Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗα. κατοίκησηα. κατοίκηση

H ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Η Νεολιθική εποχή στον ελλαδικό-αιγαιακό χώρο καλύπτει σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα το χρονικό διάστημα 6800-3200 π.Χ. Η εποχή αυτή χαρακτηρίζεται από σταθεροποίηση των

κλιματολογικών συνθηκών, με συνακόλουθη οργάνωση οικισμών μόνιμου χαρακτήρα, από οικονομία βασισμένη στη συστηματική άσκηση γεωργίας, στην κτηνοτροφία, στην ανταλλαγή πρώτων υλών και προϊόντων, στην παραγωγή κεραμικής (ψημένος πηλός), και από πολυμορφία στην τέχνη. Κατά την

εποχή αυτή συντελείται λοιπόν το πέρασμα από το στάδιο κυνηγιού-τροφοσυλλογής-αλιείας που χαρακτήριζε την Παλαιολιθική και Μεσολιθική, στο παραγωγικό στάδιο της Νεολιθικής.

Νεολιθική κεραμική από το Σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδος, έναν χώρο εγκατάστασης που παρουσιάζει συνεχή κατοίκηση από την

Ύστερη Παλαιολιθική εποχή ως τη Νεολιθική.

Η μελέτη της Νεολιθικής στην Ελλάδα εγκαινιάζεται με τις αρχαιολογικές έρευνες του Χρ. Τσούντα (1899-1906) στη Θεσσαλία. Οι έρευνες αυτές περιλάμβαναν τον εντοπισμό 63

νεολιθικών θέσεων και την ανασκαφή μερικών οικισμών, όπως του Σέσκλου, του Διμηνίου, της Άργισσας κ.ά. Τα αποτελέσματα των πρώτων αυτών ερευνών δημοσιεύθηκαν από τον Τσούντα το 1908 στο μνημειώδη για την ελληνική Προϊστορία τόμο Αι προϊστορικαί ακροπόλεις Διμηνίου και

Σέσκλου.

Τις έρευνες του Τσούντα στη Θεσσαλία συνέχισε ο Α. Αρβανιτόπουλος (1906-1926) και οι A. Wace και M. Thompson (1907-1910). Οι τελευταίοι, πέρα από την ανασκαφή οικισμών στο

Ραχμάνι, το Τσαγγλί κ.α., διεύρυναν τον ερευνητικό ορίζοντα προς νότο, με τις ανασκαφές στο Λιανοκλάδι Φθιώτιδας, στην Ελάτεια Φωκίδας και στη Χαιρώνεια Βοιωτίας, αλλά και προς βορρά

με τον εντοπισμό νεολιθικών οικισμών στη Μακεδονία. Τα πορίσματα της δεύτερης αυτής ερευνητικής φάσης της Νεολιθικής στην Ελλάδα καταγράφηκαν από τους Wace και Thompson το

1912 στο έργο τους Prehistoric Thessaly.

Η Μακεδονία είναι το γεωγραφικό διαμέρισμα που, μετά τη Θεσσαλία, τράβηξε το ενδιαφέρον της προϊστορικής έρευνας, με τον εντοπισμό οικισμών από τον W. Heurtley (1924-1932) και τις

ανασκαφές της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στο Ντικιλί Τας Φιλίππων Καβάλας και του Γ. Μυλωνά στην Όλυνθο Χαλκιδικής.

Αντίθετα με τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία, οι γνώσεις για τη Νεολιθική περίοδο στη νότια Ελλάδα, στα νησιά Ιονίου και Αιγαίου, καθώς και στην Κρήτη παρέμειναν περιορισμένες, μια και

το επίκεντρο του αρχαιολογικού ενδιαφέροντος στις περιοχές αυτές ήταν η διερεύνηση θέσεων της Κλασικής εποχής και των κέντρων του μινωικού και του μυκηναϊκού πολιτισμού.

Eμποριό Xίου. Οικοδομικά λείψανα στον ανασκαφικό τομέα Α.Κ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Eμποριό Χίου. Φιάλη με ιδιόμορφες λαβές.Tελική Nεολιθική (περ. 4500-3200 π.X.).

Μουσείο Χίου 1625. YΠΠO/TAΠ.

Τα πορίσματα των ερευνών του α' μισού του 20ού αιώνα επέτρεψαν στον S. Weinberg (1947, 1954) τη διαίρεση της Νεολιθικής -όρου που καθιερώθηκε το 1865 από τον J. Lubbock- σε

Αρχαιότερη, Μέση και Νεότερη, ακολουθώντας την τριμερή διαίρεση της Μινωικής εποχής από τον Α. Evans.

Νεολιθική εργαλεία από οψιανό (αριστερά) και από οστά (δεξιά) από το Σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδος,

Οι εντατικές ανασκαφικές έρευνες των Δ. Θεοχάρη και V. Milojcic σε οικισμούς της Θεσσαλίας κατά τις δεκαετίες '50, '60 και '70 αποτελούν την τρίτη σημαντική ερευνητική περίοδο της Νεολιθικής. Οι

ανασκαφές στις θέσεις Σέσκλο, Γεντίκι, Σουφλί Μαγούλα, Αχίλλειο, Άργισσα, Οτζάκι, Αράπη Μαγούλα, Αγία Σοφία και Πευκάκια συνέβαλαν αποφασιστικά στη μελέτη της πολιτισμικής πορείας

του νεολιθικού ανθρώπου και επέτρεψαν στους δυο παραπάνω ερευνητές την υποδιαίρεση των περιόδων της Νεολιθικής σε περισσότερες φάσεις. Παράλληλα με τη Θεσσαλία ανασκαφές έγιναν και στη Μακεδονία (Νέα Νικομήδεια, Σιταγροί), τη Θράκη (Παραδημή), τις Κυκλάδες (Σάλιαγκος), την

Πελοπόννησο (Φράγχθι, Διρός), την Κρήτη (Κνωσός) κ.α.

Πειραματική αναπαράσταση κτισίματος νεολιθικού σπιτιού στη Θράκη, Πρόγραμμα "Μελίνα",

[ΙΘ΄ΕΠΚΑ].

Κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα, και ενώ ο αριθμός των καταγεγραμμένων νεολιθικών θέσεων φτάνει περίπου τις χίλιες, έλληνες και ξένοι μελετητές, επιλύοντας τα

προβλήματα χρονικής διαδοχής των διαφόρων φάσεων της Νεολιθικής και των χρονολογικών συσχετισμών των δεδομένων από τις διαφορετικές γεωγραφικες περιοχές, επιδίδονται στην

εμβάθυνση τομέων δραστηριότητας του νεολιθικού ανθρώπου, όπως οι τρόποι παρέμβασης στο φυσικό περιβάλλον, η οργάνωση των οικισμών, η οικονομία, η τεχνολογία κ.λπ.

Αναπαράσταση νεολιθικού οικισμού στο Δισπηλιό Καστοριάς

ΟΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

ΠΡΟΚΕΡΑΜΙΚΗΤο προοίμιο της Νεολιθικής εποχής

αποτελεί η Προκεραμική ή Ακεραμική Νεολιθική, που στον ελλαδικό χώρο

τοποθετείται μεταξύ 6800 και 6500 π.Χ. Κατά την περίοδο αυτή ο άνθρωπος περνά

από το στάδιο του κυνηγιού, της τροφοσυλλογής και της αλιείας στο στάδιο

παραγωγής της τροφής του, την οποία εξασφαλίζει με την άσκηση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Ο όρος Ακεραμική

οφείλεται στην έλλειψη ψημένων κεραμικών από τις λιγοστές στον ελλαδικό

χώρο γνωστές θέσεις της περιόδου. Ο εύπλαστος πηλός απασχόλησε όμως τον άνθρωπο τουλάχιστον από την Ανώτερη

Παλαιολιθική και έδωσε εξαιρετικά δείγματα ψημένων αγγείων κατά την

Αρχαιότερη Νεολιθική. Έτσι δεν μπορούμε παρά να τοποθετήσουμε στα ενδιάμεσα

στάδια μακρόχρονους πειραματισμούς στον τομέα της πυροτεχνολογίας, με λιγότερο ή

περισσότερο πετυχημένα αποτελέσματα, και να προτιμήσουμε για την πρώτη φάση της

Νεολιθικής τον όρο Προκεραμική.

Ενδείξεις κατοίκησης από την Προκεραμική Νεολιθική έχουμε από τη Θεσσαλία (Άργισσα), τη νότια Ελλάδα (Δενδρά, Φράγχθι) και την Κρήτη (Κνωσός) όχι όμως και

από τα άλλα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου πελάγους. Οι οικισμοί αποτελούνται από ημιυπόγειες καλύβες, δηλαδή σκαμμένες εν μέρει στο έδαφος, όπως αυτές που σώζονται

στην Άργισσα Θεσσαλίας, τα Δενδρά Αργολίδας και την Κνωσό. Ο αριθμός των κατοίκων των πρώτων αυτών κοινοτήτων κυμαινόταν από 50-100 άτομα.

Άργισσα. Κάτοψη τμήματος του οικισμού με τις ημιυπόγειες

καλύβες(κατά Vl. Milojcic). Προκεραμική

Νεολιθική (6800-6500 π.Χ.)

Η οικονομία βασίζεται στην καλλιέργεια μονόκοκκου και δίκοκκου σιταριού (φωτογραφία κάτω), κριθαριού, φακής και μπιζελιού. Η κτηνοτροφία περιλαμβάνει την

εκτροφή προβάτων, αιγών, βοοειδών χοίρων και σκύλων. Τη διατροφή συμπληρώνει η συλλογή άγριων καρπών, το κυνήγι άγριων ζώων και η αλιεία. Λεπίδες

και μικρολεπίδες από πυριτόλιθο και οψιανό (ηφαιστειακό γυαλί) και αιχμηρά εργαλεία από οστά

ζώων συγκαταλέγονται στην εργαλειοτεχνία της περιόδου. Αξιοσημείωτα μεταξύ των οστέινων είναι τα

αγκιστροειδή αντικείμενα με οπές, που εικάζεται ότι ήταν εξαρτήματα ζώνης (φωτογραφία δεξιά).

