1

ΗΡΑΚΛΕΙΟ, Η ΠΟΛΗΜΑΣ

ΓΝΩΡΙΖΩ ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣΠΟΛΗΣ ΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΝ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ

2

ΈΝΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΥ ΕΚΠΟΝΗΣΕ ΗΒ΄( Β4) ΚΑΙ Γ΄( Γ2 ΚΑΙ Γ5) ΤΑΞΗ ΤΟΥ4ΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ

ΚΑΤΑ ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2007 –2008

ΜΕ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΒΛΕΨΗΤΩΝ ΦΙΛΟΛΟΓΩΝ :

ΣΕΡ∆ΑΚΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑΣ ΚΑΙ

ΠΑΠΑ∆ΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΑΛΑΜΑΤΗΣ

3

«Ηράκλειο, µια πόλη παλίµψηστη , όπουεποχές και πολιτισµοί διαλέγονται µε µιακρυφή αρµονία, χυµοί αιώνων κυκλοφορούνυπόγεια, όπου παρελθόν και παρόνσυµβιώνουν παρουσιάζοντας απεριόριστεςχρονικές αποχρώσεις σε όσους θελήσουννα τις ανακαλύψουν».

Χ. Λιοντάκης, 24 ψηφίδες για το Χάνδακα

4

«Μια πόλη πολυώνυµη : Ηράκλεια, Χαντάκ, Χάνδαξ, Κάντικα, Καντίντα, Κάντια, Κάστρο, Ηράκλειο»

5

Η ΠΟΛΗ ΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΕΠΟΧΗ : 5000 – 3500 Π.Χ.

Την ύπαρξη νεολιθικού οικισµού στοΗράκλειο πιστοποιούν αρχαιολογικάευρήµατα σε Κνωσό, Πόρο και Κατσαµπά( Επίσης, σε Φαιστό και Γόρτυνα).

6

Στη θέση όπου σήµερα έχει αναπτυχθεί το νέολιµάνι του Ηρακλείου και οι ανατολικέςσυνοικίες της πόλης, Πόρος και Κατσαµπάς, υπάρχει για περίπου 2000 χρόνια η λιµενικήπόλη της Κνωσού.

Στην περιοχή αυτή, στην οποία εκβάλλει οποταµός Καίρατος που έρχεται από την Κνωσό, εντοπίζονται µεγάλα σπίτια, σηµαντικέςβιοτεχνικές εγκαταστάσεις και πλούσιοισπηλαιώδεις και θαλαµωτοί λαξευτοί τάφοι.

7

Σπονδικό αγγείο µεεξαιρετική διακόσµηση απότον Κατσαµπά Ηρακλείου, 3500 π.Χ. - 1100 π.Χ. (Ηράκλειο, Αρχαιολογικό

Μουσείο)

8

Ανάµεσα στα 2000 – 1450 π.Χ. ακµάζει ολαµπρός µινωικός πολιτισµός µεσυγκέντρωση πλούτου και ίδρυση αποικιών.

Το 1450 έρχεται η καταστροφή τωνµινωικών ανακτόρων πιθανόν από σεισµό(εκτός από αυτό της Κνωσού ) .

9

Στα χρόνια αυτά της ακµής του µινωικούπολιτισµού η πόλη του Ηρακλείου ήτανένας µικρός οικισµός που λειτουργούσε ωςεπίνειο, δηλ. ως λιµάνι της Κνωσού .

10

1450 – 1350 π.Χ. : Κρητοµυκηναϊκήπερίοδος- εγκατάσταση στην Κρήτη οµάδωνΑχαιών από την ηπειρωτική Ελλάδα.

1350 : παρακµή Κνωσού και ακµή νέωνκέντρων : Παλαίκαστρο στην ανατολική Κρήτη, Χανιά και Ρέθυµνο στη δυτική .

11

1100 : Νέοι κάτοικοι στην Κρήτη µεκυριότερους τους ∆ωριείς που φέρνουννέα πολιτισµικά στοιχεία .Ο πληθυσµόςτώρα του νησιού είναι µια ανάµειξη απόΚρήτες, Αχαιούς, ∆ωριείς.

12

Αρχαία εποχή : 1100 π.Χ. – 69 π.Χ.

Ο οικισµός που αποτελεί το επίνειο της Κνωσούονοµάζεται «Ηράκλειο » ή «Ηράκλεια» και οφείλει τοόνοµά του στην κάθοδο των νέων κατακτητών, των∆ωριέων , δηλ. των Ηρακλειδών, καθώς θεωρούνταιαπόγονοι του Ηρακλή .Συγκεκριµένα, το όνοµα Ηράκλειο προερχόταν απόντόπιο ιερό, αφιερωµένο στον ηµίθεο και µεγάλο αθλητήΙδαίο Ηρακλή που λατρευόταν µε µεγάλες τιµές.

13

Μετόπη µε τον Ηρακλή και το Μινώταυρο

14

Η παλαιότερη µαρτυρία για το Ηράκλειοπροέρχεται από το γεωγράφο Στράβωναπου αναφέρει : «έχει δ’ επίνειον ηΚνωσός το Ηράκλειον». Τοπογραφικάµάλιστα την τοποθετεί ανάµεσα στο νησίΝτία και στην Κνωσό, εποµένωςσυµπίπτει µε τη σηµερινή πόλη.

15

Χάρτης του Ηρακλείου µέχρι τα τέλητου 4ου αιώνα µ.Χ.

16

Το 69 π.Χ. η Κρήτη γίνεται ρωµαϊκήεπαρχία µαζί µε την Κυρηναϊκή . Έδραδιοικητική και στρατιωτική του νησιού είναιη Γόρτυνα που υπήρξε µια από τιςµεγαλύτερες και πλουσιότερες πόλεις τηςΚρήτης.

17

Η µικρή πόλη του Ηρακλείου συνεχίζει να κατοικείταισε όλη την αρχαιότητα και εντοπίζεται στην περιοχήγύρω και δυτικά απ’ το σηµερινό αρχαιολογικόµουσείο.

Τα όριά της βρίσκονται στην περιοχή που περικλείουνοι δρόµοι :

∆αιδάλου, Ξανθουδίδου, Μεραµβέλλου και Αρετούσαςµέχρι την 25ης Αυγούστου και την παραλιακήλεωφόρο Σοφοκλή Βενιζέλου στη ρωµαϊκή εποχή.

18

ΠΡΩΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ :330-324

Και στην πρώτη βυζαντινή περίοδο (330 – 824) οσυνοικισµός Ηράκλειο εξακολουθούσε να υπάρχει, χωρίς όµως αξιόλογη παρουσία και δράση. Μάλιστα οσυνοικισµός εκείνος ήταν γνωστός τότε και µε το όνοµαΚάστρο, όπως αναφέρει το εγκώµιο του Αγ. Ανδρέα τουεν Κρίσει που ως εικονόφιλος βρήκε φρικτό θάνατοστην Κωνσταντινούπολη.

Κατά τους πρώιµους βυζαντινούς χρόνους η ονοµασίαΚάστρο εµφανίζεται λόγω της ύπαρξης υποτυπώδουςοχύρωσης.

19

Πιθανά, η θέση και το µέγεθος του οχυρού

περιβόλου του οικισµού «Κάστρο»

20

Τα χρόνια αυτά ολόκληρο το νησίδοκιµάζεται από πειρατικές επιδροµέςκαθώς και από φυσικές καταστροφές(σεισµούς) που έχουν ως αποτέλεσµα τηνπαρακµή ακόµη και την εξαφάνιση τωνπόλεων ως αστικών κέντρων.

21

Η Αραβοκρατία στην Κρήτη : 824 - 961 Τον 9ο αιώνα ο αρχηγός του αραβικού κρατιδίου της

Κόρδοβας στην Ισπανία Αµπού Χαψ Οµάρ ( Απόχαψηςονοµάστηκε στην Κρήτη) µαζί µε το λαό του αναζητά νέοτόπο εγκατάστασης : όλοι µαζί υπολογίζονται σε 10.000 άτοµα .

Η κατάκτηση µάλλον ήταν εύκολη υπόθεση , εξαιτίας τηςστάσης του Θωµά του Σλάβου που περνούσε την εποχήαυτή το Βυζάντιο , µε αποτέλεσµα να έχει παραµελήσει τηνάµυνα της Κρήτης.

Φαίνεται ότι η απόβαση των Αράβων έγινε στον κόλπο τηςΜεσαράς του νοµού Ηρακλείου , όπως πιστοποιούν τααραβικά νοµίσµατα που βρέθηκαν εκεί.

22

Τµήµα του αραβικού στόλου κατά τηνεκστρατεία του προς την Κρήτη

23

Χάνδακας, η νέα πρωτεύουσα

Οι Άραβες εγκαταλείπουν τη Γόρτυνα κιεπιλέγουν τον οικισµό του Κάστρου για νέα τουςπρωτεύουσα, καθώς η θέση του εξυπηρετούσετις ληστοπειρατικές τους επιδιώξεις.

Επεκτείνουν προς τα δυτικά τον οικισµό καιφροντίζουν να τον οχυρώσουν µε νέο τείχος πουείχε λίθινη βάση και το υπόλοιπο αποτελούνταναπό πλίνθους άψητες, αλλά συµπαγείς καιανθεκτικές, χάρη στη συνεκτική τους ύλη πουήταν ανάµειξη από τρίχες αιγών και χοίρων.

