίων. Στην περιοχή μας εγκαταστάθηκαν κατά καιρούς προερχόμενοι από το Βορρά τρεις κυρίως λαοί αλλόφυλοι. Πρώτα οι Σλάβοι κατά τον 6-8 αι μ.Χ., οι Βλάχοι κατά τον 10-11 αι μ.χ και οι Αρβανίτες κατά τον 13-14 αι. μ.Χ. Από τους μεν πρώτους εγκατασταθέντες σ’ όλη την έκταση της περιοχής μόνοι μάρτυρες της εδώ διάβασής τους, απέμειναν τα τοπωνύμια και λίγες λέξεις της κοινής μας γλώσσας. Από τους δεύτερους εκτός από τα τοπωνύμια και η γλώσσα τους, την οποία εξακολουθούν να μιλούν ακόμα και σήμερα μαζί με την ελληνική και από τους τρίτους τα λίγα τοπωνύμια. Τα τοπωνυμία της περιοχής μας μπορούν να χωριστούν σε τρεις βασικές κατηγορίες. 1. Τα αμιγώς ξενικά δηλαδή σλαβικά, βλάχικα αρβανίτικα π.χ. Καρίτσα, Βελτσίστα, Γκρίμποβο. 2. Τα αμιγώς ελληνικά απλά ή σύνθετα π.χ. Ριζό, Λίθινο, Γραμμένο, Πολύλοφο και 3. Τα μικτά αυτά δηλαδή που έχουν τη μεν ρίζα τους ξενική τη δε κατάληξή τους ελληνική π.χ. Βαγενίτι, Γρανιτσοπούλα.

Συνήθεις καταλήξεις των σλαβικών τοπωνυμιών είναι οι ακόλουθες: Σε –οβο π.χ. ΓκρίμποβοΌταν η κατάληξη συνάπτεται με κύρια ονόματα δηλώνει τη γενιά ή φυλή, όταν με δε με προσηγορικά τον τόπο. Σε –ίτσα π.χ. Ζίτσα, Καρίτσα , Γρανίτσα . Είναι καταλήξεις υποκοριστικές. Σε -ίστα π.χ. Λαψίστα. Κατά τον Stadmuller είναι απλώς πληθυντική κατάληξη. Σε –ανά π.χ. Σέλτσανα. Σε –ινα π.χ. Βροσίνα . Κατά τον Λαμπρίδη προσαρτάται σε προσηγορικά ονόματα για να δηλωθεί ο τόπος κάποιας ενέργειας Συναντάμε λοιπόν στην περιοχή μας:

Ονόματα χωριών της περιοχής που αναφέρονται σε μεσαιωνικά κείμενα

Σε μεσαιωνικά ηπειρωτικά κείμενα συναντούμε μικρό σχετικά αριθμό ονομάτων χωριών της περιοχής άλλων μεν αυτούσιων άλλων δε ελαφρώς παραλλαγμένων. Τα κείμενα αυτά είναι :

1. Το Χρυσόβουλο του αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου του πρεσβύτερου το 1319. Και τα χωριά είναι :

Αρδαχοβίτσα, παραλλαγμένο το όνομα του χωριού Αραχοβίτσα (Λευκοθέα) Γαρδίκι , Λεαψίστα (Λαψίστα ), Ραδοτόβιν (Ροδοτόπι)2. Χρυσόβουλο του 1321 Βελτζίστα (Κληματιά) Λαυσίστα (Λαψίστα )3. Χρυσόβουλο του 1361 Ριζό, αυτούσιο το όνομα του χωριού Ριζό 4. Χρονικό των Ιωαννίνων

Αραχοβίτσα, αυτούσιο το όνομα του χωριού Αραχοβίτσα (Λευκοθέα) Βελτσίστα αυτούσιο το όνομα του χωριού Βελτσίστα (Κληματιά) Βουρσίνα ελαφρώς παραλλαγμένο το όνομα του χωριού Βρουσίνα (Βροσίνα) Δραγωμή αυτούσιο το όνομα του χωριού ΠαλιουρήΚρετσούνιστα αυτούσιο το όνομα του χωριού Δεσποτικό 5. Χρονικό των Τόκκων Αραχοβίτσα, αυτούσιο το όνομα του χωριού Αραχοβίτσα (Λευκοθέα)

Ονόματα χωριών με ξενική ρίζα και ελληνική κατάληξη

Γαβρισιοί. Γρανιτσοπούλα Βαγενίτι.

Χωριά της περιοχής με ονόματα ελληνικά μεσαιωνικά

Βλαχάτανο. Ριζό. Ζωριάνου και Ζωριάνη.

Ομώνυμα χωριά της περιοχής διακρινόμενα με το Άνω –Κάτω , Μεγάλο –Μικρό, όπουλο-οπούλα

Γαρδίκι Μικρό. Γρανίτσα-Γρανιτσοπούλα . Κοβίλιανη. Πολύλοφο.

Άνω και Κάτω Λαψίστα. Μπισντούνι- Μπισντουνόπουλο. Άνω Σούλι- Κάτω Σούλι

Ονόματα χωριών της περιοχής κακέμφατα .

Μπουτζαρά . → Βουτσαράς.

Μετονομασίες χωριών της περιοχής κατά το περιεχόμενό τους.

Βράβορη → Άγιοι Ανάργυροι από το ομώνυμο ξωκλήσι του χωριού.Δραγουμή → Παλιουρή από το μοναστήρι της Παναγίας Μπιστούνι → Ελεούσα από ομώνυμη εικόνα της Παναγίας ιστορική ευρισκόμενη στο μοναστήρι του Αγίου Νικολάου των Γκιουμάτων στο Νησί. Μπισντουνόπουλο → Άγιος Ιωάννης από την εκκλησία του χωριού.Πογδορά. → Λυκοστάνη από παλιότερη μονή της Παναγίας. Τζιουντίλα. → Ζωοδόχος από εκκλησία της Παναγίας. Στριγανέτσι. → Διχούνι. Από μονή σχετιζόμενη με τον Διονύσιο το Φιλόσοφο.

ΦυτωνυμίεςΒελτσίστα → Κληματιά Νεολογισμός προφανώς από την καλλιέργεια πολλών αμπελιών Μπουρντάρι. → Δαφνόφυτο. Ραντοτόβι. → Ροδοτόπι.

ΕδαφωνυμίεςΤσέργιανη → Λοφίσκος από τη μικρή ραχούλα που βρίσκεται στο χωριό .

Αρχαιωνυμίες

Μοσπίνα. → Λύγγος από ερείπια στην περιοχή του χωριού αρχαίας πόλης που πίστεψαν, μαζί με τον Αραβαντινό, πως ήταν ο Λύγγος ανύπαρκτη στην Ήπειρο πόλη.

Μετονομασίες με β’ συνθετικό το –χώρι.

Τσαρκοβίστα. → Εκκλησιοχώρι. Μετάφραση του παλιού ονόματος του χωριού, ακριβώς τόπος εκκλησίας

Άλλες μετονομασίες

Βουρσίνα. → Φροσύνη. Από παρετυμολογία του ονόματος. Σε έγγραφο της μονής Παλιουρής του περασμένου αιώνα αναγράφεται με τους δυο τύπους Βροσίνα και Βουρσίνα. Κουτρουλάδες. → Σακελλαρικό. Από το όνομα πιλότου που έπεσε κοντά στο χωριό χτυπημένος από τους Ιταλούς κατά τον πόλεμο 1940.

