Εργασία της δασκάλας Κορνηλάκη Σοφίας για το μάθημα της Γλώσσας

6ο Δημοτικό σχολείο Ν. Φιλ/φειαςΔεκέμβριος 2014.

(Από το βιβλίο του Γεωργίου Μέγα «Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας»,1939, εκδόσεις Λαογραφικού αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών)

Έθιμα Χριστουγέννων & ΠρωτοχρονιάςΧριστούγεννα

Προλήψεις & δεισιδαιμονίες για το 12ήμερο των εορτών

Καλικάντζαροι

Έθιμα της παραμονής & της μέρας των Χριστουγέννων

Χοιροσφάγια

Χριστόψωμα, πίτες, κουλούρια

Κουλούρια για το καλό των ζώων

Ειδικά φαγητά για το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι

Προσφορές στους νεκρούς, επίσκεψη στα νεκροταφεία

Παρασκευή προζυμιού για όλο το έτος

ΦωτιέςΈθιμα για το σπίτι

Το κούτσουρο στο τζάκι

Το ύψωμα

Το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι

Διανυκτέρευση

Το κέρασμα της βρύσης

Τα κάλαντα

Μεταμφιέσεις- υπαίθριες παραστάσεις

Μαντικές συνήθειες

Άλλες συνήθειες

Επισκέψεις, ευχές, δώρα, χοροί & παιχνίδιαΠρωτοχρονιά

2

Έθιμα της παραμονής & της πρώτης του έτους

Βασιλόπιτα, κουλούρια, γλυκίσματα

Σφάγια της παραμονής της πρωτοχρονιάς

Ειδικά φαγητά για την τράπεζα του Αγίου Βασιλείου

Έθιμα του σπιτιού

Φωτιές

Το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι

Το κόψιμο της πίτας

Το κομμάτι του Αγίου Βασιλείου

Περιποίηση των ζώων

Έθιμα της στάνης

η πίτα του σκύλου

Άλλα έθιμα

Προσφορές στο στοιχειό του σπιτιού

Προσφορές στους νεκρούς. Μνημόσυνα

Τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς

Το ποδαρικό

Μεταμφιέσεις της Πρωτοχρονιάς

Μαγικές πράξεις (για υγεία, καλή σοδειά κλπ.

Μαντικές συνήθειες της Πρωτοχρονιάς (νόμισμα, βασιλόπιτα)

Προγνωστικά του καιρού

Προλήψεις & δεισιδαιμονίες

Επισκέψεις, ευχές, δώρα, χοροί

Τοπικά έθιμα

3

4

Προλήψεις & δεισιδαιμονίες για το 12ήμερο των εορτώνΣτην Ήπειρο τα Δωδεκαήμερα(που είναι η Παναγιά λεχώνα), δεν πλένουν, δεν πάνε στο χωράφι και όταν λούζονται δε χύνουν το νερό έξω. Στην Κομοτηνή δε σφυρίζουν τη νύχτα για να μη μαζευτούν οι «καρκατζέλ». Στη Θράκη 12 μέρες δεν κόβουν με το ψαλίδι(για να κλείσουν το στόμα τους οι λύκοι, να` ναι δηλαδή το στόμα τους κλειστό, όπως είναι το ψαλίδι).Στο Βογατσικό πιστεύουν πως όσο είναι αβάφτιστα τα νερά, το στοιχειό είναι απολυμένο.

ΚαλικάντζαροιΑλλού τους λένε Καρκατζάλους, Λυκοκατζαραίους, Λυκοτσάγκαρους, Παγανά, Ανάκαρτους, Πλανήταρους, Καήδες, Κωλοβελόνηδες.

Ο λαός τους φαντάζεται σαν μαύρα & άσχημα δαιμόνια με κόκκινα μάτια, τράγινα πόδια, χέρια σαν της μαϊμούς, με τριχωτό σώμα, κουτσούς, στραβούς & χαζούς. Έρχονται κάτω απ` τη γη όπου & μένουν όλο το χρόνο πελεκώντας το δέντρο που την κρατάει. Πειράζουν τους νυχτερινούς διαβάτες, κατουράνε τη φωτιά, στο τζάκι, ξεγελάνε όποιον πέσει στο δρόμο τους. Για να τους αποφύγουν οι άνθρωποι, ρίχνουν αλάτι ή παλιοπάπουτσα στη φωτιά, χαράσσουν σταυρό με κερί στην πόρτα, κρατάνε μαυρομάνικο μαχαίρι κ.ά.

Στην Κύπρο, την τελευταία μέρα που θα φύγουν οι Πλανήταροι, τους περιποιούνται ρίχνοντας «ξηροτήανα» στο πάτωμα να τα φάνε. Στην Αγχίαλο φτιάχνουν γλυκά με στάρι, αλεύρι, σταφίδες, ζάχαρη, καρύδια, σύκα & κανέλα και τα μοιράζουν στα σπίτια. Πρωτύτερα πετούν 3 χούφτες στη φωτιά (τζάκι). Στη Σπάρτη της Μ.Ασίας, μερικοί μιμούμενοι τους καλικάτζαρους, κατέβαζαν από την καπνοδόχο έναν «τορβά»(σακούλι) με ένα ρεπάνι και ένα άδειο μπουκάλι και ζητούσαν παστουρμά, σαραγλί και κρασί. Όταν οι νοικοκυραίοι γέμιζαν το σακούλι, το τραβούσαν στη στέγη και τρωγόπιναν. Στη Θράκη, άμα ένα παιδί γεννηθεί τα Χριστούγεννα, για να μην πέσει στους καλικάτζαρους, το δένουν με σκορδοπλεξούδα ή με ψαθόσκοινο από το χέρι της μάνας του. Στη Χίο του καίνε τα νύχια των ποδιών γιατί «δεν μπορεί να γίνει καλικάτζαρος χωρίς νύχια».