24

Η οχύρωση συνοδευόταν από βαθιά τάφροπου περιέζωνε τα τείχη: η πόληονοµάστηκε Rabdh el Khandak = φρούριοτης Τάφρου που µε εξελληνισµένο όνοµαεπικράτησε να λέγεται Χάνδακας.

25

Με ορµητήριο το Χάνδακα εξορµούσαν για τηνκατάκτηση του υπόλοιπου νησιού ( ωστόσοπιστεύεται ότι η αραβική κυριαρχίαπεριορίστηκε στο νοµό Ηρακλείου και σε µερικάχωριά της βόρειας Κρήτης ) και για τιςεπιδροµές τους στο χώρο του Αιγαίου και τηςΜεσογείου .

Για 140 χρόνια ο Χάνδακας υπήρξε ο φόβος καιο τρόµος των παράλιων περιοχών και η Κρήτηαναφέρεται ως «θεόλεστος νήσος».

26

Μια ισχυρή οικονοµία

Οι κάτοικοι δεν πρόβαλαν αντίσταση στους Άραβες, καθώςαφέθηκαν ν’ ασκούν απρόσκοπτα τις θρησκευτικές καιγεωργικές τους ασχολίες.

Επίσης, η οικονοµία της Κρήτης κατά την Αραβοκρατίαήταν ιδιαίτερα ανεπτυγµένη, καθώς η Κρήτη µεταβλήθηκεσε ανεξάρτητο οικονοµικά και πολιτικά κράτος. Ανέπτυξεεµπορικές σχέσεις µε πολλές µουσουλµανικές χώρες πουαπορροφούσαν τα γεωργικά προϊόντα της .

Η ισχυρή αυτή οικονοµία πιστοποιείται και από την ύπαρξητων νοµισµάτων που κόπηκαν – χρυσών, αργυρών, χάλκινων– που εντυπωσιάζουν µε την πολύ σταθερή τους σύνθεση καιτο καθορισµένο βάρος

27

Κεραµικά από την περίοδο της Αραβοκρατίας

28

Τι απέµεινε από την Αραβοκρατία;

Παρά τη χρονική έκταση της Αραβοκρατίας , ο χριστιανικόςπληθυσµός δεν φαίνεται να υπέστη εθνολογικές αλλοιώσεις.

Το ότι ο κρητικός πληθυσµός διατήρησε τη φυσιογνωµία καιτα εθνολογικά του χαρακτηριστικά φαίνεται από τη γλώσσα , στην οποία έχουν αποµείνει ελάχιστες αραβικές λέξεις :

χαντάκι , αµιράς (αρχηγός, στρατηγός), ζαγάρι (κυνηγετ. σκυλί ) , φαρί (άλογο), κανάκι- κανακίζω, νεράντζι, γαζί-γαζώνω ,

τοπωνύµια : Κατσαµπάς, Μασταµπάς (τάφος), Σούδα, Αποσελέµης (Αµπού Σελήµ) , Σίβα, Χουµέρι, Ρουκάκα, Μισίρι ,Σαρακήνα .

29

Νικηφόρος Φωκάς Τελικά η δόξα της επανάκτησης της Κρήτης ανήκει στο

στρατηγό του αυτοκράτορα Ρωµανού Β΄ Νικηφόρο Φωκά πουαποβιβάζει τον Ιούλιο του 960 στο νησί µια τεράστια δύναµη3.000 ανδρών στην παραλία του Αλµυρού, δυτικά τουΗρακλείου.

Η πολιορκία του Χάνδακα διαρκεί από τον Ιούλιο µέχριτις 7 Μαρτίου του 961 .Τα όπλα των Βυζαντινών είναι : γιγάντιες µηχανές για εκσφενδόνιση λίθων,τεράστιοισιδερόφρακτοι κριοί για τη διάσειση και το γκρέµισµα τωντειχών, σφενδόνες, µεταλλικά βλήµατα για εκσφενδόνιση απόµηχανές, το υγρόν πυρ κ.α.

30

α) : τύποι µετάλλινωνπολιορκητικών µηχανώνβ) : πλωτός κινητόςπύργος βολής και γ) : εκτόξευση υγρού πυρός

31

Εκτοξευτήρας υγρού πυρός

32

Αραβοβυζαντινή σύγκρουση, 11ος – 12ος αι.

33

Η άλωση του Χάνδακα

Στις 7 Μαρτίου του 961 το απόρθητο φρούριο υποκύπτεικαι ακολουθεί τροµερή σφαγή, λεηλασίες και ισοπέδωση τουΧάνδακα από το βυζαντινό στρατό ( γίνεται λόγος για200.000 νεκρούς)

.Κατά την παράδοση , χρειάστηκαν 300 φορτηγά πλοία γιατη µεταφορά των αραβικών θησαυρών στην Κων/πολη .

Επίσης , σύµφωνα µε άλλη παράδοση , ο ελευθερωτής τηςΚρήτης θα γινόταν αυτοκράτορας . Ο φόβος για τηνεπαλήθευση του χρησµού ανέβαλλε για 2 χρόνια το θρίαµβοτου νικητή στρατηγού στην Κων/πολη : τελικά το 963, µετάτο θάνατο του Ρωµανού, ο Νικηφόρος Φωκάς παντρεύεται τηχήρα του Θεοφανώ και πράγµατι ανεβαίνει στο θρόνο .

34

Η β΄ βυζαντινή περίοδος : 961 -1204

ο Νικηφόρος Φωκάς χτίζει ένα οχυρόφρούριο στο Κανλί Καστέλλι ( σηµ. Προφήτη Ηλία) και ονοµάζει την πόληΤέµενος , εγκαθιστώντας εκεί φρουρά καιαρχές.

Όµως, οι κάτοικοι επιστρέφουν στοΧάνδακα που εξυπηρετεί καλύτερα τιςεµπορικές και ναυτικές τουςδραστηριότητες.

35

Μεγάλο Κάστρο

Τα τείχη ανοικοδοµούνται πάνω στα υπολείµµατα τωνπροηγούµενων και τµήµατα της αραβοβυζαντινής οχύρωσηςσώζονται και σήµερα (πίσω από νέα κτίσµατα) στην πορείατων οδών Χάνδακος, ∆αιδάλου, ∆ουκός Μποφώρ και στολιµάνι της πόλης

Οι Βυζαντινοί επανέφεραν την παλιά ονοµασία Κάστρο πουσυνήθιζαν για τις οχυρωµένες πόλεις.

Επειδή µάλιστα το συγκεκριµένο ήταν µεγαλύτερο απόαντίστοιχα σε άλλα σηµεία του νησιού, επικράτησε η ονοµασίαΜεγάλο Κάστρο.

36

Η οχύρωση και το λιµάνι του Χάνδακα κατά τη β΄βυζαντινήπερίοδο (σχ. Χρυσ. Τζοµπανάκη )

37

Η περιτειχισµένη πόλη επικοινωνούσε µετα εκτός τειχών τµήµατά της µε µια πύληπου βρισκόταν νότια , στο τέλος τηςσηµερινής 25ης Αυγούστου, δίπλα στηνκρήνη των Λιονταριών: ήταν η Πύλη τουΚάστρου ή του Φόρου που αργότερα οιΕνετοί ονόµασαν Voltone, δηλ. µεγάληκαµάρα.

38

Το πρώτο γνωστό σχέδιο που απεικονίζει την πόλη, τηνοχύρωση και τα προάστια του Χάνδακα στις αρχές του15ου αιώνα από το µοναχό Buondelmondi.

39

Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ : 1204 - 1669

Με την κατάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας το 1204 από τους σταυροφόρους της ∆΄ σταυροφορίας η Κρήτη µετάαπό ολιγόχρονη κατάληψη από τους Γενουάτες περνά σταχέρια των Βενετών από το 1211.

Η Κρήτη χωρίζεται σε τέσσερις διοικητικές περιφέρειες πουαντιστοιχούν περίπου στους σηµερινούς νοµούς. Οικαταπιέσεις και αυθαιρεσίες των Βενετών µε τη βαριάφορολογία, την άνιση µεταχείριση, την παραχώρηση µεγάλωνκτηµάτων στους Βενετούς αποίκους και τις σκληρέςαγγαρείες προκαλούν την αντίδραση του κρητικού λαού, πουεκδηλώνεται µε µια σειρά επαναστάσεων. Ο κρητικός λαόςεπαναστάτησε συνολικά 27 φορές.

40

REGNO DI CANDIA

Οι Βενετοί διατηρούν την ονοµασίαΧάνδακας των Αράβων, τηνπροσαρµόζουν όµως µετατρέποντάς τηνσε Candia που στη γλώσσα τους σηµαίνειλευκός, λαµπρός. Η Κρήτη πλέον είναιτο βασίλειο της Κάντια.

41

Χαλκογραφία εποχής του Χάνδακα που στη διάρκεια τηςΕνετοκρατίας υπήρξε ένα ακµαιότατο εµπορικό κέντρο

42

Την 3η δεκαετία του 17ου αι. όταν Γενικός Προβλεπτής είναιο Fransesco Morosini λαµπρά µνηµεία κατασκευάζονται γιανα κοσµήσουν την πόλη, παράλληλα µε εκτεταµένα φρουριακάκαι λιµενικά έργα.

Το κέντρο της οικονοµικής, κοινωνικής και εµπορικής ζωήςτου Χάνδακα βρισκόταν στη σηµερινή πλατεία Βενιζέλου πουονοµαζόταν Πλατεία των ∆ηµητριακών, επειδή στη Ν∆πλευρά της είχε κατασκευαστεί το κτήριο των κρατικώνσιταποθηκών, γνωστό ως «Fondaco».