Αραχοβίτσα. → Λευκοθέα. Το όνομά του σλαβικής προέλευσης από το orech- καρυδιά και την τοπωνυμική κατάληξη –οβο σημαίνει τόπος με καρυδιές με τον υποκορισμό του σε –ιτσα μικρός τόπος με καρυδιές ή ακόμα μικρή καρυδιά .

Κρετσούνιστα . → Δεσποτικό. Το όνομά του σλαβικό σημαίνει ίσως χωριό των Γραίκων και Ούνων κατά την ερμηνεία του Χρηστοβασίλη.

Μοσπίνα → Λύγγος .

Τσέριανη → Λοφίσκος.

Δραγομή. → Παλιουρή .

Ασφάκα Το όνομα του χωριού προέρχεται από την παλιά τοπωνυμία της περιοχής όπου αφθονούν οι ασφάκες ( ελελίφασκος - θάμνος ).

Στην συνέχεια λοιπόν παραθέτουμε την ονοματολογία του κάθε χωριού του κάθε παλιού «Καλλικρατικού» Δήμου χωριστά.

ΔΗΜΟΣ ΠΑΣΑΡΩΝΟΣ

Μπισντούνι- Ελεούσα Το τοπωνύμιο σύμφωνα με τον Οικονόμου προέρχεται από τη σλαβική λέξη bezdъnъ «γκρεμός». Σύμφωνα με τον Μπέτη το όνομά συνδέεται με το όνομα του πρώτου του οικιστή ή ιδιοκτήτη ίσως από παλιά οικογένεια του Συρράκου. Το χωριό είναι από τα παλιότερα της περιοχής που έσπευσαν να υποταχθούν αυτοβούλως στους Τούρκους μετά την εμφάνιση του Σινάν Πασιά, γι’ αυτό και ευνοήθηκαν απ’ αυτόν, καθώς έγιναν τιμάριο της βαλιδέ Σουλτάνας, πληρώνοντας σ’ αυτήν ασήμαντο φόρο. Μετονομάσθηκε σε Ελεούσα από ομώνυμη εικόνα της Παναγίας, ιστορική, ευρισκόμενη στο μοναστήρι του Αγίου Νικολάου των Γκιουμάτων στο Νησί.. Σε καλή κατάσταση σώζεται από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας το "Κονάκι του Πασά" που ήταν η καλοκαιρινή του κατοικία.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το μοναστήρι του Αγ. Γεωργίου που

περιβάλλεται με παλαιό τοίχο και από τα κτίσματα του σώζεται μόνο ο Ναός του

Αγίου Γεωργίου του 17ου αιώνα με σημαντικές τοιχογραφίες και σημαντικό

ξυλόγλυπτο τέμπλο. Ο Ναός του Αγ. Γεωργίου είναι κηρυγμένο αρχαιολογικό

μνημείο.

Μπισντουνόπουλο → Άγιος Ιωάννης. Προέρχεται από το τοπωνύμιο Μπισντούνι με την υποκοριστική κατάληξη –οπουλο για να αντιδιασταλεί μ’ αυτό. Εδώ υπάρχει μια αξιόλογη εκκλησία αρκετά παλιά αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη το θεολόγο που έδωσε και το όνομα στο χωριό. Είναι μια μονόκλιτη «βασιλική» η οποία, σύμφωνα με τη σωζόμενη επιγραφή, χτίστηκε το 1635 και ιστορήθηκε το 1705. Σε πολύ μικρή απόσταση από την παλιά χτίστηκε νέα ομώνυμη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Είναι μια μεγάλη εκκλησία βυζαντινού ρυθμού με επιβλητική εξωτερική αλλά και εσωτερική εμφάνιση.

Βράβορη ή Τσέργιαννη". → Άγιοι Ανάργυροι από το ομώνυμο ξωκλήσι του χωριού. Το χωριό ήταν υπό την προστασία της βαλιδέ σουλτάνας. Ο Αραβαντινός μνημονεύει το χωριό Βράβορη και θεωρεί ελληνική την προέλευση της λέξης. Βράβορη αναφέρει το χωριό και ο Ι.Λαμπρίδης. Μάλιστα κατατάσσει την ονομασία του στην κατηγορία των τοπικών ονομάτων, που προέκυψαν "...εκ των ονομάτων αρχηγών επήλιδων ή ιθαγενών...", τα οποία λήγουν σε γενική ενικού αριθμού. Ο Αν. Δ. Βλαχόπουλος σημειώνει πως η προέλευση του τοπωνύμιου Βράβορη είναι σλαβική και παρενθετικά το επεξηγεί "κλειδί", "κέντρον διερχομένων", χωρίς άλλες διευκρινίσεις. Αναφορές για την προέλευση του ονόματος "Βράβορη" αναφέρουν και οι Π. Β. Γκαλντέμης και Στ. Μπέτης ενώ ο Κ. Ευ. Οικονόμου θεωρεί το τοπωνύμιο Βράβορη σλαβικής προέλευσης, ετυμολογούμενο: ή από το σλαβικό ουσιαστικό borvb "το ζώο, το κτήνος" ή από το επίσης σλαβικό vbrva "η ιτιά". Και στις δύο περιπτώσεις με την πρόσθεση της σλαβικής παραγωγικής κατάληξης -orb.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Ο Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου που βρίσκεται στο χωριό των Αγίων Αναργύρων, όπως μαρτυρείται σε εντοιχισμένη επιγραφή από κεράμους, αριστερά της εισόδου, κατασκευάστηκε το 1813. Κτίσθηκε στο μέρος όπου υπήρχε παλαιό μοναστήρι και από το οποίο σήμερα σώζονται φορητές εικόνες, λειτουργικά βιβλία, ιερά κειμήλια και λειτουργικά σκεύη.

Ο ναός, αρχιτεκτονικά ακολουθεί τον τύπο της τρίκλιτης θολωτής βασιλικής με νάρθηκα. Εξωτερικά στη βόρεια πλευρά υπάρχει ανοιχτός επιμήκης εξωνάρθηκας, το

