Монгол бүжиг

2015.12.02

Бэлтгэсэн: Ш.Лазина

Агуулга:I. Эртний Монгол бүжгийн үүсэл хөгжилII. Түүхэн бүжгийн уламжлалIII. Монгол угсаатны бүжгийн төрөл зүйл

Эртний Монгол бүжгийн үүсэл хөгжил

Монгол орны нутаг дэвсгэрээс олдсон хүй нэгдлийн үед хамаарагдах хадны

сүг зургуудаас эртний бүжгийн талаарх тодорхой төсөөлөлийг буй болгох

боломжтой юм. Эртний хүмүүсийн ахуй амьдрал нь бүжгийг бий болгосон

гэдэг. Өрнөдийн бүжгийн онолчдын тодорхойлж байгаагаар товчхондоо хүний дотоод сэтгэлийг биеийн уран

сайхан хөдөлгөөнөөр илэрхийлэхийг бүжиг гэжээ. Харин монголын бий бийлэгийн авъяас ухаантан “Биеэр хөдөлж бийлэхэд сэтгэл нь дуулж өгдөг’’

гэж нэгэнтээ хэлсэн байдаг. Бүжгийн хөдөлгөөн нь ахуй, хөдөлмөрийн

хэмнэл, дуу авиагаар баяжигдсанаар бүжиг нь хөдөлгөөн, хэмнэл гэх

үндсэн хоёр хэлний илэрхийлэл бүхий урлагийн нэгэн томоохон төрөл зүйл болон хөгжжээ.

Монгол нутгаас хүй нэгдлийн үеийн дурсгал болох хадны сүг зураг нилээдгүй олддог нь бидэнд эртний бүжгийн талаарх тодорхой таамаглал төсөөлөлийг өгдөг. Тухайлбал. Увс аймгийн Зүүнхангай сумын нутагт орших Зураагийн улаан хадны зурагт дүрслэгдсэн бүжиж буй мэт хүмүүсийн талаар Д.Цэвээндорж 1983 онд хэвлэгдсэн “Монголын хүй нэгдлийн дурсгал” номондоо тайлбарласнаас үзвэл “...хоёр салаа малгай өмссөн, нэг гартаа хэнгэрэг мэт зүйл барьж, нөгөө гараа өргөсөн, бүжиг бүжиж буй мэт хүмүүс урт хормойтой дээлтэй. Зарим тохиолдолд хормойноос нь цацаг унжиж байдаг” гэжээ. Хэнгэрэг барьсан, тусгай хувцастай зэргээс үзэхэд энэ нь тахилгын зан үйлийн бүжиг байх.

• Төв аймгийн Их тэнгэрийн аман дахь Улаан зосон зурагт гар

гараасаа барилцан бүжиглэж байгаа хүмүүсийн дүрс байдаг.

“Монголын нууц товчоо“-нд эртний монголчуудын уламжлалт бүжгийн

нэгэн зүйл нь “Дэвсэх тойрон бүжиг” байсныг бэлхнээ ажиглаж болно.

Энэ “Дэвсэх саглагар мод”-ны бүжиг нь Чингис хааны байгуулсан их

монгол улсын үед төрт ёсны бүжгийн хэмжээнд хүртлээ баяжин хөгжиж

"‘Их хэнгэрэгт дэвсэх тойрон бүжиг” болтлоо өрнөн бадарч байжээ. Төрт

ёсны бүжиг хэмээсний учир нь “Монголын нууц товчоо”-ны 57-р зүйлд:

‘Хамаг Монгол, Тайчууд нар

Хоталыг хаанд өргөмжлөөд

Онон мөрний хөндийд

Хорхунагийн саглагар модны дор

Хавирга газрыг халцартал

Өвдөг газрыг үлтэртэл

Дэвхцэн бүжиглэж хуримлав’’