Ηταν η σπουδαιότερη πλατεία του βενετσιάνικου Χάνδακα, µια µικρογραφία της πλατείας του Αγίου Μάρκου τηςΒενετίας.

43

Η Πλατεία των ∆ηµητριακών από χάρτη του Giorgio Corner, 1625 –στηνότια πλευρά της η Πύλη Voltone ή Μεγάλη Καµάρα και αριστερά τηςτο επίµηκες κτήριο που στέγαζε το στρατώνα του Αγίου Γεωργίου,( απότην οµώνυµη πύλη) σηµερινή Νοµαρχία

44

Μέρος των σιταποθηκών σήµερα στηΧάνδακος.

45

Οι Βενετοί αρχικά αρκέστηκαν στην οχύρωση που ήδηυπήρχε (αραβική - βυζαντινή) τµήµατα της οποίας σώζονταικαι σήµερα (πίσω από νέα κτίσµατα) στην πορεία των οδώνΧάνδακος, ∆αιδάλου, ∆ουκός Μποφώρ και στο λιµάνι τηςπόλης .

Αποφασίζουν όµως στο τέλος του 15ου αι. τη χάραξη νέαςοχύρωσης προκειµένου να προστατευτεί τόσο η παλιά , όσοκαι η νέα πόλη που είχε επεκταθεί πολύ έξω από ταβυζαντινά τείχη. Άλλωστε, ο τουρκικός κίνδυνος είναι πλέονορατός.

Στο τέλος του 16ου αι. ο πληθυσµός της πόλης ανέρχεται σε13.625 άτοµα και σφύζει από οικονοµική ανάπτυξη , ενώπαράλληλα αποτελεί κέντρο πνευµατικής και καλλιτεχνικήςδηµιουργίας.

46

Η πύλη Voltone :Τα θεµέλια της πύλης ανακαλύφθηκαν το 1992, ότανστην περιοχή γινόταν έργα της ∆.Ε.Υ.Α.Η. Φάνηκε, τότε ότι οι βάσειςτης πύλης είχαν κατασκευαστεί από µεγάλους λαξευτούς ογκόλιθους, πουστηρίζονταν στο φυσικό βράχο. Το µνηµείο αφού σχεδιάστηκε καιφωτογραφήθηκε, σκεπάστηκε πάλι, µια και βρισκόταν στο κεντρικότεροοδικό σηµείο της πόλης.

47

palazzo ducale

Στη βορειοδυτική πλευρά της πλατείας υπήρχε τοδουκικό παλάτι (palazzo ducale), όπου είχε την έδρατου ο ανώτατος βενετός άρχοντας και κυβερνήτης τουνησιού, ο δούκας, µαζί µε τους συµβούλους του. Τοκτήριο ήταν διώροφο και κατελάµβανε ολόκληρο το

οικοδοµικό τετράγωνο. Σήµερα τίποτε δε σώζεται, εκτός από λίγους

µικρούς θόλους µπροστά στην κρήνη, όπου

στεγάζονται µαγαζιά.

48

Το δουκικό παλάτι και πίσω του - νότια το κτήριοVoltone δίπλα του και βόρεια το µέγαρο τουΑρχιστράτηγου ( κώδικας Μανέα Κλόντζα, α΄µισό του17ου αι.)

49

Μέρος του δουκικού παλατιού, ενσωµατωµένοσε κατάστηµα της πλατείας ( ! ! ! ) .

50

Η πλατεία των Αρχόντων(Piazza deiSignori)

Βρισκόταν βόρεια του δουκικού µεγάρου στο χώρο τουσηµερινού πάρκου Θεοτοκόπουλου και ονοµάστηκεέτσι, γιατί γύρω της υπήρχαν τα µέγαρα τωνδιοικητικών αρχών της Βενετίας (όπως το µέγαρο τουΒενετού Αρχιστράτηγου και Αντιναυάρχου µε τοπαρεκκλήσιό του)

στα οποία συγκαταλεγόταν και η Λότζια.

51

Tο µέγαρο του Αντιναυάρχου : στην Κρητική Πολιτεία, στέγασετην πρώτη Νοµαρχία και κατεδαφίστηκε το 1943. Στη θέση τουκατασκευάστηκε το πάρκο Θεοτοκόπουλου

52

Λότζια

Ήταν κατά την ενετοκρατία ο επίσηµος χώροςσυγκέντρωσης ευγενών και αρχόντων που συζητούσαν γιαδιάφορα θέµατα οικονοµικά, εµπορικά, πολιτικά πουαπασχολούσαν την πόλη, ή περνούσαν τον ελεύθερο χρόνοτους, κάτι σαν συνδυασµός ενός σηµερινού επιµελητηρίουκαι λέσχης.

Ανακατασκευάστηκε από το Μοροζίνι ανάµεσα στα 1626 –1628 που πρόσθεσε µάλιστα ένα νέο κτίσµα για τη φύλαξητων όπλων , την οπλαποθήκη (Armeria) και πρόκειται γιαορθογώνιου σχήµατος διώροφο κτίσµα µε κίονες δωρικούρυθµού στο ισόγειο και κίονες ιωνικού ρυθµού στον α' όροφο.

53

Η Λότζια που στεγάζει το ∆ηµαρχείο

54

Άγιος Μάρκος, ο καθεδρικός ναός τωνΒενετών

Απέναντι ακριβώς, στη βορειοανατολική πλευρά τηςπλατείας, δέσποζε ο Αγιος Μάρκος, ο µητροπολιτικόςναός των Βενετών. Χτίστηκε τα πρώτα χρόνια τηςβενετοκρατίας, το 1239.

Το κοµψό κτίριο είναι µία τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική . Στο υψηλό καµπαναριό του, όπου υπήρχε το ρολόι της

πόλης, κυµάτιζε η σηµαία της Βενετίας µε το σύµβολο τηςκυριαρχίας της Γαληνοτάτης, τον φτερωτό Λέοντα τουΑγίου Μάρκου. Στο δάπεδο του ναού είναι θαµµένοι δούκεςκαι άλλοι σηµαντικοί ευγενείς του «Βασιλείου της Κρήτης», που πέθαναν στον Χάνδακα.

55

.

Ο ναός του Αγίου Μάρκου που σήµερα στεγάζει τη δηµοτικήπινακοθήκη του Ηρακλείου .

56

Στη νότια πλευρά της πλατείας είχεδιαµορφωθεί το µνηµειώδες κτήριο«Voltone » που στέγαζε αποθήκες, φυλακή και καταστήµατα.

Τα σηµαντικότερα κτίσµατακατασκευάστηκαν στη Ruga Maistra(σηµερινή 25ης Αυγούστου) που διέσχιζετην πόλη από το λιµάνι ως την πλατεία των∆ηµητριακών.

57

58

Ο Άγιος Τίτος

59

Με την ανάκτηση της Κρήτης από το Νικηφόρο Φωκά, η έδρα τηςεπισκοπής µεταφέρεται από τη Γόρτυνα στον Χάνδακα που γίνεται τώρα ηπρωτεύουσα του νησιού. Ο νέος µητροπολιτικός ναός που είναι οεπισηµότερος και µεγαλύτερος στην πόλη είναι αφιερωµένος στονΑπόστολο Τίτο. Εδώ, µεταξύ των άλλων κειµηλίων, συγκεντρώθηκαν ηΤιµία Κάρα του Αποστόλου Τίτου και η θαυµατουργή εικόνα τηςΠαναγίας Μεσοπαντίτισσας.

Οι Βενετοί, όταν κατάλαβαν την Κρήτη, εγκατάστησαν στην ορθόδοξηεπισκοπή τον λατίνο αρχιεπίσκοπο µετατρέποντας το ναό του Άγιου Τίτουσε επισκοπή λατίνων. Μετά από καταστροφές προερχόµενες απόσεισµούς και πυρκαϊά ξαναχτίζεται γύρω στα 1557.

Είχε σχήµα βασιλικής, σχεδόν τετράγωνο, χωρίς κόγχες, µε τρούλο στηµέση και κωδωνοστάσιο στη νοτιοδυτική του γωνία. Το εσωτερικό τουχωριζόταν σε τρία κλίτη µε δύο τοξοστοιχίες.

Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας ο ναός παραχωρήθηκε στον ΦαζίλΑχµέτ Κιοπρουλή και µετατράπηκε σε τζαµί, ενώ το κωδωνοστάσιο σεµιναρέ. Ο µεγάλος σεισµός του 1856 καταστρέφει το ναό που κτίζεταιπάλι από την αρχή. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσµών, η Εκκλησία τηςΚρήτης επισκεύασε κατάλληλα το ναό και το 1925 αφιερώθηκε και πάλιστον Απόστολο Τίτο. Ανατολικά του ναού ήταν το µέγαρο τηςΑρχιεπισκοπής.

60

Ναός Αγίου Πέτρου και Παύλου

Κτίστηκε από τους πρώτους χρόνους τηςβενετοκρατίας και ανήκε στο Τάγµα των∆οµινικανών. Κατά την τουρκοκρατίαµετατράπηκε σε τζαµί του ΣουλτάνΙµπραχίµ. Σήµερα αναστηλώνεταιπροκειµένου να χρησιµοποιηθεί ωςεπετειακός Ναός και Συνεδριακό κέντρο(λεωφ. Σοφοκλή Βενιζέλου).

61

ΝαόςΑγίουΠέτρουκαιΠαύλου

62

Κρήνη Morosini Κατασκευάστηκε από το γενικό προβλεπτή Francesco

Morozini το 1628 ο οποίος κατάφερε να φέρει νερό στηδιψασµένη πόλη του Χάνδακα από τις πηγές τωνΑρχανών στους πρόποδες του Γιούχτα.

