Чулуун мандал гэж юу вэ?

Астеносферээс (Мантийн дээд хэсэгт 70-700 км-ийн хооронд орших давхарга) дээших мантийн дээд хэсэг дээрх газрын давхаргыг бүхэлд нь литосфер буюу чулуун мандал гэдэг.

Чулуун мандлын бүтэц Хүчилтөрөгч - 49.13% Цахиур - 26.0% Хөнгөн цагаан - 7.45% Төмөр- 4.2% Кальци- 3.25% Натри- 2.4% Магни - 2.35% Кали - 2.35% Устөрөгч - 1.00% Титан - 0.61%

Чулуун мандлын хөдөлгөөнДэлхийн гадарга нь тектоник хавтангуудаас тогтдог.

Хавтангууд Астеносферийн дээгүүр алгуур хөдөлж байдаг.

Тектоник хавтан нь 1960-аад онд боловсрогдсон, Дэлхийн литосферийн хөдөлгөөнийг (шилжих буюу нүүх) тайлбарладаг, Геологийн шинжлэх ухааны онол юм. Энэхүү онол нь 20-р зууны эх болон 1960-аад оны үед боловсрогдсон, тивүүд нүүх, далайн ёроол тэлэх таамаглалууд дээр тулгуурлан бий болсон онол юм.

Астеносфер гэдэг нь Дэлхийн дотоод бүтцийн хэсгүүдээс харьцангуй сийрэг давхарга юм. Энэ давхаргын онцлогоос хамаарч дэлхийн хатуу гадаргуунуудад шилжилт хөдөлгөөн явагдаж гадаргын хэлбэрт өөрчлөлт гарна. Газрын гүний хөдөлгөөн буюу тектоникийн хөдөлгөөн явагдахад энэ давхарга их үүрэгтэй.

Плитийн хил зааг түүний төрөл

Плитүүд бие биетэйгээ харьцангуйгаар өөр чиглэлд хөдлөх ба үүнээс үүдэн үүсэх газрын гадаргуу нь ондоо байна. Плитийн гурван төрлийн зааг ялгана: Ойртох буюу мөргөлдөх зааг (конвергент) Холдох буюу тэлэх зааг (дивергент) Идэвхигүй зааг (трансформ)Плитийн гурван төрлийн хил зааг:

Хөрсний бохирдолт

Амьдралын vндэс суурь болсон чулуун мандлын дээд хэсэг орчин vед хvний хvчин зvйлийн нөлөөлөлд улам их автсаар байна. Хvн “геологийн томоохон хvч” болж дэлхийн нvvр царай эргэж буцалтгvй өөрчлөгдөж байна. Чулуун мандлыг vелэх явцдаа хvн 125 тэрбум тонн нvvрс, 32 тэрбум тонн нефть, бусад ашигт малтмалыг авч хэрэглэжээ

Хөрсөнд агуулагдах химийн элемент хүн амьтан эрүүл мэнд амьд организмд нөлөөлөхүйц хэмжээнд хүрсэн тохиолдолд

хөрсний бохирдол гэнэ.

Жишээ нь:

*20 сая га газрыг намаг, давстай болгожээ. Сүүлийн 100 жилд хөрсний эвдрэлээр 2 сая га газар устаж, гуу жалганы эзлэх талбай 25 сая га болжээ. Уурхайн шороон овоолго 15 км уурхайн гүн 4 км гаруй ( Өмнөд Америк), нефтийн гүн 6 км-т хvрчээ.Чулуун мандлын бvрэлдэхүүн хэсгийн техникийн нөлөөнөөс өөрчлөлтүүдийг дараах байдлаар авч vздэг. Үүнд : 1. Хөрс2. Уулын чулуулаг ба түүний тарамцаг 3. Газрын хэвэл *Хvчтэй бохирдсон хөрсөнд гэдэсний хижиг, урвах хижиг vvсгэгчид 1,5 жил хvртэл амьдарч чаддаг, гэтэл цэвэр хөрсөнд 2-3 хоног амьдардаг.