Δείγματα καλλιτεχνικής δημιουργίας αποτελούν πήλινα ειδώλια από άψητο και μέτρια ψημένο πηλό καθώς και κοσμήματα από πηλό, λίθο, οστό και όστρεα.

Αριστερά: Λίθινα κουμπιά κατασκευασμένα από λίθο και όστρεο

με άγνωστη σε εμάς σημασία. Αρχαιότερη Νεολιθική από τη

Θεσσαλία.

Πάνω: Λίθινες δισκοειδείς χάντρες από στεατίτη, κοινές σε όλη τη διάρκεια της

Νεολιθικής Εποχής. Από το Σέσκλο Μαγνησίας.

ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΗ Αρχαιότερη Νεολιθική στην Ελλάδα καλύπτει το χρονικό διάστημα 6500-5800 π.Χ. Με βάση την

κεραμική που βρέθηκε στη Θεσσαλία (Σέσκλο, Οτζάκι) ο αρχαιολόγος V. Milojcic διέκρινε τρεις διαδοχικές φάσεις της Αρχαιότερης Νεολιθικής: την Πρώιμη Κεραμική (Fruekeramikum), το

Πρωτοσέσκλο (Protosesklo) και το Προσέσκλο (Prosesklo).

Ο θεσσαλικός κάμπος, χώρος ακμής του νεολιθικού πολιτισμού στην Ελλάδα

Θέσεις της Αρχαιότερης Νεολιθικής απαντούν στα

παράλια και στο εσωτερικό της

ηπειρωτικής Ελλάδας και των νησιών Ιονίου και Αιγαίου, σε πεδινές και

λοφώδεις περιοχές, κυρίως σε ποτάμια, ρέματα και πηγές.

Αξιοσημείωτη είναι η έλλειψη αρχαιολογικών

καταλοίπων της Αρχαιότερης Νεολιθικής από τις Κυκλάδες, παρά

τη διαπιστωμένη ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο

και την εξόρυξη οψιανού ήδη από τη Μεσολιθική

εποχή.

Κατά την Αρχαιότερη Νεολιθική οι οικισμοί αποτελούνται από πασσαλόπηκτες, μονόχωρες καλύβες, που κτίζονται ανεξάρτητες η μια από την άλλη (Νέα Νικομήδεια Μακεδονίας). Τα

κτίσματα που γειτνιάζουν χρησιμοποιούν, κατά τις πρώτες φάσεις της Νεολιθικής, από κοινού τις εστίες και τους φούρνους που βρίσκονται στους κοινόχρηστους ελεύθερους χώρους, ανάμεσα στα

σπίτια τους (Αχίλλειο Θεσσαλίας).

Νέα Νικομήδεια. Αεροφωτογραφία του ανασκαμμένου τμήματοςτου νεολιθικού οικισμού με τα πασσαλόπηκτα σπίτια. ΙZ' ΕΠΚΑ.

ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Κατά την Προκεραμική και την Αρχαιότερη Νεολιθική οργανώνονται κοινότητες τουλάχιστον 50-100 ατόμων, βασική μονάδα των οποίων αποτελεί το γένος ή η διευρυμένη οικογένεια. Η μικτή

γεωργοκτηνοτροφική οικονομία ασκείται συλλογικά και δε δικαιολογεί κάποια οικονομική διαφοροποίηση μεταξύ των μελών της κοινότητας και κατ' επέκταση και κοινωνική ιεράρχηση.

Η κτηνοτροφία αποτελεί διαχρονική ενασχόληση για τον ελληνικό κόσμο από τις απαρχές της νεολιθικής εποχής

Η οικονομία βασίζεται, όπως και κατά την Προκεραμική περίοδο, στην καλλιέργεια μονόκοκκου και δίκοκκου σιταριού, κριθαριού, φακής και μπιζελιού. Η κτηνοτροφία περιλαμβάνει την

εκτροφή προβάτων, αιγών, βοοειδών, χοίρων και σκύλων. Τη διατροφή συμπληρώνουν η συλλογή άγριων καρπών, το κυνήγι άγριων ζώων και η αλιεία.

Πάνω: Τριπτύρας και μυλόλιθος νεολιθικής εποχής για το άλεσμα

καρπών.

Δεξιά: Όσπρια που φύονται στην Ελλάδα.

Τα ταφικά έθιμα της περιόδου περιλαμβάνουν: ταφές σε απλούς λάκκους σε συνεσταλμένη στάση (εμβρυακή), καύσεις νεκρών και τον ενταφιασμό τους σε νεκροταφείο (Σουφλί Μαγούλα

Λάρισας) και, τέλος, ανακομιδή οστών (Πρόδρομος Καρδίτσας). Το έθιμο της καύσης σημειώνεται την εποχή αυτή για πρώτη φορά στον ελλαδικό χώρο και απαντά μέχρι το τέλος της

Νεολιθικής.

Σκύφοι της Αρχαιότερης Νεολιθικής από τη Θεσσαλία

Την περίοδο αυτή ευοδώνονται με επιτυχία οι μακραίωνες προσπάθειες για

επιτυχή όπτηση των αγγείων και παράγονται τα πρώτα εξαιρετικής ποιότητας προϊόντα της κεραμικής

τεχνολογίας. Κατά την Πρώιμη Κεραμική φάση επικρατούν τα

μονόχρωμα αγγεία, με σκουρόχρωμη, συνήθως στιλβωμένη επιφάνεια. Στη φάση Πρωτοσέσκλο εμφανίζονται για

πρώτη φορά αγγεία με γραπτή διακόσμηση (λευκό χρώμα σε κόκκινη

στιλβωμένη επιφάνεια αλλά και το αντίθετο). Παράλληλα απαντούν και αγγεία με ποικιλόχρωμη επιφάνεια

(κηλιδωτή, variegated) αλλά και μαύρα στο επάνω τμήμα τους (μελανοστεφή, blacktopped) και ανοιχτόχρωμα στη

βάση. Η φάση Προσέσκλο χαρακτηρίζεται από αγγεία με εγχάρακτη διακόσμηση (nail

impressions, barbotin και cardium).

Δείγματα της τέχνης της Αρχαιότερης Νεολιθικής με έντονο κοινωνικό συμβολισμό είναι τα φυσιοκρατικά ειδώλια, τα κοσμήματα από πηλό, λίθο ή όστρεο, και οι πήλινες και λίθινες

σφραγίδες, που πιθανότατα χρησιμοποιούνται για την κόσμηση του σώματος.

Ειδώλια νεολιθικής εποχής από την Αλόννησο

ΜΕΣΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΗ Μέση Νεολιθική στον ελλαδικό χώρο χρονολογείται μεταξύ 5800-5300 π.Χ. Η περίοδος αυτή ονομάζεται και πολιτισμός Σέσκλου, αφού στον οικισμό του Σέσκλου Μαγνησίας καταγράφηκε

για πρώτη φορά όλο το φάσμα των πολιτιστικών στοιχείων που χαρακτηρίζουν τη Θεσσαλία κατά τη χρονική αυτή περίοδο.

Θεμέλια τοίχων οικίας της Μέσης Νεολιθικής Εποχής από τη Λέρνα της Αργολίδος,

Θέσεις πεδινές και λοφώδεις, γνωστές ήδη από την Αρχαιότερη Νεολιθική, εξακολουθούν να κατοικούνται και κατά τη Μέση Νεολιθική, τόσο στα παράλια όσο και στο εσωτερικό της

ηπειρωτικής Ελλάδας και των νησιών, εκτός από τις Κυκλάδες. Στην αρχιτεκτονική συνεχίζεται η κατασκευή πασσαλόπηκτων οικιών (Νέα Μάκρη), ενώ κτίζονται για πρώτη φορά (Σέσκλο) σπίτια με λίθινα θεμέλια και τοίχους από ωμές πλίνθους (άψητα τούβλα από μίγμα πηλού και άχυρου). Το νέο αυτό τεχνολογικό και κοινωνικό γεγονός προβάλλεται με την κατασκευή πήλινων ομοιωμάτων

σπιτιών, στα οποία αποδίδονται με γραπτή διακόσμηση οι κατασκευαστικές λεπτομέρειες.

Πήλινο αγγείο Μέσης Νεολιθικής Εποχής από το Σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδος

Τα σπίτια είναι ορθογώνια, μονόχωρα ή διαθέτουν και ανοιχτό ή κλειστό προθάλαμο (τύπος μεγάρου). Είναι κτισμένα ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, ισόγεια κατά κανόνα, ενώ υπάρχουν ενδείξεις για χρήση και διώροφων οικημάτων (Σέσκλο). Η οικία "τύπου Τσαγγλί" (τρία δείγματα στον οικισμό

Τσαγγλί) με δυο εσωτερικές αντηρίδες, δηλαδή τοιχάρια που προεξέχουν, σε κάθε πλευρά, και με μια σειρά πασσάλων στο μέσον του τετράγωνου χώρου, ξεχωρίζει στην αρχιτεκτονική της Μέσης

Νεολιθικής. Οι αντηρίδες εξυπηρετούν τόσο τη στέγαση του χώρου όσο και τη διάκριση διαφόρων λειτουργιών, όπως τροφοπαρασκευή, αποθήκευση, ύπνο κ.λπ. Στο τέλος της περιόδου σημειώνονται καταστροφές κάποιων οικισμών από φωτιά, αρκετοί από τους οποίους εγκαταλείπονται (Σέσκλο) για

μεγάλο διάστημα, ενώ άλλοι ξανακατοικούνται αμέσως (Τσαγγλί Λάρισας).