Ο αγωγός αυτός, αφού έφτανε στη νοτιοανατολικήπλευρά των τειχών, περνούσε µέσα στον οχυρωµένοπερίβολο και διέτρεχε το ενετικό τείχος φτάνοντας, περίπου,απέναντι από το σηµερινό ξενοδοχείοΑστόρια.

Μετά, κάνοντας απότοµη κάµψη, ο αγωγός στηριζόµενοςσε µια τρίλοβη γέφυρα, τις περίφηµες Τρεις Καµάρες, ακολουθούσε την πορεία του παλιού αραβοβυζαντινούτείχους (στην πορεία των οδών Χάνδακος, ∆αιδάλου, ∆ουκός Μποφώρ) και κατέληγε στην κρήνη.

.

63

ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΚΑΜΑΡΕΣ

64

Η κρήνη Μοροζίνι στα 1920

65

Η οκτάλοβη δεξαµενή που στηρίζεται πάνω σεειδική εξέδρα διακοσµείται µε ανάγλυφεςµυθολογικές παραστάσεις και θαλάσσιες µορφές, όπως τρίτωνες, δελφίνια, και διάφορα οικόσηµα, ενώ το νερό έρρεε από τα στόµατα τωντεσσάρων λιονταριών.

Στην κορυφή της κρήνης δέσποζε έναυπερφυσικό άγαλµα του Ποσειδώνα, το οποίοόµως κατέρρευσε, πιθανώς από σεισµό ή απόκακοποίηση των Τούρκων.

66

Η κρήνη Morosini σήµερα εξακολουθεί να δεσπόζει στηνπιο ζωντανή πλατεία του Ηρακλείου.

67

Άλλες κρήνες

Κρήνη Bembo: Κατασκευασµένη από τονcapitano Gianmatteo Bembo µεταξύ 1552-1554, δεσπόζει στη σηµερινή πλατεία Κορνάρου, δίπλα σε άλλη µεταγενέστερη τούρκικηφιλανθρωπική κρήνη.

Κοσµείται µε οικόσηµα και άλλα αναγεννησιακούκαι γοτθικού τύπου στοιχεία, ενώ ξεχωρίζει στηµέση µεγάλο ακέφαλο άγαλµα ρωµαϊκήςπεριόδου

68

Κρήνη Bembo

69

Κρήνη Sagredo.Βρίσκεται στη βορειοδυτική γωνία της Λότζια (σηµερινό ∆ηµαρχείο). Κατασκευασµένη από τον Giovanni Sagredo µεταξύ 1602-1604, ξεχωρίζει µε το γυναικείο ανάγλυφο άγαλµα που πιθανόν προσωποποιείτην Κρήτη.

70

Κρήνη Priuliή Ντεληµάρκου( ο πασάς που ξανάφερε νερό στην κρήνη)

Κατασκευασµένη από τον γενικό προβλεπτή AntonioPriuli, στα 1666, βρίσκεται σήµερα πίσω από τοΜποδοσάκειο ∆ηµοτικό Σχολείο (στην περιοχή τηςΠύλης ∆ερµατά).

71

Τα τείχη του Χάνδακα

Το έργο της οχύρωσης του Χάνδακα, τεράστιοακόµη και για τα σηµερινά δεδοµένα, απαίτησεχρονικό διάστηµα πάνω από ενάµιση αιώνα : τέλος 15ου µέχρι τις πρώτες δεκαετίες του17ου αι.

Το σχεδιασµό τους έκανε ο διασηµότεροςστρατιωτικός µηχανικός της Βενετίας, οΜichele Sanmicheli.

72

Η ανθρώπινη εργασία

Η κατασκευή των κάθε είδους τεχνικών έργωντης περιόδου της βενετοκρατίας στο νησί είναιαποτέλεσµα της επίπονης και σκληρής εργασίαςτων Κρητικών.

Με τη δηµιουργία του θεσµού των αγγαρειών στιςπλάτες των ανθρώπων της τυραννισµένης τάξηςτης υπαίθρου φορτώθηκε ένα τεράστιο έργο, πουουσιαστικά µετέβαλε ένα τµήµα του πληθυσµού, για ορισµένο διάστηµα κάθε χρόνο, από«υπηκόους» σε δούλους της Γαληνοτάτης..

73

Το κύριο κατασκευαστικό στοιχείο ήταν οι τεράστιεςεπιχωµατώσεις οι οποίες σαν ένας συνεχής περιµετρικόςλόφος περιέβαλλαν την πόλη. Την εξωτερική επιφάνεια τωνεπιχωµατώσεων αυτών συγκρατούσε ισχυρή λίθινηεπένδυση .

Με τις επιχωµατώσεις δηµιουργήθηκε ένα τεράστιοπολύγωνο, στις ακµές του οποίου κατασκευάστηκαν οιπροµαχώνες που συνδέονταν µεταξύ τους µε ευθύγραµµατµήµατα τείχους.

Το οχυρωµατικό πολύγωνο περιέβαλλε µεγάλη, ξηρήτάφρος και άλλα οχυρωµατικά έργα, ενώ το µήκος τουπεριβόλου ήταν περίπου 5 χιλιόµετρα.

74

75

Οι προµαχώνες Στην περίµετρο της οχύρωσης δέσποζαν 7 επιβλητικοί

προµαχώνες : της Σαµπιονάρα ή της Άµµου ( απέναντι από το ξεν. Ατλαντίς-

σήµερα υπάρχει εκεί το 6ο Γυµνάσιο), του Βιτούρι (δίπλα στοπάρκο Γεωργιάδη), του Ιησού (από τη µικρή εκκλησία του Ιησούδίπλα, πάνω από την Καινούρια Πόρτα), του Μαρτινένγκο (όπουκαι ο τάφος του Καζαντζάκη), της Βηθλεέµ (απέναντι από τοΠανάνειο νοσοκοµείο), του Παντοκράτορα (πάνω από τηΧανιόπορτα) και του Αγίου Ανδρέα ( στη Β∆ άκρη του περιβόλου).

Από τους προµαχώνες οι 5 χερσαίοι είναι καρδιόσχηµοι.Οι 2 ακραίοι παράκτιοι προµαχώνες του Αγ. Ανδρεα και τηςΣαµπιονάρα είχαν περιορισµένες διαστάσεις και µικρότερο ύψος , καθώς οι Βενετοί θεωρούσαν (λανθασµένα) ότι από το Βορρά ταπλοία τους µπορούσαν να προστατεύουν αποτελεσµατικά τηνπαράκτια ζώνη που ήταν ασθενέστερη.

76

Το δυτικό άκρο της οχύρωσης από τονπροµαχώνα του Παντοκράτορα ως τονπροµαχώνα του Αγίου Ανδρέα

77

Οι Προµαχώνες ενώνονταν µεταξύ τους µε ευθύγραµµατµήµατα και στα σηµεία ένωσης σχηµατίζονταν δύο χαµηλέςπλατείες, χαµηλότερα από το επίπεδο του ίδιου τουπροµαχώνα και ψηλότερα από την τάφρο.

Στους ανοικτούς αυτούς χώρους υπήρχαν κτιστέςκανονιοθυρίδες, όπου τοποθετούνταν κανόνια πουπροστάτευαν την τάφρο και τον απέναντι προµαχώνα. Στιςχαµηλές Πλατείες υπήρχαν δύο ανοίγµατα µε στοές, η µίαοδηγούσε στο εσωτερικό της πόλης και η άλλη στηντάφρο.

78

79

Ο χώρος της τάφρου, κάτω από τονπροµαχώνα Βιτούρι (δηµοτικός χώροςστάθµευσης).

80

Η χαµηλή πλατεία του προµαχώναΠαντοκράτορα µε τις κανονιοθυρίδες

81

Οι πύλες Ο οχυρωµατικός περίβολος είχε τέσσερις πύλες: Την παλιά πύλη του Μόλου στο λιµάνι, που τη

γκρέµισαν οι ¨Αγγλοι το 1898 κι εξασφάλιζε τηνεπικοινωνία της πόλης µε τη θάλασσα.

Την πύλη του Αγίου Γεωργίου ή του Λαζαρέτο πουονοµάστηκε έτσι καθώς οδηγούσε στο λοιµοκαθαρτήριοΛαζαρέτο (ένα είδος καραντίνας για όσουςπροσβάλλονταν από επιδηµίες) στη βόρεια πλευρά τουπροµαχώνα Βιτούρι

Την πύλη του Παντοκράτορα τη γνωστή σήµεραΧανίων πόρτα

και στη νότια πλευρά την Πύλη του Ιησού ή Καινούριαπόρτα γιατί ήταν η τελευταία που φτιάχτηκε.

82

Οι πύλες άνοιγαν το πρωί µε την ανατολή του ήλιου καιέκλειναν µε τη δύση. Όσοι δεν πρόφταιναν να µπουνέγκαιρα στην πόλη διανυκτέρευαν σε ειδικά θολωτάκτήρια συνήθως µε τρεχούµενο νερό (χάνια) όπως είναιτου Κορώνη ο Μαγαράς στο δρόµο προς Κανλί Καστέλι( Προφ. Ηλίας) και οι Κουµπέδες στο δρόµο προς Χανιά.

Η λαϊκή µούσα έδωσε ένα δίστιχο χαρακτηριστικό γιατο κλείσιµο των πυλών: "Εκλείδωσε η καρδούλα µουσαν τω Χανιώ την πόρτα και δεν ανοίγει δε γελά, όπως εγέλα πρώτα."

