Πάντειο Πανεπιστήμιο

Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού

Νίκος Σμυρναίος

Λέκτορας στις επιστήμες της πληροφορίας και επικοινωνίας, Πανεπιστήμιο Toulouse 3

Διαδίκτυο, κρίση και κοινωνικο-οικονομικές μεταλλαγές των ΜΜΕ

13 Απρίλιου 2011

1. Κρίση των ΜΜΕ2. Επιγραμμική ενημέρωση3. Κοινωνικά δίκτυα και συμμετοχικά εργαλεία4. Ανακεφαλαίωση επιγραμμικών χρήσεων5. Διαδικτυακή δημοσιογραφία6. Οικονομικό πλαίσιο παραγωγής7. Πλουραλισμός και πληθωρισμός 8. Συμπεράσματα9. Ενδεικτική βιβλιογραφία

1. Κρίση των ΜΜΕ

Από το 2007 τα παραδοσιακά ΜΜΕ περνούν μια από τις χειρότερες κρίσεις της ιστορίας τους σε διεθνές επίπεδο

-Στις μεγάλες αγορές των ΗΠΑ και της Ευρώπης η οικονομική κρίση έφερε σημαντική μείωση της διαφημιστικής δαπάνης

- Παράλληλα ο Τύπος και κυρίως οι καθημερινές πολιτικές εφημερίδες υποφέρουν από διαρκή πτώση των πωλήσεων

1. Κρίση των ΜΜΕ

Στην Ελλάδα η κρίση στον χώρο των ΜΜΕ άρχισε να γίνεται αισθητή το 2008. Πλέον έχει λάβει διαστάσεις χιονοστιβάδας

Η διαφημιστική δαπάνη μειώθηκε κατά 30% σε δύο χρόνια

Η πτώση κυκλοφορίας σε σχέση με το 2009 φτάνει το 15% στις καθημερινές εφημερίδες, 22% στις κυριακάτικες, 32% στα περιοδικά ποικίλης ύλης

1. Κρίση των ΜΜΕ

Εκδοτικά συγκροτήματα: συνεχόμενη πτώση του τζίρου και ζημιές

ΔΟΛ: ζημίες 44 εκ. € το 2010 από 19 εκ. το 2009

Όμιλος Αλαφούζου: ζημίες 7,48 εκ. € το 2010 από 4,18 εκ. το 2009

Πήγασος: ζημίες 31,5 εκ. € το 2010 από 13,7 εκ. το 2009

ΧΚ Τεγόπουλος: ζημίες 23,1 εκ. € το 2010 από 16 εκ. το 2009

Τηλέτυπος: ζημίες 18,3 εκ. € το 2010 από 3,9 εκ. το 2009

Αποτελέσμα:

Εκατοντάδες απολύσεις δημοσιογράφων, τεχνικών και διοικητικών υπαλλήλων (1000 ;), περικοπές μισθών και περιστολή εργατικών και συνδικαλιστικών δικαιωμάτων => συνεχόμενες απεργίες στα ΜΜΕ

1. Κρίση των ΜΜΕ

Οι λόγοι που εξηγούν αυτή την κατάσταση είναι συγκυριακοί (οικονομική κρίση) αλλά και δομικοί:

1. Διαγώνια συγκέντρωση : συντήρηση ζημιογόνων ΜΜΕ από επιχειρηματίες με σκοπό την άσκηση πίεσης στην πολιτική εξουσία και τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης

«Αυτή τη στιγμή η Ελλάδα έχει περίπου 160 εφημερίδες, 180 τηλεοπτικούς σταθμούς, 800 ραδιοφωνικούς σταθμούς, 3,500 περιοδικά και μόνο 10 εκατομμύρια κατοίκους (Η Πορτογαλία, με τον ίδιο πληθυσμό έχει 35 εφημερίδες, 62 τηλεοπτικούς σταθμούς και 221 ραδιοφωνικούς σταθμούς) ». Πηγή: Wikileaks, τηλεγράφημα του Αμερικάνου πρέσβη στην Αθήνα, 2006.

Κακή διαχείριση, εξάρτηση από δημόσιες δαπάνες (που μειώθηκαν δραστικά)

Το παράδειγμα του Alter: σύνολο των υποχρεώσεων 552 εκ.€, ταμειακά διαθέσιμα 3 εκ., ίδια κεφάλαια 9,8 εκ.