Αγγεία και εργαλεία από την

Αυγή Καστοριάς

(Μέση Νεολιθική)

Δε σημειώνονται αλλαγές στην οικονομία, αλλά ούτε και στην κοινωνική σύνθεση των γεωργοκτηνοτροφικών κοινοτήτων. Η παρουσία γραπτής κεραμικής στην "ακρόπολη" του Σέσκλου (Σέσκλο Α) και η απουσία της από την "πόλη" του Σέσκλου (Σέσκλο Β) είναι το

μοναδικό μέχρι στιγμής στοιχείο που διαφοροποιεί σε οικονομικό και ιδεολογικό επίπεδο την κοινωνία της Μέσης Νεολιθικής. Τα έθιμα ταφής εφαρμόζονται κατά την παράδοση της

Αρχαιότερης Νεολιθικής.

Αγγείο από το Λιανοκλάδι Φθιώτιδος. Μέση

Νεολιθική Εποχή. 5800 - 5300 π.Χ.

Λέρνα. Αγγείο με γραπτή διακόσμηση Urfirnis.

Μέση Νεολιθική (περ. 5800-5300 π.X.).

Μουσείο Άργους L 1038. YΠΠO/TAΠ.

Η κεραμική εξελίσσεται ομαλά από την Αρχαιότερη Νεολιθική και δίνει

θαυμάσια δείγματα γραπτής κεραμικής με κόκκινο χρώμα σε

ανοιχτόχρωμη επιφάνεια. Πυκνός ρυθμός (solid style), φλογόσχημη

(flame pattern) και ξεστή διακόσμηση (scraped ware) είναι οι

σημαντικότερες παραλλαγές της γραπτής κεραμικής της Θεσσαλίας

και της κεντρικής Ελλάδας, ενώ στη νότια Ελλάδα επικρατούν τα

πρωτοβερνικωτά αγγεία (Urfirnis). Η ειδωλοπλαστική δίνει θαυμάσια

φυσιοκρατικά ειδώλια, μερικά με κόκκινη γραπτή διακόσμηση. Κοσμήματα και σφραγίδες με

βασικότερο θέμα το μαιανδρολαβύρινθο απαντούν σε

μικρότερο ποσοστό από την Αρχαιότερη Νεολιθική.

ΝΕΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΙΗ Νεότερη Νεολιθική Ι αντιστοιχεί στο χρονικό διάστημα 5300-4800 π.χ. Περιλαμβάνει τις

λεγόμενες προδιμηνιακές φάσεις και χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλία κεραμικών ρυθμών. Στη Θεσσαλία οι ρυθμοί αυτοί κατανέμονται από τους αρχαιολόγους στις φάσεις Τσαγγλί-Λάρισα και Αράπη, που όμως καταγράφονται και σε άλλες γεωγραφικές ενότητες του ελλαδικού χώρου.

Δισκόμορφα κυρτεπίπεδα «κουμπιά» από όστρεο Spondylus με κορυφή διαμπερή από δυο οπές. Από το

Διμήνι. Νεότερη Νεολιθική (5300-4500 π.Χ. ) Μουσείο Βόλου.

Από την αρχική φάση της Νεότερης Νεολιθικής Ι (Τσαγγλί-Λάρισα) παρατηρείται σημαντική αύξηση του αριθμού των οικισμών στις πεδιάδες, που συνεπάγεται πληθυσμιακή αύξηση και εντατικοποίηση

της καλλιέργειας. Η αρχιτεκτονική μορφή των οικισμών διαφέρει από τις προηγούμενες περιόδους. Οι οικισμοί περιλαμβάνουν μεγάλων διαστάσεων ορθογώνια και μεγαρόσχημα κτήρια (Βισβίκη),

πασσαλόπηκτα (Σιταγροί, Ντικιλί Τας Μακεδονίας) ή με λίθινα θεμέλια. Οι τροφοπαρασκευαστικές κατασκευές (εστίες, φούρνοι) βρίσκονται πλέον κατά κανόνα στο εσωτερικό των σπιτιών. Πολλοί οικισμοί περιβάλλονται από τάφρους με πλάτος 4-6 και βάθος 1,5-3,5 μέτρα (π.χ. Οτζάκι, Γαλήνη,

Μακρύγιαλος). Οι τάφροι αυτές εικάζεται ότι αποσκοπούν είτε στην προστασία από τα άγρια ζώα είτε στη δήλωση των ορίων του οικισμού και την προστασία των αγαθών. Ξεχωριστή μορφή παρουσιάζει ο λιμναίος οικισμός στο Δισπηλιό Καστοριάς, ο πρώτος λιμναίος οικισμός που ερευνάται στην Ελλάδα και ένας από τους σημαντικότερους στην Ευρώπη: τα σπίτια είναι κτισμένα μέσα στη λίμνη, πάνω σε

πασσαλόπηκτες ξύλινες εξέδρες.

Ο οικισμός της Φτελιάς στη Μύκονο είχε έκταση 8

στρεμμάτων και είναι σύγχρονος με εκείνον του Σάλιαγκου. Αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους

των Κυκλάδων. Ξεχωρίζουν δυο κυκλικά

κτήρια ( σιτοβολόνες) , ένα μεγαροειδές και κάποια

αψιδωτά. Νεότερη Νεολιθική Ι (περ. 5300-

4800 π.X.) και εξής.

Μαρμάρινο ειδώλιο γυναικείας μορφής. Καθισμένη οκλαδόν και με τα χέρια στο στήθος η μορφή συνεχίζει την παράδοση της καθιστής γυναικείας μορφής, η οποία από την αρχαιότερη νεολιθική εμφανίζεται σε ευρεία παραλλαγή στάσεων που δηλώνουν, πιθανότατα, στάδια αναπαραγωγής (κύηση, τοκετός). Από το Σαγκρί Νάξου. Νεότερη Νεολιθική Εποχή. 5300 - 4500 π.Χ. Μουσείο Νάξου 210.

Ο αριθμός των μελών των κοινοτήτων φθάνει τα 100-300 άτομα. Κύτταρο της νεολιθικής κοινότητας αποτελεί από την

περίοδο αυτή μέχρι και την Τελική Νεολιθική η πυρηνική οικογένεια. Τα

ταφικά έθιμα περιλαμβάνουν ενταφιασμούς των νεκρών σε απλούς λάκκους, και

οργανωμένα νεκροταφεία με μεμονωμένες ή ομαδικές καύσεις νεκρών (Πλατιά Μαγούλα

Ζάρκου, Σουφλί Μαγούλα Θεσσαλίας).

Η αγροτική οικονομία εντατικοποιείται και επεκτείνεται με την αποψίλωση δασικών και θαμνωδών εκτάσεων προκειμένου να εξασφαλιστούν καλλιεργήσιμες εκτάσεις και βοσκοτόπια. Η γεωργία

βασίζεται στην καλλιέργεια των γνωστών από την Προκεραμική Νεολιθική δημητριακών (μονόκοκκο και δίκοκκο σιτάρι, κριθάρι), ενώ από τη περίοδο αυτή καλλιεργείται και σιτάρι

αρτοποιίας, κεχρί, σίκαλη και βρώμη. Στα ήδη γνωστά όσπρια, φακή, μπιζέλια, προστίθενται τώρα κουκιά, φάβα και ρεβίθια. Τα βοοειδή και οι χοίροι αποκτούν ιδιαίτερη σημασία για τη διατροφή, ενώ τα αιγοπρόβατα εκτρέφονται για το μαλλί τους που χρησιμοποιείται στην υφαντουργία. Στη

Θεσσαλία σημειώνεται εξειδίκευση στην παραγωγή γκρίζας και μαύρης στιλπνής κεραμικής (φάση Τσαγγλί-Λάρισα) που προωθείται και σε άλλες περιοχές μέσω δικτύων ανταλλαγών.

Χαρακτηριστικοί κεραμικοί ρυθμοί της πρώιμης Νεότερης Νεολιθικής είναι η γκρίζα, μονόχρωμη ή διακοσμημένη (Τσαγγλί) και η μαύρη στιλπνή κεραμική (Λάρισα). Η ανεύρεση των δύο αυτών

κεραμικών ρυθμών στον ίδιο στρωματογραφικό ορίζοντα σε πρόσφατες ανασκαφές στην Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου και το Μακρυχώρι 2 τοποθετεί τη φάση Λάρισα στην αρχή της Νεότερης

Νεολιθικής και όχι στο τέλος της, όπως πιστευόταν παλαιότερα.

Κεραμική Νεολιθικής Περιόδου από το

Σπήλαιο Σαρακηνού στη Βοιωτία

Στις αρχές της Νεότερης Νεολιθικής απαντά επίσης η μαύρη γραπτή διακόσμηση πάνω στην ερυθρή επιφάνεια του αγγείου, η πολύχρωμη και η αμαυρόχρωμη κεραμική (matt painted), που

είναι ευρύτατα διαδεδομένη σε ολόκληρο τον αιγαιακό χώρο. Στην επόμενη φάση Αράπη χαρακτηριστική είναι η γραπτή διακόσμηση με μαύρο ή λευκό χρώμα σε ερυθρό βάθος, καθώς και η εμφάνιση για πρώτη φορά της σπείρας ως διακοσμητικό θέμα, που μέλλει να κυριαρχήσει

κατά τη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ. Τέλος, στην ειδωλοπλαστική είναι αισθητή η σχηματική απόδοση των μορφών.

Αυγή Καστοριάς: σε οικιστική φάση της 5ης χιλιετίας και σε επαφή σχεδόν με τη ζώνη άροσης, σε έκταση περίπου 3 μ2, η οποία δεν φάνηκε να περιοριζόταν από κάποιο εμφανές χωροταξικό στοιχείο, αποκαλύφθηκαν δέκα μικρά αγγεία, που

περιείχαν μικρή ποσότητα καμένων ανθρώπινων οστών

ΝΕΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΙΙΗ Νεότερη Νεολιθική ΙΙ χρονολογείται μεταξύ 4800-4500 π.Χ. και είναι γνωστή και ως πολιτισμός Διμηνίου, αφού στα αρχαιολογικά κατάλοιπα του Διμηνίου Βόλου καταγράφηκαν πλήρως όλα τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την πολιτιστική φυσιογνωμία της Θεσσαλίας κατά την περίοδο αυτή.