83

Η πύλη του Παντοκράτορα (Χανιόπορτα) στις αρχές του20ού αι.

84

Η ενετική πύλη του Παντοκράτορα και η Χανιόπορταπου διανοίχτηκε όταν πια από τις πύλες δεν µπορούσαννα περνούν τα µεγάλα τροχοφόρα οχήµατα

85

Το κεντρικό θύρωµα της πύλης του Αγίου Γεωργίου, γύρω στο1917. Η κατεδάφιση έχει ήδη αρχίσει, προκειµένου να περάσειαπό το σηµείο αυτό η σηµερινή Λεωφόρος ∆ηµοκρατίας .

86

Λιµάνι - νεώρια

Το λιµάνι της πόλης µε τους ταρσανάδες(νεώρια) αποτελούσε το σπουδαιότεροκέντρο εµπορίου σε ολόκληρη τηνπεριοχή της Μεσογείου από όπουεξάγονταν τα περίφηµα κρητικά προϊόντα(κρασί, λάδι, τυρί) και διακινούνταν στιςσηµαντικότερες αγορές της Ευρώπης.

87

Η βορειοδυτική πλευρά των νεωρίων που κατασκεύασαν οι Ενετοίπροτού κατεδαφιστούν για τη διάνοιξη της παραλιακής λεωφόρου : ήταν 19 κτήρια σε 3 συγκροτήµατα που έκαναν την πόλη τοµεγαλύτερο ναυπηγικό και επισκευαστικό κέντρο της ανατ. Μεσογείου.

88

Πολεµικό σκάφος των Ενετών που κατασκευαζόταν στανεώρια της Candia

89

90

Rocco a Mare ή Castello a Mare η Castello del Molo : τοπερίφηµο φρούριο της θάλασσας των Ενετών µετονοµάστηκε σε(κακόηχο) Κούλε από την τουρκική ονοµασία Su – Kulesi (θαλάσσιοφρούριο)

91

Castello del Molo

Είναι κτισµένο από ογκόλιθους και αποτελείταιαπό δυο ορόφους. Στο ισόγειο υπάρχουν 26 διαµερίσµατα που χρησιµοποιούνταν ωςκατοικίες των καπετάνιων ή ως αποθήκεςτροφίµων και πολεµοφοδίων.

Η οροφή του ισογείου διαµορφώνεται µε ένασύστηµα θόλων στους οποίους ανοίγονταιµεγάλες οπές εξαερισµού και φωτισµού.

92

93

Στον επάνω χώρο υπάρχουν επάλξεις για τηντοποθέτηση κανονιών. Η κύρια δύναµη του φρουρίουείχε συγκεντρωθεί στο ισόγειο, αφού µεγάλεςκανονιοθυρίδες είχαν δηµιουργηθεί στα εξωτερικάτοιχώµατα. Η σταθερή τους θέση δεν έδινε µεγάλεςδυνατότητες στους πυροβολητές να διαφοροποιούν τηγωνία σκόπευσης.

΄Ετσι οι κανονιοθυρίδες της βόρειας πλευράςκατεύθυναν τα πυρά των µεγάλων πυροβόλων στο ύψοςπου είχε το σκαρί των εχθρικών πλοίων, όταν αυτάέφταναν σε ορισµένη απόσταση από το φρούριο.

94

95

Εξωτερικά, στις κύριες πλευρές τουφρουρίου, δεσπόζουν οι ανάγλυφες πλάκεςµε το λιοντάρι του Αγίου Μάρκου, τοσύµβολο της Βενετίας.

Κατά την τουρκοκρατία στους σκοτεινούςκαι υγρούς χώρους του βασανίστηκαν καιφυλακίστηκαν οι κρητικοί επαναστάτες .

96

Πανοραµική άποψη του λιµανιού το 1930 µε τοµεγάλο και µικρό Κούλε ( που έχτισαν οιΤούρκοι) να δεσπόζουν.

97

Οι στρατώνες του Αγίου Γεωργίου

Στο χώρο που είναι σήµερα η Νοµαρχία, τα∆ικαστήρια και άλλες δηµόσιες υπηρεσίεςείχαν χτιστεί το 16ο αιώνα οι Στρατώνεςτου Αγίου Γεωργίου.

Πριν να χτιστούν, ο µισθοφορικός στρατόςτης Βενετίας έµενε στα σπίτια φτωχώνοικογενειών.

98

Οι στρατώνες του Αγίου Γεωργίου επίΤουρκοκρατίας

99

Ο κρητικός πόλεµος : 1648 - 1669

Το 1645 – 46 πέφτουν στα χέρια τωνΤούρκων τα Χανιά και το Ρέθυµνο , ωστόσο η πολιορκία του Χάνδακα πουξεκινά το 1648, αποδεικνύεται δύσκοληυπόθεση και κρατά 21 ολόκληρα χρόνια : είναι η πιο µακρόχρονη πολιορκία κάστρουστην Ιστορία .

100

Η πολιορκία του Χάνδακα από τους Τούρκους σεγκραβούρα της εποχής

101

Πρωταγωνιστούν ο µεγάλος βεζύρης ΑχµέτΚιοπρουλής ( από την Κύπρο) ,ο επονοµαζόµενοςΦαζίλ, δηλ. δίκαιος , ενώ και οι Βενετοί στέλνουνστο Χάνδακα τον τελευταίο υπερασπιστή του , Φραντζέσκο Μοροζίνι .

Σηµαντικό ρόλο στην εξέλιξη της πολιορκίαςέπαιξαν οι αυτοµολίες Βενετών στους Τούρκους(µε κυριότερη αυτή του Βενετοκρητικού ΑndreaBarocci ) που υπέδειξαν και τα αδύνατα σηµείατων οχυρώσεων , δηλ. το βόρειο παράκτιο τµήµαµε τους προµαχώνες Σαµπιονάρα και Αγ. Ανδρέα.

102

103

Παρά το γεγονός ότι οι Βενετοί υπερασπίστηκαν µεγενναιότητα το Χάνδακα, το φρούριο ήταν φανερό ότι δεν θαάντεχε για πολύ ακόµη, έτσι ο Μοροζίνι άρχισεδιαπραγµατεύσεις για την παραδοσή του που κράτησαν 20 ηµέρες .

Σύµφωνα µε τους όρους, ο χριστιανικός πληθυσµόςµπορούσε να φύγει, παίρνοντας την κινητή περιουσία του . Οι Βενετοί µετέφεραν τους κατοίκους στο νησί Ντία κι απόεκεί έφυγαν πρόσφυγες για τα Επτάνησα και άλλα µέρη . Όταν στις 4 Οκτωβρίου του 1669 ο Κιοπρουλής µπήκε στηνπόλη, τη βρήκε έρηµη , γεµάτη ερείπια .

104

Η πνευµατική κίνηση

Μεγάλη άνθηση κατά την Ενετοκρατία γνώρισαν και άλλοιτοµείς εκτός από την αρχιτεκτονική , όπως η ζωγραφική : τον 16ο αι. διαµορφώνεται η γνωστή Κρητική σχολήζωγραφικής και ξεκινά το έργο του ο ∆οµήνικοςΘεοτοκόπουλος, ο µετέπειτα El Greco.

Επίσης η λογοτεχνία, η ποίηση, το θέατρο µε εκπληκτικάέργα σε κάθε χώρο, δηµιουργώντας ένα ιδιαίτερο κρητικόπολιτιστικό ιδίωµα στην περιοχή µε κορυφαία έργα τονΕρωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου και την Ερωφίλη τουΓεώργιου Χορτάτση.

105

Το εσωτερικό της Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών, τουπερίφηµου µοναστηριού που στέγασε την κρητική Σχολήζωγραφικής και σήµερα λειτουργεί ως µουσείο .

106

Κρητική Σχολή- Μιχαήλ∆αµασκηνός: Λειτουργία

107

Θεοτοκόπουλος :Άποψη του όρους και της Μονής Σινά

108

Κρητικοί και Βενετοί :συνύπαρξη καιαλληλεπιδράσεις

Οι Βενετοί, για να στερεώσουν την κυριαρχίατους στην Κρήτη, κάνουν αρχικά 4 εποικισµούς(τα επόµενα χρόνια ακολούθησαν κι άλλοι) απότους οποίους ο πρώτος έγινε το 1212 και οτελευταίος το 1252 , οπότε και χτίστηκαν ταΧανιά στη θέση της αρχαίας Κυδωνίας .

Συνολικά εγκαταστάθηκαν στα πρώτα 100 χρόνια περίπου 10.000 έποικοι , αριθµόςµεγάλος, αφού ο πληθυσµός της Βενετίαςπροσέγγιζε τους 60.000

109

Χάρη στη διάσωση του βενετικού αρχείου µετά την τουρκικήκατάληψη του νησιού, µαθαίνουµε ότι από πολύ νωρίςγίνονταν επιµειξίες µε γάµους ανάµεσα σε Ελληνίδες καιΙταλούς στρατιώτες.

Σιγά – σιγά αναπτύσσεται µια νέα , ισχυρή αστική τάξη στα4 κέντρα του νησιού : Χάνδακα, Χανιά, Ρέθυµνο, Σητείαπου αποτελείται από Έλληνες και Βενετούς .

Με την ανάπτυξη του εµπορίου παρατηρείται το φαινόµενονα υιοθετείται τόσο η κρητική διάλεκτος από τουςΒενετούς, όσο και η ιταλική από τους κρητικούς ευγενείς, καθόσον τους ήταν απαραίτητη για τις οικονοµικές τουςσυναλλαγές και δραστηριότητες .