χαγιάτι. Η στέγη, εκτός του ανοιχτού εξωνάρθηκα που έχει γκρι κεραμίδι, είναι από μαυρόπλακα, όπως συνηθιζόταν σε όλες σχεδόν τις μεταβυζαντινές εκκλησίες της Ηπείρου. Η κόγχη του Ιερού εξωτερικά είναι οκτάπλευρη. Στο πάνω μέρος περιμετρικά απολήγει σε πέτρινη οδοντωτή ταινία. Εσωτερικά, τα κλίτη χωρίζονται με δύο ζεύγη κιόνων στον κυρίως ναό και ένα ζεύγος τετράπλευρων πεσσών στο Ιερό, που στέφονται με διαμήκη και εγκάρσια τόξα. Από την κτητορική επιγραφή, πάνω από την είσοδο προς το νάρθηκα, πληροφορούμαστε ότι ο ναός ιστορήθη το έτος 1826, από το Γιαννιώτη Θεοδόσιο και το γιό του Κων/νο, επιτροπεύοντος του Παναγιώτη Τζούμα, ολόσωμη απεικόνιση του οποίου εντοπίζεται σε τοιχογραφία δεξιά του επισκοπικού, απέναντι από την είσοδο. Ο ναός εσωτερικά είναι κατάγραφος. Πάνω δε από την είσοδο του κυρίως ναού, σε θολωτό διάκενο, αποδίδεται τοιχογραφικά η Παναγία η Ελεούσα. Το περίτεχνο τέμπλο έχει πλούσια ανάγλυφη διακόσμηση. Είναι επί το πλείστον επιχρυσωμένο, εκτός της χαμηλής ζώνης, όπου περιλαμβάνονται τα ξυλόγλυπτα θωράκια. Κάποιες από τις Δεσποτικές Εικόνες και το Λυπητερά που φέρει, κατά πάσα πιθανότητα, προϋπήρχαν του ναού, όπως μας δίνει τη δυνατότητα να εικάσουμε η χρονολογία 1789, η οποία αναγράφεται στο λάβατο της Δεσποτικής Εικόνας του Ιωάννη του Προδρόμου. Σήμερα, διατηρούνται οι αρχικές εικόνες του τέμπλου, εκτός της Παναγίας που αντικαταστάθηκε με νεότερη και φέρει την υπογραφή “Πολύκαρπος Αν. Ζωγράφος 1934”. Η Δεσποτική Εικόνα του Χριστού φέρει χρονολογία και υπογραφή: “1873 Νοεμβρίου 17 χειρ Γεωργίου Νούλη Νίκου Σαμαριναίεων”. Το καμπαναριό της εκκλησίας, στα αριστερά της εισόδου του περιβόλου, έχει ύψος 15 μέτρα και, όπως διαβάζουμε σε εντοιχισμένες λίθινες επιγραφές, αριστερά και δεξιά αντίστοιχα, κατασκευάστηκε το 1868 από τον Κερασοβίτη Κώστα Χαρίση.

Άνω και Κάτω Λαψίστα . Το όνομά τους σλαβικό κι αυτό, αποτελείται από τη ρίζα λαψ- που σημαίνει καλάμι και την παραγωγική κατάληξη –ίστα τη γνωστή που σημαίνει τον τόπο όπου βρίσκεται το από το θέμα αναφερόμενο πράγμα και συγκεκριμένα εδώ το καλάμι ή τα καλάμια.

Πράγματι το χωριό ευρισκόμενο στις όχθες της άλλοτε ομώνυμης λίμνης, είχε πλήθος τέτοιων φυτών σε αυτοφυή κατάσταση. Συνεπώς η ερμηνεία, του τοπωνυμίου είναι η πλέον σωστή μη επιδεχόμενη ούτε την παραμικρή αντίρρηση. Λαψίστα λοιπόν θα λέγαμε μεταφράζοντας το όνομά της ακριβώς Καλαμοχώρι ή Καλαμιώνας. Το χωριό και συγκεκριμένα η Κάτω Λαψίστα είναι από τα αρχαιότερα χωριά της επαρχίας αναφερόμενη ως «Λεαυσίστα» στο γνωστό Χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Παλαιολόγου του πρεσβυτέρου το απολυθέν το 1319 και αναγράφεται σε ένα άλλο Χρυσόβουλο του ίδιου αυτοκράτορα περί την αρχαία εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Στα δύο παραπάνω Χρυσόβουλα δεν υπάρχουν οι επιρρηματικοί προσδιορισμοί άνω-κάτω όπως αντίθετα συμβαίνει στο τρίτο δημοσιευόμενο από τον Αραβαντινό Χρυσόβουλο του Δεσπότη Συμεών Παλαιολόγου του Σέρβου το απολυθέν το 1361 για τα χωριά του Ζαγορίου Σουδενά Άνω και Κάτω, στοιχείο που μας επιτρέπει να συμπεράνουμε αντίθετα από τα παραδεδεγμένα πως η Άνω Λαψίστα δεν υπήρχε τότε, είναι δηλαδή νεότερος οικισμός και δεν υπήρχε κατά το χρόνο σύνταξης των εν λόγω Χρυσόβουλων. Τα χωριά διατηρούν τα παλιά τους ονόματα ως τώρα.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Κατά τους προϊστορικούς χρόνους οι εκτάσεις που βρίσκονται σήμερα τα δύο χωριά καλύπτονταν από δάση δρυός και η μεγάλη λίμνη υπήρχε και τότε. Στις ακτές της λίμνης υπήρχαν ελώδης εκτάσεις αλλά και πεδινές οι οποίες ήταν οι καλύτερες των Βαλκανίων. Στη λίμνη Λαψίστας συγκεντρώνονταν όλα τα ψάρια της

Παμβώτιδας για την αναπαραγωγή τους, από εκεί λείπανε μόνο τα χέλια τα οποία είχαν και έχουν ένα συγκεκριμένο τόπο αναπαραγωγής, τη θάλασσα των Σαργασών στον Ατλαντικό Ωκεανό. Η λίμνη αποξηράνθηκε μεταξύ των ετών 1954 (αρχή έργων αποξήρανσης) και 1958 (ολική αποστράγγιση υδάτων).

Η περιοχή Λαψίστας ήταν παλιότερα ανοχύρωτος οικισμός αλλά αργότερα οχυρώθηκε, επίσης έχουν βρεθεί αντικείμενα αρχαία στον εξωτερικό φλοιό της γης ή σε πολύ μικρό βάθος. Ύστερα από έρευνα έχει αναφερθεί ότι η παραπάνω περιοχή κατοικούνταν από ζώα που συναντούμε σήμερα μόνο στη ζούγκλα ή στην έρημο.

Βαγενίτι. Το όνομα του χωριού διασώζει το όνομα του πρώτου ιδιοκτήτη, του επίσημου Γιαννιώτη, καταγόμενου από τη Βαγενητία, θέμα Βυζαντινό, που είχαν εγκατασταθεί παλιότερα οι Σλάβοι επιδρομείς Βαϊουνίτες.

Κατά τα μέσα του 14 αι. και μετά το θάνατο του Σέρβου βασιλιά Στέφανου Δουσάν, αρχίζουν αλλεπάλληλες καταστροφικές επιδρομές των Αλβανών από διάφορους φυλάρχους, κατά της Ηπείρου. Εξ αιτίας της έλλειψης ασφάλειας, ένας από τούς «ευγενέστερους» Βαγενίτες, εγκαταστάθηκε στο κάστρο των Ιωαννίνων και ένας απόγονος του, ήταν και ο πρώτος ιδιοκτήτης του χωριού, του οποίο το όνομα πήρε και το ίδιο το χωριό και το διατηρεί μέχρι σήμερα.

Ζέλοβα-Τζέλοβα → Βουνοπλαγιά Κατά τον Vasmer το όνομα σημαίνει

λαχανότοπος από το σλαβικό zelъje «φυτό ή λάχανο». Η ουρανική όμως προφορά

του [z]θεωρεί πιθανότερη την εκδοχή να προέρχεται από το σλάβικο zelova<zely

«χελώνα».

Στο κέντρο του χωριού υπάρχει η μεταβυζαντινή εκκλησία του Αγ. Δημητρίου

και λίγο έξω από το χωριό ο Βυζαντινός ναός της Παναγίας της Φανερωμένης.