Έθιμα της παραμονής & της μέρας των Χριστουγέννων

ΧοιροσφάγιαΣτην Αιτωλία μπήγουν στο κοίλωμα της κοιλιάς του χοίρου ένα πιρούνι. Καρφώνουν λέει το δαίμονα. Οι βλαχόφωνοι της Πίνδου χαράσσουν στην κοιλιά του χοίρου σταυρό(με μαχαίρι) και πάνω βάζουν αναμμένα κάρβουνα σαν θυμίαμα (ενώ απαγγέλλει κάποιος την Κυριακή προσευχή.

Χριστόψωμα, πίτες, κουλούρια για το καλό των ζώων

Στη Μακεδονία οι πίτες των γεωργικών οικογενειών σχεδιάζονται σε σχήμα αλετριού με βόδια. Στην Κοζάνη φτιάχνουν κουλούρι για το χωράφι και τα πρόβατα (σε σχήμα ζυγού) και το κρατούν στο σπίτι όλο το χρόνο κρεμασμένο στο καρφί.

5

Ειδικά φαγητά για το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι

Στη Μακεδονία τρώνε σαρμάδες (ντολμάδες με χοιρινό κρέας). Στη Σκόπελο Θράκης βάζουν στο τραπέζι 9 λογιών φαγητά. Στην Άκαλα 40 ειδών φαγητά. Στο Ευκάριο απαραίτητα ήταν τα φασόλια και ο κολυβοζωμός. (πίνανε ο καθένας 3 ποτηράκια). Ακόμα συνηθίζανε να βράζουν κατά την παραμονή διάφορα όσπρια και σπόρους μαζί (πολυσπόρια).

Προσφορές στους νεκρούς, επίσκεψη στα νεκροταφεία

Στη Νίσυρο, τη νύχτα των Χριστουγέννων, ο παπάς κάνει τρισάγιο και κατόπιν τα «ευχολοημένα» μοιράζονται στον κόσμο. Πρώτα απ` αυτά τρώνε στο τραπέζι της παραμονής. Στο Λασήθι(Κρήτη) τα Χριστούγεννα τηγανίζουν σκώτι και με ένα μπουκάλι κρασί και ένα κουλούρι, το πάνε στην εκκλησιά, όπου μετά τη λειτουργία, το μοιράζουν στον κόσμο και πίνουν μια μακαριά.

Παρασκευή προζυμιού για όλο το έτοςΣτην Ήπειρο ένα κορίτσι ανακατεύει σε ένα αγγείο το αλεύρι με το νερό, ανάβει ένα κερί, το κολλά στο άκρο του αγγείου και λέει 3 φορές.

«Ο Χριστός γεννάται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει».

Μέχρι το πρωί το προζύμι είναι έτοιμο και χρησιμοποιείται όλο το χρόνο.

Φωτιές

Την παραμονή των Χριστουγέννων ανάβουν φωτιές στη μέση του χωριού ή στην πλατεία. Την ονομάζουν «κλαδαριά, μπουμπούνα κλπ.»

Έθιμα για το σπίτι

6

Το κούτσουρο στο τζάκιΣτη Χίο την παραμονή, κάθε νοικοκύρης θα κόψει ένα μεγάλο ξύλο από τα χωράφια και θα το φέρει να το ρίξει στη μέση του τζακιού. Αυτό το λένε χριστόξυλο. Αλλού το λένε δωδεκαμερίτη, σκαρκάτζαλο, μπάμπω, μαμή). Το ραίνουν αμύγδαλα και καρύδια και το βάζουν στο τζάκι να καίει 12 μέρες χωρίς να σβήσει. Ύστερα μαζεύουν τη στάχτη και τη ρίχνουν στους 4 δρόμους έξω από το σπίτι για να φυλάει τους νοικοκυραίους από τα κακά πνεύματα. Στη Θράκη τα ξύλα που απομένουν στη φωτιά, τα μπήγουν στο χωράφι για να καρπίζουν τα στάρια και να τους φυλάνε από το κακό μάτι. Αλλού το ξύλο που απόμενε το φτιάχνανε σταυρό και το πήγαιναν στο χωράφι ή το ρίχναν στο σταυροδρόμι. Στα Άγραφα βάζουν 2 λογιών ξύλα στη φωτιά ενώ στην Κέρκυρα3 και ρίχνουν λάδι. Στα Σούρμενα ρίχναν κρασί και φύλλα καρυδιάς και στην Κοζάνη φωνάζουν ένα παιδί, το πιο τυχερό που ξέρουν για να ανακατώσει τη φωτιά . την ανακατώνει με τη «τσιομπανίκα» του (ραβδί) και λέει: «π`λιά, κατσίκια, αρνιά και γρόσια».

Το δείπνο της παραμονής των Χριστουγέννων και της ημέρας (ανήμερα).Στη Σπάρτη κόβουν πρώτα του Χριστού το ψωμί Ο πατέρας το σταυρώνει και λέει:

«Χρόνια πολλά και του χρόνου .»κόβει το ψωμί και μοιράζει από μια φέτα στον καθένα

Στη Σινώπη έβαζαν ένα σταυροψώμι στη μέση του τραπεζιού και γύρω-γύρω φρούτα. Επάνω στο ψωμί

κάρφωναν ένα κλαδί ελιάς και πάνω στο κλαδί σύκα ,μήλα, πορτοκάλια και μετά έπιαναν το τραπέζι

γύρω- γύρω όλοι , το σήκωναν πάνω κάτω 3 φορές και έλεγαν «Χριστός γεννάται χαρά στον κόσμο, κεράς

τραπέζια, παναγιάς τραπέζια».Τα σταυρόψωμα τα κρεμούσαν σε ράφια, ή στα εικονίσματα . Έτσι στολισμένα όπως ήταν με την ελιά,. τα άφηναν εκεί το 12ήμερο και των Φώτων τα έτρωγαν. Στην Κορώνη, το πρώτο κομμάτι του τσουρεκιού πάει στο ζητιάνο που θα περνάει και ύστερα θα κάτσουνε στο τραπέζι. Από το τραπέζι αυτό όλα τα αποφάγια τα μαζεύουνε σε μια σακούλα και τα πάνε στα κτήματά τους. Παίρνουν από ένα κομματάκι και το χτυπούν στη ρίζα των δέντρων. Στον Πόντο, το νόμισμα που έβαζαν μέσα στο χριστόψωμο το έραβε ο νοικοκύρης στη σακούλα του.