110

Κρητικοί ευγενείςτης υπαίθρου του16ου αι.

111

Επίσης, πολλοί Κρητικοί είχαν εγκατασταθεί στη Βενετίαλόγω των οικονοµικών τους δραστηριοτήτων, ενώ άλλοιέστελναν σε ιταλικές πόλεις τα παιδιά τους για σπουδές.Έτσι, δηµιουργήθηκαν οι απαραίτητες συνθήκες για τοφαινόµενο που ονοµάστηκε Κρητική Αναγέννηση και είχεσυγκεκριµένους φορείς τους Βενετούς και Κρητικούςευγενείς , καθώς και τους αστούς που έχοντας πλουτίσει απ’το εµπόριο µπορούσαν να ταξιδεύουν στη ∆ύση και ναπαρακολουθούν τις πνευµατικές εξελίξεις.

Όλη αυτή η πνευµατική κίνηση αφορούσε τους αστούς τωνπόλεων, ενώ το πολυπληθές αγροτικό στοιχείοεξακολουθούσε να υποφέρει , ζώντας κάτω από άθλιεςσυνθήκες στην ύπαιθρο.

112

Η ανοχή µεταξύ των 2 δογµάτων , είχε ωςαποτέλεσµα πολλοί ορθόδοξοι να βαφτίζονται µεανάδοχους καθολικούς, γι αυτό το λόγο πολλώνΚρητικών τα ονόµατα ήταν βενετικά : Ανεζίνα, Γιακουµής, Ρεγγίνα κ.α.

.Ο Γενικός Προβλεπτής Mocenigo αναφέρει ότιπολλοί Βενετοί ζούσαν « alla Greca ». Επίσης, Κρητικοί αστοί και ευγενείς µιµούνταν σε πολλούςτοµείς της καθηµερινότητας τον ιταλικό τρόποζωής.

113

Η ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ ΤΗΣΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ : 1669 - 1898

Η Κρήτη αποτέλεσε ένα νέο «εγιαλέτι», δηλ. µια νέα διοικητική περιφέρεια τηςοθωµανικής αυτοκρατορίας µε έδρα τοΧάνδακα που ονοµάζεται τώρα από τουςΤούρκους Kandiye ή Κάστρο.

114

Η σύνθεση του πληθυσµού

Στην πόλη εγκαταστάθηκαν κυρίως Τούρκοι. Υπολογίζεται ότι στις πρώτες δεκαετίες τηςτουρκοκρατίας ο πληθυσµός δεν ξεπερνούσε τις 4.000 απ’ τους οποίους 2000 Τούρκοι, 1000 Εβραίοι, 200 Αρµένιοι και µόνο 800 Έλληνες.

115

Έγιναν εκτεταµένες επισκευές σε κτήριακαι στον οχυρωµατικό περίβολο, ενώ οιπολυάριθµες εκκλησίες, τα µοναστήρια καιτα δηµόσια κτήρια µετατράπηκαν σετζαµιά, χαµάµ, αποθήκες, στρατώνες , κατοικίες στρατιωτών.

Η πόλη άλλαξε ύφος και απέκτησε τηγνωστή όψη των Ισλαµικών κέντρων τηςΑνατολής.

116

Η κρήνη Morosini όπως παραποιήθηκε µε οθωµανικήςαισθητικής προσθήκες

117

Η Βασιλική του Αγ, Μάρκου ως τζαµί(1900 – 1905) Ο ναός του Αγίου Μάρκου επίΤουρκοκρατίας παραχωρήθηκεστον ∆εφτερντάρ (υπεύθυνοΟικονοµικών) Αχµέτ Πασά, µετατράπηκε σε τζαµί και πήρετο νέο του όνοµα, ∆εφτερντάρΤζαµί. Το κωδωνοστάσιοµετατράπηκε - στη θέση τουυψώθηκε µιναρές - οιτοιχογραφίες καταστράφηκαν. Τελικά η Εταιρεία ΚρητικώνΙστορικών Μελετώναποκατέστησε το 1961 τοµνηµείο στην παλιά του µορφήκαι χρησιµοποιήθηκε ως χώροςποικίλων εκδηλώσεων

118

119

Άγιος Μηνάς

Σηµαντική κατάκτηση των Χριστιανών ήτανη άδεια για οικοδόµηση µικρούµητροπολιτικού ναού: ο µικρός ΆγιοςΜηνάς εγκαινιάστηκε στις 10 Νοεµβρίου1735 και κοσµήθηκε µε 6 λαµπρές εικόνεςτου µεγάλου Κρητικού ζωγράφου Μιχαήλ∆αµασκηνού ( σήµερα στο µουσείο Αγ. Αικατερίνης), έξοχα δείγµατα της ΚρητικήςΣχολής.

120

Ο µικρός ΆγιοςΜηνάς και ηΠαντάνασσα

121

Ο µητροπολιτικός Άγιος Μηνάς

Με την αύξηση του πληθυσµού δηµιουργήθηκε η ανάγκη γιατην ανέγερση ενός νέου µητροπολιτικού ναού. Ο χώρος πουθα καταλάµβανε ο νέος ναός ήταν πριν κήπος που ανήκε σεΤούρκο από τον οποίο και αγοράστηκε.

Χτίστηκε ανάµεσα στα 1862 – 1895 και παραπέµπει στοντύπο του σταυροειδούς εγγεγραµµένου µε τρούλο πουεδράζεται σε υψηλό τύµπανο, ενώ εσωτερικά συνδυάζει καιστοιχεία τρίκλιτης βασιλικής.

Έχει δύο κωδωνοστάσια, ένα στη βορειοανατολική και έναστη νοτιοανατολική γωνία. Το δεξιό κλίτος είναι αφιερωµένοστον Άγιο Τίτο και το αριστερό στους Αγίους ∆έκαΜάρτυρες της Κρήτης.

122

123

Με νέες κρήνες που κτίστηκαν σε διάφορα σηµεία της πόληςπροσπάθησαν οι Τούρκοι να αντιµετωπίσουν την έλλειψη τουνερού.

Η πολιτισµική αναγέννηση της προηγούµενης περιόδουδιακόπηκε, ενώ παρόµοια κάµψη χαρακτηρίζει την οικονοµίακαι το εµπόριο.

Από τις αρχές του 18ου αι. ωστόσο παρατηρείται µιασταδιακή ανάπτυξη και µια αλλαγή στην οικονοµική ζωήτης πόλης µε τη συµµετοχή των χριστιανών σε διάφορεςεµπορικές δραστηριότητες.

124

:

. Τέλη 17ου αιώνα. Βρίσκεται πίσωαπό το Ιστορικό µουσείο.Χαρακτηριστική είναι η φυτικήδιακόσµηση των κιονόκρανων, ενώανάµεσα στους κίονες υπάρχειµαρµάρινη ανάγλυφη πλάκα µεοθωµανική επιγραφή. Το νερό έρρεεµέσα σε µαρµάρινη λεκάνη.

Κρήνη του Ιδοµενέα

125

126

To 1850 οι Τούρκοι µεταφέρουν τηνπρωτεύουσα στα Χανιά, ενώ το Ηράκλειοπαραµένει έδρα της Μητρόπολης.

Μετά την παραχώρηση προνοµίων στουςΧριστιανούς µε το Χάτι Χουµαγιούν οχριστιανικός πληθυσµός αναπτύσσεται καιαυξάνεται : στα µέσα του 19ου αι. αριθµεί 4.000 άτοµα, ενώ το 1881 η πόλη είχε 6.361Χριστιανούς σε σύνολο πληθυσµού 20.958 ανθρώπων .

127

Η επαναστατική δράση

Η πρώτη επανάσταση που στοχεύει στην αποτίναξη της τουρκικήςκυριαρχίας ξεσπά στο νησί το 1770 ( ∆ασκαλογιάννη), αλλάκαταπνίγεται σχετικά εύκολα. Το επόµενο επαναστατικό κίνηµαείναι η µεγάλη ελληνική επανάσταση του 1821, στην οποία οιΚρητικοί συµµετέχουν δυναµικά, χωρίς όµως να επιτευχθεί οστόχος της απελευθέρωσης. Η ίδρυση, όµως, του ελληνικούκράτους το 1830 καθορίζει τους νέους στόχους των χριστιανώνκατοίκων του νησιού.

Με το σύνθηµα «Ένωση ή Θάνατος» ξεσπούν στη διάρκεια του19ου αιώνα απανωτά επαναστατικά κινήµατα στο νησί, µεσπουδαιότερο τη µεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866. Μολονότι η κύρια επιδίωξη των επαναστατών, η ένωση δηλαδή µετην Ελλάδα, δεν επιτυγχάνεται, η οθωµανική εξουσίαυποχρεώνεται συχνά σε παραχωρήσεις και µεταρρυθµίσεις πουβελτιώνουν τη θέση του χριστιανικού πληθυσµού.

128

Στην ίδια πλατεία µε τηνκρήνη Morosiniτοποθετήθηκε και τοφρικιαστικό τσιγκέλι γιατη θανάτωση τωνεπαναστατών ( σχέδιο απότον Tournefort που το είδετο 1699)

129

Στην επανάσταση του 1821 10 ακριβώς ηµέρες µετά την κήρυξη της επανάστασης ( 24

Ιουνίου 1821) οι Τούρκοι του Μεγάλου Κάστρου οργανώνουνγενική σφαγή των χριστιανών στην πόλη ( «ο µεγάλοςαρπεντές») µε 800 περίπου θύµατα κι ανάµεσά τους ταεπισηµότερα στοιχεία της χριστιανικής κοινότητας ( και οµητροπολίτης Κρήτης Γεράσιµος Παρδάλης).