Γαρδίκι. Το όνομα του χωριού αναφέρεται σκέτο χωρίς δηλαδή το μεγάλο ή μικρό, στο Χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Παλαιολόγου του 1319 μ.Χ. Το όνομα είναι σλαβικής προέλευσης και μάλιστα παλαιοσλαβικό κατά τον Vasmer ΓΡΑΔ και με αναγραμματισμό ΓΑΡ- συνώνυμο με τη ρωσική λέξη ΓΟΡΟΔ με την υποκοριστική κατάληξη –ικ σλαβική και αυτή, σημαίνει μικρή πόλη. Προέρχεται από το σλάβικο gradъ < gordъ «το οχυρό» και την υποκοριστική κατάληξη -ъkъ.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Την κορυφή του λόφου περιβάλλει. επιμελημένο πολυγωνικό τείχος με ορθογώνιους πύργους και γωνιώδεις προεκβολές. Το αρχαίο τείχος σήμερα σώζεται ερειπωμένο, όχι μόνο από τον χρόνο αλλά και από τα τουρκικά οχυρωματικά έργα που έγιναν λίγο πριν από τους Βαλκανικούς πολέμους (1912-14). Στο εσωτερικό της ακρόπολης, ανάμεσα στα χαλάσματα τουρκικών κτιρίων, πολυβολείων και εκτεταμένων τσιμεντένιων οχυρών, διακρίνονται μερικές δεξαμενές, ένα ορθογώνιο κτίριο και τμήματα οικιών των ελληνιστικών χρόνων. Από τις ανασκαφές που έκαναν βρέθηκαν κινητά ευρήματα κυρίως όστρακα αγγείων, κέρματα, διαβρωμένα οστά ανθρώπων, οδοντοστοιχίες, πήλινα αγγεία, πολεμικά είδη

(σπαθιά, πανοπλίες κ.ά.) και ένα άγαλμα του Αρείου Διός. Όλα αυτά τα ευρήματα φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Ιωαννίνων. Επίσης βρέθηκαν στις παρυφές του λόφου του Γαρδικιού και σε απόσταση 2 χλμ. Βόρεια της ακρόπολης από τον καθηγητή κ. Δ. Ευαγγελίδη ερείπια αρχαίου περιπτέρου ιωνικού ναού με πρόναο και σηκό και ευρύχωρη αυλή προς τα ανατολικά, στην οποία διασώθηκαν

ίχνη βωμού. Δυστυχώς τα νεότερα χρόνια ο ναός έχει καταστραφεί από τους κατοί-κους, οι οποίοι εκμεταλλεύτηκαν τους λίθους για ιδιωτική τους χρήση.

Η Ακρόπολη

Η ίδρυση της ακρόπολης της Πασσαρώνας τοποθετείται από τον κ. Σ. Δάκαρη περίπου έναν αιώνα πριν από την ίδρυση του ναού, στα τέλη του 5ου αι. π.Χ.

(425-400 π.Χ.). Σύμφωνα με τους τοπογραφικούς και ιστορικούς συσχετισμούς, η

ακρόπολη ταυτίζεται με την αρχαία Πασσαρώνα. Στις αρχές όμως του 3ου αι. π.Χ. ενισχύεται το τείχος της Πασσαρώνας στην ανατολική, βόρεια και δυτική πλευρά με ισχυρό πρόσθετο τείχος, και με οχτώ δυνατούς ορθογώνιους πύργους. Μόνο το νο-τιότερο τμήμα του περιβόλου δεν ενισχύθηκε, γιατί εκεί οι απότομες πλαγιές του

λόφου προστάτευαν το τείχος από τις πολιορκητικές μηχανές.

Η φροντίδα του Πύρρου για την Πασσαρώνα είναι εκ των πραγμάτων αυτονόητη, όχι μόνο στο πλαίσιο της ευρύτερης αμυντικής του πολιτικής, αλλά και επειδή πρόκειται

για το κέντρο των γενεαλογικών παραδόσεων των Μολοσσών και την έδρα της Μολοσσικής εξουσίας όπου παρέμεινε ο βασιλιάς και οι άρχοντες. Ο Πύρρος εκτός

από βασιλιάς των Μολοσσών και αρχηγός του στρατού, ήταν και θρησκευτικός άρχοντας του λαού. Ο Πύρρος δε δίστασε τελικά να μεταφέρει την πρωτεύουσα του

κράτους του από την Πασσαρώνα στην Αμβρακία (τη σημερινή Άρτα), για να εξυπηρετήσει το πολιτικό και ιδεολογικό του πρόγραμμα και για να διατηρήσει την

ισχυρή του θέση μεταξύ των άλλων βασιλέων.

Τουρκοκρατία Το Γαρδίκι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν οικισμός του Δήμου των

Ιωαννίνων. Αργότερα έγινε συνοικισμός της Ζωοδόχου και από το 1920 περίπου είναι ξεχωριστή κοινότητα, για να ξεχωρίζει από το Γαρδικόπουλο, χωριό της ίδιας περιοχής, όπως λέγεται, το Γαρδίκι είναι το μοναδικό χωριό, το οποίο κράτησε την ονομασία του μέχρι σήμερα. Το Γαρδίκι, όπως όλα τα χωριά μας, στα χρόνια της

Τουρκοκρατίας ήταν κτήμα των Τούρκων.

Οι κάτοικοι αναφέρουν ότι ο Αλή-Πασάς είχε στο χωριό μεγάλη έκταση με δικά του αμπέλια που τα καλλιεργούσαν υποχρεωτικά οι χωριανοί και του παρέδιναν τα σταφύλια, Επίσης, ο Αλή-Πασάς είχε ορίσει σε κάθε χωριό έναν Τούρκο διοικητή.

Στο Γαρδίκι είχε ορίσει διοικητή τον Θανάση Βάγια. Ο Θανάσης Βάγιας, όπως λένε οι παλαιότεροι, για άγνωστους λόγους είχε σφάξει 800 κατοίκους. Η περιοχή στην

οποία σφάχτηκαν οι χωριανοί ήταν ένας λάκκος ο οποίος από τότε πήρε το όνομα ως "Λάκκος του Βάγια".

Επίσης στο χωριό συνδέεται πολύ με την πολιορκία των Ιωαννίνων. Στο Καστρί είχαν μεγάλα κανόνια οι Τούρκοι. Στο ναό του Προφήτη Ηλία υπήρχε το τουρκικό

νοσοκομείο, στους πρόποδες του λόφου υπάρχει ένα μοναστήρι, το μοναστήρι της Παναγιάς, στο οποίο βρίσκεται το κρυφό σχολειό. Το μοναστήρι μαζί με το κρυφό

σχολειό συντηρούνται ακόμα και σήμερα.

Στην θέση Εικονίσματα βρίσκεται ο Ιερός Ναός Αγίας Τριάδας. Πρόκειται για μονόχωρη βασιλική με νάρθηκα, ημικυκλική αψίδα ανατολικά και χαγιάτι στη νότια και δυτική πλευρά.

Ο ναός σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή είναι αφιερωμένος στην Παναγία. Εσωτερικά φέρει τοιχογραφίες του 1767, οι οποίες διαρθρώνονται σε 4 ζώνες. Τοιχογραφημένη είναι επίσης και η ανατολική πλευρά του νάρθηκα με την παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, που χρονολογείται τον 19ο αιώνα. ‘Έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο που περικλείει ο περίβολος.

Στην εκκλησία έχουν γίνει εκτεταμένες εργασίες συντήρησης καθώς επίσης και στον περίβολο. Εσωτερικά του περιβόλου έχει χτιστεί κτίριο (κατά τις περιγραφές γερόντων του χωριού) πάνω από υπόγειο, το οποίο πρέπει να λειτουργούσε ως κρυφό σχολείο κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας.

