37
Τα Λουτρά στα Βυζαντινά Χρόνια …μία αστική συνήθεια…

Λουτρά στο Βυζάντιο

  • Upload
    -

  • View
    641

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Τα Λουτρά στα Βυζαντινά Χρόνια

…μία αστική συνήθεια…

Tρεις γυναίκεςκαλλωπίζονται γύρω από λουτήρα.Στάμνος του 5ου αι. π.X. Mόναχο,Kρατικό Mουσείο

Γυμνή γυναίκα (πιθανόν εταίρα)ετοιμάζεται για το λουτρό της. Eσωτερικό ερυθρόμορφης κύλικας, περ. 480π.X. Bρυξέλλες, Bασιλικά Mουσεία.

«Η Αφροδίτη της Κνίδου», του ΠραξιτέληPωμαϊκόαντίγραφο έργου, περ. 330π.X., Mουσείο Bατικανού

Βυζαντινοί & Λουτρά

Oι Βυζαντινοί «ἀλουσίαν ἀσκοῦντες καὶ ἐλαχίστην σχέσιν εἶχον μὲ τὰ λουτρὰ»

Βυζαντινοί & Λουτρά

Oι Βυζαντινοί «ἀλουσίαν ἀσκοῦντες καὶ ἐλαχίστην σχέσιν εἶχον μὲ τὰ λουτρὰ»

Βυζαντινοί & Λουτρά Τη σχέση των Βυζαντινών με τα λουτρά και την αγάπη τους προς αυτά αποδεικνύουν:

Η ύπαρξη δημοσίων λουτρών σε κάθε σχεδόν πόλη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας

Οι μαρτυρίες συγγραφέων ( Προκόπιος, Ιωάννης Χρυσόστομος, Θεοφάνης, Μαλάλας, Ευάγριος, Κλήμης, Γρηγόριος Θεολόγος, ανώνυμος στο Πασχάλιον Χρονικόν, Αρτεμίδωρος, Κων/νος Πορφυρογέννητος, Οριβάσιος κ.ά. )

Κατηγορίες Λουτρών Τα Λουτρά διακρίνονται σε:α) Δημόσια

β) Ιδιωτικά ή Πριβάτα

γ) Μοναστηριακά

«Ποῦ κελεύεις, εἰς τὸ δημόσιον ἤ ἐν τῷ ἰδιωτικῷ;» Πολυδεύκους, Ερμηνεύματα, 214

Η ύπαρξη λουτρών θεωρείται χαρακτηριστικό πόλεως «μεγάλης και εὐδαίμονος» (Προκοπίου, Περί Κτισμάτων, 5, 4)

«οὐδεὶς ἐτόλμησε παραβῆναι τὸν νόμον καὶ συνήθειαν προβαλέσθαι» (Ι.Χρυσόστομος, PG, 49, 151-152)

Τα λουτρά τα έκτιζαν Αυτοκράτορες, Επίσκοποι, όπου η ίδρυση και η συντήρησή τους ήταν τμήμα του φιλανθρωπικού τους προγράμματος, αλλά και ιδιώτες. Ο Επίσκοπος Θεόδωρος ανακαίνισε λουτρά για τους λεπρούς στη Σκυθόπολη.

Στα λουτρά τουPozzuoli της Iταλίας. Bυζαντινίζουσα μικρογραφία γοτθικούστυλ από ναπολιτάνικο χειρόγραφο του13ου–14ου αι.

Οι μαρτυρίες που έχουμε για τα δημόσια λουτρά πιστοποιούν ότι αναμφίβολα πρόκειται για βασικό στοιχείο της καθημερινής ζωής στο Βυζάντιο που εξασφαλίζουν

την καθαριότητατην ευχαρίστηση των πολιτώντις κοινωνικές επαφές

Το μαρτύριο του Aγίου Δημητρίου στον ναό του στη Θεσσαλονίκη είναι κτισμένο στη θέση παλαιότερου ρωμαϊκού λουτρού

H κατ’ εξοχήνιαματική χρήσητου λουσίματοςμε τους ασθενείςνα αναμένουν τηθεραπεία εικονογράφεται εδώ στη μικρογραφία της κολυμπήθρας της Bηθεσδά, έργο του11ου αι. απ τηMονή Διονύσουτου AγίουΌρους.