Χαρακτηριστικά αγγεία της Νεότερης

Νεολιθικής II 4800-4500 π.Χ.

Οι πυκνά δομημένοι οικισμοί της Νεότερης Νεολιθικής Ι, που βρίσκονται κυρίως σε πεδιάδες, κατοικούνται χωρίς διακοπή. Περιλαμβάνουν μεγάλων διαστάσεων

ορθογώνια και μεγαρόσχημα λιθόκτιστα (Διμήνι), αλλά και πασσαλόπηκτα κτήρια

(Μάνδαλο). Σε μεμονωμένες περιπτώσεις τα μεγαρόσχημα κτήρια δεσπόζουν στον οικισμό

(Σέσκλο). Πολλοί οικισμοί περιβάλλονται, όμοια με την προηγούμενη φάση, από τάφρους

πλάτους 4-6 και βάθους 1,5-3,5 μέτρων (Οτζάκι, Μακρύγιαλος) ή λιθόκτιστους περιβόλους

ύψους 1,5-1,7 μέτρων (Σέσκλο, Διμήνι). Τα έργα αυτά αποσκοπούν είτε στην προστασία από

τα άγρια ζώα είτε στη δήλωση ορίων του οικισμού και την προστασία των αγαθών, και

αποτελούν συλλογικά έργα, τα οποία μόνο με το συντονισμό και την επίβλεψη των ικανών της

κοινότητας θα ήταν δυνατό να πραγματοποιηθούν. Ο αριθμός των μελών των

κοινοτήτων φθάνει τα 100-300 άτομα. Τα οικιστικά κατάλοιπα της Νεολιθικής Εποχής από τη

Λέρνα της Αργολίδος,

Στη μικτή γεωργοκτηνοτροφική οικονομία προστίθεται η εξειδικευμένη παραγωγή κεραμικής (εργαστήριο εγχάρακτης κεραμικής στο Διμήνι), κοσμημάτων από όστρεο σπονδύλου (Διμήνι),

καθώς και φυλλόσχημων αιχμών από οψιανό της Μήλου (νότιο Αιγαίο). Η διάδοση αντικειμένων, όπως είναι οι αιχμές σε οικισμούς της Μακεδονίας, τα κοσμήματα σπονδύλου στα Βαλκάνια και

την κεντρική Ευρώπη, καθώς και τα δακτυλιόσχημα περίαπτα, κάνουν εμφανή την ανάπτυξη πολλών τοπικών και εκτεταμένων δικτύων ανταλλαγών και την εντατικοποίηση της ναυσιπλοΐας.

Στα πλαίσια των επαφών αυτών εντάσσεται και η απόκτηση μετάλλων για την κατασκευή κοσμημάτων, όπως χάντρες από ασήμι και χαλκό (Σιταγροί, Ντικιλί Τας, Δήμητρα). Τα

ανταλλάξιμα προϊόντα που προαναφέρονται φαίνεται ότι βρίσκονται στην κατοχή λίγων και χαρακτηρίζονται ως αντικείμενα κοινωνικού γοήτρου.

Περίαπτο από όστρεο σπονδύλου σε μορφή άρκτου. Μοναδικό κόσμημα με αφαιρετική απόδοση, πιθανώς φυλακτό. Νεότερη

Νεολιθική (περ. 5300-4500 π.X.). Μουσείο Λαυρίου 905.

Τα ταφικά έθιμα περιλαμβάνουν, όπως και κατά τις προηγούμενες φάσεις, ενταφιασμό των νεκρών σε απλούς λάκκους, σε στάση συνεσταλμένη (εμβρυακή) ή οκλαδόν. Παράλληλα

μαρτυρούνται και ταφές παιδιών σε πιθάρια, ενώ συνεχίζεται η καύση νεκρών και η ανακομιδή των οστών.

Το σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια της Εύβοιας κατοικήθηκε από τη Νεότερη Νεολιθική Εποχή

( 5300 - 4500 π.Χ.) και απέδωσε πλούσια ευρήματα κυρίως αναφορικά με την

εργαλειοτεχνία και την κεραμική. Στο σπήλαιο γίνονταν και ταφές σε κάποιες περιόδους.

Η κεραμική παραγωγή των κυρίως διμηνιακών φάσεων στη Θεσσαλία, γνωστών ως Αγία Σοφία, Οτζάκι και Κλασικό Διμήνι, πιστοποιεί τη συνέχεια από τις προηγούμενες φάσεις. Η γραπτή

(μαύρο σε υπόλευκο) και εγχάρακτη κεραμική του Κλασικού Διμηνίου αποτελεί το αποκορύφωμα της νεολιθικής κεραμικής τέχνης. Στα διακοσμητικά θέματα κυριαρχούν η σπείρα και το

αβακωτό, ενώ η εγχάρακτη κεραμική αντλεί διακοσμητικά θέματα και από την υφαντική και την ψαθοπλεκτική. Η ανθρώπινη μορφή αποδίδεται τέλος εξαιρετικά σχηματοποιημένη, όπως

φαίνεται από τα σανιδόμορφα και τα σταυρόσχημα ειδώλια.

Αριστερά: Aγία Σοφία 1 Λάρισας. Φιάλη με γραπτή διακόσμηση τύπου Aγίας Σοφίας. Nεότερη Nεολιθική II (περ. 4800-4500 π.X.).

Μουσείο Λάρισας DO.EIV 13/IX, 1 (217). YΠΠO/TAΠ. Δεξιά: Πήλινο ειδώλιο, προσάρτημα στο χείλος αγγείου, με γραπτά χαρακτηριστικά του προσώπου και τέσσερα διαμπερή τρήματα στο μέτωπο. Σέσκλο Μαγνησίας. Nεότερη Nεολιθική II (περ. 4800-4500

π.X.). ΕΑΜ 5933.

ΤΕΛΙΚΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΗ Τελική Νεολιθική είναι η περίοδος (4500-3200 π.Χ)

κατά την οποία προετοιμάζεται η μετάβαση από τη νεολιθική γεωργοκτηνοτροφική οικονομία, στην οικονομία της Πρώιμης εποχής του Χαλκού, και όπου οι παραγωγικές

δραστηριότητες βελτιώνονται και επεκτείνονται με τη διάδοση της χρήσης των μετάλλων. Οι απαρχές της χρήσης

των μετάλλων (χρυσού, αργύρου, χαλκού) για την κατασκευή κοσμημάτων και εργαλείων ανάγονται στην Τελική Νεολιθική, που για το λόγο αυτό ονομάζεται και Χαλκολιθική. Στη Θεσσαλία είναι γνωστή με το όνομα

Ραχμάνι, ενώ στις Κυκλάδες και τη νότια Ελλάδα αναφέρεται ως πολιτισμός Αττικής-Κεφάλας.

Λίθινο πλακίδιο από στεατίτη, πιθανόν περίαπτο. Διμήνι

Μαγνησίας, Νεότερη ή Τελική Νεολιθική περίοδος (5300-3300 π.Χ.). Και στις δύο όψεις απεικονίζεται με

εγχαράξεις ανθρώπινη μορφή σε συνεσταλμένη στάση.

Κατά την Τελική Νεολιθική κατοικούνται εντατικότερα οι παράκτιες ζώνες, και μάλιστα τα σπήλαια, καθώς επίσης και τα νησιά, ενώ στις πεδινές περιοχές κάποιοι οικισμοί φαίνεται να

αποκτούν ιδιαίτερη οικονομική σημασία. Οι οικισμοί περιβάλλονται συχνά από τάφρους (Διμήνι), ενώ στην αρχιτεκτονική χρησιμοποιούνται ορθογώνια λιθόκτιστα και, για πρώτη φορά, αψιδωτά

κτίσματα (Ραχμάνι).

Η εντονότερη χρήση των σπηλαίων κατά την Τελική Νεολιθική σχετίζεται με την ιδιαίτερη

ανάπτυξη της κτηνοτροφίας και με την εντατικοποίηση των θαλάσσιων επαφών και

εμπορικών ανταλλαγών. Η άσκηση της γεωργίας εξασφαλίζει αποθέματα που υποδηλώνονται από

την παρουσία αποθηκευτικών πιθαριών. Στις Κυκλάδες σημειώνεται, πιθανότατα για πρώτη

φορά, η εκμετάλλευση μεταλλευμάτων μολύβδου πλούσιων σε άργυρο, ενώ η παρουσία

χρυσών και ασημένιων κοσμημάτων (π.χ. δακτυλιόσχημων περίαπτων) αλλά και

εργαλείων (εγχειρίδια, οπείς, σμίλες, σπάτουλες, πελέκεις), τόσο σε σπήλαια όσο και σε

οικισμούς, κάνει σαφή την προώθηση της μεταλλοτεχνίας σε πολλές περιοχές του Αιγαίου.

Χρυσά δακτυλιόσχημα περίαπτα από χρυσό έλασμα με μια ή δύο οπές ανάρτησης στο υψηλό συμφυές στέλεχος. Άγνωστη προέλευση (ανήκουν στο νεολιθικό θησαυρό των 53 χρυσών νεολιθικών κοσμημάτων που εντοπίστηκε και κατασχέθηκε από τις διωκτικές αρχές το 1997). Τελική Nεολιθική (περ. 4500-3300 π. X.).ΕΑΜ ΒΕ28/97.6,7,8. YΠΠO/TAΠ.

Χρυσά ταινιόσχημα ελάσματα και σχηματοποιημένα ειδώλια, ασημένια σκουλαρίκια (Αλεπότρυπα Διρού) και χάλκινες περόνες (Σιταγροί, σπήλαια Ζα Νάξου και Κίτσου Αττικής), καθώς και τριγωνικές ή φυλλόσχημες αιχμές δοράτων από οψιανό διακινούνται ως σύμβολα κοινωνικού γοήτρου από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου μέχρι τη Μακεδονία.