Η εκκλησία γιορτάζει του Αγίου Πνεύματος όπου και γίνεται το πανηγύρι του χωριού. Στον προαύλιο χώρο υπάρχουν υπεραιωνόβιοι δρυς. Ο εξωτερικός χώρος είναι καλυμμένος με πυκνό δάσος από δρυς και πουρνάρια, όμως κατά την τουρκοκρατία η περιοχή ήταν αμπέλια. Ο χώρος επίσης έχει διαμορφωθεί με πλακοστρώσεις καθώς αποτελεί και την είσοδο στο αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Πασσαρώνος, και συγκεκριμένα στην ακρόπολη, στον λόφο Καστρί.

Γραμμένο . Το όνομα του το πήρε ή από κάποιο οικιστή Γραμμένο ή από τους Τούρκους, που όταν ήθελαν να φορολογήσουν την περιοχή, επειδή τα εδάφη ήταν

ομαλά και τα είχαν γραμμένα στα τεφτέρια τους τα ονόμαζαν Γραμμένα (σε αντίθεση με τα Άγραφα, τόπο ορεινό και δύσβατο). Το όνομα παρέμεινε το ίδιο και επειδή

αργότερα το Γραμμένο ήταν το μεγαλύτερο χωριό απ' όλα, το κεφαλοχώρι, όλα τα χωριά πήραν το όνομα Γραμμενοχώρια.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Ζωή στο Γραμμένο υπάρχει από τον 2ο αι. π.Χ., τότε που στην περιοχή κυριάρχησαν οι Πελασγοί και οι Χάονες που κατοικούσαν στην κοιλάδα της Δωδώνης και άπλωσαν τα πλοκάμια τους στον κάμπο των Ιωαννίνων με πρωτεύουσα την Πασσαρώνα δίπλα στο Γαρδίκι.

Το χωριό μας φέρεται σύμφωνα με τις πηγές ως το 1764 σαν χωριό ελεύθερο και κεφαλοχώρι, αργότερα θα γίνει τσιφλίκι (ιδιόκτητο) ή ιμαλιάκι (εθνικό). Εδώ θα ανατείλει ένας ήλιος με τους πρώτους διδασκάλους του Γένους: όπως ο Γεώργιος Σουγδούρης, ο οποίος ήταν δάσκαλος του Μεθόδιου Ανθρακίτη και δίδαξε πρώτος στη χώρα μας την τριγωνομετρία, το 1720, από την Τεργέστη. Ο Μελέτιος Γεωγράφος που σχεδίασε τον πρώτο χάρτη. Οι Ζωσιμάδες, τα έξι αδέρφια και οι τρεις αδερφές που ταξίδεψαν στη Ρωσία και με το εμπόριο και το μόχθο τους δημιούργησαν τα πλούτη εκείνα που ύστερα τα διέθεσαν για το καλό του τόπου τους. Έχτισαν σχολείο, γηροκομεία, ορφανοτροφεία, πτωχοκομεία, εκκλησίες, ιατρεία και στήριξαν οικονομικά την πρώτη κυβέρνηση του Καποδίστρια. Ο Ζώης Καπλάνης που δημιούργησε την Καπλάνειο Σχολή όπου πρωτοδίδαξε ο κορυφαίος δάσκαλος του Γένους μας, ο Αθανάσιος Ψαλίδας. Ο Ζ. Καπλάνης ίδρυσε επίσης την Οικοκυρική Σχολή που βρίσκεται στο Γραμμένο. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι κάτοικοι βοήθησαν το πρώτο αρματωλικό κίνημα των Γρίβα και Μάλαμα και στη συνέχεια τον πρώτο Εθνεγέρτη Διονύσιο Σκυλόσοφο, ο οποίος επέδραμε με 2.500 άνδρες για να αλώσει την πόλη των Ιωαννίνων.

Το 1822 στις 26 Ιουλίου, οι Γραμμενοχωρίτες επαναστατούν πρώτοι απ' όλα τα γύρω χωριά με επικεφαλής το Σταύρο Γούδα και πλαισιώνουν τα τμήματα του Μάρκου Μπότσαρη. Έδωσαν πολλές μάχες στην Κοβίλιανη, στην Κωστάνιανη μέχρι τα πέντε πηγάδια. Εκείνο τον καιρό έζησαν και οι λαμπροί δάσκαλοι που διέδωσαν τα φώτα της παιδείας και του πολιτισμού σε ολόκληρη την Ελλάδα. Όπως ο Κων/νος Ασώπιος, τον οποίον ο Δ/ντής της Καπλανείου Σχολής Αθανάσιος Ψαλίδας τον έστειλε με δαπάνες της Καπλανίου Σχολής στα Πανεπιστήμια του Παρισιού, του Λονδίνου και του Βερολίνου για να ολοκληρώσει τις σπουδές του. Ήταν ο πρώτος που δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, Έγραψε το πρώτο συνταγματικό λεξικό καθώς επίσης και πολλά παιδαγωγικά και επιστημονικά βιβλία. Αργότερα ετέθη επικεφαλής του δημοτικισμού και θεώρησε σωστό πως πρέπει να καλλιεργηθούν οι επιστήμες και τα γράμματα. Ο Γεώργιος Κρανάς ήταν αυτοδίδακτος. Έμαθε 6 γλώσσες, ήταν φιλόσοφος και δίδαξε στην Καπλάνειο Σχολή. Το 1828 που εγκαινιάστηκε η Ζωσιμαία Σχολή τον κάλεσαν ως πρώτο Διευθυντή. Ο Αναστάσιος Γούδας ήταν γιατρός και συγγραφέας. Το σημαντικότερο έργο του είναι "οι βίοι παράλληλοι". Ο Ζαφείρης Γραμμενιάτης ήταν καθηγητής και συγγραφέας. Έργο του "η Ακολουθία του Αγίου Κοσμά". Στο κέντρο του χωριού, υπήρχε σχολαρχείο, το οποίο δεχόταν μαθητές απ' όλα τα Γραμμενοχώρια και πολλοί μεγάλοι δάσκαλοι δίδασκαν εκεί. Όσον αφορά τη νεότερη παιδεία υπάρχουν αρκετοί λόγιοι και συγγραφείς μεταξύ των οποίων είναι ο Στέφανος Μπέτης, ο Κων/νος Βελιαρούτης, ο Λεωνίδας Βελιαρούτης και ο Παύλος Γκαλντέμης. Το χωριό σήμερα διατηρεί την παραδοσιακή αρχιτεκτονική στα σπίτια και στους αυλόγυρους. Σώζεται το σπίτι των Ζωσιμάδων, η μεγάλη Καπλάνειος Σχολή (18ος αι.) όπου λειτουργεί σήμερα το δημοτικό σχολείο και η εκκλησία των Ταξιαρχών με παλιές εικόνες και καμπαναριό. Στο λόφο "Καστρί" και την περιοχή "Παλιάμπελα" σώζονται ερείπια μικρής ακρόπολης κλασικής περιόδου και μεγάλα ρωμαϊκά και ελληνιστικά δημόσια κτίρια.

Υπάρχει βιβλιοθήκη με σπάνιες ελληνικές και ξένες εκδόσεις παλαιών βιβλίων.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ• Ο ναός των Ταξιαρχών ή καλύτερα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, είναι ο

καθεδρικός ναός του χωριού και είναι τρίκλιτη βασιλική με εσωτερικούς τρεις θόλους σε κάθε κλίτος. Ο ναός είναι πετρόκτιστος κτισμένος με το ισόδομο

σύστημα, όπου εναλλάσσονται οι άσπρες σειρές με τις ροζ αντίστοιχες, ξεχωρίζουν ιδιαίτερα οι ανάγλυφες παραστάσεις στην νότια και τη βόρεια είσοδο του ναού.