ΟνομασίεςA)λουτρόνλοῦσμαβαλανεῖον/βαλανειόνλοετρόνβαλανάριον (balnearium)βαλνιάριονβανιάριν «…ἰδοὺ καὶ ἑτέρας ἀνοίας εἶδος, τὸ περιτιθέναι τὰς προσηγορίας αῦτῶν οίκοδομήμασι καὶ ἀγροῖς καὶ λουτροῖς..» I.Xρυσόστομος, PG 55, 231

ΟνομασίεςΒ) Από ονόματα ανδρών:π.χ. ΣεβήρειονΑπό ονόματα γυναικών:π.χ. Μαρίας, Ολβίης

Γ) από αγάλματα, εικόνες, βωμούς, τόπους κ.ά.Αχιλλεύς, Ζεύξιππος, Έρως, λουτρόν της Μηδείας,Ίκαρος, Υγιεία, Ἲασις, Αμπελικόν

Πόσο συχνά λούζονταν οι Βυζαντινοί

«άπορίᾳ άναγκαίων καὶ μηδὲ βαλανείῳ χρῆσθαι δυνάμενος» (Ι.Χρυσόστομος, PG 52, 592) «οὐ δεῖ συνεχῶς καὶ πολλάκις τῆς ἡμέρας λούεσθαι»(Κλήμεντος, Παιδαγ. 3,9,263)

«τα βαλανεῖα συνεχῶς γινόμενα τὸ σῶμα ἐξίτηλον έργάζεται» (Ι.Χρυσόστομος, PG 59, 118)

Όσον αφορά στους μοναχούς, το τυπικό της κάθε Μονής καθόριζε το πόσο συχνά θα έκαναν χρήση λουτρού οι μοναχοί. Οι ασθενείς μοναχοί επιτρεπόταν να χρησιμοποιούν ακόμα και 2 φορές/εβδομάδα το λουτρό, εάν το συνιστούσε ο γιατρός.

Τόποι ανέγερσης λουτρών

Τα δημόσια λουτρά κτίζονταν σε κεντρικά της πόλεως μέρη, ενώ τα ιδιωτικά στις οικίες κυρίως πλούσιων κατοίκων.

«καὶ άγορὰς μὲν καὶ βαλανεῖα ποιοῦσι πολλοί, ἐκκλησίας δὲ οὐχί» (Ι.Χρυσόστομος, PG 60, 147)

Το οικοδόμημα-λουτρό επιρροές από παλαιοχριστιανικές

βασιλικές Τρία (3) διαμερίσματα – οίκοι :1.πρῶτον2.μέσον3.τρίτον (εσώτατον ή ενδότερον) κατά αντιστοιχία με τα ρωμαϊκά 1.frigidarium2.tepidarium3.caldariumΦωτισμός ( «ἀγαθὸν εἶναι τὸ λούεσθαι ἐν βαλανείοις

καλοῖς καὶ φωτεινοῖς» Αρτεμίδωρου, Ονειροκριτικά, 1, 64)

Ο χώρος λούσης ήταν θολωτός. Μπορεί να υπήρχε 1 θόλος ( «ἐξώτερος θόλος») ή περισσότεροι –ακόμα και 12 σε αναλογία με τους μήνες-.

( « ἰδιάζοντα θόλια ιβ’καὶ ἐν ἑκάστῳ μηνὶ μία διοίκησις θόλων παρεῖχε»

Χρονογραφία Μαλάλα, 359,19)

ἀπόδυτρα ή ἀποδυτὰ ( «ἀνέρχεσθαι ἐν τῷ ἀποδυτῷ» Κων/νου

Πορφυρογέννητου, Έκθεσις , 556, 7)

εικονογράφηση στους τοίχους (σκηνές θεάτρου, παλαίστρας, θαλάσσια ζώα, πτηνά, άνθη, θεοί, ποιητές, ρήτορες, σταυροί και άγιες εικόνες)

΄Μέγεθος λουτρών ( «λουτρῶν μεγέθη εδον μεν, δηλῶσαι μὲν οὐκ ἂν δυναίμην» Λιβανίου)

απλά & δίδυμα λουτρά / ανδρόγυνα λουτρά

υπόκαυστα λουτρά (ὃ τὴν θερμότητα οὐκ ἂνωθεν, ἀλλά κάτωθεν ἔχει» Κοσμά«, PG 88, 68) χαλκούς λέβης, χάλκωμα, χαλκίον, χυτρόπους, καδίον, πύελος, εμβατή, σανίδες, κλάπαι

ύλη: ξύλα, φρύγανα, ξυλάνθρακες, Μηδικόν πυρ(=πετρέλαιο)

Tο λουτρό χαλαρώνειτο σώμα και το πνεύμα.Λουσμένος ξεκουράζεταιμετά το λουτρό του, ενώμια υπηρέτρια του προσφέρει ένα ποτήρι δροσερό νερό. Aπ ό χειρόγραφο του 14ου αι.,Aγιον ’Ορος.