Το ύψωμαΣτην Αιτωλία, ο παπάς γυρίζει όλα τα σπίτια με τη σειρά και σηκώνει ύψωμα. Αφού διαβάσει ευχές και βγάλει τον άρτο από το πρόσφορο, πλησιάζουν όλα τα μέλη της οικογένειας, πιάνουν το χριστόψωμο με το δεξί τους χέρι, το υψώνουν (όσο ο παπάς διαβάζει), και όταν τελειώσει η ευχή το αφήνουν κάτω. Ο παπάς, το παίρνει, το βάζει στο κεφάλι του και κρατώντας το από τις 2 άκρες το τσακίζει. Αν το κομμάτι που κρατάει στο δεξί του χέρι είναι μεγαλύτερο, μαντεύουν ότι πέρασε ο πιο πολύς χειμώνας. Αν πέσει το μεγαλύτερο κομμάτι στο αριστερό του χέρι, τότε λένε ότι θα πάει κακά η χρονιά. (ή η γεωργική σοδειά).

7

Διανυκτέρευση(Με σκοπό να δουν που ανοίγουν τα ουράνια). Σε πολλά μέρη πιστεύουν πως η ευχή αυτού που αγρυπνά εκπληρώνεται. Στην Κίο, τα κορίτσια της γειτονιάς μαζεύονται σε ένα σπίτι, ανοίγουν τα παραθυρόφυλλα, βάζουν σε μια λεκάνη με νερό ένα ξερό κλωνάρι βασιλικό και δίπλα στη λεκάνη ένα εικόνισμα της Παναγίας. Θυμιατίζουν, διαβάζουν και ψέλνουν τροπάρια και ευχές των Χριστουγέννων και κάθε λίγο κοιτάζουν από το παράθυρο προς την Ανατολή. Την ώρα που γεννιέται ο Χριστός (αν ήταν καλές χριστιανές) έβλεπαν μια λάμψη από την Ανατολή. Την ώρα αυτή της προσευχής, άνοιγε ο ξερός βασιλικός μέσα στη λεκάνη και έβγαζε φύλλα.

Το κέρασμα της βρύσηςΣτην Ήπειρο, το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, πήγαιναν στη βρύση κι έκλεβαν νερό, αφού πρώτα την κερνούσαν με τυρί, βούτυρο κ.ά. και έλεγαν τα κάλαντα και την ευχή «Όπως τρέχει το νερό σου βρυσούλα μου, έτσι να τρέχουν και τα καλά στη ζωή μου.»

Τα κάλαντα

Στη Θράκη, το βράδυ της παραμονής γυρνούσαν στα σπίτια και έλεγαν τα κάλαντα. Στο Ορεστικό Άργος, το πρώτο παιδί που θα χτυπήσει την πόρτα του σπιτιού, το

παίρνουν μέσα και το βάζουν να ανακατέψει τη φωτιά να δούνε το «τυχερό». Στην Κρήτη βάζουν ένα βόδι μέσα στο σπίτι (να κάνει

ποδαρικό) και το αφήνουν μέσα μέχρι να ουρήσει.

Μεταμφιέσεις- υπαίθριες παραστάσεις

Στα Μαράσια Αλεξανδρουπόλεως, την παραμονή το βράδυ περιφέρουν στα σπίτια μια καμήλα και τους δίνουν δώρα(λεφτά ή σιτάρι). Αλλού μεταμφιέζονται σε γαμπρό, νύφη, μπάμπω, αράπη, καπετάνιο και τους ονομάζουν καλικάτζαρους. Τραγουδάνε τραγούδια ευχετικά και κάνουνε υπαίθριες παραστάσεις. Αν συναντηθούνε 2 ομάδες μεταμφιεσμένων, πρέπει η μια ομάδα να υποταχτεί στην άλλη(πέρασμα κάτω από 2 κοντάρια που διασταυρώνουν οι καπετάνιοι). Στον Πόντο οι Μωμόεροι είναι υπαίθρια δρώμενα που γίνονται το 12ήμερο.

Μαντικές συνήθειες

Σε διάφορα μέρη ρίχνουν κόκκους σταριού ή χλωρά φύλλα ελιάς ή καρυδιάς πάνω στην καυτή πλάκα του τζακιού. Από το πήδημα των σπόρων, ή τον τρόπο που καίγονται, μαντεύουν αν κάποιος θα ζήσει για πολύ ή θα ξενιτευτεί. Στην Κάρπαθο οι καινούριες νύφες πλάθουν για τις πεθερές τους μια «γίπλα», δηλαδή ένα μεγάλο κουλούρι με χοντρούς κλώνους και στολίδια επάνω, την ψήνουν στο φούρνο και τη στέλνουν δώρο στην πεθερά τους. Και αυτή με τη σειρά της τους στέλνει δώρα.