Ο ναός των Ταξιαρχών και του Αγίου Νικολάου είναι ανακαινισμένες εκ βάθρων το 1814. Γεγονός είναι ότι για την εκ βάθρων ανακαίνιση των ναών συνέδραμε ο Μουχτάρ Πασάς με πεντακόσια γρόσια, του οποίου το Γραμμένο ήταν άλλωστε ιδιοκτησία.

• Ο ναός της Παναγίας της Λαμπροβήτριας • Ο ναός της Αγίας Παρασκευής

Τζιουντίλα. → Ζωοδόχο Το όνομά του παράγεται από το αλβανικό çolillë-a, που σημαίνει το βαντόξυλο, το λεπτό και μακρύ ξύλο που χτυπούν σε ειδικό δοχείο (βλάντα) το γάλα για να βγάλουν βούτυρο. Το χωριό έχει μετονομασθεί από επιθετικό προσδιορισμό της Παναγίας, ξωκλήσι της χτισμένο τον ΙΗ αι.

Τσέριανη → Λοφίσκος. Το όνομά του σλαβικό από τη ρίζα tser που σημαίνει δρυς και την παραγωγική κατάληξη –ιανη πληθυντική. Στο χωριό μάλιστα «τσέρος» λέγεται είδος δρυός ενός από τα άλλα τέσσερα γνωστά στην περιοχή. Ο «δέντρος»

αλλού λεγόμενο «ντούσκο» (αλβανική λέξη), η βελανιδιά και η γρανίτσα. Εδώ βέβαια πρόκειται για δρυ γενικά στην οποία περιλαμβάνεται και το πουρνάρι και σημαίνει όλο το όνομα του χωριού συνοικισμός ή άνθρωποι που κατοικούν στα πουρνάρια.

Το χωριό ξαναβαφτίστηκε Λοφίσκος εφεύρημα λόγιο, παρότι είναι χτισμένο σε δυο σαφώς διακρινόμενους μεταξύ τους λόφους. Κεντρική εκκλησιά του χωριού είναι αυτή "της Παναγίας" (Κοίμηση της Θεοτόκου). Είναι "βασιλική" σταυρεπίστεγη και το δάπεδό της βρίσκετε αρκετά χαμηλότερα από το δάπεδο του περιβάλλοντος χώρου, αφού χρειάζεται να κατέβει κανείς κάμποσα σκαλιά για να μπει στο εσωτερικό της. Σύμφωνα με τον Στέφανο Μπέττη η εκκλησία αυτή πρέπει να χτίστηκε το 1745 και ήταν μάλλον μετόχι της ονομαστής

Μονής Κύκκου που βρίσκεται στην Κύπρο.

Μοσπίνα → Λύγγος . Το όνομα πιθανώς προέρχεται από το σλαβικό mostъ «σανιδογέφυρα» και την κατάληξη –ina. Μετονομάστηκε σε Λύγγος, σύμφωνα με τη χρονογραφία του Αραβαντινού, κατ’ επίμονη σύσταση γεροδασκάλου του χωριού, επειδή πίστευε ότι στα Ν. του χωριού τα υπάρχοντα χαλάσματα ανήκαν στη αρχαία ηπειρωτική πόλη Λύγγο. Αλλά παλιότεροι λόγιοι και επιστήμονες, όσοι τουλάχιστον ασχολήθηκαν με τα Ηπειρωτικά, από τον Λαμπρίδη ως τον Ευαγγελίδη, δεν αναφέρουν τέτοια πόλη. Στο κέντρο του χωριού βρίσκεται το λαογραφικό μουσείο, του οποίου τα εκθέματα χαρακτηρίζουν την περιοχή, τα ήθη και τα έθιμά της.

Από τις πολλές εκκλησίες που υπάρχουν εδώ αξιολογότερη είναι η κεντρική της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Η εκκλησία αυτή παρουσιάζει μια αξιοσημείωτη πρωτοτυπία καθώς είναι τρισυπόστατη, δηλαδή κάτω από τη ίδια στέγη συνυπάρχουν τρεις εκκλησίες: της Μεταμόρφωσης, της Κοιμήσεως και των Εισοδίων της Θεοτόκου, μια σε κάθε κλίτος. Από τις τρεις συστεγαζόμενες εκκλησίες η πιο παλιά είναι η κεντρική της Κοιμήσεως. Σύμφωνα με τον Στέφανο Μπέττη ανιστορήθηκε το 1788.

Νεοχώρι. Το όνομα του χωριού προέρχεται από την ίδρυση του μετά από την μετακίνηση των κατοίκων ενός χωριού που ήταν χτισμένο σε μικρή απόσταση από το σημερινό, εξαιτίας κάποιας αρρώστιας, η οποία τους ανάγκασε να το ερημώσουν. Το όνομα αυτού του χωριού παραμένει άγνωστο επειδή δεν είχε μνημονευθεί από τους κατοίκους, ίσως για να μην τους θυμίζει τις δυσκολίες που πέρασαν εκεί και να μην τους προκαλείται πόνος επειδή αναγκάστηκαν να το εγκαταλείψουν.

Σήμερα στην πλατεία του χωριού υπάρχει η μοναδική εκκλησία που είναι αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο. Σύμφωνα με την παράδοση πρέπει να ήταν μετόχι της παλαιάς Μονής του Αγίου Γεωργίου που βρισκόταν στην Κάτω Λαψίστα. Το σημερινό κτίσμα είναι νεότερο, αφού σύμφωνα με την σωζόμενη επιγραφή έχει ανακαινισθεί εκ βάθρων το 1883, ενώ από την παλαιά εκκλησία σώζεται μόνο η εικόνα του Αγίου Γεωργίου, που πιστεύεται ότι είναι και θαυματουργή

Περάτη. Το όνομα του χωριού με ρίζα ελληνική (πέρα) και κατάληξη αλβανική (-ατ) κατά τα αλβανικά χωριωνύμια της περιοχής μας (το –ι είναι το άρθρο που στην αλβανική γλώσσα επιτάσσεται του ουσιαστικού, καθώς, Σούλ-ι, Πλικάτ-ι.)Το χωριό αυτό το ΒΗπειρωτικό, κατά τον Λαμπρίδη, είναι πατρίδα άγριων Αλβανών εξομοτών Καραμουρατών, από τους οποίους τόσα υπέφερε στην εποχή τους ο τόπος.

Αρκετοί κάτοικοι λοιπόν εγκατέλειψαν το χωριό τους, για διάφορους λόγους, ο σπουδαιότερος των οποίων ήταν η αποφυγή των πιέσεων των εξομοτών συντοπιτών τους, και μετανάστευσαν νοτιότερα, όπου εγκατέστησαν τους νέους οικισμούς με το όνομα του πατρικού τους χωριού. Κατά τον Παπαγεωργίου, το όνομα προέρχεται από το Περάτης, που ήταν «….κάποιος τσέλιγκας από το Πέραμα Ιωαννίνων»

Ένα μικρό αλλά όμορφο χωριό με αρκετά πλούσια εκκλησιαστική παράδοση, αφού υπάρχουν εδώ τέσσερις εκκλησίες. Η πρώτη απ' αυτή είναι αφιερωμένη στον Προφήτη Ηλία, λειτουργεί ως ενοριακή και εορτάζει στις 20 Ιουλίου μαζί με όλο το χωριό. Οι άλλες δύο είναι αφιερωμένες στην Αγία Τριάδα και στην Κοίμηση της Θεοτόκου χωρίς να παρουσιάζουν κάποιο ξεχωριστό ενδιαφέρον. Η τέταρτη όμως, που είναι αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο, παρουσιάζει αρκετό ενδιαφέρον, αφού είναι και η παλαιότερη απ' όλες καθώς χτίστηκε στα τέλη του 16ου αιώνα.