Αποκτώνται μόνον από λίγους, κάνοντας έτσι σαφή τη μεταλλαγή των κοινωνικών δομών. Τα 53 χρυσά κοσμήματα από το θησαυρό που κατείχαν αρχαιοκάπηλοι και είναι όμοια με του

νεκροταφείου της Βάρνας στη Βουλγαρία (φάση Karanovo VI) έρχονται να επιβεβαιώσουν τις παραπάνω οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές.

Χρυσή δακτυλιόσχημη χάντρα από χρυσό σφυρήλατο έλασμα. Άγνωστη προέλευση (ανήκουν στο νεολιθικό θησαυρό των 53

χρυσών νεολιθικών κοσμημάτων που εντοπίστηκε και κατασχέθηκε από τις διωκτικές αρχές το 1997). Τελική

Nεολιθική (περ. 4500-3300 π. X.). ΕΑΜ ΒΕ28/97.50. YΠΠO/TAΠ.

Στα ταφικά έθιμα περιλαμβάνονται απλές ταφές, ανακομιδή οστών και ταφές σε σπήλαια (Αλεπότρυπα Διρού), ενώ αξιοσημείωτη είναι η οργάνωση νεκροταφείων που εντοπίζονται στην Κεφάλα Κέας, τα Θαρρούνια Ευβοίας και το Γυαλί Δωδεκανήσου.

Σκήπτρο από όστρεο άριστης επεξεργασίας. Το

αγκιστροειδές σχήμα του αντικειμένου οδηγεί στο

συμπέρασμα ότι θα μπορούσε να αποτελεί εξελιγμένη

κεφαλή ποιμενικής ράβδου, η οποία με τη συνεχή χρήση ταυτίζεται αρχικά με τον

πλούσιο γεωργοκτηνοτρόφο, ενώ αργότερα γίνεται σύμβολο

της πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας. Από το

σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού Λακωνία;ς. Τελική Nεολιθική

(περ. 4500-3300 π. X.).

Κατακόρυφη τόσο στη Θεσσαλία όσο και στη νότια Ελλάδα και τα νησιά Ιονίου και Αιγαίου είναι η αύξηση της μονόχρωμης κεραμικής, από χονδροειδή κακοψημένο πηλό, με επιχρισμένη ή

στιλβωμένη επιφάνεια σε αποχρώσεις ερυθρού, καστανού και γκριζόμαυρου χρώματος. Χαρακτηριστική στη Θεσσαλία είναι η γραπτή κεραμική με επίθετη ερυθρωπή ή λευκή βαφή που γράφεται στην επιφάνεια του αγγείου μετά το ψήσιμο (crusted ware). Τέλος, στην ειδωλοπλαστική

και την παραγωγή κοσμημάτων επικρατεί τέλεια σχηματοποίηση και αφαίρεση.

Πήλινα αγγεία διακοσμημένα με crusted ware Τελικής Νεολιθικής Εποχής από το Σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδος,

ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑ

Γεωαρχαιολογικές έρευνες, που έγιναν κυρίως από τη δεκαετία του '70 και εξής σε διαφορετικές περιοχές του ελλαδικού χώρου, δείχνουν ότι η μορφολογία του τοπίου κατά τη Νεολιθική εποχή

διέφερε αρκετά από τη σημερινή. Η άνοδος της θαλάσσιας στάθμης που σημειώθηκε με το τέλος της εποχής των Παγετώνων

(περίπου 11.000 χρόνια πριν από σήμερα) συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια της Νεολιθικής. Το αποτέλεσμα ήταν μικρές χερσόνησοι που ενώνονταν με την ξηρά, όπως π.χ. οι βόρειες Σποράδες με

τη Θεσσαλία, να μετατραπούν σε μεγαλύτερα ή μικρότερα νησιά.

Σε άλλες περιοχές η στάθμη της θάλασσας ήταν χαμηλότερη από

τη σημερινή και άφηνε περιθώρια ανάπτυξης σε παράλιους

οικισμούς, οι οποίοι σήμερα λόγω της συνεχούς ανόδου της

θάλασσας καλύπτονται απ' αυτήν (π.χ. Φράγχθι Ερμιονίδας). Στις

εκβολές ποταμών πάλι οι συνεχείς προσχώσεις είχαν το αντίθετο

αποτέλεσμα, δηλαδή την επέκταση της ακτογραμμής. Έτσι,

παράκτιοι νεολιθικοί οικισμοί, όπως π.χ. το Διμήνι του Βόλου,

απέχουν σήμερα αρκετά χιλιόμετρα από την ακτογραμμή.

Τέλος, οι διαρκείς προσχώσεις πεδινών περιοχών, όπως της

ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης, επέφεραν την ανύψωση του εδάφους κατά μερικά ή και πολλά μέτρα, με αποτέλεσμα τον αφανισμό νεολιθικών οικισμών

κάτω από τα υλικά διάβρωσης και τις αλουβιακές αποθέσεις.

Οι παλυνολογικές αναλύσεις (ανάλυση γύρης) και οι

παλαιοβοτανολογικές έρευνες (μελέτη φυτικών καταλοίπων) δείχνουν ότι το κλίμα κατά τη

Νεολιθική εποχή δε διέφερε κατά πολύ από το σημερινό. Ήταν

μεσογειακό, με βροχερούς και λίγο πιο ψυχρούς χειμώνες και

ξηρά, θερμά καλοκαίρια. Η γεωμορφολογία και το κλίμα

επηρέασαν άμεσα τη βλάστηση, και συνεπώς την επιλογή του

τόπου κατοίκησης. Θεωρείται ότι περιοχές με θαμνώδη βλάστηση προτιμήθηκαν από τις δασώδεις,

καθώς ήταν ευκολότερο να εκχερσωθούν και να γίνουν

προσοδοφόρες, καλλιεργήσιμες και ζωτικής σημασίας για τους

πρώτους γεωργούς.

ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Η κατοίκηση του ελλαδικού-αιγαιακού χώρου κατά τη Νεολιθική εποχή τεκμηριώνεται από τις 1000 περίπου θέσεις που έχουν καταγραφεί ή και ανασκαφεί μέχρι σήμερα στη

σημερινή ελληνική επικράτεια.

Σάλιαγκος Kυκλάδων. Άποψη του περιβόλου και των οικιών στον

κεντρικό ανασκαφικό τομέα. Νεότερη Νεολιθική (περ. 5300-4800 π.X.). ΚΑ'

ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Μακρύγιαλος Πιερίας.Οικισμός της Νεότερης Νεολιθικής

(περ. 5300-4500 π.X.).Άποψη της ανασκαφής. ΙΣT' ΕΠΚΑ.

YΠΠO/TAΠ.

Η κατανομή των θέσεων στο χώρο δείχνει ότι οι πρώτοι γεωργοκτηνοτροφικοί οικισμοί βρίσκονταν σε παράκτιες ή μεσόγειες περιοχές, πεδινές ή λοφώδεις, κοντά στις οποίες υπήρχαν

υδάτινες πηγές (λίμνες, ποτάμια, ρέματα, πηγές). Πρόκειται στην πλειοψηφία τους για υπαίθριους οικισμούς, ενώ αξιοσημείωτη, ιδιαίτερα κατά τις τελευταίες φάσεις της Νεολιθικής, είναι και η

κατοίκηση των σπηλαίων.

Στον Κλείτο Κοζάνης, μέσα στα όρια άμεσης ανάπτυξης των λιγνιτωρυχείων της ΔΕΗ, αποκαλύφθηκαν οικοδομικά λείψανα δύο προϊστορικών οικισμών, της

ύστερης και της τελικής νεολιθικής περιόδου, που καλύπτουν έκταση περίπου 40 στρεμμάτων.

Η πυκνότητα των οικισμών διαφέρει κατά περιοχές. Για παράδειγμα οι μεγάλες και εύφορες πεδιάδες της Θεσσαλίας και Μακεδονίας είναι περισσότερο πυκνοκατοικημένες από τις ημιορεινές περιοχές της νότιας Ελλάδας και από τα νησιά. Επίσης η πυκνότητα των οικισμών δεν παραμένει αμετάβλητη σε όλες τις περιόδους της Νεολιθικής. Τοπικές γεωμορφολογικές μεταβολές, όπως

άνοδος της θαλάσσιας στάθμης, καθώς και φυσικές καταστροφές, όπως πλημμύρα ποταμών, έχουν άμεσες επιπτώσεις στην οικονομία και καθορίζουν την περαιτέρω οικιστική συμπεριφορά του

νεολιθικού ανθρώπου.

Οικία στη που βρέθηκε στην κορυφή του βουνού της νησίδας Γυαλί κοντά

στη Νισύρο Νεότερη Nεολιθική εποχή (περ. 5300-4500 π.X.).

Οι υπαίθριοι οικισμοί έχουν συνήθως τη μορφή χαμηλού λόφου, ύψους 2-4 μέτρων και διαμέτρου 100-200 μέτρων. Στη θεσσαλική πεδιάδα είναι γνωστοί με το όνομα "μαγούλα", ενώ στη

Μακεδονία χαρακτηρίζονται με τον όρο "τούμπα", που αποτελεί παραφθορά της λέξης "τύμβος" (ταφικό μνημείο). Οι λόφοι αυτοί δεν αποτελούν φυσικά εξάρματα του εδάφους, αλλά

δημιουργήθηκαν από τα αλλεπάλληλα στρώματα κατοίκησης στο ίδιο σημείο για πολλές εκατονταετίες ή και χιλιετίες.

Ζερέλια Aλμυρού. O χαμηλός τραπεζιόσχημος λόφος έχει τη

χαρακτηριστική για τους νεολιθικούς οικισμούς μορφή,

που ονομάζεται "μαγούλα" ή "τούμπα". ΙΓ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Μαγούλα Καραμουρλάρ (Στεφανοβίκειο Μαγνησίας).