8

9

ΠρωτοχρονιάΈθιμα της παραμονής & της πρώτης του έτους

Βασιλόπιτα, κουλούρια, γλυκίσματαΑλλού τη λένε βασιλόπιτα, βασιλοκουλούρα, βασιλόψωμο, μηλίνα,(Θράκη), βασιλίτσα(Κεφαλονιά), ο σταυρός του σπιτιού(Σκύρο). Στην Κυδωνία, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, η νοικοκυρά, ζύμωνε τη βασιλόπιτα με αλεύρι, λάδι, ζάχαρη και μυρωδικά. Έπειτα μ` ένα πιρούνι, έκανε ένα μεγάλο σταυρό στη μέση(για να βγαίνουν τα μάτια των εχθρών και να μη γλωσσοτρώνε το σπίτι).Έπαιρνε κατόπιν ένα κλειδί και έκανε πλουμίδια επάνω στην

πίτα, για να κλειδώνεται το στόμα των εχθρών να μη λένε. Έκανε τέλος και άλλα στολίδια με τη δαχτυλήθρα που είναι το γνώρισμα της νοικοκυράς. Στο Βογατσικό, το βασιλόψωμο είναι μια μπουγάτσα με γράμματα ή στολίδια από ζυμάρι. Φτιάχνουν το μαντρί με τα πρόβατα, σταυρό, σταφύλια και άλλα στολίδια για να γεννούν τα αρνιά και τα κατσίκια. Στη Σκύρο κάνουν ένα σταυρό από ζύμη, που οι άκρες του κυνηγούν η μια την άλλη, σαν τη σβάστικα. Το πρωί της Πρωτοχρονιάς, το βάζουν στα εικονίσματα και το αφήνουν εκεί όλο το χρόνο για το καλό του σπιτιού. Τον παλιό σταυρό το δίνουν να τον φάει η αγελάδα ή το πρώτο βόδι. Στη Θράκη, βάζουν μέσα στην πίτα, μαζί μ` ένα νόμισμα κι ένα μικρό κλωνί από δέντρο κρανιά ή άχυρο. Σ` όποιον πέσει το φλουρί, το παίρνει στο σπίτι. Σ` όποιον πέσει το κλωνί, το πάει στ` αμπέλι(θα γίνει εργάτης), σ` όποιον πέσει το άχυρο θα γίνει γεωργός. Στη Σκύρο φτιάχνουν χωριστή πίτα για τα βόδια(βοδόκλορα), στην Κάρπαθο τη λένε βουόπιτα κι αλλού φτιάχνουν για τον αγελαδάρη του χωριού, τον αγροφύλακα κλπ.

Σφάγια της παραμονής της πρωτοχρονιάςΣτην Κρήνη της Ιωνίας, σφάζαν στο κατώφλι της πόρτας μια κότα ή ένα διάνο(γάλο), για το καλό. Στην Κορώνη σφάζουν γουρούνι ή κατσίκι.

Ειδικά φαγητά για την τράπεζα του Αγίου ΒασιλείουΣτην Κύθνο, την παραμονή του αγίου Βασιλείου, τρώνε στάρι βρασμένο με μέλι. Στην Απύρανθο της Νάξου βάζουνε και μαεριά στο τραπέζι και τρώνε(καλαμπόκι, στάρι και φασόλια μαζί μαγειρεμένα. Πρέπει να φάνε, γιατί αν δε φτιάξουν και δε φάνε, πιάνει ψείρα το γέννημά

10

τους. Στην Κύπρο, βράζουν σιτάρι και το ανακατεύουν με αμύγδαλα, σταφίδες, ρόδι, κανέλα και ζάχαρη και φτιάχνουν τα κόλλυβα του άι-Βασίλη. Τα βάζουν σε δίσκο, βάζουν πάνω στη βασιλόπιτα ένα κερί αναμμένο και τα τοποθετούν κάτω από το εικονοστάσι του σπιτιού. Στη Σκόπελο της Θράκης, όλοι παίρνουν κόλλυβα από το πιάτο, τα πετούν ψηλά προς την πόρτα του σπιτιού και λένε: «Όσα κι αν ρίχνω, τόσα αμάξια στάρι να μου δώσει ο καινούριος χρόνος. Ο καινούριος χρόνος βοήθεια! όσα κι αν έχω στη χούφτα, τόσες γελάδες και πρόβατα.»

ΦωτιέςΣτην Καστοριά, την παραμονή το βράδυ ανάβουν μεγάλη φωτιά στο τζάκι. Βάζουν τον πιο χοντρό κορμό(κουφάδα) για να «φασκιώσει η αρκούδα» στην Ήπειρο ρίχνουν στη φωτιά κλαδί πρίνου και λένε: «Καλημέρα κι Άι-Βασίλης με τον πέρναρο στα χέρια, με το διάφορο στο σπίτι, όσα φύλλα και κλαριά, τόσα γρόσια και φλουριά».

Έθιμα του σπιτιού

Το πρωτοχρονιάτικο τραπέζιΣτη Λήμνο αφήνουν το τραπέζι όλη μέρα στολισμένο. Βάζουν ρόδια, για να είναι πάντα γεμάτο, γλυκίσματα, μέλι, τηγανόπιτες. Στη Μάδυτο, βάζουν κλαδί ελιάς για υγεία και φλουριά για ευτυχία. Στην Κίο το βράδυ της παραμονής, έστηναν τον Αι-Βασίλη (την ψημένη πίτα), όρθιο στην άκρη στο τραπέζι που ακουμπούσε στον τοίχο. Έπαιρνε τότε ο νοικοκύρης το κλωνί το ελαιόδεντρο που είχε φέρει πρωτύτερα από το κτήμα του, και το κάρφωνε στον Αι-Βασίλη επάνω κι έλεγε: «Χρόνια πολλά! Με το καλό να μπει ο Αι-Βασίλης!» και του κρεμούσε χρυσή αλυσίδα.

Το κόψιμο της πίταςΣτη Μεθώνη, κόβουν τη βασιλοκουλούρα και ρίχνουν όλα τα κομμάτια σε μια πετσέτα φαγητού. Ύστερα τα βγάζουν κομμάτι-κομμάτι. Πρώτα βγάζουν του σπιτιού, ύστερα της βάρκας ή του καϊκιού, ύστερα του διακονιάρη κι ύστερα του νοικοκύρη. Στην Αγιάσο, κόβουν και μια του Χριστού και μια της Παναγιάς. Ακόμα, κόβουν και για τα ζώα και κατεβαίνουν και τους τη δίνουν στο στόμα.