Ντόμπρη. Παλιά Αλώνια → Πετράλωνα .Είναι δυνατόν αν προέρχεται από το

σλάβικο dobrъ «καλός». Το χωριό Πετράλωνα είναι χτισμένο σε λόφο με πανοραμική

θέα. Στη βορειοανατολική άκρη του χωριού συναντάμε τη μοναδική του εκκλησία

αφιερωμένη στην Αγία Παρασκευή.

Σύμφωνα με την παράδοση η εκκλησία αυτή είναι το καθολικό κάποιας παλαιάς

Μονής. Είναι μια ευρύχωρη "βασιλική" με νάρθηκα και χτίστηκε το 1797 στο

εσωτερικό, εκτός από τις εικόνες μας εντυπωσιάζει για την τέχνη του το περίφημο

ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού.

Κοβίλιανη. → Πολύλοφο Για την ετυμολογία του ονόματος ο Vasmer το συνδέει με σλαβική λέξη Kobilja <kobyla «φοράδα» και τη σλαβική πάντα κατάληξη –jane, που είναι πληθυντική και σημαίνει τους ανθρώπους της φοράδας, εννοώντας μεταφορικά τη διαμόρφωση του εδάφους της κορυφής της ράχης, που είναι χτισμένο το χωριό, που έχει σχήμα σώματος φοράδας.

Μια άλλη άποψη, του Μπέττη, εξίσου ισχυρή είναι, πως η ρίζα του ονόματος kobil διασώζει το όνομα του σλάβου γαιοκτήτη ή πρώτου οικιστή του χωριού και η κατάληξή του, τους ανθρώπους της γενιάς του ή συνοικιστές του. Στην θέση Βούρτσα σώζονται ερείπια Αρχαίας Ακρόπολης. Ο Πολύλοφος είναι τόπος ευεργετών και έχει να παρουσιάσει στον επισκέπτη την περίφημη Γοργόλειο Σχολή

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ

Ναός Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου

Πρόκειται για σύνθετο τετρακιόνιο εγγεγραμμένο σταυροειδή ναό με τρούλο, που απολήγει σε τρίπλευρη αψίδα. Ο ναός, σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή στη βορειοδυτική πλευρά του κτίστηκε το 1604. Μεταγενέστερες προσθήκες του ναού είναι: ο τρίκλιτος νάρθηκας (τέλη 18ου αι.), η πεσσοστήρικτη τοξωτή στοά (στη δυτική και νότια πλευρά του ναού) η οποία απολήγει στο ανατολικό άκρο της σε δωμάτιο που χρησιμεύει ως οστεοφυλάκιο (τέλη 19ου αι.).

Εσωτερικά ο ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες που είναι φθαρμένες και μαυρισμένες. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος χρονολογείται στα 1672, σύμφωνα με επιγραφή πάνω από τη δυτική θύρα του ναού. Ως ζωγράφοι αναφέρονται ο Γεώργιος και ο Δημήτριος, οι οποίοι ταυτίζονται με τους ίδιους που διακόσμησαν το Καθολικό της Μονής Σπηλιώτισσας στην Αρίστη Ζαγορίου, την Παναγία στο Ελληνικό και τη Μεταμόρφωση στη Βορειοηπειρωτική Μονή Δρενόβου. Το εικονογραφικό πρόγραμμα καλύπτει αρκετά θέματα, όπως: ο Χριστός Παντοκράτωρ στον τρούλο, η Ανάληψη στην καμάρα του Ιερού κ.α Στον κυρίως ναό ο διάκοσμος χωρίζεται σε τρεις ζώνες. Το τέμπλο του ναού είναι ξύλινο και φέρει εικόνες που χρονολογούνται στον 19ο αι.

Πογδορά . → Λυκοστάνη . Προέρχεται από τη σύνθεση της σλαβικής πρόθεσης podъ «κάτω» και το σλάβικο ουσιαστικό gora «βουνό», προεχόμενο από την σλάβικη λέξη pogdora «στις παρυφές». Χαρακτηριστικό του χωριού η βρύση του πρίσκας και βέβαια το ποτάμι που βρίσκεται κάτω από το χωριό (Σμολίτσας).

Ραντοτόβι. → Ροδοτόπι. Το όνομά του είναι σλαβικής προέλευσης, το πρώτο συνθετικό –ραντ σημαίνει τον ευχάριστο, τον χαριτωμένο, όλο δε το όνομα είναι ίσως κυριώνυμο δηλώνοντας τον Σλάβο γαιοκτήτη του..

Η αρχαία παράδοση λέει ότι πρώτοι αυτόχθονες και γηγενείς κάτοικοί του χωριού έχτισαν τα σπίτια τους σε μία περιοχή δυτικά του κάμπου του Ροδοτοπίου που ονομάζεται Μπιστή. Αλλά εξαιτίας των καιρικών συνθηκών και ένας φοβερός σεισμός που κατέστρεψε τα σπίτια τους, αναγκάστηκαν να μεταφερθούν στην περιοχή που βρίσκεται σήμερα το χωριό. Η νέα τοποθεσία ήταν απάνεμη και φυσικά οχυρωμένη από μικρούς λόφους Είναι από τα αρχαιότερα χωριά της περιοχής αναφερόμενο ως Ραδοτόβι στο γνωστό Χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Παλαιολόγου το 1319.Το χωριό μετονομάσθηκε σε Ροδοτόπι, παρετυμολογία του ονόματος, που κάθε άλλο παρά τόπος ρόδων δεν είναι. Το όνομα το παλιό έχει παραφθαρεί με τον καιρό και λέγεται από τους κατοίκους του Αρατόβ και οι κάτοικοί του Αρατοβ’νοί. Η προσθήκη του [α] είναι συνήθης στην τοπική γλώσσα καθώς συμβαίνει σε πολλές λέξεις π.χ. μασχάλη-αμασκάλ’, λιθάρι-αλ’θάρ’. Βέβαια , μπορεί η ιστορική εμφάνιση του χωριού να έγινε το 1319 όμως αυτό δεν σημαίνει πως η ιστορία του άρχισε τότε. Αρχίζει από χιλιάδες χρόνια πριν και αυτό μαρτυρούν τα πολλά αρχαιολογικά ευρήματα που έχουν ανακαλυφθεί στον ευρύτερο χώρο του Ροδοτοπίου από τον αρχαιολόγο Ευαγγελίδη το 1932.

• Ακέφαλος ανδριάντας Ρωμαίου Αυτοκράτορα του 2ου μ.Χ. αιών

• Ανάγλυφη πλάκα που απεικονίζει τον Άρειο Δία πάνω σε άρμα έχοντας την

επιγραφή , του 4ου αιώνα μ.Χ.

« Καίσαρ Αύγουστος Υιών Θεού

Καίσαρος Αυγούστου

Μάστορα εν Νικοπόλει

Άγαλμα φόρμης Αντογονέων».

• Θεμέλια του ναού του Αρείου Διός που αποτελείται από ογκώδεις πλάκες.