Түүхэн бүжгийн уламжлал

“Монголын нууц товчоо -ны 189-р зүйлд ... Найманы Таян ханы эх Гүр

бэр сү Хэрэйдийн Ван хан эртний их хаан байсан гэж хэлээд, Ван ханыг

нас барсны дараа түүний толгойг авчруулан цагаан олбог дээр их ханы

толгойг оршуулж, идээ шүүс өргөн, бэрээдээ бэрлүүлж, хуур хуурдуулан,

хундага өргөж тахив ’ гэснийг судлаачид чухалчлан

тэмдэглээд, “бэрлүүлж’ гэдэг нь бийлүүлж гэсэн үг болохыг ул

үндэстэйгээр тайлбарлан. Дан эмэгтэйчүүдийн буюу бэрчүүлийн зан

үйлийн бийлэгийн бийлэх үйлдлийн '‘бийлэх” гэсэн үг гэж нотолжээ.

Эндээс дүгнэвэл, эрт үеэс эхлэн бүжгийн үндсэн хоёр хэлбэр тогтон

хэлбэршиж, улмаар Халх болон зүүн Монголчуудад ”Дэвсэх тойрон

бүжиг”, Ойрадын ард түмэнд ”бий-бийлэг” гэсэн хоёр өөр намба, дэг

хөдөлгөөн бүхий бүжгийн төрөл болон уламжлагдсныг тодорхойлж

болно.

Монгол хаадын ордны бүжигЮань улсын их ордонд тусгайлан бэлтгэгдсэн 312 найрал хөгжимчид бүрдэл болж,мөнтөдий тооны бүжигчид ёслол хүндэтгэлийн бүжгүүдийг бүждэг байсан тухай судар бичигт нягт сайн тэмдэглэгдэн үлджээ.Юан улсын судрын 70-р дэвтрийн 21-р зүйлд нийт 12 орчим бүжиглэлийг багтааж, хөдөлгөөн, хөгжим, хувцас, тоглолтын дэс дарааг нарийн тэмдэглэн үлдээжээ. Үүнд: “Эрдмийг эрхэмлэх бүжиглэл”,”Их тэнгэрийн хааны сууринд архи өргөх бүжиглэл”,”Газар бүхний эх тэнгэрт архи өргөх бүжиглэл ”,”Дайжугийн сууринаас архи өргөх бүжиглэл ”,”Цэргийн бүжиг ”,”Гавъяа тогтоох бүжиглэл” гэх зэрэг тахил шүтлэг , ёслол хүндэтгэлийн бүжгүүд их хаадын ордонд, өвгөдийн сүмийн их танхимд бүжиглэгдэж байсан нь монголын ордны бүжгийн хөгжлийн оргил үе, тэр цагт тодорхой мэргэжлийн бүжигчидтэй байсны тод баталгаа юм.

Үүнд:

1) Яруу найраг, дуу хөгжим, бүжиг

2) Бясалгал, бие бялдарын урлаг, хийн урлаг

3) Тохирох, хувирах урлаг гэх мэт олон зүйлийг агуулсан байдаг гэжээ. Үүгээрээ судлаачид бөө бөөлгөх ёсыг бүжиг мөн хэмээн тодорхойлсон байдаг.

Бөө мөргөлийн бүжиг

Бөөгийн талаар судалсан дэлхийн

эрдэмтдийн судлгаанд “Монгол бөө мөргөл

нь урлагийн бүх л төрлүүдийг

хамарсан нийтлэг урлаг юм ” гэж

тодорхойлсон байдаг.

Шашны зан үйлийн бүжиг - Цам Буддын сургаалыг номлон айлдагчийн дүр төрх, мөн чанарыг дүрслэн харуулдаг шашны чухал ёслолын нэг нь цам байжээ. Уг үндэс нь Энэтхэгийн

бурхан шашны “Очир бүжиг" гэдэг нууц дотоод бясалгалын бүжгээс

уламжлалтай “Цам”, ‘Гарчам, хэмээн нэрлэгдсэн шарын шашны багт бүжиг юм.