Το κομμάτι του Αγίου ΒασιλείουΣτην Αγιάσο της Λέσβου, αφήνουν το τραπέζι όλη νύχτα στρωμένο γιατί πιστεύουν ότι ο Αι-Βασίλης θα πάει τη νύχτα να φιλευτεί. Στην Κυδωνία, αφήνουν ένα δίσκο γεμάτο με φαγητά. Πηχτή, ψάρια και το κομμάτι της πίτας του, τυρί, γλυκό και νερό. Στη Σκύρο, αφήνουν λαγηνάκι με νερό, ξεροτήγανα, λουκουμάδες, γλυκό, ένα ρόδι, ένα γουδοχέρι, ή μια πέτρα. Να τα βρει ο Αι-Βασίλης, να γλυκαθεί και να δροσιστεί, να `χει το σπίτι γλυκαμένο και δροσισμένο όλο το χρόνο.

11

Περιποίηση των ζώωνΣτη Λέσβο, οι ζευγάδες, τη νύχτα του Αι-Βασίλη, περιποιούνται τα ζώα

τους γιατί περνάει ο άγιος και τα ρωτάει αν είναι καλά.

Έθιμα της στάνης(Κόψιμο πίτας στο μαντρί, φίλεμα των βοδιών.)

Στα Χάσια, η γυναίκα τη νύχτα θα φτιάξει μια πίτα και θα βάλει μέσα ένα ξυλαράκι με φυλλαράκια (το λένε «μαντρί»). Αφού ψηθεί η πίτα, την παίρνει ο άντρας και πηγαίνει στο μαντρί τα μεσάνυχτα. Παίρνει κρασί, φαΐ και ψωμί και πάει να ευχηθεί στον τσοπάνο. Κάθονται, τρώνε, πίνουν και τραγουδούν. Σ` όποιον πέσει το «μαντρί» , αυτός θα `χει την τύχη των προβάτων. Ύστερα το ξυλαράκι το παραχώνουν κάπου να μην το πατάνε ο κόσμος και τα ζώα. Στη Σκύρο, ο νοικοκύρης, το πρωί, θα πάρει τη «βοδόκλορα» κι άλλα δώρα για τους βοσκούς και θα πάει στο στάβλο. Βγάζουν τα βόδια έξω στο πλάτωμα και τα βάζουν να πατήσουν πάνω σε σίδερο για να` ναι γερά και σιδερένια όλο το χρόνο. Ύστερα περνάνε τη βοδόκλορα πάνω απ` το κέρατο του βοδιού. Το βόδι τινάζει το κεφάλι του κι έτσι όπως πέφτει κάτω η κουλούρα, μαντεύουν πώς θα πάει η σοδειά της χρονιάς. Κόβουν τότε τη βοδόκλορα, δίνουν τη μισή να τη φάει το βόδι και την άλλη μισή την αφήνουν να τη φάει ο βοσκός. Ακόμα δίνουν στα βόδια σύκα, μουστόπιτες και τον περσινό σταυρό(σταυροκουλούρα) που κατέβασαν από τα εικονίσματα.

Η πίτα του σκύλου Στην Κάρπαθο, την παραμονή του Αι-Βασίλη, ψήνουν στη φωτιά ένα πιτάκι. Ύστερα βρίσκουν ένα σκύλο και του δίνουν το πιτάκι να το φάει και λένε: «Πάρε σκύλε το πιτί και το λαοπιτί σου. Να βλέπεις καλά τα χωράφια να μην τα τρώσιν οι λαοί».

Άλλα έθιμα (βαρκάρηδων, μυλωνάδων)

Οι βαρκάρηδες της Σκύρου, την πρωτοχρονιά πάνε στη βάρκα νερό, γλυκά, ρόδι και την ασημώνουν με λεφτά. Το ίδιο κάνουν και οι μυλωνάδες στο μύλο τους. Την παραμονή φιλεύουν το μύλο πίτα, ξηροτήγανα, μουστόπιτες. Αφήνουν

ένα λαγήνι με νερό. Το πρωί κάνουν ποδαρικό, χύνουν το νερό, σπάνε το ρόδι, ρίχνουν λεφτά. Η μυλωνού στέλνει κεράσματα σ` όλους όσους αλέθουν στο μύλο και εκείνοι της στέλνουν τυρί, κρέας, ότι έχει ο καθένας.

12

Προσφορές στο στοιχειό του σπιτιού

Σ τη Σινώπη αφήνουν πάνω στη στέγη φαγητά. Στη Σκύρο, οι παλιοί μυλωνάδες ρίχναν στην τρύπα του μύλου σταφίδες, σύκα, καρύδια για να φιλέψουν το στοιχειό.

Προσφορές στους νεκρούς. Μνημόσυνα

Στο Λασήθι της Κρήτης, την «Αρχιχρονιά» γεμίζουν ένα πιάτο λουκουμάδες ή κουλουράκια και τα πάνε στην εκκλησιά και πίνουν μια «μακαριά». Στην Κορώνη, το πρώτο πιάτο του φαγητού, το δίνουν σε φτωχά παιδάκια για να συγχωρεθούν οι πεθαμένοι. Αν μπορεί κανείς, δίνει και περισσότερα, μα το πρώτο πιάτο είναι απαραίτητο να βγει απ` το σπίτι.

Τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς

Στην Ανδριανούπολη, το πρωί της πρωτοχρονιάς, τα παιδιά γυρίζουν τα σπίτια μ` ένα κλαδί κρανιάς (σουρβάκια) και σουρβίζουν. Δηλαδή χτυπούν το νοικοκύρη και τους δικούς του στην πλάτη και λένε: «Σούρβα, σούρβα, γερό κορμί, γερό κορμί, γερό σταυρί. Σαν ασήμι, σα κρανιά, και του χρόνου ναν` γεροί και καλόκαρδοι.» Στο Κωστί, κόβουν ένα κλωνάρι κρανιάς και τυλίγουν στη μέση την ασημένια ζώνη της μάνας τους. Έτσι το παιδί πήγαινε στο σπίτι ζωσμένο μ` ασήμι. Στη Σινώπη, μόλις ξημερώσει η πρωτοχρονιά, μέσα στο σκοτάδι ακόμη, ένα κορίτσι, έπαιρνε ένα κομματάκι δάφνη και πήγαινε σε συγγενικά σπίτια να «καλαγγιάσει» το τζάκι. Πήγαινε ίσια στο τζάκι, έριχνε τη δάφνη στη φωτιά κι έλεγε: «Και του χρόνου καλές δουλειές!» οι άνθρωποι του σπιτιού, εκαλάγγιαζαν το κορίτσι. Δηλαδή του έδιναν ένα πορτοκάλι που είχαν καρφώσει μέσα του ένα δίγροσο ή πεντάγροσο, γλυκά και φρούτα. Στη Λήμνο, στα κάλαντα της πρωτοχρονιάς, τα μικρά παιδιά γυρίζουν στα «λουκ-λουκ». Μπαίνουν μέσα κρατώντας καλάθια, γονατίζουν και λένε: «Λουκ-λουκ, καλημέρα σας κι Αι-Βασίλη;!» τους δίνουν λουκούμια φτιαγμένα με ζυμάρι, καρύδια, σταφίδες και τα μαζεύουν στο καλάθι. Οι νοικοκυρές τα δέχονται με καλή καρδιά και λένε: «Καλώς τον πέτναρο (πετεινό) ή καλώς τις πουλαδέλες. Κάτσετε να κάτσει κι η κλώσα μας.» φεύγοντας πάλι στο δρόμο, τα παιδιά φωνάζουν «Λουκ-λουκ-λουκ-λουκ» και χαλάνε τον κόσμο με τις φωνές τους.

Το ποδαρικό

Στην Αμοργό, το ποδαρικό το κάνει ένας του σπιτιού γυρίζοντας από την εκκλησία μ` ένα εικονισματάκι στο χέρι. Μπαίνει 2-3 βήματα στο σπίτι λέγοντας: «Μέσα καλό!» γυρίζει 2-3 βήματα πίσω και ξαναλέει: «κι έξω κακό.»Αυτό το κάνει 3 φορές. Τέλος, λέγοντας «Μέσα καλό!», ρίχνει ένα ρόδι να σπάσει μέσα στο σπίτι. Ύστερα τρώνε όλοι μια δαχτυλιά μέλι, για να `ναι γλυκιά η ζωή τους όλο το χρόνο κι αμέσως μετά τρώνε «κοφτό» για χάρη του Αι-Βασίλη. Στο Απόσκεπο Καστοριάς, φωνάζουν ένα παιδί που έχει καλό ποδαρικό και το βάζουν με τη «τζουμάγια» (ξύλο με κόμπο κάτω) κι ανακατώνει τη φωτιά και λέει: «Αρσενικά παιδιά, θηλυκά αρνιά!».

Μεταμφιέσεις της Πρωτοχρονιάς

Αλλού ονομάζονται Ρογκάτσια ή Ρουγκατσάρια, Μωμόεροι, γκαμήλα ή οι τζαμαλοί, μπούμπαρος και νύφη κλπ.

Μαγικές πράξεις (για υγεία, καλή σοδειά κλπ.

Στη Σινώπη, όποιος έβρισκε το φλουρί στην πίτα, έπρεπε να σηκωθεί πρωί-πρωί να πάει στη βρύση με έναν κουβά. Κρατούσε κι ένα κομμάτι πίτα, αλειμμένο με μέλι και βούτυρο. Άφηνε το κομμάτι του εκεί κι αν εύρισκε άλλο, το έπαιρνε και το έβαζε μέσα στη μαγιά. Γέμιζε και τον

13

κουβά νερό και το έφερνε στο σπίτι. Στη Ρέισδερε, τη νύχτα, πηγαίνανε να πάρουνε το μάλαμα, το πρώτο νερό από το πηγάδι. Αυτός που πήγαινε, κρατούσε ένα πιάτο λουκουμάδες ή διπλάκια και τα άφηνε πάνω στο πηγάδι για να πληρώσει το μάλαμα. Στην Αιτωλία, την Πρωτοχρονιά, ταΐζουν τη βρύση «πολυσπόρια» που φέρνει ένα παιδί αμίλητο κι ενώ τα ρίχνει μέσα, λέει: «Όπως τρέχει το νερό, να τρέχει και το βιο.» έπειτα φέρνει το αμίλητο νερό στο σπίτι κι απ` αυτό, πίνουν και πλένονται όλοι για χρόνια πολλά. Στη Σκύρο, από το βράδυ, οι γυναίκες, χύνουν όλο το νερό από τις στάμνες. Το πρωί μόλις τελειώσει η λειτουργία, πάνε να φέρουν το καινούριο νερό να δροσίσουν τα σπίτια τους. Παίρνουν στην τσέπη τους σύκα, σταφίδες, μουστόπιτες, καρύδια και ότι άλλα καλούδια έχει η κάθε μία, για να γλυκάνουν τα νερά. Όταν ρίξουν τα φιλέματά τους στο νερό, εύχονται μουρμουριστά και λένε.: «Όπως τρέχει το νερό σου βρυσούλα μου, έτσι να τρέχουν και τα καλά μέσα στο σπίτι μας.»

Το άνοιγμα της βρύσης

Στη Μάδυτο, αφήνουν τη βρύση να τρέχει λέγοντας: «Κατά πως τρέχει η βρύση, έτσι να τρέχει και η τύχη μου.» και φεύγουν χωρίς να στραφούν προς τα πίσω.

Πέτρα και άμμος μέσα στο σπίτι.