Η εταιρεία συντηρείται στη ζωή με τεχνητά μέσα εδώ και χρόνια

1. Κρίση των ΜΜΕ

2. Αλλαγή στις συνήθειες του κοινού

- Οικονομικές δυσκολίες

- Έλλειψη ταύτισης (πολιτικής, ιδεολογικής, πολιτιστικής) με ΜΜΕ

- Άνοδος του δωρεάν Τύπου

- Κρίση εμπιστοσύνης διεθνώς και ιδιαίτερα στην Ελλάδα

- Άνοδος του διαδικτύου

Το τελευταίο αποτελεί και τον σημαντικότερο παράγοντα της μεταλλαγής των ΜΜΕ στην συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία

Ο τεχνολογικός ντετερμινισμός τείνει να περιορίσει αυτή τη μεταλλαγή στο τεχνολογικό κομμάτι: νέες τεχνολογίες, νέα μέσα

Όμως η κοινωνικο-οικονομική παράμετρος του προβλήματος

είναι εξίσου σημαντική

2. Επιγραμμική ενημέρωση

Δεν υπάρχει αυτόματη μαζική υποκατάσταση των παραδοσιακων ΜΜΕ από τα νέα αλλά σταδιακή αναπροσαρμογή των χρήσεων

Το διαδίκτυο εγκαθίσταται σταδιακά στο κέντρο των μηντιακών πρακτικών όλο και πιο μεγάλου μέρους του κοινού

2. Επιγραμμική ενημέρωση

Τι γνωρίζουμε για τις πρακτικές διαδικτυακής ενημέρωσης ;

-Μεγάλο ποσοστό της επισκεψιμότητας ενημερωτικών ιστότοπων γίνεται από τον τόπο εργασίας

-Η διάρκεια των επισκέψεων είναι σε γενικές γραμμές πολύ μικρή. Περιορίζεται σε 3 με 5 λεπτά κάθε φορά από 20 για την ανάγνωση μιας εφημερίδας

-Μεγαλύτερη επισκεψιμότητα συγκεντρώνουν τα αθλητικά, τα σκανδαλοθηρικά, τα περίεργα κι αστεία, τα βίντεο

-Μεγάλο ποστοστό των επισκεπτών προέρχεται από μηχανές αναζήτησεις (20-70%), κοινωνικά δίκτυα (5-15%) και ηλεκτρονικό ταχυδρομείο

-Σε αύξηση βρίσκεται η πρόσβαση μέσω κινητών μέσων (smartphones, iPad κλπ.)

2. Επιγραμμική ενημέρωση

Στην Ελλάδα ο τομέας της διαδικτυακής πληροφόρησης κυριαρχείται από pure-players: ιστότοπους που δεν ανήκουν σε παραδοσιακά συγκροτήματα ΜΜΕ όπως ψευδο-blogs (NoNews, TaXalia, Antinews), portals (Newsbeast, Newsit, News247), πολυεθνικές του διαδικτύου (YouTube, Facebook)

Εφημερίδες, τηλεοράσεις και ραδιόφωνα δεν έχουν την πρωτοκαθεδρία στο διαδίκτυο

3. Κοινωνικά δίκτυα και συμμετοχικά εργαλεία

Στις πρακτικές διαδικτυακης ενημέρωσης εμπλέκονται κοινωνικά δίκτυα (serendipity=απρόσμενη, τυχαία ανακάλυψη) και ιστολόγια

Αποτελούν συμμετοχικά εργαλεία πρόσβασης, διάδοσης και παραγωγής της πληροφορίας

Πηγή: Ινστιτούτο Επικοινωνίας, 2010

3. Κοινωνικά δίκτυα και συμμετοχικά εργαλεία

Η συμμετοχικότητα στη διαδικτυακή ενημέρωση εκφράζεται με διαφορετικούς τρόπους που απαιτούν ανάλογη προσπάθεια.