Манай дэлхийн бvх амьд бодис, организмуудын оршин өсч хөгжих тулгуур суурь нь газрын гадарга буюу хөрс . Газрын хөрсний бvрэлдэхvvнийг төлөв байдлаар хатуу, Шингэн, хийх гэж гурав ангилдаг.Хөрс бол хvрээлэн буй байгаль орчны бvрэлдэхvvн хэсэг. экологийн бvх vvрэг, vйл ажиллагаа нь хөрсний vржил шим нөхөн сэргээгдэхд төвлөрдөг. Хөрсний vржил шим нөхөн сэргээгдэх vр тариа хvнсний ногоо тариалах ба ургац хурааж авах « ажиллагааны агроэкосистемийн явцад алдагдана.

Хөрс нь олон янз байдалтай байх бөгөөд шинж чанар нь ялгаатай байж үржил шимээ

өөр өөрөөр өгдөг . Vvнд:Дараахь зүйлс

орно:

Хар шороон хөрс: Евроази, Хойт Америкийн эх газрын ихээхэн талбайг хамран тархсан. Жилд 300-600 мм тунадас ордлг vндсэн

нөхцөл нь хээр, ойт хээрийн өвслөг ургамшлын хамт хагд өвсөнд хөрс агуулагдаж, нийт биомасс 20-40 ц/га ургацын бvрхэц 50-60

хувийг эзлэх ба 1м талбайд 100-аас цөөнгvй чийгийн хорхойтой, РН 6,5 - 6,8, элэгдэл эвдрэл багатай, ялзмаг агууламж 3%-иас их байна.

Хvрэн хөрс: Сэрvvн хээрийн бvсийн хэв шинжтэй, дулаан зунтай, хvйтэн өвөлтэй (зун +25 С,өвөл -25 С), жилд унах хур тунадас 200-400 мм, ургацын бүрхэц 50-70%, ялзмаг агуулалт

3%, РН 6,6-7,0 байна.

Саарал хөрс:Харьцангуй зөөлөн чийгэрхvv, дулааны хэлбэлзэл багатай субтропикийн хуурай хээр, хагас цөлийн

бор хөрсний аналогитой, жилд 100-500 мм хур тунадастай, Зун +30 С, өвөл -5 С, Биологийн эрчим сайн 1г хөрсөнд 10 сая

хvртэл бичил биетэн амьдарна, зун хатаж хагсаад, өвөлд 1-2м гvн хvртэл угаагдана.

Саарал бор хүрэн хөрс: Завсарын хэв шинжтэй бөгөөд субтропикийн хуурай бутлаг хээрт үүсэн бүрэлдэж. Жилд унах

хур тунадас 250-500мм зун +20 өвөл цасан бүрхүүл ℃тогтвортой бус, талархаг, уулын бэл.

Цөлийн бор саарал хөрс: Дэлхийн халуун үндсэн хэв шинжийн хөрс, үндсэн нөхцөл нь их хуурай, 80-100 мм

тунадас, өвөл хаврын заагаар бага чийгшдэг, хуурайсаг давсны ургамалтай ургацын бүрхэц нь 3-8% , тэгширхэг

гадаргатай.

Хөрсийг бохирдуулагч гол зvйлvvд Химийн хор (пестицид) Эрдэс бордоо Vйлдвэрийн хаягдал Нефт, нефтийн бvтээгдэхvvнээр бохирдох

Хvний хvчин зvйл хөрсөнд нөлөөлснөөр дараах өөрчлөлтvvд явагдана. Үvнд:• Хөрсний эвдрэл (салхи, усны vйлчлэлээр)• Хөрсний бохирдолт• Хоёр дахь удаагаа намагжих, давс хужиртай болох• Цөлжилт• Vйлдвэрийн болон орон сууцны зориулалтаар газрыг ашиглах

Байгалийн экосистем биологийн үр ашигаа өөрөө зохицуулдаг бол агроэкосистем нь хүнээс шууд

хамаардаг.Хувь хүний газар тариалангийн мэдлэг, техникийн хангамж нийгэм эдийн засгийн нөхцөл

зэргээс хамаарч агроэкосистем тогтмол биш байдаг.