Бурхны шашны улааны чиглэлийн алдарт тарнич Ловон Бадамжунай Төвдөд залагдаж, 775 онд Самъяа хийдийн яндар дэвсгэрийг тавих үест тэндхийн газрын лус савдагийг номхотгон засах ‘Жахар цам“-ын зан үйлийг хийсэн. Энэтхэгийн Буддын дохио зангаа, Түвдийн эртний бөөгийн шашны ид шидийн бүжиг хоёрын зан үйлийн бүжиглэх хэлбэрийн хөдлөл нийлж цамын хөдөлгөөний дэг бий болсон гэж үздэг байна.

Тухайлбал, Жахар цам, Тахилын цам, Майдарын цам, Бухан цам, Хангалын цам, Эрлэг цам, Дарь эхийн цам, Гэсэрийн цам, Мялын цам гэх мэт

Бүжиг цам гэдгийг тодорхойлж Төвдийн V Далай лам

Агваанлувсанжамц цамын онолын номондоо “гарын байдлыг

эрхэмлэснийг бүжиг, хөлийн байдлыг эрхэмлэсний цам, тэр хоёрыг

эрхэмлэснийг ая байдал гэсэн бөгөөд бүжгийг үзүүлсэн гар, хөл, aя

байдал энэ гурав нэгэнт л бүжигт багтаж буй учир цамыг бас нэгэн зүйл

бүжиг гэж үзэж болно.” гэж нотолсон байна.Цам гэдэг нь “нам дарах” гэсэн

утгатай, цамын үйл явдлын

агуулга хэлбэр нь шашны

Дайсныг дарж, хаанаа залан

амар амгалан суухын билэгдэл

гэж үздэг бөгөөд гол утга санаа

нь төр шашны дайсан, шулам, чөтгөр мэтийн хар хорон

санаатныг номхруулан Дарахад

чиглэгдсэн байна.

Монгол угсаатны бүжгийн төрөл зүйл

1. Халх бүжиг2. Ойрадын олон ястны бий

бийлэг3. Буриад бүжиг4. Дархад бүжиг5. Үзэмчин бүжиг

I. Торгуудын таван хошуу бийII. Баяд арван хошуу бий бийлэгIII. Дөрвөд бийIV. Урианхай ардын бий бийлэгийн төрхV. Захчин ардын бийVI. Хотон ардын бий бийлэг

• Хүннү гүрнээс эхтэй “Хэнгэрэгт дэвсэх бүжиг" буюу эртний тойрох бүжиг МЭӨ IV зууны үеэс манай он тооллын XIII зууны үеийг хүртэл хөгжихдөө “Саглагар модны тойрох" бүжиг болон уламжлагдсан гэж болно.

• Халх бүжигт сүрлэг тэнгэрлэг, аажуу тайван эрхэмсэгийг илтгэсэн байдаг.

• Халхын ард түмний ёс заншил, соёлын өвийг судлан тайзнаа олон

уран бүтээлийг туурвисаар байна. Жишээлбэл, төрийн соёрхолт,

ардын жүжигчин Ц.Сэвжидийн “Адуучин” , “Саальчин

“,“Ээрүүлт”,”Хатад” гэх зэрэг олон уран бүтээл нь халх бүжгиин

намба төрхийг нээн харуулсан байдаг.

Баруун монголчуудын дунд бий бийлэг дэлгэрсэн түүхэн нөхцөл бол эрт дээр

үеэс Ойрадууд нь Найман аймагт ойролцоо байж, Ийнхүү Найман, Ойрад

зэрэг баруун нутгийн аймгуудад эртний уламжлалаар икэл, хуурын татлагыи аяар хийдэг ”бийлгэ” бүжиг нь бие даасан нэгэн төрөл, ардын урлагийн өв сан болжээ.

Ойрадын бий бийлэгт хөл, мөр, гар, цээжин бие энэ дөрвөн хэсэгт бийлэх хөдөлгөөний агуулга багтаж, мөр нь гарын хаялга хөдөлгөөний эх үүсвэр болж, цээж нь мөр, гараа, хөл нь бүхэл биеэ түшиж, хоорондоо эвлэрэлдэн уусаж бийлэгийн язгуур суурийг бүрдүүлдэг. Бий-бийлэг нь мөр,цээжин биеэр голлох

намбатай хэдий ч бийлэх намбыг бүрдүүлэхэд ,хөлийн байрлал болон суулт чухал үүрэгтэй.