Καποια παραδείγματα :

Radiobubble: διαδικτυακό ραδιόφωνο με ενεργή κοινότητα (παραγωγή εκπομπών)

Αντιχυτα: συλλογικό ιστολόγιο των κατοίκων της Κερατέας με σκοπό την προβολή των θέσεων τους (συμμετοχική παραγωγή πρωτογενούς ενημέρωσης)

Buzz.reality: συλλογή και αξιολόγηση των πληροφοριών μέσω ψηφοφορίας (συμμετοχική ιεράρχηση της επικαιρότητας)

Debtocracy: ντοκιμαντέρ για το χρέος που χρηματοδοτήθηκε απευθείας από τους χρήστες του διαδικτύου (συμμετοχική χρηματοδότηση)

Tvxs: ιστότοπος ενημέρωσης με ενεργή κοινότητα που συμμετέχει στο σχολιασμό της επικαιρότητας (σχολιασμός/διάλογος)

+

-

Προσπάθεια /χρόνος που απαιτείται από το κοινό

3. Κοινωνικά δίκτυα και συμμετοχικά εργαλεία

Radiobubble news: η συμμετοχική κάλυψη της επικαιρότητας μέσω Twitter κατά τη διάρκεια της απεργίας των ΜΜΕ

Της έστειλαν ένα βίντεο στο FB

Είδε κάτι στο δρόμο

Διάβασε κάτι στο BBC

#rbnews

Ραδιοφωνικές ειδήσεις

Radiobubble.gr

4. Ανακεφαλαίωση επιγραμμικών χρήσεων

-Διαδίκτυο γρηγορότερα αναπτυσσόμενο μέσο ενημέρωσης για όλο ευρύτερο κοινό

-Πολύπλοκες χρήσεις που εμπλέκονται με διαμεσολαβούμενες διαπροσωπικές σχέσεις (Facebook), αλγοριθμικούς ενδιάμεσους (Google)και παράγοντες του software/hardware (Apple, Microsoft, Amazon) που αναλαμβάνουν τη διανομή περιεχομένου

-Δωρεάν ως επί το πλείστον ενημέρωση

-Συμμετοχικότητα που όμως εξαρτάται από το κοινωνικο-οικονομικά χαρακτηριστικά (ανισότητες) και εκφράζεται με διαφορετικά εργαλεία και πρακτικές που απαιτούν ανισομερή προσπάθεια/χρόνο

-Αναδιάρθρωση των προτιμήσεων του κοινού με τα παραδοσιακά ΜΜΕ να χάνουν την πρωτοκαθεδρία

-Γενικευμένη ανωνυμία (ιστολόγια, σχόλια, πηγές όπως Wikileaks)

-Ενημέρωση καθόλη τη διάρκεια της ημέρας και σύντομες αποσπασματικές επισκέψεις από το χώρο εργασίας

5. Διαδικτυακή δημοσιογραφία

Η επαγγελματική δημοσιογραφία έχει μεταλλαχθεί από άποψη πρακτικών αλλά και προσωπικού

-Διαφορετική κοινωνιολογική σύνθεση και συνθήκες εργασίας: δημοσιογράφοι νεότεροι, με καλύτερη μόρφωση, μικρότερους μισθούς, χωρίς αναγνώριση (συλλογική σύμβαση, συνδικαλιστική αντιπροσώπηση)

-Πολυμεσικές πρακτικές: παραγωγή γραπτού αλλά και βίντεο, εικόνας, ήχου, τεχνικές δεξιότητες (HTML) και χρήση τρίτων υπηρεσιών (YouTube κλπ.)

-« Καθιστή » δημοσιογραφία: copy-paste, από πρακτορεία, άλλα ΜΜΕ, ιστολόγια κλπ. Χωρίς πρωτογενή έρευνα που κοστίζει

-Χρήση κοινωνικών δικτύων και σχολιασμού για προώθηση του περιεχομένου και διάλογο με το κοινό (community management)

-Εκμετάλλευση των μηχανών αναζήτησης: search engine optimization (αλλάγή τίτλων, πρόσθεση λέξεων-κλειδιών)

-Εργασία σε συνεχή ροή και με « ελαστικά » ωράρια

6. Οικονομικό πλαίσιο παραγωγής

Το οικονομικό πεδίο της διαδικτυακής ενημέρωσης χαρακτηρίζεται από υπερ-ανταγωνισμό

-Η τεράστια πλειοψηφία των ιστότοπων είναι δωρεάν εκτός από ΜΜΕ παγκόσμιας εμβέλειας (The Times, WSJ, NYTimes, Le Monde) και pure-players με ισχυρή κοινότητα (Mediapart)

-Ως αποτέλεσμα υπάρχει εξάρτηση από τη διαφήμιση. Όμως η τιμή της στο διαδίκτυο είναι πολύ χαμηλότερη από ότι στα παραδοσιακά ΜΜΕ

-Η αγορά κυριαρχείται από τους μεγάλους παίκτες Google (sponsored links), Facebook, Yahoo, MSN. Η λογικη της επιγραμμικής διαφήμισης αλλάζει: performance+return on investment Vs. image

-Τα διαφημιστικά έσοδα για την πλειονότητα των ΜΜΕ στο διαδίκτυο είναι μικρά

-Η αγοραία αντίληψη της διαδικτυακής ενημέρωσης και η φτωχη οικονομία οδηγεί σε μοντέλο low cost => λίγο προσωπικό, κακές συνθήκες εργασίας, « καθιστή » δημοσιογραφία, υψηλή παραγωγικότητα, χαμηλής ποιότητας ενημέρωση,

7. Πλουραλισμός και πληθωρισμός της διαδικτυακής ενημέρωσης

Το διαδίκτυο χαρακτηρίζεται από παράλληλη ύπαρξη υψηλής ποικιλομορφίας αλλά και πληθωριστικής αναπαραγωγής περιεχομένου

Πλουραλισμός

Πληθωρισμός

Ιστότοποι παραδοσιακών ΜΜΕ

Portals

Ψευδό-blogs

Ερευνητικοί pure-players

Συμμετοχική/ερασιτεχνική/μη αγοραία παραγωγή

Σε γενικές γραμμές οι εμπορικοί παράγοντες του πληθωρισμού έχουν μεγάλη επισκεψιμότητα και θετική σχέση διαφημιστικών έσόδων/κόστους παραγωγής

Άξονας πλουραλισμού/πληθωρισμού

8. Συμπεράσματα

Τρεις άξονες για την ενίσχυση του πλουραλισμού στην διαδικτυακή δημόσια σφαίρα:

1. Ενθάρρυνση της δημοσιογραφίας των πολιτών και της συμμετοχής τους στην παραγωγή/διάδοση/ιεράρχηση της πληροφορίας : κοινότητες, εργαλεία (ελεύθερο λογισμικό κλπ.), χρηματοδότηση (δημόσια ;)

2. Εναλλακτικά μοντέλα χρηματοδότησης ανεξάρτητης ερευνητικής και κριτικής επαγγελματικής δημοσιογραφίας απεύθείας από το κοινό (crowdfunding) για την αποφυγή εξάρτησης από την διαφήμιση

3. Ψηφιοποίσηση και ελεύθερη διάθεση δημόσιων πληροφοριακών αγαθών: αρχείων και παραγωγικών μέσων της δημόσιας ραδιοτηλεόρασης, δημόσια δεδομένα υπηρεσιών, υπουργείων κλπ.

9. Ενδεικτική βιβλιογραφία

Boczkowski, Pablo J. 2010. News at Work: Imitation in an Age of Information Abundance. University of Chicago Press.

De Waal, Ester, et Klaus Schoenbach. 2010. « News sites’ position in the mediascape: uses, evaluations and media displacement effects over time ». New Media & Society 12(3): 477 -496.

Klinenberg, Eric. 2005. « Convergence: News Production in a Digital Age ». The Annals of the

American Academy of Political and Social Science 597(1): 48-64.

Lee, Eun-Ju, Yoon Jae Jang. 2010. « What Do Others’ Reactions to News on Internet Portal Sites Tell Us? Effects of Presentation Format and Readers’ Need for Cognition on Reality Perception ». Communication Research 37(6): 825 -846.

Franklin, Bob. 2008. « The future of Newspapers », Journalism Studies 9(5): 630 Routledge. Mitchelstein, Eugenia, et Pablo J. Boczkowski. « Between Tradition and Change: A Review of Recent Research on Online News Production ».

Marwick, Alice E., et Danah Boyd. 2011. « I tweet honestly, I tweet passionately: Twitter users, context collapse, and the imagined audience ». New Media & Society 13(1): 114 -133.

Paterson, Chris, et David Domingo. 2008. Making Online News. Peter Lang

Project for Excellence in Journalism (PEW) (2011), « The State of the News Media 2010 », http://www.stateofthemedia.org/2011

Smyrnaios, Nikos, Emmanuel Marty, et Franck Rebillard. 2010. « Does the Long Tail apply to online news? A quantitative study of French-speaking news websites ». New Media & Society 12(8): 1244 -1261.