Νέα σφαγή που ετοιµάζεται τη νύχτα του Πάσχα του 1826 τελικά δεν εκτελείται και η µαταίωσή της αποδόθηκε σεθαύµα του Αγίου Μηνά ( γιορτάζεται κάθε χρόνο την Τρίτητου Πάσχα).

130

Η παράδοση για το θαύµα του Αγίου

Το Πάσχα του 1826 και ενώ εκκλησιάζονται οι χριστιανοίµέσα στο ναό, οι Τούρκοι αποφασίζουν να τους επιτεθούν καινα τους σφάξουν. Τη στιγµή, όµως, που είναι έτοιµοι για τηναποτρόπαια αυτή πράξη τους, εµφανίζεται µπροστά τουςένας αξιωµατικός καβαλάρης µε γυµνό σπαθί, που τουςαποτρέπει και τους καταδιώκει από το ναό. Αυτοί πάλι, νοµίζοντας ότι πρόκειται για το πρωτοπαλίκαρό τους ΑγιάνΑγά, φεύγουν φοβισµένοι.

Οι χριστιανοί πιστεύουν ότι πρόκειται για θαύµα και ότι οκαβαλάρης είναι ο ίδιος ο Άγιος Μηνάς, που προστατεύειτους κατοίκους και την πόλη τους.

131

Η ονοµασία

Το 1822 οι λόγιοι επαναστάτες και οιέµποροι επανέφεραν την παλιά ονοµασία«Ηράκλειον» αντικαθιστώντας το βενετικόCandia και το τουρκικό Candiye .

132

25η Αυγούστου 1898

Η τρίτη και τελευταία εκατόµβη Χριστιανών στο Ηράκλειοέγινε στις 25 Αυγούστου 1898.

Οι Τούρκοι αντέδρασαν βίαια στην απόφαση των Άγγλων ναεγκαταστήσουν Έλληνες υπαλλήλους στο τελωνείο τουΗρακλείου που θα υπηρετούσαν το νέο µεταβατικόκαθεστώς της Αυτονοµίας το οποίο είχε αποφασιστεί απότις Μεγάλες ∆υνάµεις .

Ο τουρκικός όχλος µε την παρότρυνση των διοικητικώναρχών κινήθηκε σε πρωτοφανή σφαγή του άµαχουχριστιανικού πληθυσµού, εµπρησµούς και λεηλασίες σπιτιών , γραφείων και καταστηµάτων .Τριακόσιοι περίπου Έλληνες«έµποροι και πρόκριτοι της πόλεως», 17 Άγγλοι στρατιώτεςµαζί και ο υποπρόξενός τους Λυσίµαχος Καλοκαιρινός καιµέλη της οικογένειάς τους δολοφονήθηκαν στο ΜεγάλοΚάστρο, την µαρτυρική πόλη που πυρπολήθηκε καιλεηλατήθηκε από τα άγρια στίφη των Βαζιβουζούκων

133

134

Η 25ης Αυγούστου µε τα κτήρια που έπεσαν θύµατατης καταστροφικής µανίας των Τούρκων

135

Οι Άγγλοι, που σύµφωνα µε τους όρους τηςδιεθνούς προστασίας του νησιού είχαν υπό τονέλεγχό τους το Ηράκλειο, αντέδρασαν αµέσως: ζήτησαν τον απαγχονισµό των πρωταιτίωνΟθωµανών και την αποµάκρυνση του τουρκικούστρατού από την πόλη.

Στις 2 Νοεµβρίου του 1898 η τουρκική σηµαίακατέβηκε από το φρούριο του Ηρακλείου. Ηπερίοδος της αυτόνοµης Κρητικής πολιτείας είχεαρχίσει.

136

Ή Ένωση

Πολλοί Τούρκοι συνελήφθησαν και εξορίστηκαν από την Κρήτη, ενώ οι πρωταίτιοι 17 Τουρκοκρητικοί απαγχονίστηκαν.

Από την Κρήτη έφυγαν 48.000 µουσουλµάνοι και παρέµεινανάλλοι 33.000

Στις 9 ∆εκεµβρίου του 1898 έφθασε στην Κρήτη ο εντολοδόχοςτων Μ. ∆υνάµεων αρµοστής του νησιού πρίγκιπας Γεώργιος, δευτερότοκος γιος του βασιλιά της Ελλάδας Γεωργίου Α΄.

Και η περίοδος της αρµοστείας τελειώνει µετά τη σύγκρουσηΓεωργίου και Ελ. Βενιζέλου ( συµβούλου της ∆ικαιοσύνης) για τοθέµα της Ένωσης που κατέληξε στην επανάσταση του Θέρισου.

Την 1η ∆εκεµβρίου 1913 ανακηρύσσεται επίσηµα η ένωση τηςΚρήτης µε την Ελλάδα.

137

Σεισµοί και λοιµοί

∆εν ήταν όµως µόνο οι σφαγές των Χριστιανών και οι εµπρησµοίαπό τους Τούρκους που αποδεκάτιζαν και ερήµωναν την πόλη τον19ο αιώνα. ∆ύο φοβεροί σεισµοί κατά την διάρκεια αυτού τουπολυτάραχου αιώνα της Κρήτης συµπλήρωναν το θάνατο και τηνερήµωση στο Ηράκλειο.

Ο ένας σεισµός στις 5 Φεβρουαρίου 1810 κατέστρεψε τα δύοτρίτα της πόλης και προκάλεσε τον θάνατο τριών χιλιάδωνπερίπου κατοίκων της. Η πανώλη που τον ακολούθησεσυµπλήρωσε τις καταστροφές της, την εξαφάνιση της ζωής από τηνπόλη. Ακόµα και οι πιο κεντρικοί της δρόµοι χορτάριασαν.

Πιο µεγάλος και πιο καταστρεπτικός ήταν ο σεισµός της 30ηςΣεπτεµβρίου του 1856, που ισοπέδωσε το Ηράκλειο. ∆εκαοχτώµόνο από τις τρεις χιλιάδες εξακόσιες είκοσι οικίες της πόληςέµειναν όρθιες.

138

Η µορφή της πόλης στις αρχές του 20ού αι.

Με την αρχή του 20ού αι. και τις αλλαγέςπου σηµειώνονται στον τρόπο ζωής οικάτοικοι του Ηρακλείου και οι αρχέςαποφασίζουν ότι κάθε ανάµνηση τουτουρκικού παρελθόντος της πόλης πρέπεινα εξαφανιστεί.

139

140

Η «Πλατιά Στράτα» ( Strada Larga των Ενετών, λεωφ. Καλοκαιρινού σήµερα) το 1920

141

Η αγορά : µε το ζεµπίλι στα ψώνια και ψιλήκουβέντα στο πλακόστρωτο

142

Η «ΠλατιάΣτράτα» απότην πλευρά τηςΠύλης τουΠαντοκράτορα: η κρήνηαριστερά δενυπάρχει πια

143

Η «Λεωφόρος της Πλάνης»

Στη θέση των κατεστραµµένων από τηνπυρπόληση κτηρίων της παλιάς Ruga Maistraπου µετονοµάζεται σε 25ης Αυγούστου σεανάµνηση των τραγικών γεγονότωνκατασκευάζονται από το 1902 και µετάµεγαλόπρεπα κτήρια και µέγαρα.

Επειδή όµως πίσω από τα κτίσµατα αυτά τοΗράκλειο εξακολουθεί να διατηρεί την παλιά, µηαποδεκτή για τους ανθρώπους της εποχής όψη, οδρόµος ονοµάστηκε «Λεωφόρος της Απάτης» ή«της Πλάνης».

144

145

Οι πρόσφυγες

Γεγονός ιδιαίτερης σηµασίας υπήρξε για την Κρήτη η απορρόφησητων προσφύγων της µικρασιατικής καταστροφής. Ήδη από τοΣεπτέµβριο του 1922 στο λιµάνι και στους δρόµους τουΗρακλείου βρίσκονταν περισσότεροι από 20.000 πρόσφυγες καικαι σε όλη την Κρήτη γύρω στις 27.000.

Μετά την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάνης τον Ιανουάριο του1922 ολόκληρος ο τουρκικός πληθυσµός της Κρήτης – περίπου33.000 άτοµα - εγκαταλείπει το νησί, ενώ τη θέση και τα σπίτιατους καταλαµβάνουν οι Έλληνες πρόσφυγες.

Συνολικά η Κρήτη δέχθηκε 33.900 ανθρώπους πουεγκαταστάθηκαν στις πόλεις και στις κοντινές περιοχές , όπουείχαν περιοριστεί οι µουσουλµάνοι του νησιού ήδη από τις αρχέςτου αιώνα.

146

Το Ηράκλειο στα νεότερα χρόνια

Η µάχη της Κρήτης

Το Ηράκλειο είχε αξιοσηµείωτη συµµετοχή καιστη µάχη της Κρήτης. Μετά από πολυήµερο κιεξοντωτικό βοµβαρδισµό δέχθηκε δεκάδεςκύµατα αλεξιπτωτιστών. Ο λαός της πόλης καιτων χωριών κατάφερε να εξουδετερώσει τουςΓερµανούς, η κατάληψη όµως του αεροδροµίουτου Μάλεµε επέτρεψε στους Γερµανούς ναπροωθηθούν ανατολικά και τελικά να κυριεύσουντο Ηράκλειο.