Ойрадын олон ястны бий бийлэг

Тэд урт залаат тоорцог, өргөн хар хошмогтой дөрвөлжин захтай цагаан

дээл, тоохуу гутал өмсөөд, дуу дуулан бийгээ бийлдэг.

Торгуудын магтаал дуу, бий бийлэгүүд нь баатар эр, сайн хүлэг морины

тухай, байгаль эх дэлхийгээ хайрлан шүтсэн, эртний өвөг дээдсээ бишрэн

хүндэтгэсэн агуулгатай байдаг.

Торгууд ястанд “Агсал”, “Хэлхээ агсал”,, “Цацал”, “Савардах бий”, “Эрээ

хавирга”, “Жудар” гэх олон бий бийлэг байдаг. Бийлэх онцлог нь мөрний

солбих цохилго, гарын цацалга бөгөөд зогсолт, алхалт, товшилт, эргэлт

зэрэг харьцангуй чөлөөтэй хөлийн хөдөлгөөнтэй.

Баяд ястанд “Цацал”, “Мөргөл”, “Элхэндэг”, “Жалам хар’’, “Дөрвөн ойрад”, “Жороо

морь” зэрэг бийлэгүүд уламжлагдан ирсэн. Баяд бийлэгийн үндсэн намба нь:

o Гүн суулт

o Мөр цохих

o Толгойн хаялага

o Гарын цацал

o Далны цохилго

o Хавирга хаялага гэсэн онцлог хөдөлгөөн бүхий дэг юм.

Баяд бий бийлэг нь дараах ёс жаягтай байна.

o Хоёр хөлний бүтэн улаар бат зогсох.

o Гүн суултаар суух

o Зөвхөн цээжин биеэр бийлэх.

Ийм хатуу журмыг биелүүлж, дээлийн хормойг хөдөлгөлгүй бийлэх бийлэгийн жишээ

бол баядын “Жороо морь”, “Элхэндэг” бийг нэрлэж болно.

Дөрвөд ястанд “Цацал”, “Мөргөл”, “Хөдөлмөр бий”, “Жороо морь” зэрэг бий бийлэгүүд түгэн уламжлагджээ. Дөрвөд ардын бийлэгийн гол онцлог гэвэл:

• Мөр солибож цохих

• Гарыг хумиж цацах

• Эрүүгээр жижиг хаялах зэрэг хөдөлгөөнүүдээс бүрддэг.

Урианхай ард түмний “Цацлага”, “Алдлах”, “Мөргүүл”,

“Хатираа”, “Шудрах” зэрэг бийлэгүүд нь бидэнд уламжлагдан

иржээ.

Урианхайн зүүн хошууны “Татлага”, Мөргүүл” бийлэгийг гойд

чадмаг бийлдэг уламжлалыг хадгалж үлдсэн Риймэдийн

Самжид ярихдаа “...манай урианхайчууд зургаан бий бийлдэг.

Бий тус тус зан үйл, утга санаа хадгалсан байдаг. Бийлэг

эхлэхдээ заавал өндөр настанд хандан ёслол гүйцэтгэдэг.

Бийлэг дуусаад гурван хурууны өндгийг нийлүүлэн идэмлэн,

гарын тохойгоо нөгөө гараар тулж дээш өргөн духандаа хүргэж

бийгээ чилээдэг /дуусгадаг/ ...гэсэн юм.

Урианхайн бийлэгийн төрх намба нь товшуурын савардан татах

хэмнэлд гоц тохирсон байдаг.