Kαθιστή μορφή χαραγμένη σε βότσαλο. Nεολιθική εποχή (περ. 6500-4500 π.X.). Μουσείο

Βόλου M 132. YΠΠO/TAΠ.

Η έκταση των νεολιθικών οικισμών δεν είναι γνωστή, μια και κανένας από τους μέχρι τώρα γνωστούς δεν έχει ανασκαφεί πλήρως. Από τους πληρέστερα ερευνημένους οικισμούς (π.χ. Σέσκλο, Διμήνι, Μακρύγιαλος) προκύπτει ότι η έκτασή τους κυμαινόταν από μισό έως έξι

στρέμματα. Οι πρώτες γεωργοκτηνοτροφικές κοινότητες εκτιμάται ότι αριθμούσαν 100 έως 300 άτομα.

Mάνδαλο. Άποψη της τούμπας. ΙZ' ΕΠΚΑ. YΠΠO/TAΠ.

Η οργάνωση και αρχιτεκτονική μορφή των οικισμών διαφέρει κατά περιοχές και κατά περιόδους. Kατά την Αρχαιότερη Νεολιθική οι οικισμοί αποτελούνται από πασσαλόπηκτες καλύβες, ενώ από τη Μέση Νεολιθική κτίζονται σπίτια με λίθινα θεμέλια και τοίχους από ωμές πλίνθους (άψητα τούβλα

από μίγμα πηλού και άχυρου). Τα σπίτια είναι μονόχωρα ή διαθέτουν και ανοιχτό ή κλειστό προθάλαμο ("τύπος μεγάρου"). Είναι κτισμένα ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, ισόγεια κατά

κανόνα, ενώ υπάρχουν ενδείξεις για χρήση και διώροφων οικημάτων. Αρκετοί οικισμοί περιβάλλονται από τάφρους ή λίθινους περιβόλους (π.χ. Άργισσα, Διμήνι), η λειτουργία των οποίων

παραμένει ασαφής: προστατευτική ή δήλωση ορίων του οικισμού; Εικόνα της ανασκαφής στην Αυγή Καστοριάς (Μέση Νεολιθική). Ο οικισμός

αποτελούνταν από πασσαλόπηκτες καλύβες.

Bρέθηκαν, ανεξάρτητα στον χώρο, 4-5 κτίρια

ορθογώνιας κάτοψης με αρκετούς υπαίθριους

χώρους. Ως πρώτες ύλες για την κατασκευή των

κτισμάτων χρησιμοποιούνταν ξύλο, άργιλος και υδροχαρή ή

άλλα φυτά. Αραιά τοποθετημένοι πάσσαλοι

από κορμούς δέντρων συνδυάζονταν με πλέγματα

κλαδιών για να δημιουργήσουν τον κυρίως

σκελετό

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΗ οργάνωση των οικισμών και η αρχιτεκτονική μορφή των σπιτιών διαφέρει κατά

περιοχές και περιόδους και αντανακλά τις περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές που σημειώνονται κατά τη μακραίωνη Νεολιθική εποχή (6800-3200 π.Χ.). Τα υλικά δόμησης είναι χοντροί ξύλινοι πάσσαλοι, καλάμια, πηλός (αχυροπηλός ή πλιθιά)

και πέτρα για τα θεμέλια και την ανωδομή (τοίχοι), ενώ για τη στέγαση χρησιμοποιούνται κορμοί δένδρων, καλάμια, πηλός και άχυρο.

Θέσεις της Αρχαιότερης Νεολιθικής απαντούν στα παράλια και το εσωτερικό της ηπειρωτικής Ελλάδας και των νησιών Ιονίου

και Αιγαίου, σε πεδινές και λοφώδεις περιοχές, κυρίως σε ποτάμια, ρέματα και

πηγές. Αξιοσημείωτη είναι η έλλειψη αρχαιολογικών καταλοίπων της

Προκεραμικής, της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής από τις Κυκλάδες, παρά τη

διαπιστωμένη ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο και την εξόρυξη οψιανού ήδη από τη Μεσολιθική

εποχή. Οι οικισμοί της Προκεραμικής Νεολιθικής αποτελούνται από ημιυπόγειες καλύβες (σκαμμένες εν μέρει στο έδαφος),

όπως εκείνες που σώζονται στην Άργισσα, τα Δενδρά και την Κνωσό. Κατά την Αρχαιότερη Νεολιθική οι οικισμοί αποτελούνται από πασσαλόπηκτες, μονόχωρες καλύβες, που κτίζονται

ανεξάρτητες η μια από την άλλη (Νέα Νικομήδεια). Τα γειτονικά κτίσματα

χρησιμοποιούν, κατά τις πρώτες φάσεις της Νεολιθικής, εστίες και φούρνους που

βρίσκονται στους κοινόχρηστους ελεύθερους χώρους, ανάμεσα στα σπίτια (Αχίλλειο).

Νέα Νικομήδεια. Σχεδιαστική αναπαράσταση πασσαλόπηκτου

σπιτιού(κατά R.J. Rodden). Αρχαιότερη

Νεολιθική (περ. 6500-5800 π.Χ.).

Κατά τη Μέση Νεολιθική συνεχίζεται η κατασκευή πασσαλόπηκτων οικιών (Νέα Μάκρη), ενώ κτίζονται για πρώτη φορά σπίτια με λίθινα θεμέλια και τοίχους από ωμές πλίνθους (άψητα τούβλα από μίγμα πηλού και άχυρου). Μια ηθελημένη αναφορά στο νέο αυτό τεχνολογικό και κοινωνικό

γεγονός αποτελεί η μαζική εμφάνιση των πήλινων ομοιωμάτων σπιτιών. Τα σπίτια είναι ορθογώνια, μονόχωρα ή διαθέτουν και ανοιχτό ή κλειστό προθάλαμο (τύπος μεγάρου). Είναι κτισμένα ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, ισόγεια κατά κανόνα, ενώ υπάρχουν ενδείξεις για

χρήση και διώροφων οικημάτων (Σέσκλο). Η οικία "τύπου Τσαγγλί" (τρία δείγματα στον οικισμό Τσαγγλί) με δυο εσωτερικές αντηρίδες, δηλαδή τοιχάρια που προεξέχουν, σε κάθε πλευρά, και με μια σειρά πασσάλων στο μέσον του τετράγωνου χώρου, ξεχωρίζει στην αρχιτεκτονική της Μέσης

Νεολιθικής. Οι αντηρίδες εξυπηρετούν τόσο τη στέγαση του χώρου όσο και τη διάκριση διαφόρων λειτουργιών, όπως τροφοπαρασκευή, αποθήκευση, ύπνο κ.λπ.

Δεξιά: Νέα Μάκρη. Κάτοψη

τοίχων οικίας και αναπαράστασης της οικίας. Μέση Νεολιθική (5800-

5300 π.Χ.)

Αριστερά: Τσαγγλί..

Σχεδιαστική αναπαράσταση του εσωτερικού της οικίας "Ρ"

(κατά Μ. Κορρέ). Νεότερη

Νεολιθική Ι (περ. 5300-4800 π.Χ.).

Κατά τη Νεότερη Νεολιθική παρατηρείται σημαντική αύξηση του αριθμού των οικισμών στις πεδιάδες, που συνεπάγεται πληθυσμιακή αύξηση και εντατικοποίηση της καλλιέργειας.

Χρησιμοποιούνται μεγάλων διαστάσεων ορθογώνια και μεγαρόσχημα κτήρια (Σέσκλο, Μαγούλα Βισβίκη), ενώ οι τροφοπαρασκευαστικές κατασκευές βρίσκονται πλέον κατά κανόνα στο

εσωτερικό των σπιτιών. Πολλοί οικισμοί περιβάλλονται από τάφρους πλάτους 4-6 και βάθους 1,5-3,5 μέτρων (π.χ. Οτζάκι, Γαλήνη, Μακρύγιαλος) ή λιθόκτιστους περιβόλους ύψους 1,5-1,7

μέτρων (Σέσκλο, Διμήνι, Μάνδαλο). Η λειτουργία των περιβόλων παραμένει ασαφής: προστασία από τα άγρια ζώα ή δήλωση των ορίων του οικισμού και προστασία των αγαθών του;

Μαγούλα Βισβίκη (Βελεστίνο). Κάτοψη του μεγαρόσχημου οικήματος (κατά J. Benecke).

Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4800 π.Χ.)

Mάνδαλο. Άποψη του βόρειου σκέλους του περιβόλου.Nεότερη-Τελική Νεολιθική (4800-3200 π.X.). ΙZ' ΕΠΚΑ.

YΠΠO/TAΠ.

Κατά την Τελική Νεολιθική κατοικούνται εντατικότερα οι παράκτιες ζώνες, και μάλιστα τα παράκτια σπήλαια, καθώς επίσης και τα νησιά, ενώ στις πεδινές περιοχές κάποιοι οικισμοί

φαίνεται να αποκτούν ιδιαίτερη οικονομική σημασία. Οι οικισμοί περιβάλλονται συχνά από τάφρους (Διμήνι), ενώ στην αρχιτεκτονική χρησιμοποιούνται για πρώτη φορά αψιδωτά κτίσματα

(Ραχμάνι).

Αριστερά: Γυαλί Nισύρου. Κάτοψη της ελλειψοειδούς οικίας Ζ3. Τελική Νεολιθική (4500-3200 π.Χ.).