Στη Λήμνο την πρωτοχρονιά, όποιος πάει να χαιρετίσει φέρνει μια πέτρα, τη ρίχνει μέσα στο σπίτι και λέει: «Όπως βαρεί η πέτρα, να βαρεί και τα` αφέντη η σακούλα».τις πέτρες τις κάνουν τροχαλιά (σωρό)μέσα στο σπίτι και τις πετούν στις οχτώ. Μερικοί ανεβάζουν τόσο μεγάλη πέτρα που τη φορτώνεται ένας στην πλάτη για γούρι. Στον Πόντο, κορίτσια και γυναίκες κατεβαίνουν στη θάλασσα με σκεύος γεμάτο «κουρκούτι» (χόνδρους σιταριού) και αλάτι. Αυτά τα ρίχνουν στη θάλασσα και μέσα στο ίδιο σκεύος παίρνουν από την παραλία κροκάλες (μεγάλα βότσαλα) και νερό. Επιστρέφουν μ` αυτά στο σπίτι και τα σκορπίζουν στα δωμάτια. Ένα απ` αυτά τα λιθάρια το ρίχνουν στο σκεύος της ζύμης και το αντικαθιστούν μετά από ένα ακριβώς έτος με ένα άλλο. Νομίζουν ότι αυτό φέρνει αφθονία οικιακών αγαθών.

Έκθεση αντικειμένων στα άστρα.

Στη Λήμνο, την παραμονή το βράδυ, βγάζουν τα φλουριά στο παράθυρο, στα κεραμίδια, να τα δει το άστρο (να μην τα δει ο ήλιος) για να `ναι ευτυχισμένος ο χρόνος. Στο άστρο βγάζουν ακόμα στάρι, κριθάρι, μπαμπακόσπορο, απ` όλα τα σπορικά και το πρωί τα παίρνουν, τα σπέρνουν μέσα στο σπίτι και λεν: «Πολλά μπερεκέτια!» Θα πάρουν μια πέτρα από τα κεραμίδια, να `ναι κόκκινη και θα κάτσει επάνω ο νοικοκύρης και θα σπείρει απ` όλα τα σπορικά μέσα στο σπίτι.

Το σπάσιμο του ροδιούΣτην Αράχοβα του Παρνασσού, αποβραδίς ξαστρίζουν ένα λιθάρι κι ένα ρόδι. Το πρωί αυτός που θα γυρίσει από τη βρύση, τα πετάει μέσα στο σπίτι λέγοντας: «Σαν το λιθάρι γεροί, σαν το ρόδι γεμάτοι!»

Χτυπήματα με βέργα ή κλωνάρι ελιάς στην πλάτηΣτη Στενήμαχο, την παραμονή το απόγευμα, πάνε οι κοπέλες με μια στάμνα κι ένα ραβδί από κρανιά στο ποτάμι. Γεμίζουν τη στάμνα και χτυπιούνται με το ραβδί και λένε: «Και του χρόνου!:» Το πρωί μ` εκείνο το ραβδί γυρίζουνε στα συγγενικά σπίτια, χτυπούν τους ανθρώπους και εύχονται «Και του χρόνου!:»

14

Στο Μαραθώνα και τον Ωρωπό, αυτός που φέρνει το αμίλητο νερό στο σπίτι, φέρνει και κλώνους ελιάς και άγρια κρίνα και μ` αυτά χτυπά όλους στο σπίτι στο κεφάλι και εύχεται «Καλημέρα και ευτυχές το νέον έτος!» ύστερα τα κρεμά στο εξωτερικό ανώφλι πάνω από την πόρτα. Στην Αθήνα κρεμάνε αγριοκρεμμύδα πάνω στην πόρτα.

Μαγικές πράξεις για αφθονία καρπών, καλή σοδειά, ευτυχία.Στο Ναίμονα Μεσημβρίας, του Αι-Βασιλιού, ο γαμπρός, με ένα ξύλο μακρύ (αμαξόξυλο) σουρβάκιζε τους πεθερούς του κι έλεγε: «Γεια χαρά, καλημέρα! Καλώς ήλθε ο Αι-Βασίλης με το πολύ το μπερεκέτι. Γερό κορμί, γερό σταυρί και του χρόνου πιότερα.»Ύστερα το σήκωνε στην κομίνα (καπνοδόχο)να φαίνεται από πάνω να κάνει ο πεθερός μεγάλη θημωνιά. Άμα φώτιζε ο παπάς, το κατέβαζαν και ύστερα το καίγαν.

Για να κάνουν πολλά πουλιά

Στην Ήπειρο την πρωτοχρονιά, βάζουν ένα πουρνάρι στη γωνιά κι άμα έρθουν από την εκκλησιά, κάθεται ένας αποπάνω και το πλακώνει για να βγάνουν οι κότες πολλά πουλιά.

Για να κλέψουν την ευτυχία του άλλου.Στα Θρακικά χωριά, την πρώτη του έτους, όποιος σηκωθεί πρώτος, πάει στο τζάκι σέρνοντας κι ανάβει τη φωτιά. Έπειτα πηγαίνει κρυφά στο σπίτι του γείτονα και κλέβει χώμα, πέτρα, ή κάτι άλλο. Έτσι νομίζει ότι του κλέβει την ευτυχία. Στη Σκύρο, άμα θελήσεις να πλουτίσεις, πας κρυφά του Αγίου Βασιλείου πρωί-πρωί σ` ένα πλούσιο σπίτι, προσέχεις να μη σε δει κανένας, κλέβεις λίγο νερό και φεύγεις. Το νερό θα το πας σπίτι σου, να πιουν όλοι οι δικοί σου 3 γουλιές ο καθένας και να ρίξεις στις 4 γωνιές του σπιτιού σου. Το σπίτι το ξένο θα στεγνώσει και θα ξεκληριστεί και το δικό σου θα αρχοντύνει.