Захчингууд нь эрт үеэс уламжлагдсан “Елкэндэг”, “Жанам хар”, “Цацал”, “Долдой зээрд”, “Хүрэн торгот” гэсэн бий бийлэгтэй. Үүнээс голлох бий нь “Елкэндэг”, “Жанам хар”, “Цацал” юм. Үүнээс гадна “Ерөөлт халтар”, “Саригтэхийн бийлэг”, “Эрийн гурван наадам” бийлэгүүд нь ардын авъяастны сэтгэн бодох чадвар, ур ухаанаар биежсэн байна. Жишээ нь, “Эрийн гурван наадам” бийлэгийг гарамгай зохион бийлсэн хүн бол бийч Норолхоо юм. Энэ бийлэг нь үнэхээр чамин сэтгэмж дүрслэлтэй, хөдөлгөөний хурц тод уран хэллэг бүхий уран чадвар шаардсан бийлэг болсон.

Хотон ардын гол бий нь “Аяс бийлэг”, “Такима”, “Сэтэн

залуу”,”Ац бий” зэрэг болно. Хотон бийлэгийн төрх намба

нь жавхаалаг, сэтгэлийн дотоод илэрхийллийг хурц тод

гарын таталт шидэлтээр гаргаж, хотон хүний зан аалийг

харуулж чаддагаараа онцлогтой.

Буриад бүжигӨнөөгийн буриад ястны ардын тоглоом наадам, хуримын ёс заншилтай холбоотойгобр “Ёохор”, “Ээрэмших” бүжгүүд уламжлагдан ирсэн байна. Эдгээр бүжгүүд бага зэрэг ялгаатай бөгөөд хуримын үйл явцыг утгажуулан, Тодорхой дэс дарааллын горимоор уг ёслолд багтдаг.

Мөн басган зайлгах, дэр булаалдах, тэмээний эрэлчин, ниргэлэг наадах зан үйлүүдч бужиглэл болон өргөжиж, буриад хуримын наадан тоглох хөтөлбөрийг бий болгодог.

Сонгоол буриад нь “Еэхэр наадах” хэмээх дууны

аялгаар бүжиглэдэг бөгөөд

Еэ э ээ хээ рээ э ээ

Еэ э ээ хээ рээ э ээ

Еэ э ээ хээ э ээ

Ла a а жэ э ээ

Наа a а даа а аа яа ч гэх мэтээр аялгуулан

еэхэрлэхдээ алхаж суун, намс намс хийж, гараа

зөөлөн тохойлдож, дууны аясаар хурдан биш

хэмнэлээр найган бүжиглэдэг. “Еэхэр наадах”

наадам нь 1940-өөд оны үед хийгдэж байсан

Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын Үүрийн

голын зон олны наадам аж.

Дархад бүжигДархад бүжгийн намба төрх, өвөрмөц онцлог энэ угсаатны зан уламжлалтай холбоотой юм. Өөрөөр хэлбэл угсаатны хэвшиж тогтсон зан үйлийн хөдөлгөөн намба нь тухайн угсаатны бүжгийн үндэс болно уу гэхээс бэлэн зэлэн бүжиг амьдралд байдаггүй .

Үзэмчин бүжигӨнөө үед үзэмчин ястанд нийт олны дунд наадан тоглож байгаа бүжгийн хэлбэр байхгүй боловч ардын аман зохиол, дуу магтаал, наадам тоглоомоос ишлэн бүжгийн мэргэжилтнүүд олон сайхан бүжгийг дэглэн бий болгосон юм.

Харин жинхэнэ үзэмчин ардын бүжгийг буй болгох уг сурвалж бол үзэмчин бөхийн дэвэлт, өрөлт, шаваанд байгаа юм. Энэ бол үзэмчин бүжгийн намба төрхийн үндэс мөн. Үүнийг алдарт бүжиг дэглэгч С.Сүхбаатар “Монгол бөхийн дуулал” хэмээх томоохон уран бүтээлдээ чадварлагаар илэрхийлж, үзэмчин бүжгийн шинэ намба төрхийг тодруулсан билээ.

Ном зүй:1. Монгол улсын түүх2. Монголын бүжгийн түүхэн уламжлал,

хөгжлийн шинэ хандлага

Анхаарал хандуулсанд баярлалаа