147

148

Η αντίσταση

Στη διάρκεια της Κατοχής στο Ηράκλειο οργανώθηκαν κιέδρασαν ισχυρές οµάδες αντίστασης.

Κορυφαία αντιστασιακή πράξη υπήρξε η πυρπόληση στις 6 Ιουνίου του 1942 14 αεροπλάνων στο αεροδρόµιο τουΗρακλείου από οµάδα κοµάντος µε οδηγό τον καθηγητήανθυπολοχαγό Κωστή Πετράκη .Οι Γερµανοί ως αντίποινατουφέκισαν 62 σηµαίνοντα πρόσωπα της πόλης.

Άλλο σηµαντικό και ταυτόχρονα εντυπωσιακό γεγονόςυπήρξε η απαγωγή του στρατηγού Κράιπε .

149

Η πόλη µετά τον πόλεµο

Μετά το β΄ παγκόσµιο πόλεµο οιστεγαστικές ανάγκες του Ηρακλείουπολλαπλασιάζονται, αφού οι βοµβαρδισµοίείχαν καταστρέψει το 30% περίπου τωνοικοδοµών, χωρίς ωστόσο να συγκρίνονταιµε την καταστροφή που προκάλεσαν ηαστυφιλία και η εµπορευµατοποίηση τηςγης .

150

Η εξαφάνιση του ιστορικού κέντρου

Οι µεταπολεµικές πολυκατοικίες χτίστηκαν κυρίως στηνπεριοχή του κέντρου, αντικαθιστώντας παλαιότερα κτίσµατατης βαλκανικής και της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής . Οικατεδαφίσεις εξαφάνισαν ολόκληρες ιστορικές συνοικίες.

Επίσης, λόγω των συχνών σεισµών, η πόλη αρκετές φορέςσχεδόν ισοπεδώθηκε.

Το αποτέλεσµα είναι ότι σήµερα σώζονται λίγα δείγµατααπό την οικοδοµία της πιο πρόσφατης τουρκικής περιόδου, ελάχιστα από την εποχή της ενετοκρατίας και κανέναδείγµα κατοικίας από τη β΄βυζαντινή και την αραβικήπερίοδο .

151

Κτήριο Εφκάφι επί της Έβανς : είναι το ένα από τα δύο πρώτα ∆ηµόσιαΤούρκικα κτίσµατα που κατασκευάστηκαν σύµφωνα µε τις επιταγές τουΝεοκλασσικισµού στο Ηράκλειο.Το κτίσµα είναι εξαιρετικά κοµψό και έχει στοιχεία από την ευρύτατα τότεδιαδεδοµένη Βαλκανική αρχιτεκτονική ( τα καφασωτά των παραθύρων , ανάµνηση οθωµανικής αρχιτεκτονικής).

152

Αρχοντικό του Μπέη Σεκεριά, Αποκορώνου 15

Αποτελεί χαρακτηριστικόδείγµα Βαλκανικήςαρχιτεκτονικής µε σαφείςνεοκλασσικές επιρροές. Ηπρόσοψή του χαρακτηρίζεταιαπό σαχνισί που στέφεται απόαέτωµα πλαισιωµένο απόξύλινο γείσο.

Το µέγεθος, η διάρθρωση τωνχώρων και η υψηλή αισθητικήτου το καθιστούν µοναδικό γιατο Ηράκλειο.

153

Κτήριο Bon Marche,Αγ. Μηνά 8:ήταν ιδιωτικό κατάστηµα πώλησηςυφασµάτων και ανήκε στους υιούςΧουσεϊν Μωχαρέµ Λιτσαρδάκη. Συνδυάζει στοιχεία νεοκλασικά καιστοιχεία βαλκανικής αρχιτεκτονικήςµα άρτιο αισθητικό αποτέλεσµα.

154

Το Ηράκλειο σήµερα : µια ανοιχτή πληγή

Το Ηράκλειο των 80.000 κατοίκων του 1970, έχει σήµεραεξελιχθεί σε ένα από τα σηµαντικότερα οικονοµικά, τεχνολογικά και πολιτιστικά κέντρα του τόπου µ’ έναπληθυσµό που ξεπερνά τις 140.000 ανθρώπους.

Η αλµατώδης οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη οδήγησανσ’ ένα σχεδόν διπλασιασµό του πληθυσµού, αποτέλεσµα τηςεσωτερικής µετανάστευσης από την αγροτική ενδοχώρα.

Η ανάπτυξη αυτή δεν είχε προβλεφθεί, ούτε υπήρχανσχέδια υποδοχής και υποδοµής, µε αποτέλεσµα η αυθαίρετηδόµηση να είναι σήµερα η µεγάλη πληγή του Ηρακλείου.

155

Η πόλη όµως εξακολουθεί να παραµένεικοσµοπολίτισσα, στο σταυροδρόµι µεγάλων πολιτισµών, κι ας µοιάζει ατηµέλητη, πολιορκηµένη από αυθαίρετα κιαπό έναν υπερτασικό ρυθµό ανάπτυξης.

Πίσω από τις χιλιάδες ξενόγλωσσες επιγραφές θαυπάρχουν πάντα οι προσόψεις των κλασικιστικώνµεγάρων της 25ης Αυγούστου – της Ruga Maistra τωνΕνετών- ως ενθύµηση της εποχής που το Ηράκλειοαποσπάται από τον οθωµανικό ζυγό κι οραµατίζεταιόψη ευρωπαϊκή και µέλλον ανάλογο.

156

«Μόνη ευχή, αν σ’ άλλες εποχές , γιαδιαφορετικές αιτίες και µε άλλο µέτρο, υπήρξε επίσης έτσι πλούσιος και κραταιόςο Χάνδαξ, µακάρι και τούτη η καλή τουώρα ν’ αφήσει το πνευµατικό τηςπέρασµα ανεξίτηλο. Τα υπόλοιπαχάθηκαν αρκετές φορές» .

ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ

157

Για την πραγµατοποίηση του προγράµµατος «Ηράκλειο, ηπόλη µου – γνωρίζω τα µνηµεία της πόλης µου και τηνΙστορία της » εργάστηκαν οι παρακάτω µαθητές από τη Γ΄τάξη :

Παπαδάκη Κατερίνα, Πουντουράκη Στέλλα, Ψυχαράκη∆έσποινα, Ρεράκης Μιχάλης, Παπαδάκης Αλέξανδρος, Φλουρή Ελένη, Σαµιώτη Μαρία, Νικηφόρος Νίκος, Σελένιτσα Κων/να, Παναγιώτου Ελευθερία, Φωτοπούλου Ευαγγελία, Τζαγκαράκη Ευαγγελία, Μπρούκα Άντερσον, Μανδαλάκης Ιωάννης, ΜονιάκηςΑλέξανδρος, Μαµατζάκης Ευάγγελος, Λιονάκη Ζωή, Μαρκοπούλου Ελένη, Λιγοψυχάκη Χρυσούλα, ΚωστάκηΜαρία, Κρασανάκη Μαριάνθη, Μαρκάκης Μιχάλης, Μαυρογιαννάκη Γεωργία, Μακράκη Καλλιόπη

158

Επίσης, από τη Β΄τάξη οι µαθητές :

Μαρή ∆έσποινα, Λυρώνη Εµµανουέλα,ΛούιςΜαρίσα, Λιβά Γεωργία, ΚουνδουράκηΜαριτίνα, Λαγουδιανάκη Κατερίνα, Κυριακουλοπούλου Κων/να, Κρέµη Κατερίνα, Μαραθιανού Εµµανουέλα

159

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ ΤΗΣ ΕΚ∆ΟΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ

Θ. ∆ΕΤΟΡΑΚΗ : ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Ο ΜΙΤΟΣ ΤΗΣ ΑΡΙΑ∆ΝΗΣ (ΑΠΟ ΤΗΝ ΗΡΑΚΛΕΙΑ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ) XΡ. ΛΙΟΝΤΑΚΗ : ΗΡΑΚΛΕΙΟ : ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ ΣΤΙΣ ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ : 1)ΗΡΑΚΛΕΙΟ, ΤΟ

ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΣΤΡΟ, 2)ΗΡΑΚΛΕΙΟ, ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ 3)ΗΡΑΚΛΕΙΟ, 25 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1898

ΤΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΚΑΙ Η ΝΟΜΑΡΧΙΑ ΤΟΥ – 2005 ΧΡ. ΤΖΟΜΠΑΝΑΚΗ : Η ΘΑΛΑΣΣΙΝΗ ΤΡΙΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΧΑΝ∆ΑΚΑ Γ. ΣΑΒΒΑΚΗ : ΤΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΚΑΙ Ο ΧΑΝ∆ΑΚΑΣ (ΑΡΘΡΑ ΑΠΌ ΤΗΝ ΕΦΗΜ.

«ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ») ΚΡΗΤΗ : ΛΕΥΚΩΜΑ ΜΕ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ- ΕΚ∆. ΘΥΜΕΛΗ Η ΠΟΛΗ, ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ:

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 2003 ΜΕ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΤΩΝ ΜΙΝΩΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΩΝ ΗΡΑΚΛΕΙΟ : CD ROM ΤΟΥ ∆ΗΜΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ∆ΙΑ∆ΙΚΤΥΑΚΗ ΠΥΛΗ ΤΟΥ ∆ΗΜΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ

CD-ROM : CRETAN RENAISSANCE ΤΩΝ ΗΛ.ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ MULTIMEDIA