ΣΧΕΣΕΙΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ• Ο ορισμός της θρησκείας• Αν και είναι δύσκολο να υιοθετηθεί ένας καθολικά αποδεκτός ορισμός

μπορούμε, ωστόσο, γενικευτικά να παρατηρήσουμε πως θρησκεία είναι το σύνολο των ιδεολογικών αντιλήψεων σχετικά με τις ανώτερες από τον άνθρωπο δυνάμεις που καθόρισαν το παρελθόν του και διαμορφώνουν το παρόν και το μέλλον της ανθρωπότητας. Η θρησκεία συνδέεται άμεσα με την γνώση του σύμπαντος και των δυνάμεων της φύσης και πρεσβεύει ότι όλα οφείλονται στο «Είναι». Η θρησκεία συνδέεται άμεσα με το δόγμα και με το επαγγελματικό ιερατείο που εκτελεί το ρόλο μεσολαβητή προς την θεότητα. Συνέπεια αυτού είναι οι θρησκείες πάντοτε στο ιστορικό διάβα των αιώνων να παίζουν ρόλο πολιτικό, κατέχοντας μια ισχυρή δύναμη εξουσίας δίπλα στην κοσμική, καθώς επηρεάζουν τεράστιες μάζες πιστών.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ συνέχεια…• Οι διάφοροι ορισμοί της θρησκείας που διατυπώθηκαν κατά τον τελευταίο αιώνα. Η

πρώτη κατηγορία θα μπορούσε να περιλαμβάνει τους «ουσιοκρατικούς» ορισμούς της θρησκείας. Αυτού του είδους οι ορισμοί, δίνουν έμφαση στα βασικά της εσωτερικά χαρακτηριστικά. Η θρησκεία, δηλαδή, έχει ορισμένες ιδιότητες, οι οποίες χαρακτηρίζουν τις ιδιαίτερες εκφράσεις της και μπορεί να προσδιοριστεί με βάση αυτές τις ιδιότητες

• Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει τους ορισμούς εκείνους της θρησκείας που εστιάζουν στη λειτουργία που επιτελεί κάποιο φαινόμενο για την κοινωνική ή προσωπική συνάφεια στην οποία συμβαίνει, ή το σκοπό για τον οποίο χρησιμοποιείται. Οι ορισμοί αυτοί συνεπώς, είναι κατ’ εξοχήν λειτουργιστικοί. Όπως αναφέρθηκε ήδη σχετικά με τον Durkheim, μια συνέπεια των λειτουργιστικών ορισμών της θρησκείας είναι ότι καθιστούν το περιεχόμενο του όρου «θρησκεία» εντελώς αυθαίρετο. Αυτό που κάποιος θεωρεί ως «ιερό», όπως αποδεικνύεται στην πράξη, είναι για κάποιον άλλο «βέβηλο».

• Όσον αφορά τη δική μας αντίληψη περί θρησκείας ο όρος θρησκεία, που χρησιμοποιείται ενίοτε εναλλακτικά με την λέξη πίστη, ή σύστημα πίστης καθορίζει γενικώς την πίστη στο υπερφυσικό, το ιερό ή το θείο και τους ηθικούς κώδικες, πρακτικές, αξίες, οργανισμούς και τελετουργικά που συνδέονται μαζί της. Στην ευρύτερη έννοιά της ορισμένοι την έχουν ορίσει ως το σύνολο των απαντήσεων που δόθηκαν για να ερμηνευθεί η σχέση του ανθρώπινου είδους με το σύμπαν. Στην μακρά πορεία ανάπτυξής της η θρησκεία έλαβε διάφορες μορφές σε διαφορετικούς πολιτισμούς και άτομα. Υπάρχουν, τέλος, απόψεις, όπως αυτή του καθηγητή Γιανναρά, που αρνούνται να κατανοήσουν τον Χριστιανισμό –και δη τον Ορθόδοξο –ως θρησκεία, αλλά ως την υπαρκτική και ιστορική παρακαταθήκη ενός κεντρικού και ανυπέρβλητου βιώματος: Της αποκάλυψης του Θεού στον άνθρωπο, με στόχο τον συντονισμό του τρόπου ζωής του τελευταίου μ’ εκείνον του Θεού, ως εγγύηση της υπέρβασης της φθοράς και του θανάτου.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ

• Ο όρος επιστήμη με την ευρεία έννοια αρχικά δήλωνε το οργανωμένο σώμα της εξακριβωμένης και τεκμηριωμένης γνώσης. Ο πρώτος αυτός ορισμός διατυπώνεται στο έργο Θεαίτητος του Πλάτωνα όπου ένας από τους συνομιλητές αναφέρει ότι: «έστιν ουν επιστήμη δόξα αληθής μετά λόγου», δηλαδή η επιστήμη αποτελεί βεβαιωμένη με λογικά επιχειρήματα γνώση. Πολλές από τις ανθρώπινες προκαταλήψεις γύρω από τον τρόπο που λειτουργεί το σύμπαν έχουν αμφισβητηθεί κατά καιρούς από τις νέες επιστημονικές ανακαλύψεις.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ συνέχεια…

• Στη σύγχρονη εποχή, ο όρος είναι πιο περιορισμένος και δηλώνει το σύστημα απόκτησης γνώσης με βάση την επιστημονική μεθοδολογία που βασίζεται στην επιστημονική έρευνα, καθώς και στην οργάνωση και ταξινόμηση της αποκτώμενης με αυτόν τον τρόπο γνώσης. Διακρίνουμε συνεπώς διαφορετικούς επιστημονικούς τομείς που εντάσσονται συνήθως σε τέσσερις μεγάλες ομάδες, τις θετικές επιστήμες, τις εφαρμοσμένες επιστήμες, τις ανθρωπιστικές επιστήμες και τις κοινωνικές επιστήμες.

Η επιστημονική διαδικασία

• είναι η συστηματική έρευνα της νέας γνώσης σε ένα σύστημα. Αυτή η συστηματική έρευνα είναι γενικώς η επιστημονική μέθοδος και το σύστημα γενικώς είναι η φύση. Επιστήμη επίσης είναι η επιστημονική γνώση που έχει συστηματικά αποκτηθεί μέσω της επιστημονικής διαδικασίας. Μερικά από τα ευρήματα της επιστήμης μπορεί να είναι εντελώς αντίθετα προς την ανθρώπινη διαίσθηση. Η ατομική θεωρία για παράδειγμα υποδηλώνει ότι ένας στερεός βράχος που εμφανίζεται ως βαρύς, σκληρός, γκρίζος κλπ. είναι στην πραγματικότητα ένας συνδυασμός από υποατομικά σωμάτια με καμία από αυτές τις ιδιότητες, τα οποία κινούνται ταχύτατα σε μία περιοχή που αποτελείται κυρίως από κενό χώρο.

TO ΜΗ-ΑΛΑΝΘΑΣΤΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ • Μια αναγκαία συνέπεια της διαψευσιμότητας των επιστημονικών

ισχυρισμών έγκειται στο ότι είναι επίσης μη-αλάνθαστοι, δηλαδή μπορεί να είναι και λανθασμένοι. Για παράδειγμα, η ειδική θεωρία της σχετικότητας του Einstein είναι αποδεκτή ως "ορθή" με την έννοια πως "η απαραίτητη συμπερίληψη της στους υπολογισμούς έρχεται σε τέλεια συμφωνία με τα πειράματα" (Friedlander 1972, 41). Ο διακεκριμένος παλαιοανθρωπολόγος και επιστημονικός συγγραφέας Stephen Jay Gould μας υπενθυμίζει πως στην επιστήμη το "γεγονός" σημαίνει «επιβεβαιωμένο σε τέτοιο βαθμό που θα ήταν διαστροφή να αρνηθείτε μια προσωρινή συγκατάθεση» (Gould 1983, 254). Όμως, όπως σημειώνει ο Gould, τα γεγονότα και οι θεωρίες είναι διαφορετικά πράγματα «όχι σκαλοπάτια σε μια ιεραρχία αυξανόμενης βεβαιότητας. Τα γεγονότα είναι τα δεδομένα του κόσμου. Οι θεωρίες είναι δομές ιδεών που εξηγούν και ερμηνεύουν τα γεγονότα». 'Η με τα λόγια του Popper: «Οι θεωρίες είναι δίχτυα που ρίχνονται για να πιάσουν αυτό που ονομάζουμε «ο κόσμος»: να τον εκλογικεύσουν, να τον εξηγήσουν και να τον τιθασεύσουν».

ΣΧΕΣΕΙΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

• Η θρησκεία ήδη από την γέννηση της κατά καιρούς είχε διάφορες σχέσεις με την επιστήμη. Όμως μεταξύ αυτών των δύο ανθρωπίνων δραστηριοτήτων υπάρχουν διαφορετικές απόψεις . Επομένως για να αντιμετωπίσουμε σωστά αυτό το θέμα θα πρέπει να αποφύγουμε τις αντιστοιχίες μεταξύ θρησκείας και επιστήμης.

ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ  • Τα  ΕΙΔΗ ΣΧΕΣΕΩΝ  θρησκείας και επιστήμης συνοψίζονται σε 

τέσσερα είδη: σύγκρουση , ανεξαρτησία, διάλογος , συγχώνευση.  • Ο  JAN BARBOUR πιστεύει ότι οι αιτίες των συγκρούσεων 

βρίσκονται αφενός στην κατά γράμμα ερμηνείας της αγίας γραφής  και αφετέρου στον επιστημονικό υλισμό.

• Ο GOULD προτείνει αυτή την απόλυτη ανεξαρτησία αν και παραδέχεται  ότι και οι δύο χώροι πρέπει να είναι ανοιχτοί μεταξύ τους.

• Διάλογο, με τον οποίο θρησκεία και επιστήμη, σεβόμενες την αμοιβαία αυτονομία  τους, αναγνωρίζουν ότι κάτι έχουν να πουν μεταξύ τους. Ακόμη και  συγχώνευση μεταξύ τους. 

• Επιπλέον, για να αναλύσουμε  τις σχέσεις μεταξύ τους θα πρέπει να εξεταστούν  δύο πλευρές που θα μας βοηθήσουν να τις κατανοήσουμε καλύτερα: την γνώση και την κοινωνιολογία.

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ Ή ΚΟΣΜΟΛΟΓΊΑ;

• Ο λαβών το βραβείο νομπέλ φυσικής το 1986 Gert Binner δίνει τη ακόλουθη εξήγηση: Ίσως όλος ο κόσμος δημιουργήθηκε ως εξής: με αναπαραγωγή κάποιου στοιχείου δημιουργήθηκε γενικώς κενό ή ο χώρος. Με αυτόν τον χώρο δημιουργήθηκαν επίσης οι ιδιότητες του χώρου . Και με αναπαραγωγή των ιδιοτήτων αυτών δημιουργήθηκαν μορφές ενέργειας, πως, αυτό δεν είμαι σε θέση να το πω. 

• Αλλά και ο αμερικάνος φυσικός των στοιχειωδών σωματιδίων Steven Weinberg ο οποίος το 1979 με άλλους δύο φυσικούς έλαβε το βραβείο νομπέλ για την θεωρία των ασθενών και ηλεκτρομαγνητικών αλληλεπιδράσεων , στο πολύ  διδακτικό του βιβλίο: «Τα τρία πρώτα λεπτά. Η αρχή του σύμπαντος» λέει: ακόμα λιγότερο κατανοούμε ότι αυτό το παρόν σύμπαν αναπτύχθηκε από μια αρχική κατάσταση , που ξεφεύγει από κάθε περιγραφή και αντιτίθεται στην εξαφάνιση του εξαιτίας του απείρου ψύχους η της αφόρητης θερμότητας. 

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ή ΤΥΧΗ;

• Σε μία κοινή επιστημονική συζήτηση θεολόγων και φυσικών, που έγινε το 1994 στην Τυβίγγη  ο Armand Fassler διατύπωσε το πρόβλημα μαθηματικώς: πόσο ακριβώς ήταν το μικρό πλεόνασμα της ύλης υπολογισμένο έναντι της αντιύλης, πόσο ακριβώς ήταν το ελάχιστο πλεόνασμα των πρωτονίων υπολογισμένο έναντι των αντιπρωτονίων, άνευ του οποίου πλεονάσματος δεν θα ήταν καθόλου δυνατό να είχαμε ένα σύμπαν ακτινοβολίας και ύλης και την καταπληκτική σχέση των 25% του αρχικού ηλίου και των 75% του υδρογόνου! Και συνεπώς δεν θα γινόταν ο σχηματισμός γαλαξιών , αστέρων και πλανητών οι οποίοι ήταν σταθερά αρκετοί για την ύπαρξη της ζωής σ’ αυτό το σύμπαν!