H δολοφονία του Pωμανού Γ´ Aργυρού(1034) στο λουτρό τουαυτοκρατορικού παλατιούτης Kων/πολης. Xειρόγραφο του Iω.Σκυλίτζη, 12ος αι.

Φρίκη & Ηδονή

Ώρες & Ημέρες λειτουργίας ( «εἶτα δὴ λούονται μέλλοντες

δειπνήσειν» Αρτεμίδωρου, Ονειροκριτικά, 1, 64 )

8η-9η ώρα της ημέρας (1-2 μ.μ. )

Καθημερινά και Κυριακής (!) όλο τον χρόνο… εκτός…Νοεμβρίου, εχθρικής εφόδου, ξηρασίας και σεισμού!!

«ἐν δε τῷ αὐγούστῳ μηνὶ τῆς δευτέρας ἰνδικτιῶνος ἐγένετο σεισμός φοβερος ὥστε παθεῖν οἴκους πολλοῦς καῖ λουτρά καὶ έκκλησίες και μέρη τῶν τειχέων παθεῖν ἐν βυζαντίῳ» Μαλάλας, Χρον. 487.16

Τα Λουτρικά θεωρούνταν απαραίτητο συστατικό της προίκας και συχνά μνημονεύονταν στα προικοσύμφωνα (σίτλα, καδίον, σάββανον, λέντια, ξύστρον κ.ά. – χάλκινα, αργυρά ή και χρυσά)

Αλοιφή – θερμόν λουτρόν –είσοδος στην εμβατή – ψυχρό ντους – αποσπόγγιση – ανάκλιντρα – τονωτικά ποτά – ντύσιμο και αποχώρηση

Οι γυναίκες & τα λουτρά περιορισμένος βίος Βυζαντινής έξοδοι μόνον στην Εκκλησία ή στο λουτρό

γυναίκα-νύφη: η μετάβαση στο λουτρό λάμβανε πομπικό χαρακτήρα

«ἐῳθινῇ αὐγῇ» : νέες κοπέλες

Χήρες

Αιτία Διαζυγίου

Οι υπάλληλοι του λουτρού & η αμοιβή

βαλανεύς/βαλανεύτριαεγκαύστης ή καμινάςλουτράρις, λούστηςπεριχύτηςεμβατάριοςκαψαρίων

βαλανικόν (=η καταβαλλόμενη αμοιβή)

Δωρεάν στου Ζευξίππου κάθε 11 Μαϊου!

Eπί της βασιλείαςτου Mιχαήλ Γ´ (9οςαι.) μετατράπηκε τοΛουτρό του πατρικίουAντωνίου σε λούσμα.Στην παράσταση, ο αυτοκράτορας συναντάγυναίκα με μωρό στηναγκαλιά έξω από το λουτρό. Xειρόγραφοτου Σκυλίτση, 12ος .

Στον ελλαδικό χώρο διασώθηκαν σε μέτρια ή κακή κατάσταση τα δημόσια μεσοβυζαντινά λουτρά:i. της Θεσσαλονίκηςii. της Κορίνθου, βόρειο και νότιο (δεν σώζονται πλέον)iii. της Σπάρτηςiv. της Παραμυθιάςv. του κάστρου των Ιωαννίνων

και 2 μοναστηριακά:vi. στο Δερβενοσάλεσιvii. στην Καισαριανή

Προοπτική Αναπαράσταση του Λουτρού της Ι.Μ. Ζωοδόχου Πηγής στο Δερβενοσάλεσι Βοιωτίας

Aποψη των«NοτιοδυτικώνΘερμών» τηςOλυμπίας. Kτίστηκαν τα υστερορωμαϊκάχρόνια και μετατράπηκαν τον 5ο αι. σε εργαστήριο παραγωγήςοίνου (φωτ.: A.Λαμπροπούλου).

Το βυζαντινό λουτρό της Παραμυθιάς Θεσπρωτίας

Μαρτυρούνται επίσης:λουτρό στους Φιλίππους (Οκτάγωνο)

λουτρά στη Νέα Αγχίαλο ( 5 λουτρά είναι γνωστά και η ομοιότητά τους με βασιλικές μας οδηγεί να υποθέσουμε ότι είναι εκκλησιαστικά)

λουτρά στην Αθήνα κ.α.

Σας ευχαριστώ !