• Νομίσματα με την επιγραφή και έμβλημα ένα ταύρο.

Σώζονται τα λείψανα της αρχαίας πόλης Πασσαρώνας , πρωτεύουσα παλιά της

Ηπείρου, η οποία καταστράφηκε από τον ρωμαίο Λεύκιο Ανοίκειο το 168 - 167 π.Χ.

Τουρκική Κατοχή

Το χωριό βρισκόταν υπό την τουρκική κατοχή από το 1430 έως το 1913, δηλαδή 483 χρόνια υπόδουλο στην οθωμανική αυτοκρατορία. Το Ροδοτόπι, χάρη στον πολιούχο άγιό του, Άγιο Ιωάννη τον Αρατοβνό και τη βοήθεια του Μητροπολίτη των Ιωαννίνων απέσπασαν την έγκριση της υψηλής πύλης και έτσι το χωριό χαρακτηρίστηκε βακούφιο.Ο χαρακτηρισμός του αυτός προσέφερε πολλά προνόμια στους κατοίκους του. Επίσης ίσχυε η ιδιαίτερη νομοθεσία για τα βακούφια και π.χ δεν επιτρεπόταν η ανάμιξη των Μπέηδων στο χωριό καθώς επίσης το χωριό απαλάσσονταν από τους φόρους.

Όμως αργότερα κάποιοι φιλόδοξοι προεστοί μετασχημάτισαν το χωριό σε ΙΛΤΙΖΑΜΙ που σημαίνει δημοσιώνιο.Κατά συνέπεια η εξουσία της εκκλησίας περιορίστηκε σε 300στρ. και η υπόλοιπη έκταση πέρασε στα χέρια Τουρκοαλβανών οι οποίοι και εγκατάσθηκαν στο χωριό.Εμπλέκονταν έμμεσα σε όλες τις κοινοτικές υποθέσεις του χωριού πάντα προς όφελος του Τουρκικού Δημοσίου.

Παράλληλα κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας οι Ηπειρώτες έδιναν έναν αγώνα για την διατήρηση της ελληνικής μας γλώσσας . Στο χωριό το 1840 λειτούργησε το πρώτο Διδακτήριο. Μέχρι πρότινος οι ιερείς είχαν αναλάβει το έργο των δασκάλων στις εκκλησίες.

Η απελευθέρωση της Ηπείρου το 1913 έδωσε τέρμα στα προβλήματα και τα δεινοπαθήματα των κατοίκων του χωριού.

Ιταλογερμανική Κατοχή

Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής, η ΄Ηπειρος ήταν υπό την εξουσία των Ιταλικών στρατιωτικών δυνάμεων. Δύο σημαντικά γεγονότα συνέβησαν τον Απρίλιο και τον Μαϊο του 1943 στο χωριό, τα οποία σημάδεψαν αυτήν τη περίοδο.

Στις 19 Απριλίου του 1943 ημέρα Κυριακή και ώρα 5μ.μ. στο ξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής δολοφονήθηκαν 5 ηπειρώτες εκ των οποίων ο ένας ήταν Ροδοτοπίτης. Και οι 5 άνηκαν στις δυνάμεις της Εθνικής Αντίστασης που είχαν ήδη αρχίσει να συγκρούονται με τμήματα του Ιταλικού στρατού. Την επόμενη μέρα στις 20 Απριλίου το χωριό ήταν περικυκλωμένο από ισχυρές δυνάμεις του Ιταλικού στρατού. Με την είσοδό τους στο χωριό επιδόθηκαν σε λεηλασίες και καταστροφές ιδιοκτησιών, μέχρι και σε πυρπολήσεις σπιτιών. Αργά το βράδυ αποχώρησαν. Το ηθικό των κατοίκων ήταν ακμαίο.

Στις 3 Μαϊου του 1943 και ώρα 6π.μ δολοφονήθηκαν δύο ηπειρώτες και ενώ οι Ιταλικές στρατιωτικές δυνάμεις βρίσκονταν καθ’ οδόν για την Ηγουμενίτσα. Όμως στο σημείο των δύο γεφυρών οι δύο Ηπειρώτες έγιναν αντιληπτοί και αμέσως άνοιξαν πυρ εναντίον τους.

Μετά από αυτά τα γεγονότα οι στρατιωτικές δυνάμεις εγκαταστάθηκαν στην δημόσια οδό ενώ οι Ιταλοί στρατιώτες πλησίαζαν το χωριό. Οι Ιταλοί μπήκαν στο χωριό και συγκέντρωσαν όλους τους κατοίκους του χωριού στο σχολείο. Χάρη σε έναν επιλοχία από την Ρόδο, ο οποίος μεσολάβησε στο διοικητή και οι κάτοικοι αφέθηκαν ελεύθεροι. ΄Ομως ο στρατός συνέχισε τις λεηλασίες και τις καταστροφές. Περίπου 80 σπίτια κάηκαν και 5 κάτοικοι του χωριού δολοφονήθηκαν.

Εις μνήμην αυτών των πεσόντων η Κοινότητα έστησε μία στήλη στην πλατεία Ελευθερίας έχοντας την επιγραφή << Μνημείο τόδε εστήθη ενδυκέως 1972 >>.

Εκκλησίες - Ξωκλήσια

Η Αγία Τριάδα. Ο ναός χτίστηκε περίπου στα τέλη του 1500 μ.Χ.. Είναι βασιλική, τρίκλιτη, θολοσκεπή σε Βυζαντινό ρυθμό με πολλές εντυπωσιακές αγιογραφίες και ξυλόγλυπτα, τέμπλο χτισμένο το 1794. Η στέγη του στηρίζεται από πολλούς θόλους και οι αγιογραφίες είναι έργο μεταγενέστερων χρόνων. Το εσωτερικό διαιρείται σε 2 χώρους, στον Ανδρωνίτη και τον Γυναικωνίτη όπου και υπήρχε το παλιό οστεοφυλάκιο. Ακριβώς στην κύρια είσοδο της εκκλησίας υπάρχει το καμπαναριό ( τρίκλιτο).Χτίστηκε το 1800 μ.Χ.αλλά αρχικά ήταν χαμηλότερο. Αργότερα ύστερα από δωρεά ενός ενορίτη χτίστηκαν ακόμα δύο ορόφοι.

Ο Άγιος Γεώργιος. Ξωκλήσι που κτίσθηκε περίπου το 1680 μ.Χ. Σύμφωνα με την περάδοση στις 23 Απριλίου γινόταν ένα θρησκευτικό πανηγύρι και πολλοί κάτοικοι άλλων χωριών συγκεντρωνόταν στο ξωκλήσι για να φάει και να χορέψει. Επίσης γινόταν ένα έθιμο το “ χέλι” σύμφωνα με το οποίο όποιος έβγαινε πρώτος στους αγώνες που γινόταν το έπαιρνε ως έπαθλο. Η αυλή του ναού χρησιμοποιείται σαν νεκραταφείο από το 1917, η οποία είναι περιτοιχισμένη και κατάφυτη από κυπαρίσσια.

Η Αγία Παρασκευή . Ξωκλήσι το οποίο κτίστηκε μεταξύ 1830 - 1850 μ.Χ. Είναι χτισμένη σε μια γραφική τοποθεσία περιτρυγυρισμένη από πανύψηλα δέντρα. Τελείται λειτουργία στις 26 Ιουλίου όπου και γιορτάζεται η μνήμη της Αγίας.