ΛΙΓΗ ΕΠΙΜΟΝΗ ΣΤΑ ΑΥΤΟΝΟΗΤΑ

• Η επιστήμη, όμως, δεν είναι μόνο φυσική. Είναι, επιπλέον, ο τρόπος εξερεύνησης των υποθέσεων που αφορούν τους ανθρώπους, η προσπάθεια να ερμηνευτεί ο λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι αγωνίζονται ο ένας για τον άλλον, η προσπάθεια να γίνει κατανοητό ποιο είναι το «κακό» και ποιο το «καλό». Στη συνέχεια, η επιστήμη δεν είναι μόνο «ανάλυση αποτελεσμάτων των πειραμάτων». Μπορεί επίσης να είναι απλώς «λογική σκέψη». Οι ακριβείς επιστήμες βρίσκονται στην παρατήρηση και στην επαγωγή. Ωστόσο , δεν υπάρχουν μόνο οι ακριβείς επιστήμες . Οι επιστήμες που γνωρίζουμε ως «θετικές επιστήμες» αποκαλούνται σωστότερα ως «ακριβείς επιστήμες». Αξίζει να σημειωθεί πως δεν υπάρχει λόγος να αποκαλούμε κάποιες επιστήμες «θετικές», γιατί με αυτόν τον τρόπο υπονοούμε ότι κάποιες άλλες είναι  αρνητικές». Η πραγματική διαφορά της φυσικής και της αστρονομίας από την ανθρωπολογία είναι στη χρήση πειραματικών δεδομένων και όχι στη συστηματικότητα της σκέψης. 

ΠΕΡΙ ΑΥΤΟΝΟΗΤΩΝ συνέχεια…

• Εκτός από τις ακριβείς επιστήμες, υπάρχουν και άλλοι πολλοί τομείς επιστήμης. Αυτοί οι άλλοι επιστημονικοί τομείς είναι βασισμένοι στη λογική και «δομημένη ανάλυση ενός θέματος» και περιλαμβάνουν τομείς όπως η ανθρωπολογία, η γλωσσολογία, η νομική, η ψυχολογία. Ο πιο αρνητικός αντίκτυπος της επικράτησης των θετικών επιστημών στην σύγχρονη εποχή είναι η μεταβίβαση του ενδιαφέροντος μακριά από αυτούς τους άλλους εξίσου σημαντικούς τομείς. Παρόλα αυτά, οι θετικές επιστήμες περιέχουν κάποιους περιορισμούς, οι οποίοι συχνά δεν υπολογίζονται από τους οπαδούς τους.

Η λογική μας λειτουργεί σωστά;

• Όπως έλεγε ο Feyerabend, «από τη στιγμή που μιλάς σε κάποιον με τον όρο «να είναι λογικός για να καταλάβει τα όσα του λες, αποδυναμώνεις το επιχείρημά σου πριν καλά –καλά ξεκινήσεις να το λες». Είναι σαν να ζητάμε από τον συνομιλητή μας να είναι προετοιμασμένος να σκεφτεί με τον ίδιο τρόπο που εμείς σκεφτόμαστε (δηλαδή «λογικά»), για να συμφωνήσει με τα όσα του λέμε. Όποιος δεν είναι σύμφωνος είναι ...παράλογος. Το λογικό είναι συνήθως η κατεστημένη σκέψη της εκάστοτε εποχής και αν κάποιος πιστεύει κάτι μόνο γιατί είναι «λογικό» τότε είναι σκλάβος των αξιωμάτων της εποχής του και δεν είναι δυνατόν να κάνει κάτι για αυτό. Όλες οι μεγαλοφυΐες σκέφτονται με τρόπο που για την εποχή τους ήταν «παράλογος.

ΑΝΤΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΟΣ

• Συνοψίζοντας θα πρέπει να χρησιμοποιούμε τις θετικές επιστήμες προσεκτικά και να έχουμε πάντα στο μυαλό μας τους περιορισμούς τους. Οι άνθρωποι είναι κάτι περισσότερο από ηλεκτρόνια και πρωτόνια και αυτό απαιτεί την ταυτόχρονη χρήση άλλων τρόπων σκέψης: όχι μόνο την παρατήρηση και την επαγωγή. Υπάρχουν και άλλοι τρόποι που με την βοήθειά τους οδηγούν στην έρευνα της αλήθειας. Η πίστη σε ένα πράγμα μπορεί να είναι πραγματικά επικίνδυνη. Θεωρώντας ότι υπάρχει μόνο ο «επιστημονικός» τρόπος σκέψης μπορεί να αποβληθεί το πνεύμα, η ηθική, η αυταπάρνηση ακόμα και ο ίδιος ο άνθρωπος από τον κόσμο. Πολλές ανθρώπινες αξίες δεν είναι κατανοητές από τη επιστήμη. Περισσότερη φιλοσοφία και λιγότερος «επιστημονισμός» θα αποδεικνυόταν πολύ χρήσιμος στη σημερινή κοινωνία ...

ΤΕΛΟΣ

ΙΩΑΝΝΑ ΙΣΑΑΚΟΓΛΟΥ