Μαντικές συνήθειες της Πρωτοχρονιάς (νόμισμα, βασιλόπιτα)

Σε πολλά μέρη της Ελλάδας κάνουν μαντέματα για το πώς θα πάει η καινούρια χρονιά κοιτώντας πως καίγονται οι σπόροι

του σιταριού άμα ρίχνονται στη φωτιά, ή φύλλα ελιάς ή κουκούτσια από κρανιές ή φύλλα πρίνου. Στην Ανδριανούπολη πιστεύουν πως

αν την παραμονή του έτους ο ουρανός είναι ξάστερος, η εκτροφή των μεταξοσκώληκων θα είναι επιτυχής. Στην Πάτρα τα κορίτσια κρατούν ένα κομμάτι από το προζύμι που θα φτιάξουν τη βασιλόπιτα, το αλατίζουν, πάρα πολύ και το ψήνουν. Το

βράδυ πριν κοιμηθούν το τρώνε. Όποιον δουν τη νύχτα να τους δώσει νερό (στον ύπνο τους), αυτόν θα πάρουν.(έτσι πιστεύουν).Αλλού γίνεται και προσκάλεσμα της μοίρας. Βάζουν μια μπουκιά μασημένη από την πίτα κάτω απ` το μαξιλάρι, το σταυρώνουν και λένε! «Άγιε Βασίλη μου καλέ, καλέ κι αγαθέ, από την έρημο περνάς και τις μοίρες συναντάς, αν δεις και τη δική μου, μου τη χαιρετάς. Αν κάθεται να σηκωθεί κι αν στέκεται να περπατεί, να `ρθει να θερίσουμε, στάρι, κριθάρι και χρυσό μαργαριτάρι. » Σε άλλα μέρη βάζουν κάτω από το μαξιλάρι αποχτενίδια, χτένι, καθρέπτη, αγριαγκινάρα, κλπ . Στην Αίγινα, την παραμονή του νέου έτους, η νέα χτενίζεται και τα αποχτενίδια της (τα μαλλιά δηλαδή που βγήκανε στη χτένα), τη χτένα κι ένα καθρέφτη, τα βάζει κάτω από το προσκεφάλι της. Έπειτα τυλίγει στα χέρια της ένα χρυσό μαντήλι (πίσω από την πλάτη της) με 3 κόμπους και λέει: «Σε δένω μοίρα μου, να `ρθεις απόψε στον ύπνο μου, να μου πεις ποιον θα πάρω, κι αν δεν έρθεις, δε σε λύνω».

15

Προλήψεις και δεισιδαιμονίεςΤην πρωτοχρονιά προσέχουν να μην κλάψουν, να μη χάσουν τίποτε, γιατί έπειτα όλο το χρόνο θα το παθαίνουν. Ούτε φτιάχνουν καφέ να πιούνε γιατί ο καφές είναι πίκρα. Ακόμα δε δίνουν τίποτα από το σπίτι, ούτε χάρισμα ούτε δανεικό. Στη Μεθώνη την πρωτοχρονιά, κοιτάνε πρώτα τη θάλασσα και τα βουνά κι έπειτα προσπαθούν να δουν πρώτα κάποιον με καλό παρουσιαστικό. Στο Σκάρμιγκα σηκώνονται τη νύχτα και δένουν «γιαπράκια» για να ζεματίσουνε το μήνα του Αι-Βασίλη, να μην τους τσιτσιρίσει από το κρύο. Το πρωί κάνουν το σταυρό τους και λένε: «Άγιε μας Βασίλη, σε ζεματίσαμε με θερμό να μη μας ζεματίσεις με κρύο». Στην Κάρπαθο πιστεύουν πως αν τη μέρα του Αγίου-Βασιλιού μπει γουρούνι μέσα στο σπίτι, κάποιος από το αντρόγυνο θα χηρέψει. Ούτε μαύρος σκύλος κάνει να μπει μέσα, ενώ αν έμπει άσπρος σκύλος, του δίνουν ψωμί ή γλυκό για το καλό. Στη Σκύρο πιστεύουν ότι αν σπάσει γυαλί ‘η καθρέφτης μέσα στο σπίτι τη μέρα της πρωτοχρονιάς, είναι κακό.

Επισκέψεις, ευχές, δώρα, χοροίΣτην Κάρπαθο τα βαφτιστήρια, φέρνουν στη νουνά τους καλαθάκια με ξεροτήγανα, ρόδια, καρύδια και κυδώνια. Ή γλυκά και κρέας και κάνουν ανταλλαγή δώρων. Στην Αιτωλία τα δώρα τα ονομάζουν «χρονοπολλίσματα». Στην Κρήνη της Ιωνίας, την πρωτοχρονιά, αφήνουν πόρτες και παραθύρια τέντα ανοιχτά, κι έχει το δικαίωμα οποιοσδήποτε γνωστός και άγνωστος, να μπει και να τραταριστεί.

Τοπικά έθιμαΣτη Σινώπη, η νοικοκυρά, το βράδυ της πρωτοχρονιάς έκανε σταυρό από χαλβά και τον κολλούσε πάνω από το τζάκι κι έλεγε: «Εις το όνομα του Χριστού, ο παλιός χρόνος βγήκε κι εμπήκε ο καινούριος χρόνος.» λίγο πιο ψηλά απ` το χαλβά, καρφώνανε ένα κλαδί ελιάς με 40-50 φύλλα, από τα οποία κρεμούσαν καρύδια. Εκεί κρεμόταν όλο το χρόνο. Στον Πόντο βάζανε 6 κλαδιά ελιάς και 6 δάφνες στο εικονοστάσιο και εύχονταν!

«Ήρτε καλοχρονιά, ας πάει κακοχρονιά!»

16

Αμήν θεέ μου !Ας γίνει η ευχή πραγματικότητα για όλον τον κόσμο. Ας έρθει καλοχρονιά με υγεία, ευτυχία και χαρά! Ευτυχισμένο το 2015! Να είμαστε όλοι καλά!

17

Σοφία Κορνηλάκη