Δεξιά: Γυαλί Nισύρου. Άποψη της ελλειψοειδούς οικίας Ζ3 από τα δυτικά. Τελική Νεολιθική (4500-3200 π.Χ.). ΚΒ' ΕΚΠΑ

ΔΙΣΠΗΛΙΟ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣΟ προϊστορικός οικισμός του Δισπηλιού βρίσκεται στη θέση Nησί, στη νότια όχθη της λίμνης της Kαστοριάς. Eντοπίστηκε το 1932, όταν η στάθμη της λίμνης κατέβηκε, και στο σημείο που χώριζε

το Nησί από την όχθη της λίμνης φάνηκαν υπολείμματα ξύλινων πασσάλων. Oι συστηματικές ανασκαφές (1992 και εξής) αποκαλύπτουν τα λείψανα ενός εκτεταμένου λιμναίου οικισμού της Νεότερης Νεολιθικής, από τους σημαντικότερους και παλαιότερους του είδους στην Eυρώπη. H

ανασκαφική έρευνα λιμναίων οικισμών άρχισε το 1854 στη Bodensee της νότιας Γερμανίας, συνεχίζεται στην κεντρική και δυτική Ευρώπη και έχει αναπτύξει ιδιαίτερες μεθόδους ανασκαφής

και τεχνικές συντήρησης. Oι έρευνες στο Δισπηλιό αποτελούν σταθμό για την αρχαιολογική έρευνα στην Ελλάδα, τόσο λόγω της ιδιαιτερότητας της ανασκαφής, όσο και για τη μελέτη των

μορφών κατοίκησης κατά τη Nεολιθική εποχή.

Δισπηλιό. Άποψη από την αναπαράσταση πασσαλόπηκτου λιμναίου οικισμού της Nεολιθικής στις όχθες της λίμνης της Kαστοριάς και του

εσωτερικού ενός σπιτιού. ΙZ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Tα σπίτια του οικισμού, κυκλικά και ορθογώνια, κτίζονται από ξύλο, καλάμια και πηλό πάνω σε ξύλινες πασσαλόπηκτες πλατφόρμες. Mια θαυμάσια εικόνα παρέχει η σύγχρονη αναπαράσταση του λιμναίου οικισμού, που έχει ήδη δρομολογηθεί και προβλέπεται να επεκταθεί σε επιφάνεια

περίπου 150 στρεμμάτων.

Δεξιά: Δισπηλιό. Ίχνη πασσαλόπηκτου σπιτιού.Νεότερη Νεολιθική (5300-4500 π.Χ.). ΙZ' ΕΠΚΑ. YΠΠO/TAΠ.

Αριστερά: Ο λιμναίος οικισμός όπως έχει αποκατασταθεί στην αρχική του μορφή .

Στα ζωικά και φυτικά κατάλοιπα καθώς και στα άλλα κινητά ευρήματα της ανασκαφής (κεραμική, εργαλεία, κ.λπ.) καταγράφεται όλο το φάσμα των οικονομικών δραστηριοτήτων των προϊστορικών κατοίκων του Δισπηλιού: γεωργία, κτηνοτροφία, κυνήγι και αλιεία. H αλιεία τεκμηριώνεται μεταξύ

των άλλων από πολυάριθμα οστέινα αγκίστρια και από τα ίχνη μιας βάρκας, πανομοιότυπης με αυτές που χρησιμοποιούν και σήμερα οι ψαράδες της Kαστοριάς. Eυρήματα όπως φυλλόσχημες και

τριγωνικές αιχμές βελών από οψιανό της Mήλου, κεραμική όμοια με των γειτονικών βαλκανικών περιοχών και ένα λίθινο δακτυλιόσχημο περίαπτο εντάσσουν τον οικισμό του Δισπηλιού στα δίκτυα

ανταλλαγών που αναπτύσσονται στον ελλαδικό χώρο ιδιαίτερα κατά τη Nεότερη Nεολιθική.

Δισπηλιό. Λεπτομέρεια από πασσαλότρυπες του παραλίμνιου οικισμού και φωτογραφίες

αποκατεστημένων αγγείων.Νεότερη Νεολιθική (5300-4500 π.Χ.). ΙZ'

ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

ΣΕΣΚΛΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣΟ προϊστορικός οικισμός του Σέσκλου βρίσκεται κοντά στο ομώνυμο χωριό, 15 χιλιόμετρα

νοτιοδυτικά του Βόλου. Οι ανασκαφικές έρευνες του 20ού αιώνα (1901-1902, 1956-1977) στο λόφο Καστράκι και τη γύρω του περιοχή πιστοποιούν την κατοίκηση του χώρου από την Προκεραμική

Νεολιθική μέχρι την Ύστερη εποχή του Χαλκού (μέσα 2ης χιλιετίας π.Χ.). Η μακραίωνη κατοίκηση της περιοχής οφείλεται στα εύφορα καλλιεργήσιμα εδάφη, την αφθονία νερού και την άμεση

πρόσβαση τόσο προς τα ορεινά (Πήλιο) όσο και προς τη θάλασσα του Παγασητικού.

Ο νεολιθικός οικισμός του Σέσκλου στο νομό Μαγνησίας

Κατά τη Μέση Νεολιθική ο οικισμός απλώνεται στο λόφο Καστράκι ["ακρόπολη"

ή Σέσκλο Α], αλλά και τη γύρω περιοχή [Σέσκλο Β και Γ] και φιλοξενεί 200-300

κατοίκους . Η Μέση Νεολιθική ονομάζεται και πολιτισμός Σέσκλου, αφού εδώ

καταγράφηκε για πρώτη φορά όλο το φάσμα των πολιτιστικών στοιχείων που

χαρακτηρίζουν τη Θεσσαλία κατά τη χρονική αυτή περίοδο.

Ο μικρός οικισμός της Προκεραμικής Νεολιθικής περιορίζεται στην "ακρόπολη" και αποτελείται από ημιυπόγειες πασσαλόπηκτες καλύβες. Κατά την Αρχαιότερη Νεολιθική επεκτείνεται και στα

δυτικά του λόφου (Σέσκλο Β και Γ). Αποτελείται από τετράπλευρα, μονόχωρα κτήρια με λιθόκτιστα θεμέλια και πηλόκτιστους τοίχους, που κτίζονται, όπως και στο Αχίλλειο, σε

απόσταση το ένα από το άλλο. Οι ελεύθεροι χώροι φιλοξενούν κάθε είδους οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα των γειτονικών νοικοκυριών, όπως μαγείρεμα, αγγειοπλαστική κ.λπ.

Κατά την Μέση Νεολιθική σημειώνεται πυκνότερη κατοίκηση τόσο στην "ακρόπολη" όσο και στην επίπεδη πλαγιά δυτικά από αυτήν (Σέσκλο Β ή "πόλη"). Ορθογώνια κτήρια με λίθινα θεμέλια, τοίχους

από ωμοπλίνθους και αμφικλινείς ή τετρακλινείς στέγες επικρατούν από την περίοδο αυτή και εξής στην αρχιτεκτονική πρακτική της Νεολιθικής. Είναι συνήθως μονόχωρα και ισόγεια, ενώ υπάρχουν

μεμονωμένες ενδείξεις για ύπαρξη και δεύτερου ορόφου. Το εσωτερικό τους περιλαμβάνει εστίες και κατασκευές για αποθήκευση αγαθών και ύπνο. Η διάταξη των σπιτιών της "ακρόπολης" διαφέρει από

εκείνων της λεγόμενης "πόλης". Στην "ακρόπολη" διατάσσονται ελεύθερα και σε μικρή απόσταση μεταξύ τους, ενώ στην "πόλη" κτίζονται το ένα δίπλα στο άλλο, σχηματίζοντας συστάδες, οι οποίες

απέχουν αρκετά μεταξύ τους. Και στις δυο περιπτώσεις όμως είναι εμφανής η προσπάθεια εξασφάλισης κατά το δυνατόν περισσότερου οικοδομήσιμου χώρου. Στην "ακρόπολη" κτίζονται μάλιστα

καμπυλόγραμμοι αναλημματικοί τοίχοι, που δημιουργούν αναβαθμούς για να δεχτούν τα κτήρια της δυτικής πλαγιάς.

Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία της χαρακτηριστικής για τη Μέση Νεολιθική γραπτής κεραμικής (ερυθρή σε ανοιχτόχρωμη

επιφάνεια του αγγείου) στην "ακρόπολη" του Σέσκλου και η απουσία της από την "πόλη" του Σέσκλου. Το στοιχείο αυτό σε

συνδυασμό με τη διαφορετική οικιστική οργάνωση των δυο περιοχών εκφράζει πιθανότατα κάποια οικονομική και

κοινωνική ανισότητα, που δεν είναι τυπική για την κοινωνία της Μέσης Νεολιθικής, αλλά εκδηλώνεται κατά τα τέλη της

Νεολιθικής. Γύρω στο 4400 π.Χ. ο ακμαίος αυτός οικισμός καταστρέφεται, όπως και άλλοι θεσσαλικοί οικισμοί, από

σεισμό που συνοδεύεται από φωτιά, αφήνοντας για 500 περίπου χρόνια εγκαταλειμμένα ερείπια, ανάμεσά τους και τα ερείπια

ενός εργαστηρίου κεραμικής. Η φωτιά σφράγισε για αιώνες τα καλύτερα δείγματα κεραμικής, ειδωλοπλαστικής, λιθοτεχνίας,

σφραγίδων και κοσμημάτων της εποχής.

Αριστερά: Λίθινα και οστέινα κοσμήματα της Νεολιθικής εποχής. Μουσείο Βόλου. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Πάνω: Μαρμάρινο σχηματικό ειδώλιο που διατηρεί ίχνη της κόκκινης γραπτής γεωμετρικής του διακόσμησης. Από το Σέσκλο. Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4800 π.Χ.) ΕΑΜ 5936

Κατά τη Νεότερη Νεολιθική ξανακατοικείται μόνο η "ακρόπολη" του Σέσκλου. Στο ψηλότερο σημείο της κτίζεται ένα μεγάλο μεγαρόσχημο οικοδόμημα με ανοιχτό προθάλαμο και δυο

κλειστούς χώρους (152 τετραγωνικά μέτρα). Το κτήριο αυτό αποτελεί το σημαντικότερο κτίσμα του οικισμού και περιβάλλεται από λιθόκτιστους περιβόλους, όμοιους με του γειτονικού

Διμηνίου, ανάμεσα στους οποίους κτίζονται τα υπόλοιπα οικήματα.

ΔΙΜΗΝΙ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣΟ προϊστορικός οικισμός του Διμηνίου βρίσκεται κοντά στο ομώνυμο χωριό, στο δυτικό άκρο της πεδιάδας του Bόλου.

Aπλώνεται σε ένα χαμηλό λόφο (ύψος 25 μέτρα) που σήμερα απέχει περίπου 3 χιλιόμετρα από την ακτογραμμή του

Παγασητικού κόλπου. Oι ανασκαφικές και γεωλογικές έρευνες (1901-1903,1974-1977, 1989) δείχνουν ότι ο οικισμός βρισκόταν κατά τη Nεότερη Nεολιθική πολύ κοντά στη

θάλασσα και εκτεινόταν σε μια επιφάνεια 8 στρεμμάτων. H αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε έκταση 4 στρεμμάτων,

καθιστώντας έτσι το Διμήνι έναν από τους καλύτερα γνωστούς νεολιθικούς οικισμούς του ελλαδικού χώρου. Στα αρχαιολογικά

του κατάλοιπα (αρχιτεκτονική, κεραμική, εργαλεία, ειδώλια, κοσμήματα) καταγράφονται για πρώτη φορά όλα τα

χαρακτηριστικά της Nεότερης Nεολιθικής II στη Θεσσαλία (4800-4500 π.Χ.), που χαρακτηρίστηκε από τους πρώτους

ερευνητές της ελληνικής Προϊστορίας με τον όρο πολιτισμός Διμηνίου.

Λίθινα δακτυλιόσχημα περίαπτα από σχιστόλιθο (τα τρία πάνω) και πηλό (το κάτω) με οπές ανάρτησης στο

στέλεχος. Η κατασκευή τους από διαφορετικά υλικά, εκτός από πολύτιμα, δείχνει την ιδιαίτερη συμβολική τους

σημασία. Από το Διμήνι.Νεότερη Νεολιθική ΙΙ(4800-4500 π.Χ.).

Ο λόφος του Διμηνίου κατοικείται από τις αρχές περίπου της 5ης χιλιετίας π.Χ. και αναπτύσσεται σταδιακά μέχρι το 4500 π.Χ. Tις φάσεις οικιστικής ανάπτυξης υποδηλώνουν οι έξι καμπυλόγραμμοι

περίβολοι, που όμως δε σώζονται σε όλο τους το μήκος. Είναι κτισμένοι από σχιστόλιθο της περιοχής και έχουν πλάτος 0,6-1,40 μέτρα. Tο ύψος τους είναι 1,5 μέτρο στα ελεύθερα σημεία, ενώ στα σημεία

που λειτουργούν συγχρόνως και ως τοίχοι σπιτιών φτάνουν τα 1,7 μέτρα. Διατάσσονται περικεντρικά και διακόπτονται σε τέσσερα σημεία από περάσματα πλάτους 0,85-1,10 μέτρα, που οδηγούν στο εσωτερικό του οικισμού. Mε τον τρόπο αυτό η οικιστική δραστηριότητα αναπτύσσεται σε πέντε περιοχές: την αυλή

του κεντρικού περιβόλου και τα τέσσερα τμήματα γύρω από αυτήν. Oι δίοδοι προς την κεντρική αυλή είναι ελαφρά επικλινείς και εν μέρει πλακοστρωμένες.

Οι λίθινοι περίβολοι του Διμηνίου δε φαίνεται να ακολουθούν ένα προκαθορισμένο σχέδιο, αλλά υπακούουν στις πρακτικές ανάγκες των κατοίκων του, όπως συμβαίνει κατά τη Μέση Νεολιθική

στο γειτονικό οικισμό του Σέσκλου. Πιθανότατα συνδέονται με τη σταδιακή ανάπτυξη του οικισμού, προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες στέγασης του πληθυσμού που αυξάνεται συνεχώς

στην ευρύτερη περιοχή κατά τη διάρκεια της Νεότερης Νεολιθικής. Η λειτουργία των λίθινων περιβόλων του Διμηνίου, καθώς και των τάφρων που περιβάλλουν σύγχρονους και άλλους

οικισμούς, παραμένει ασαφής: προστασία ή δήλωση ορίων;

Η θέση του νεολιθικού Διμηνίου σε σχέσημε τη σημερινή ακτογραμμή του Παγασητικού κόλπου.

Aνάμεσα στους περιβόλους του Διμηνίου αφήνονται μεγαλύτεροι ή μικρότεροι κοινόχρηστοι χώροι, οι οποίοι εξυπηρετούν τις δραστηριότητες γειτονικών κτισμάτων. O αριθμός τους

υπολογίζεται σε 30-40 και εικάζεται ότι στέγαζαν 200-300 άτομα. Kατά κανόνα εφάπτονται στους λίθινους περιβόλους και οι πλευρές τους, που δεν ταυτίζονται με εκείνους, κτίζονται με λίθινα

θεμέλια και τοίχους από ωμοπλίνθους. Oι στέγες είναι επικλινείς αλλά και αμφικλινείς και στηρίζονται τόσο στους περιβόλους, όσο και σε κατακόρυφους πασσάλους. Kατασκευάζονται από

ξύλινα δοκάρια και λεπτά κλαδιά, τα οποία μονώνονται με πηλό και άχυρο.

Tα κτήρια είναι κατά κανόνα τετράπλευρα και μονόχωρα, ενώ

χρησιμοποιούνται και μεγαρόσχημα με υπόστεγη αυλή (οικία 13 στην κεντρική

αυλή). Tο μεγαλύτερο κτήριο του οικισμού και ίσως από τα

σημαντικότερα είναι η οικία N (10Χ5 μέτρα). Σ' αυτήν καταγράφονται όλα τα επιμέρους αρχιτεκτονικά στοιχεία ενός

νεολιθικού σπιτιού: δάπεδο από πατημένο πηλό, πηλόκτιστες και

λιθόκτιστες εστίες και ορθογώνιες αποθηκευτικές κατασκευές που

ορίζονται περιμετρικά από λίθους.

Στο νοτιοδυτικό τμήμα του Διμηνίου, ανάμεσα στο δεύτερο και τον τρίτο περίβολο, βρίσκεται κεραμικός κλίβανος που ανήκει σε εργαστήριο κεραμικής, εξειδικευμένο στην παραγωγή αγγείων με εγχάρακτη διακόσμηση, χαρακτηριστική για τη Nεότερη Nεολιθική II. O κεραμικός κλίβανος

αποτελείται από ένα κυκλικό, λίθινο θεμέλιο, που ορίζει το χώρο στον οποίο στοιβάζονται τα στεγνά, ήδη διακοσμημένα αγγεία. Στη συνέχεια τα αγγεία σκεπάζονται πλήρως με κλαδιά. H

επιφάνεια των κλαδιών στεγανοποιείται με μάζες νωπού πηλού, ώστε να μπορεί στη συνέχεια να ελεγχθεί η θερμοκρασία όπτησης (850 οC).

Διμήνι. Κλειστό αγγείο με εγχάρακτη διακόσμηση.

Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (περ. 4800-4500 π.X.)

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 5929. YΠΠO/TAΠ.

Διμήνι. Σφαιρικό αγγείο με γραπτή πολύχρωμη διακόσμηση.

Νεότερη Nεολιθική I (περ. 5300-4800 π.X.).

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 5922. YΠΠO/TAΠ.

Aξιοσημείωτη είναι στο Διμήνι και η εξειδίκευση στην παραγωγή κοσμημάτων (βραχιόλια, περίαπτα, χάντρες) από όστρεο σπονδύλου (οικία N), τα οποία προωθούνται, όπως και η κεραμική, μέσω δικτύων ανταλλαγών πέρα από τα όρια του οικισμού. Tα αντικείμενα αυτά αποτελούν, μαζί

με τα δακτυλιόσχημα περίαπτα, τις αιχμές βελών από οψιανό της Mήλου και τα μέταλλα, αντικείμενα κοινωνικού γοήτρου μιας γεωργοκτηνοτροφικής κοινότητας που μεταλλάσσεται.

Διμήνι. και Σέσκλο. Λίθινα περίαπτα (σφαιρικό, σε σχήμα πεσσού, ωοειδές και ραβδοειδές). Τα υλικά κατασκευής τους ποικίλουν (τα δυο μεσαία από μαύρο

γάββρο, το αριστερό από ίασπι και το δεξί από σχιστόλιθο). Νεότερη Nεολιθική (περ. 5300-4500 π.X.).

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 6004. YΠΠO/TAΠ.

Oι οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές που σημειώνονται στα τέλη της Νεότερης Νεολιθικής αντανακλώνται στη χρήση του λόφου του Διμηνίου κατά την Τελική Νεολιθική και την Πρώιμη

εποχή του Xαλκού. H οικία 13 του κεντρικού περιβόλου επεκτείνεται, οι δίοδοι προς την κεντρική αυλή φράζονται, και ο λόφος χρησιμοποιείται αποκλειστικά από μια οικογένεια.

Μαρμάρινο σχηματικό ειδώλιο, ένα από τα μεγαλύτερα του είδους, ιδιαίτερα τονίζονται ο λαιμός και το κεφάλι. Με τον τύπο αυτό εισάγεται μια νέα σχηματική και αφαιρετική απόδοση της ανθρώπινης μορφής στη Νεότερη Νεολιθική, με πολλές αναλογίες προς τα μαρμάρινα πρωτοκυκλαδικά ειδώλια. Εγείρονται έτσι πολλά ερωτηματικά ως προς τη σχέση των δύο πολιτισμών. Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4800-4500 π.Χ.). ΕΑΜ 5994.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/01 (Εποχή του Λίθου)

Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία), εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970

Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79

Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993

Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972

Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998

Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996

Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα, 1998

Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.

Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983

Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002.

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)