Хөрсний эвдрэл. Хөрсний Vржил шимтэй дээд хэсэг нъ эвдэрч салхинд хийсч алга болох эсвэл усанд урсаж алга болохыг хөрсний эвдрэл гэнэ.

Салхиар хөрс элэгдэх. Салхи хөрсний жижиг хэсгvvдийг ховх , vлээж өөр тийш хийсгэж зөөхийг салхиар хөрс элэгдэх гэнэ.

Усны нөлөөллөөр хөрс эвдрэх. Түр зуурын усны урсгалаар хөрс элэгдэхийг усны нөлөөллөөр хөрс эвдрэх гэнэ.

Хөрсний доройтол

Хөрсний доройтол гэдэг нь “Гол төлөв хvний vйл ажиллагааны уршигаар газрын гадаргын чанар өөрчлөгдөж цаашдаа өнөөгийн байдлаар ашиглагдах чадваргүй болох явдал” юм.

Монгол улс 1,56 сая км нутаг дэвсгэрийг эзлэн оршдог хvн амын тоо өсөн нэмэгдсэний улмаас нэг хvнд ноогдох газрын хэмжээ 1919 онд дунджаар 2,24 км байсан. Харин 1997 онд 0,642 хvртэл буурсан байна. Монголын нийт газар нутгийн 30 гаруй хувийг бэлчээр эзэлдэг нь дэлхийд онгон төрхөөрөө vлдсэн хамгийн том vргэлжилсэн бэлчээр нутаг бөгөөд ойт хээр, тал хээр, говь-цөлийн зэрэг экосистемийн олон хэлбэрийг агуулдаг.

Газрын хэрэг эрхлэх газраас явуулсан судалгаагаар Монголын бэлчээр нутгийн 3 орчим хувь нь их бага хэмжээгээр доройтолд өртсөн гэсэн тоцоо гарсан байна.

Хөрсний бохирдлоос хvний эрvvл мэндэд vзvvлэх нөлөө:

Эх үүсвэр ба элементүүд

Үзүүлэх сөрөг нөлөө

Мөнгөн усаар бохирдсон хөрс ба гадаргуун хөрсний ус

Сэтгэхүйн хямрал (Минаматып өвчин),ходоод гэдэсний үйл ажиллагааны хямрал, бөөрны хямрал, хромосомын мутаци

Мышьякаар бохирдсон хөрс, хордсон үр тариа

Арьсны хорт хавдар, хордлого, захын мэдрэлийн үрэвсэл

Хар тугалгаар бохирдсон хөрс, хөрсний болон гадаргуун ус

Ясны эдийн гэмтэл, цусан дахь уургийн нийлэгжилт саатах, мэдрэлийн систем, бөөр хямрах

Зэсээр бохирдсон хөрс, хөрсний гадаргуун ус бохирдох

Эдийн органик өөрчлөлтүүд, эдийн гэмтэл, элэгний үрэвсэл

Кадмигаар бохирдсон хөрс

Элэгний цирроз, бөөрний үйл ажиллагааны дутагдал

Хөрсний аюулгүй байдал нь хүмүүсийн эрүүл мэнд аюулгүй

амьдрах нөхцөл, цаашлаад бүхий л амьд биесийн оршин тогтнох гол

үндэс нь тул хүн бүр чулуун мандлыхаа төлөө өөрсдийн гэсэн

хувь нэмрээ оруулж зөв дадал хэвшил бий болгож амьдрах

хэрэгтэй.

АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА