Η Ε’ Σταυροφορία (1217-1221)

και η Utremere από το 1201 ως το 1221

Η Δ’ Σταυροφορία αποτέλεσε μια ολέθρια παρένθεση για τους χριστιανούς της Ανατολής, ορθόδοξους και καθολικούς, στο κίνημα των Σταυροφοριών. Πράγματι, από όλες τις

Σταυροφορίες που κηρύχθηκαν, εκείνη που απέκλινε παντελώς από το στόχο της και που πλήγωσε βαθύτατα τον χριστιανικό κόσμο, ήταν η μοιραία τέταρτη. Για αυτό και δεν

επέδρασε θετικά ούτε στους Φράγκους της Ουτρεμέρ, οι οποίοι δεν είδαν να αλλάζει τίποτε στην δύσκολη κατάστασή τους από την εκστρατεία εκείνη.

Μάλιστα θα λέγαμε πως για το Βασίλειο της Ιερουσαλήμ και τα δύο ακόμη κρατίδια, η Δ’ Σταυροφορία ήταν σαν να μην υπήρξε ποτέ. Βέβαια μια προσεκτική ματιά σήμερα θα μας

φανέρωνε πως, πράγματι, όχι μόνο δεν επέδρασε θετικά, αλλά τουναντίον έβλαψε τα συμφέροντα των κατοίκων της Ουτρεμέρ.

Οι Σταυροφόροι εισβάλλουν στην Πόλη και φονεύουν τους υπερασπιστές της.

Αυτό συνέβη για τρεις λόγους. Πρώτον, διότι ο ακρωτηριασμός του Βυζαντίου στέρησε από τους

Ανατολικούς χριστιανούς τη μεγάλη εκείνη δύναμη ανάσχεσης

του Ισλάμ, με αποτέλεσμα οι Φράγκοι στους Αγίους Τόπους να μείνουν εντελώς μόνοι απέναντί του, χωρίς την υποστήριξη την οποία ενίοτε παρείχε η μεγάλη

ανατολική χριστιανική αυτοκρατορία. Το Βυζάντιο

άλλωστε λειτουργούσε ακόμη ως φόβητρο για τους μουσουλμάνους

που πάντα αγωνιούσαν για μια σύμπραξη όλων των χριστιανών

εναντίον τους.

Διακοσμημένο πιάτο με παραστάσεις πολεμιστών. Σελτζούκοι του Ικονίου, 13ος αι.

Ο δεύτερος λόγος είναι ότι η ίδρυση φραγκικών κρατών στη Ρωμανία μετέθεσε δυτικότερα το ενδιαφέρον πολλών ηγετών και πολεμιστών της Δύσης, οι οποίοι έβλεπαν πλέον τα Ιεροσόλυμα

ως πολύ μακρινό προορισμό με αβέβαια οφέλη για εκείνους. Αντιθέτως, ο ελληνικός και σλαβικός κόσμος παρουσιαζόταν δελεαστικότερος για τους μεγάλους φεουδάρχες, τους τυχοδιώκτες, τους εμπόρους. Οι συνεχείς ελληνολατινικές συγκρούσεις, καθώς και οι

συγκρούσεις με τους βαλκάνιους χριστιανούς αποτελούσαν πόλο έλξης για πολλούς από αυτούς.

Στο ίδιο μήκος κύματος πολιτεύτηκαν και οι ναυτικές πόλεις της Ιταλίας, η Βενετία, η Γένοβα, η Πίζα και το Αμάλφι. Και οι τέσσερις ενδιαφέρονταν πολύ περισσότερο για τον

ελληνικό κόσμο με τη στρατηγική εμπορική θέση, παρά για την Ουτρεμέρ που τη θεωρούσαν σχεδόν χαμένη υπόθεση. Άλλωστε επιδίωκαν ειρηνικές σχέσεις με τους μουσουλμάνους για

χάρη του εμπορίου, κάτι που τις έφερνε ακόμη και σε αντίθεση με κάθε σκέψη για επιθέσεις προς την Παλαιστίνη ή την Αίγυπτο.

Αναγεννησιακός χάρτης της Βενετίας.

Ο τρίτος παράγοντας που κατέδειξε την ζημία που υπέστη η Ουτρεμέρ από την ανόσια σταυροφορία

είναι η μείωση του παπικού ενδιαφέροντος. Ο σταυροφορικός ζήλος του πάπα της Ρώμης που

επιζητούσε την πολυπόθητη υποταγή της ορθοδοξίας με κάθε κόστος, μειώθηκε παρά το ότι

κηρύχτηκαν και άλλες σταυροφορίες. Πλέον για την Αγία Έδρα ο μεγάλος αγώνας ήταν η συντριβή της

Ορθοδοξίας με όπλο το σπαθί των ιπποτών. Το Ισλάμ δεν μονοπωλούσε πλέον το παπικό

ενδιαφέρον. Άλλωστε την ίδια εποχή αναζωπυρώθηκαν αφενός μεν οι διαμάχες γερμανού

αυτοκράτορα και παπισμού και αφετέρου οι πόλεμοι κατά των αιρέσεων στη Γαλλία, εξελίξεις

που καταδίκασαν τους Λατίνους των Αγίων Τόπων, σε δεύτερη ή και τρίτη μοίρα στα ενδιαφέροντα των

σημαντικών εκκλησιαστικών και κοσμικών ηγεμόνων της Δύσης.

Ιωαννίτης Ιππότης στην Ουτρεμέρ. Ο σταυροφορικός ζήλος που οδήγησε ακόμη και στη δημιουργία και άνθηση των καινοφανών μοναστικών-ιπποτικών

Ταγμάτων κατά τον 12ο αι. , είχε υποχωρήσει αισθητά με την αυγή του 13ου αι. Άλλωστε, οι ιππότες των

Ταγμάτων ήταν εκείνοι που θα σήκωναν πλέον τα κύριο βάρος της άμυνας ως το 1291, αφού οι ενισχύσεις από

τη Δύση ολοένα και σπάνιζαν.

Εντούτοις το σταυροφορικό κίνημα δεν είχε σβήσει, ούτε το ενδιαφέρον τον μεγάλων της ευρωπαϊκής πολιτικής σκηνής είχε εξαλειφτεί. Επρόκειτο να γίνουν και άλλες εκστρατείες στην Ανατολή και μάλιστα με βασιλείς ως αρχηγούς, όμως οι διαθέσιμες δυνάμεις ποτέ δεν

πλησίασαν καν τα μεγάλα μεγέθη των τριών πρώτων.

Τα τείχη της Κωνσταντινούπολης.

Ήδη από το 1194, μετά το πέρας της Γ’ Σταυροφορίας, ο επίδοξος κοσμοκράτορας γερμανός βασιλιάς και αυτοκράτορας Ερρίκος Στ’, ο γιος του Φρειδερίκου και διάδοχός του, ετοιμάζεται να επαναλάβει το εγχείρημα από τη νέα του κτήση, τη Σικελία που απέσπασε από τους Νορμανδούς, καταλύοντας το μετεωρικό και ιδιότυπο κράτος τους στη Νότιο Ιταλία. Το 1195 κηρύσσει ο ίδιος

νέα, καθαρά γερμανική, Σταυροφορία παρά τις αντιδράσεις του τότε πάπα Σελεστίνου Γ’ που φοβόταν τις κοσμοκρατορικές του βλέψεις. Ο Ερρίκος είχε πλέον κυκλώσει το παπικό κράτος από

βορά και νότο και ήταν έτοιμος να επιβάλλει τον καισαροπαπισμό του δια της βίας.

Ο Ερρίκος των Χοχενστάουφεν δέχεται την προσκύνηση του Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου που είχε συλληφθεί αιχμάλωτος από τον δούκα Λεοπόλδο της

Αυστρίας. Ο Ερρίκος, γιος του Φρειδερίκου Μπαρμπαρόσα, αξίωνε για τον εαυτό του τον τίτλο του κοσμοκράτορα Ανατολής και Δύσης.

Το Σεπτέμβριο του 1197 ξεκινούν από τη Μεσσήνη εκατοντάδες Γερμανοί μαχητές με πλοία με προορισμό τη Συρία. Μετά από ολιγοήμερο ταξίδι αποβιβάζονται και καταλαμβάνουν τη

Βηρυτό. Όταν όμως έμαθαν το θάνατο του Ερρίκου (29 Σεπτεμβρίου 1197) απογοητεύθηκαν και οι περισσότεροι επέστρεψαν στη γερμανική νότιο Ιταλία, αφού συνομολόγησαν ειρήνη με

τον νέο μουσουλμάνο ηγέτη Αλ Μελίκ.

Κατάφρακτοι ιππότες του 13ου αιώνα σε μάχη, όπως απεικονίζονται σε μεσαιωνικό χειρόγραφο.

Μόνο η άνοδος του Ιννοκέντιου Γ’ στον παπικό θρόνο

κινητοποίησε μια πραγματικά πανευρωπαϊκή σταυροφορία η οποία όμως, παρέκλινε εντελώς της πορείας της και οδήγησε τις στρατιές της Δύσης εναντίον του ανομολόγητου πόθου τους εδώ

και 4 αιώνες, της Κωνσταντινούπολης.

Ο πάπας Ιννοκέντιος Γ’ ονειρεύεται μια

Σταυροφορία. Πίνακας του περίφημου πρωτοπόρου της

Αναγέννησης Τζόττο ντι Μποντόνε στις αρχές του

13ου αι.

Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης προκάλεσε αμηχανία στον πάπα Ιννοκέντιο Γ’. Ήθελε τώρα να κάνει μια νέα εκστρατεία. Οι πρίγκιπες της Ουτρμέρ δε δέχθηκαν με ενθουσιασμό την

προοπτική να δεχθούν ένα νέο κύμα σταυροφόρων. Οι συγκομιδές δεν ήταν καλές, είχε πέσει λιμός στην περιοχή και πιστευόταν ότι οι νεοφερμένοι έπρεπε να πάνε στην Άκρα μόνο αν τα πλοία τους ήταν φορτωμένα με άφθονες ποσότητες δημητριακών ώστε να είναι αυτάρκεις.

Σταυροφόροι κατευθύνονται δια

θαλάσσης στους Αγίους Τόπους στις αρχές του

13ου αι.

Εντούτοις ένα παράξενο, αν και όχι αναπάντεχο γεγονός έλαβε χώρο πριν από μια νέα κινητοποίηση των φεουδαρχών της Δύσης. Το γεγονός αυτό εξέφραζε ίσως περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο το θρησκευτικό παροξυσμό και την πλάνη πολλών ανθρώπων της εποχής

του Μεσαίωνα. Πρόκειται για τη Σταυροφορία των Παιδιών.

Η Εκκλησία της Παναγίας στο Λύμπεκ της Γερμανίας είναι από τις μεγαλύτερες γοτθικές εκκλησίες της Ευρώπης και ανεγέρθη τον 13ο αι. Οι δυο πύργοι είναι ύψους 125 μέτρων. Η πόλη υπήρξε μεγάλο εμπορικό

κέντρο στη βόρειο Γερμανία κατά τον ύστερο Μεσαίωνα.

Αν και ο Πέτρος ο Ερημίτης κήρυττε ότι οι χαμηλές τάξεις της φεουδαρχικής κοινωνίας μπορούσαν να πάρουν μέρος στις Σταυροφορίες, ύστερα από την πρώτη απόπειρα υπό τον

ίδιο στα πλαίσια της Α’ Σταυροφορίας (Σταυροφορία του Λαού) με τα γνωστά τραγικά αποτελέσματα, δεν είχε επιτραπεί να γίνει καμιά λαϊκή κίνηση. Οι σταυροφορίες και η λύτρωση που ερχόταν μαζί με αυτές ήταν προνόμιο των ηγεμόνων και των ευγενών και

ιπποτών του μεσαιωνικού κόσμου και των ενόπλων ακολούθων τους.

Αυτό άλλαξε το 1212 όταν ένα 12χρονος Γάλλος βοσκός από το Κλουά της Ορλεάνης ισχυρίστηκε ότι είχε συναντήσει το Χριστό

που παρότρυνε το κοπέλι να ηγηθεί μιας Σταυροφορίας Παιδιών η οποία θα

πετύχαινε εκεί που απέτυχαν τα ιπποτικά όπλα. Ο Στέφανος ο βοσκός πήγε στο Παρίσι να κηρύξει την αποστολή του. Οι οπαδοί του

έγιναν γνωστοί ως «μικροί προφήτες» και σύντομα αριθμούσαν χιλιάδες. Ο βασιλιάς

έδιωξε το κοπέλι και διέταξε τα υπόλοιπα να γιαείρουν στους γονείς τους. Αυτό

αποδείχθηκε αδύνατο, επειδή το μαζικό κίνημα εξαπλώθηκε στη Ζερμανία, όπου ένα

δεκάχρονο κοπελουδάκι κοντά στην Κολονία με το όνομα Νικόλας άρχισε να μαζώνει γύρω του τη νεολαία τση χώρας

αυτής.

Αντιπροσωπευτική εικόνα της μεσαιωνικής Δύσης, αγροτική ζωή

και στο βάθος η οχυρωμένη πόλη με το λιμάνι της. Μεσαιωνικό

χειρόγραφο.

Η φτώχεια έπαιξε καταλυτικό ρόλο στις διαστάσεις που πήρε η κίνηση αυτή. Καθώς μεγάλωνε ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού, της εκχέρσωσης δρυμών και δασών για

καλλιέργεια και της επέκτασης των πολέμων, η εξάπλωση τση μισθωτής εργασίας συνέβαλε στην επιδείνωση των κακουχιών των χωρικών. Μια άλλη αιτία ήταν η αυξανόμενη πίστη ότι οι πράοι θα κληρονομήσουν τη γη», ένα προφανώς δημοφιλέστατο ρητό της καινής Διαθήκης

που είχε γίνει κάτι σαν σύνθημα ανάμεσα στις χαμηλότερες τάξεις. Η ιδέα ότι τα βοσκαρουδάκια, οι πιο πράοι από όλους τσ’ ανθρώπους, θα φορούσαν το Σταυρό ήταν λογικό

επακόλουθο, χωρίς καν παπική παρέμβαση.

Είναι δύσκολο για το σημερινό άνθρωπο να κατανοήσει τις κακουχίες και στερήσεις για τους χωρικούς του Μεσαίωνα, και μαζί την ψυχοσύνθεση

των ανθρώπων αυτών σε μια εποχή φτώχειας, πολέμων, έντονης θρησκευτικής πίστης και φόβου για τη Μέλλουσα Κρίση.

Τον Ιούνιο του 1212 ο Στέφανος βρισκόταν στη Βαντόμ, κοντά στη γενέθλια πόλη του, η οποία έγινε σημείο συγκέντρωσης για τους νεαρούς Σταυροφόρους. Όταν μαζεύτηκαν

περίπου 9 χιλιάδες, ο Στέφανος τους οδήγησε νότια προς τη Μασσαλία με συνοδεία ιερέων. Κανένα παιδί δεν έφερε όπλα πλην μιας σωματοφυλακής του Στεφάνου καθώς ήλπιζαν σε μια

νίκη της Πίστης και όχι των όπλων.

Σύγχρονος πίνακας που αφηγείται το

Στέφανος και τους «σταυροφόρους» του να διασχίζουν

τη γαλλική ύπαιθρο.

Στη Μασσαλία οι ντόπιοι έμποροι προσφέρθηκαν να τους μεταφέρουν στους Αγίους Τόπους με επτά πλοία. Λίγο μετά την αναχώρηση ο στόλος

έπεσε σε καταιγίδα. Δυο πλοία ναυάγησαν και όλα τα κοπέλια

πνίγηκαν. Από τα υπόλοιπα, δυο έπλευσαν προς τα σκλαβοπάζαρα της Τυνησίας και τα υπόλοιπα προς τους Σαρακηνούς εμπόρους της Αιγύπτου όπου τους ανέμενε ανάλογα τραγική

μοίρα.

Πάνω: Το λιμάνι της Μασσαλίας ήταν το κύριο

γαλλικό λιμάνι απόπλου προς τους Αγίους Τόπους κατά τον

Μεσαίωνα.Αριστερά: Σκλαβοπάζαρο της

μουσουλμανικής βόρειας Αφρικής .

Τα κοπέλια τση Γερμανίας έφτασαν στη βόρεια Ιταλία διασχίζοντας τις

Άλπεις όπου πολλά ξεψύχησαν από το κρύο και την πείνα. Οι 5 χιλιάδες

επίδοξοι νεαροί σταυροφόροι έφτασαν στη Γένοβα όπου ζητιάνευαν, μέχρι

τελικά να φτάσουν στη Ρώμη. Παντού τα αγνοούσαν ενώ συχνά έπεφταν

θύματα εγκληματιών σωματεμπόρων. Έτσι, αρκετά επέστρεψαν στη

Γερμανία, ενώ λίγα ζήτησαν ακρόαση από τον πάπα Ιννοκέντιο Γ’ που

αρνήθηκε να τα δεχθεί, ενώ προετοίμαζε την Ε’ Σταυροφορία.

Τα γερμανάκια διασχίζουν τη βόρειο Ιταλία το 1212 με τους

κατοίκους να παρατηρούν έκπληκτοι το παράξενο θέαμα.

Όταν λίγες εκατοντάδες έφτασαν στο λιμάνι Μπρίντιζι της Αδριατικής, ένας νορβηγός πραματευτής φρόντισε να τα

στείλει στους οίκους ανοχής και τα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Τα λίγα

κοπελάκια που έφτασαν παραδόξως στην Ουτρεμέρ ακολουθώντας προσκυνητές

δεν μπόρεσαν να τρομάξουν τους μουσουλμάνους. Όπως και οι χριστιανοί

έμποροι, έτσι κι εκείνοι τα μεταχειρίστηκαν ως εμπόρευμα και τους

επιφύλαξαν τη χειρότερη μοίρα.

Τα σωζόμενα τείχη του Μπρίντιζι, μεγάλου λιμανιού της Αδριατικής κτίστηκαν αρχικά τον 13ο αι από τους γερμανούς κυριάρχους του βασιλείου της Νότιας Ιταλίας και

Σικελίας.

Άλλωστε η εποχή εκείνη χαρακτηριζόταν από μια

ασυνήθιστη ειρήνη με τους Αγιουβίδες. Ο σουλτάνος Αλ-Καμίλ είχε ενθαρρύνει το εμπόριο με την Ευρώπη

και 3 χιλιάδες ιταλοί έμποροι βρίσκονταν στην

Αλεξάνδρεια. Όμως υπήρχε μια διαδεδομένη πίστη πως η Δαμιέττη, στο δέλτα του Νείλου, ήταν το κλειδί για κάθε μελλοντική επιτυχία κατά των μουσουλμάνων. Στην πραγματικότητα η

Δαμιέττη, περικυκλωμένη από τα έλη του τεράστιου δέλτα του Νείλου, ήταν το

τελευταίο μέρος της περιοχής στο οποίο θα

έπρεπε να καθηλωθούν οι Ευρωπαίοι στρατιώτες,

ασυνήθιστοι στις τροπικές ασθένειες που ενδημούσαν

εκεί.

Παραμένει μυστήριο γιατί υπήρχε αυτή η αντίληψη, ότι δηλαδή η πόλη

αυτή ήταν το κλειδί για την ανάκτηση της Ιερουσαλήμ. Σίγουρα σημαντικό

ρόλο σε αυτή την επιλογή διαδραμάτισαν οι Ναΐτες που ήταν οι

κύριοι προπαγανδιστές της ιδέας.

Ναΐτης ιππότης σε θαυμάσιο χρωματισμένο μοντέλο. Οι πολεμιστές-

μοναχοί του Ναού του Σολομώντα, όντας το πλέον επίλεκτο και

πειθαρχημένο στρατιωτικό σώμα του εκάστοτε σταυροφορικού στρατού και

καθώς δεν υπάγονταν σε κανέναν κοσμικό άρχοντα παρά μόνον στον πάπα

της Ρώμης, είχαν πάντοτε λόγο στις εκστρατείες και συχνά καθόριζαν την επιθετική και αμυντική πολιτική στην

Ουτρεμέρ. Εντούτοις οι επιλογές τους ήταν ενίοτε αμφιλεγόμενες ή και

εξόφθαλμα αποτυχημένες παρά τη μεγάλη τους πείρα στα πεδία των

μαχών του Λεβάντε.

Η Αγία Έδρα συμφώνησε και αντικειμενικός σκοπός έγινε τώρα η Αίγυπτος, η πηγή της μουσουλμανικής υπεροπλίας. Αυτή τη φορά ο πάπας επέκτεινε τα πνευματικά οφέλη της σταυροφορίας και στους απλούς ανθρώπους, με αποτέλεσμα να συγκεντρωθεί μεγάλος

αριθμός πεζών στρατιωτών-χωρικών χωρίς πολεμική πείρα.

Η χώρα των Πυραμίδων ήταν πράγματι το κέντρο της μουσουλμανικής ισχύος από την εποχή του Σαλαντίν. Ένα συντριπτικό χτύπημα στην Αίγυπτο θα απέφερε

πιθανότατα την κατάρρευση των μουσουλμάνων στην Εγγύς Ανατολή. Εντούτοις η επιτυχία ενός τέτοιου εγχειρήματος ήταν, ρεαλιστικά, ουτοπική για έναν

περιορισμένο σταυροφορικό στρατό, όπως αυτός της Ε’ Σταυροφορίας.

Από τους ευγενείς ο γερμανός αυτοκράτορας Φρειδερίκος Β’ Χοχενστάουφεν φόρεσε το σταυρό όπως και πολυάριθμοι γάλλοι ευγενείς. Το καλοκαίρι του 1217 τα πρώτα τμήματα είχαν

συγκεντρωθεί στην Άκρα και το Νοέμβριο ένας σημαντικός στρατός υπό το βασιλιά Ανδρέα Β’ της Ουγγαρίας (1205-1235) αφίχθηκε με βενετικά πλοία στο λιμάνι της Άκρα μετά από στάση στην

φραγκική Κύπρο. Ο Ούγγρος βασιλιάς οδηγούσε τον μεγαλύτερο στρατό στην ιστορία των σταυροφοριών (ίσως 20 χιλιάδες Ούγγροι και Κροάτες ιππότες και 12 χιλιάδες ελαφροί πεζοί).

Η ουγγρική συμμετοχή αντιστάθμιζε επάξια την ηχηρή

γαλλική απουσία από την εκστρατεία. Για πρώτη φορά οι

Γάλλοι στρατιώτες δεν θα πρωταγωνιστούσαν σε μια

σταυροφορία. Ο λόγος ήταν ότι την περίοδο αυτή ο βασιλιάς Φίλιππος Β’ Αύγουστος δέσμευε όλες του τις δυνάμεις στον αγώνα του κατά των Άγγλων και Γερμανών αφενός και των αιρετικών της Τουλόυζης από

την άλλη.

Οι αιρετικοί καίγονται στην πυρά. Ο 13ος αι. είδε την αναγέννηση των αιρέσεων στη Δύση με προπύργιο την περιοχή Λάγκεντοκ της νότιας Γαλλίας.

Τόσο η καθολική Εκκλησία όσο και ο Γάλλος βασιλιάς έστρεψαν εκεί το ενδιαφέρον τους ως τα μέσα του αιώνα.

Στην Ουτρεμέρ ο καθολικός Ούγγρος ηγεμόνας συνενώθηκε με τα στρατεύματα του βασιλιά της Ιερουσαλήμ Ιωάννη ντε Βριέν, του πρίγκιπα Βοημούνδου Δ’ της Αντιόχειας και του Ούγου Α’ της

Κύπρου και από κοινού εκστράτευσαν στην Παλαιστίνη και την Υπεριορδανία. Εντούτοις και αυτό το σταυροφορικό στράτευμα έπασχε από τις ενδημικές πλέον αδυναμίες όλων των

πολυεθνικών «φραγκικών» στρατών που έφταναν στην Ανατολή. Δεν είχε ενιαία ηγεσία, διέθετε ελάχιστες πολιορκητικές μηχανές και ήταν επιρρεπές στην απειθαρχία, την αυθαιρεσία και τις έριδες μεταξύ των ξεχωριστών εθνικών στρατιωτικών μονάδων που συμμετείχαν. Φυσικά το

ανθυγιεινό κλίμα και οι ασυνήθιστες πολεμικές μέθοδοι των μουσουλμάνων αποτελούσαν μόνιμη τροχοπέδη για τους δυσπροσάρμοστους Ευρωπαίους.

Οι μουσουλμάνοι αντιμετωπίζουν τους σταυροφόρους της Ε’

Σταυροφορίας.

Ευγενείς της δυτικής Ευρώπης σε σκηνή κυνηγιού. Το κυνήγι ήταν η πιο

συνηθισμένη ασχολία των ιπποτών σε περιόδους πολεμικής ανάπαυλας.

Ο μουσουλμανικός στρατός της Αιγύπτου, μετά από μια μικρή ήττα στις 10 Νοεμβρίου στη

Βιθεσδά, υποχώρησε στη Δαμασκό αφήνοντας σχεδόν ανυπεράσπιστη την Ιερουσαλήμ μπροστά στον εντυπωσιακό σε όγκο χριστιανικό στρατό.

Εντούτοις η έλλειψη πολιορκητικών μηχανών και οι ασθένειες απέτρεψαν την συστηματική

πολιορκία της Άγιας Πόλης. Τελικά οι σταυροφόροι αποσύρθηκαν, απρόθυμοι να

διακινδυνευόσουν μια χειμερινή πολιορκία. Το στράτευμα διαλύθηκε, ο Ανδρέας επέστρεψε

ασθενής στην Ουγγαρία και οι ντόπιοι ηγεμόνες στην ασφάλεια των πόλεών τους και στις

συνηθισμένες τους έριδες.

Άγαλμα του βασιλιά Ανδρέα Β’ της Ουγγαρίας και της Κροατίας. Ο ευσεβής

βασιλιάς, που έλαβε το προσωνύμιο Ιεροσολυμίτης μετά την εκστρατεία του, δεν

πέτυχε τίποτα στους Αγίους Τόπους παρά τον εντυπωσιακό στρατό που οδηγούσε.

Επέστρεψε στην Ουγγαρία το 1218 φέρνοντας μαζί του μερικά ιερά λείψανα. Ο

Ούγγρος μονάρχης επιστρέφοντας επισκέφθηκε τη Νίκαια των Λασκαρίδων και συνήψε διπλωματικές σχέσεις μαζί τους. Το

άγαλμα βρίσκεται στην πλατεία των αγαλμάτων των μεγάλων Ούγγρων ηρώων

στη Βουδαπέστη.

Αποθαρρυμένος ο Ούγγρος βασιλιάς γύρισε στην πατρίδα του. Η αιφνίδια αποχώρησή του προκάλεσε φόβο σε όλα τα σταυροφορικά κράτη, ο οποίος κάπως αμβλύνθηκε όταν τον Απρίλιο

του 1218 έφτασαν στην Άκρα με βενετικά πλοία τα γερμανικά και γαλλικά τμήματα υπό τους δούκες Λεοπόλδο Στ’ της Αυστρίας και Γουλιέλμο Α’ της Ολλανδίας, παρά το γεγονός ότι ο

γερμανός αυτοκράτορας δεν είχε αναχωρήσει από τη Γερμανία. Ακόμη, οι σταυροφόροι συνήψαν συμμαχία με τους σελτζούκους του Ικονίου.

Το Μάιο του 1218 ένας μεγάλος στόλος έπλευσε προς τη Δαμιέττη, αφήνοντας τους γερμανούς στρατοπεδευμένους ακόμη στους Αγίους Τόπους. Ύστερα από μια πρώτη επιτυχία

υπό το βασιλιά Ιωάννη της Ιερουσαλήμ και τον Γουλιέλμο, οι οποίοι κατέλαβαν ένα μικρό οχυρό κοντά στη Δαμιέττη, οι σταυροφόροι πολιόρκησαν την πόλη. Ο πάπας έστειλε τον

καρδινάλιο Πελάγιο ως παπικό λεγάτο (απεσταλμένο με οδηγίες).

Η πολιορκία της Δαμιέττης σε γαλλικό μεσαιωνικό χειρόγραφο.

Αν και δεν ήταν στρατιωτικός, ο Πελάγιος ανέλαβε αμέσως τη διοίκηση. Μετά το δέλτα του ποταμού επιτέθηκε και οι στρατιώτες άρχισαν να πεθαίνουν από ασθένειες. Παρά το γεγονός αυτό οι μουσουλμάνοι ήταν έτοιμοι να υπογράψουν ειρήνη και προσφέρθηκαν να επιστρέψουν ακόμη

και την Ιερουσαλήμ και τον Τίμιο Σταυρό με αντάλλαγμα την άμεση αποχώρηση των σταυροφόρων από τα εδάφη τους. Ο Πελάγιος αρνήθηκε, πιθανόν επειδή τόσο ο πάπας όσο και οι

ιταλοί έμποροι τον είχαν πείσει ότι η Αίγυπτος ήταν το κλειδί για την τελική επικράτηση, ανεξαρτήτως από την κατοχή ή όχι των Αγίων Τόπων, που δεν είχαν τόση στρατηγική σημασία.

Αριστερά: Η πολιορκία της Δαμιέττης σε γαλλικό μεσαιωνικό χειρόγραφο.Δεξιά: Ο θρυλικός βασιλιάς Καρλομάγνος σκοτώνει Σαρακηνούς. Ο Καρλομάγνος θεωρήθηκε ως πρώτος σταυροφόρος από τους Γάλλους του ύστερου Μεσαίωνα,

όπως φαίνεται και στην εικόνα του χειρογράφου.

Μια δεύτερη πιο γενναιόδωρη προσφορά που περιελάμβανε και μια ανακωχή 30 ετών απορρίφθηκε όταν έπεσε η ακρόπολη της Δαμιέττης σε σταυροφορικά χέρια στις 25

Αυγούστου, αλλά ο καρδινάλιος ήταν αμετάπειστος. Οι μουσουλμάνοι έφτασαν μάλιστα στο σημείο να αρχίσουν να κατεδαφίζουν τμήματα του τείχους της Ιερουσαλήμ αποφασισμένοι να την παραδώσουν. Όταν η συμφωνία απορρίφθηκε, τα ξαναέκτισαν. Τελικά η Δαμιέττη έπεσε το Νοέμβριο του 1219, αφήνοντας τον Πελάγιο να προελάσει ανενόχλητος προς το Κάιρο με γερμανικές ενισχύσεις πλέον. Την ίδια εποχή πέθανε και ο Ρόμπερτ Κούρζον, άγγλος παπικός

λεγάτος που υπήρξε από τους κήρυκες της σταυροφορίας.

Η κατάληψη της Δαμιέττης σε ζωγραφικό πίνακα των νεότερων χρόνων.

Τον Ιούλιο του 1220 οι σταυροφόροι κινήθηκαν παράλληλα με το Νείλο καλυπτόμενοι από πολεμικά τους

πλοία. Όμως η μεγάλη αργοπορία στη Δαμιέττη είχε δώσει στον Αλ Καμίλ, ο

οποίος σταθερά επιδίωκε με διπλωματία να καθυστερεί την

έφοδο των σταυροφόρων, άφθονο χρόνο να οργανώσει την επίθεσή του. Αφού πρώτα έλαβε ενισχύσεις από τη φιλική Συρία, έστησε την παγίδα του στο περιβάλλον που γνώριζε άριστα.

Πάνω: Το μεγαλειώδες δέλτα του ποταμού Νείλου και η Κάτω Αίγυπτος. Η Δαμιέττη βρισκόταν στο απώτερο βορειοανατολικό μέρος του δέλτα και κατηφόριζαν προς το

Κάιρο που βρισκόταν νοτιότερα.Δεξιά: Το μαγευτικό τοπίο που αντίκριζαν για πρώτη φορά οι σταυροφόροι στην πορεία τους

παράλληλα με το Νείλο.

Οι Αιγύπτιοι ιπποτοξότες και πεζοί περικύκλωσαν τον ευρωπαϊκό στρατό που είχε μειωθεί σε δύναμη μετά την αποχώρηση 2000 εξαντλημένων γερμανών ιπποτών, ενώ μεγάλες ναυτικές

δυνάμεις τον απέκοψαν από τη Δαμιέττη, την πολύτιμη βάση ανεφοδιασμού. Αν και ο Πελάγιος δραπέτευσε με πλοίο έγκαιρα, ο υπόλοιπος στρατός, που έδειχνε βέβαιος για τη νίκη του,

αιχμαλωτίστηκε σχεδόν χωρίς μάχη, αποκαμωμένος από έλλειψη εφοδίων και ασθένειες μετά από τόσους μήνες στην Αίγυπτο.

Θυρεός της κομητείας της Ολλανδίας. Οι Φρίσιοι αποτελούσαν

μέρος της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και πολέμησαν στο πλευρό της κατά των Γάλλων στο Μπουβίν (1214), αργότερα όμως

άλλαξαν στρατόπεδο. Ο αφορισμένος κόμης Γουλιέλμος

έγινε φανατικός σταυροφόρος και είχε τη φήμη του παράτολμου και ανεξέλεγκτου πολεμιστή κατά τη

μάχη. Η Ε’ Σταυροφορία υπήρξε μια από τις πολλές πολεμικές

περιπέτειές του.

Ύστερα από διαπραγματεύσεις η Δαμιέττη εγκαταλείφτηκε τον

επόμενο χρόνο με αντάλλαγμα την απελευθέρωση των χριστιανών πολεμιστών και οι τελευταίοι

μπόρεσαν να επιστρέψουν στην ασφάλεια της Άκρας με γκρεμισμένα

τα όνειρά τους για μια εύκολη κατάκτηση της Αιγύπτου.

Το ισχυρό κάστρο Κλις στις δαλματικές ακτές (κοντά στο Σπλιτ της σημερινής

Κροατίας) παραχωρήθηκε από τον βασιλιά της Ουγγαρίας Ανδρέα Β’

στους Ναΐτες της Ουγγαρίας ως δώρο για την υποστήριξή τους (οικονομική κυρίως) στον ίδιο και το βασίλειό του

κατά τη διάρκεια της Ε’ Σταυροφορίας. Οι ιππότες το κράτησαν από το 1219

ως το 1240 περίπου, οπότε το αντάλλαξαν με την παραλιακή πόλη

Σιμπένικ.

Η κατάσταση στην Ουτρεμέρ από το 1201 ως το 1221

Μετά τις μεγάλες εμφύλιες συγκρούσεις του τέλους του 12ου αι. οι οποίες άλλωστε είχαν τρομερές συνέπειες για τα κράτη της Ουτρεμέρ, ο νέος αιώνας ανέτειλε με τα δυναστικά

προβλήματα εν πολλοίς λυμένα. Εντούτοις, πολύ απείχε η κατάσταση από το να χαρακτηριστεί ρόδινη. Από το 1198 ως το 1205 βασιλιάς της Ιερουσαλήμ ήταν ο Αμαλάριχος

Β’ , αδερφός του Γκύ Α’ ντε Λουζινιάν. Ο Αμαλάριχος παντρεύτηκε την Ιζαμπέλλα της Ιερουσαλήμ κι έτσι ανέβηκε στο θρόνο με τον τρόπο που το είχε κατορθώσει κι ο αδερφός

του μια δεκαετία πριν. Συγχρόνως ήταν και βασιλιάς της Κύπρου που ανήκε στην οικογένεια Λουζινιάν και είχε ανακηρυχθεί βασίλειο από το 1197.

Νομίσματα του νεότευκτου βασιλείου της Κύπρου των Λουζινιάν από τις αρχές του 13ου αι. Είναι χαρακτηριστικές οι ομοιότητες με τα

βυζαντινά νομίσματα της περιόδου.

Ο θάνατος του Αμαλάριχου το 1205 στην Άκρα ήταν αιφνίδιος. Τον διαδέχθηκε στο

θρόνο η Μαρία, κόρη της Ιζαμπέλλας από το γάμο της με τον άτυχο Κορράδο του

Μομφερά. Η νεαρή βασίλισσα, η οποία κρατούσε από την αυθεντική βασιλική γενιά

της Ιερουσαλήμ μέσω της μητέρας της, παρέμεινε στο θρόνο ως το 1212, έτος

θανάτου της στην πρωτεύουσα Άκρα. Βέβαια την διακυβέρνηση του βασιλείου είχε

αναλάβει ως την ενηλικίωσή της το 1210 ο Ιωάννης των Ιμπελίν, λόρδος της Βηρυτού

και εξέχων βαρόνος της μεγάλης αυτής οικογένειας.

Ο Μπάλιαν ή ο Ιωάννης των Ιμπελίν της Βηρυτού. Ο Ιωάννης ήταν γιος του σπουδαίου υπερασπιστή της Ιερουσαλήμ Μπάλιαν και της ελληνίδας Μαρίας Κομνηνής και ο ίδιος απέκτησε εξίσου μεγάλο κύρος με τον πατέρα του στην

Ουτρεμέρ του 13ου αι. Στη μινιατούρα εικονίζεται με χιτώνα που φέρει υποθετικά τα χρώματα του οίκου των Ιμπελίν.

Τη Μαρία παντρεύτηκε το 1210 ο Ιωάννης της Βρυέννης, σημαντικός γάλλος κόμης. Έτσι ανέβηκε στο θρόνο μαζί με τη Μαρία για δυο χρόνια, ως το 1212. Κατά το 1211 ο Ιωάννης υπέγραψε μια πενταετή ειρήνη με το σουλτάνο της Αιγύπτου. Με το θάνατο της Μαρίας ο Ιωάννης, δεν διέθετε δικαιώματα στο θρόνο και παραιτήθηκε, παραμένοντας όμως στην

Ουτρεμέρ για κάποια χρόνια. Νέα βασίλισσα αναγορεύτηκε η Γιολάντα (Ιζαμπέλλα Β’), κόρη της Μαρίας και του Ιωάννη που γεννήθηκε το 1212 και παρέμεινε στο θρόνο ως το 1228. Φυσικά τον βασιλικό τίτλο απέκτησε ως βρέφος και επομένως, μέχρι την ενηλικίωσή της

χρειαζόντουσαν αντιβασιλείς για τη διακυβέρνηση.

Αριστερά: Η στέψη της Μαρίας και του Ιωάννη ως βασιλέων της Ιερουσαλήμ σε μεσαιωνικό χειρόγραφο.

Δεξιά: Η άφιξη του Ιωάννη της Βρυέννης στην Άκρα. Ο σημαντικός σταυροφόρος συμμετείχε στην Ε’ Σταυροφορία, έγινε βασιλιάς της Ιερουσαλήμ και αργότερα

αντιβασιλέας στην Λατινική Κωνσταντινούπολη.

Το ρόλο αυτό διαδραμάτισε ο πατέρας της και πρώην βασιλιάς ως το 1225, έτος κατά το οποίο παντρεύτηκε τον γερμανό αυτοκράτορα Φρειδερίκο Β’ Χοχενστάουφεν στην Άκρα. Με

το γάμο αυτό ο περίφημος μονάρχης ενεπλάκη δυναστικά στα πολιτικά πράγματα της Ουτρεμέρ και λειτουργούσε ως αντιβασιλέας για πολλά χρόνια, ακόμη και μετά το θάνατο

της νεαρής Γιολάντας το 1228 στην νότιο Ιταλία, όπου διέμενε μετά το γάμο της. Φυσικά, η παρουσία του, όπως έχει υπογραμμιστεί, δυναμίτισε το ως τότε ήρεμο πολιτικό κλίμα, και

μετέτρεψε την Ουτρεμέρ σε μια νέα Ιταλία αναφορικά με τις συγκρούσεις παπικών και αυτοκρατορικών.

Ο θάνατος της Ιζαμπέλας Β’ Γιολάντας στην Αδρία της νότιας Ιταλίας το

1228. Εικόνα από το εικονογραφημένο χειρόγραφο της Ιστορίας των

Σταυροφοριών του Γουλιέλμου της Τύρου και των συνεχιστών του. Η

Γιολάντα αναγκάστηκε να παντρευτεί τον Φρειδερίκο μετά τη συμφωνία

μεταξύ του γερμανού αυτοκράτορα, του πάπα Ονώριου Γ’ και του

αντιβασιλέα Ιωάννη της Βρυέννης το 1223 στην Ιταλία. Στα πλαίσια της συμφωνίας ήταν να οδηγήσει μια

σταυροφορία ο Φρειδερίκος και να γίνει αντιβασιλέας της Ιερουσαλήμ. Εντούτοις μετά τις αλλεπάλληλες καθυστερήσεις για την έναρξη της

σταυροφορίας, αλλά και εξαιτίας της παραδοσιακής παπικής-γερμανικής διένεξης, ο Φρειδερίκος ξεκίνησε

αφορισμένος για τους Αγίους Τόπους.

Στο πριγκιπάτο της Αντιόχειας και την κομητεία της Τρίπολης, τα δυο άλλα

σταυροφορικά κράτη της Συροπαλαιστινιακής ακτής, η πολιτική κατάσταση φαινόταν πιο απλή. Οι δυο

«θρόνοι» είχαν ενωθεί μετά την καταστροφή στο Χαττίν, καθώς τα

υπολείμματα των κρατών αυτών (στην πραγματικότητα οι δυο πρωτεύουσες)

δεν είχαν άλλη επιλογή από το να ενώσουν τις εναπομείνασες ισχνές

δυνάμεις τους υπό έναν ηγεμόνα. Αυτός ήταν ο Νορμανδός Βοημούνδος Δ’ ,

ηγεμόνας της Αντιόχειας – Τρίπολης από το 1189 ως το 1233, με μικρά

διαλείμματα.

Τα ενωμένα σταυροφορικά κράτη της Τρίπολης και της Αντιόχειας

στις αρχές του 13ου αι. Τα δυο κράτη, ιδίως η Τρίπολη, ήταν σημαντικά περιορισμένα μετά

τις επιτυχίες των Αγιουβιδών και η ενοποίησή τους φάνταζε και

ήταν η μόνη λύση για την σωτηρία τους από τον

μουσουλμανικό επεκτατισμό.

Ο Βοημούνδος, ο λεγόμενος Μονόφθαλμος, ήταν γιος του συνονόματου πατέρα του ο

οποίος ήταν μια από τις εμβληματικές μορφές της Αντιόχειας και πρίγκιπας από το 1163 ως

το 1201. Ο νεαρός Βοημούνδος Δ’ έγινε πρώτα κόμης της Τρίπολης το 1189, διαδεχόμενος

τον γηραιότερο αδερφό του Ραϋμόνδο Δ’ της Τρίπολης, και ηγεμόνας του ενοποιημένου κράτους από τα 1201, μετά το θάνατο του πατέρα του. Ο Βοημούνδος, ως τυπικός

Νορμανδός, ήταν διαβόητος για την επαμφοτερίζουσα στάση του απέναντι στους

ηγέτες των άλλων κρατών. Άλλαζε πολύ εύκολα τη συμμαχία σε αντιπαλότητα και το αντίστροφο. Για παράδειγμα στάθηκε αρχικά

υποστηρικτής του Φρειδερίκου Β και στη συνέχεια εχθρός του. Ακόμη, υπήρξε μεγάλος

πολέμιος των Ιωαννιτών και γι’ αυτό αφορίστηκε από τον πάπα το 1230.

Οικόσημο του Βοημούνδου Δ’ της Τρίπολης και της Αντιόχειας. Ο Βοημούνδος, πρωταγωνιστική μορφή του πρώτου μισού του 13ου αι. στην Ουτρεμέρ,

προτιμούσε να διαμένει στην Τρίπολη. Έτσι, έχανε συχνά την υποστήριξη των Αντιοχέων με συνέπεια να χάσει και την εξουσία του για μια τριετία υπέρ του

ανιψιού του Ρουπέν.

Το μόνο διάστημα που δεν βρισκόταν στην εξουσία ο Βοημούνδος ήταν από το 1216 ως το 1219 οπότε

ηγεμόνευε ο Ραϋμόνδος Ρουπέν με τη συμπαράσταση ορισμένων βαρόνων που

αντιμάχονταν τον Βοημούνδο, αλλά και των Αρμενίων της Κιλικίας και της πόλης της

Αντιόχειας. Ο νεαρός πρίγκιπας ήταν γιος του Ραϋμόνοδυ Δ’ της Τρίπολης και της αρμένισσας

πριγκίπισσας Αλίκης από την ηγεμονική οικογένεια των Ρουπέν. Με αυτό το γάμο είχε γίνει μια

προσπάθεια για στρατηγική συμμαχία των δυο βορειότερων χριστιανικών κρατών, αρμενικού και

νορμανδικού, χωρίς όμως κάποια περεταίρω εξέλιξη που να μεταβάλλει την κατάσταση υπέρ

των χριστιανών. Ο Ρουπέν απομακρύνθηκε το 1219 από την εξουσία και πέθανε το 1221 στην

αρμενιακή Κιλικία. Η ενοποιημένες Τρίπολη – Αντιόχεια αποτέλεσαν ισχυρό προμαχώνα του

χριστιανισμού στην Ουτρεμέρ. Με τη βοήθεια των Ταγμάτων στα οποία είχαν παραχωρηθεί πολλά

κάστρα, οι δυο ηγεμονίες επιβίωσαν από τη λαίλαπα του Σαλαντίν και των επιγόνων του, κάτι που αποδεικνύει την μακροπρόθεσμη επιτυχία του εγχειρήματος της ενοποίησης και την ικανότητα

του Βοημούνδου και των απογόνων του.

Ο Λέων Α’, πρώτος βασιλιάς της κιλικιακής Αρμενίας (1199-1219).

Το χριστιανικό κράτος της Κιλικίας, που δημιουργήθηκε από αρμένιους πρόσφυγες στα τέλη του 11ου αι.

(λόγω των σελτζουκικών εισβολών στην Αρμενία) διέθετε ηγεμόνες από

το 1080, με πρώτο τον Ρουπέν Α᾿ Εντούτοις βασιλικό τίτλο απέκτησε

πρώτος ο Λέων Α᾿. Η Αρμενία παρέμεινε ανεξάρτητο κράτος ως

το 1375, οπότε υπέκυψε στους Μαμελούκους.

Κόμητες της Έδεσσας (1098-1150)

Baldwin I de Bouillon (1098–1100)

Baldwin II (1100–1118)

Tancred, πρίγκιπας της Γαλιλαίας ως «αντιβασιλέας», με τον Richard του Salerno σαν κυβερνήτη (1104–1108)

Joscelin I de Courtenay (1118–1131)

Joscelin II de Courtenay (1131–1150, πέθανε το 1159 έχοντας απολέσει την κομητεία)

Η Έδεσσα πέφτει το 1144 στους Μουσουλμάνους Ζενγκίδες και ο επόμενος κόμης είναι τιτουλάριος

Joscelin III de Courtenay , τιτουλάριος κόμης από το 1159 ως το 1187

Πρίγκιπες της Αντιόχειας (1098–1268)

Bohemond I (1098–1111 ): Γεννήθηκε το 1058 στο San Marco Argentano της Καλαβρίας και ήταν γιος του Ροβέρτου Γυισκάρδου, δούκα της Απουλίας και της Καλαβρίας. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Constance της Γαλλίας το 1106 και πέθανε στις 3 Μαρτίου 1111 στο Μπάρι.

Τancred : Πρίγκιπας της Γαλιλαίας. Ήταν ανιψιός του Βοημούνδου και ανέλαβε «αντιβασιλέας» και κυβερνήτης κατά τα έτη 1100-1103 και 1105-1115, οπότε και ο Βοημούνδος απουσίαζε από την Αντιόχεια.

Bohemond II (1111–1130): Γεννήθηκε το 1108 στην Απουλία. Γιος του Βοημούνδου Α’ και της Κωνσταντίας. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Αλίκη της Ιερουσαλήμ το 1126 και απέκτησαν μια κόρη. Πέθανε το 1130 στην Κιλικία.

Roger του Salerno: «Αντιβασιλέας» και κυβερνήτης κατά τα έτη 1112–1119

Βασιλιάς Baldwin II της Ιερουσαλήμ: «Αντιβασιλέας» και κυβερνήτης κατά τα έτη 1119–1126 και 1130–1131.

Constance (1130–1163): Γεννήθηκε το 1127 και ήταν κόρη του Βοημούνδου Β’ και της Αγνής της Ιερουσαλήμ. Παντρεύτηκε τον Raymond του Πουατιέ ο οποίος έγινε πρίγκιπας το 1136-1149 και μαζί απέκτησαν 3 παιδιά. Έπειτα παντρεύτηκε τον Raynald του Châtillon ο οποίος έγινε πρίγκιπας το 1153-1163 και μαζί απέκτησαν μια κόρη.

Βασιλιάς Fulk της Ιερουσαλήμ: «Αντιβασιλέας» και κυβερνήτης κατά τα έτη 1131–1136.

Raymond (1136–1149): Γεννήθηκε το 1115 στο Πουατιέ της Ακουιτανίας και ήταν γιος του Γουλιέλμου Θ’ της Ακουιτανίας. Παντρεύτηκε την Κωνσταντία της Αντιόχειας το 1136 και απέκτησαν 3 παιδιά. Πέθανε το 1149 στη Συρία.

Raynald (1153–1163): Γεννήθηκε το 1125 στο Σατιγιόν . Παντρεύτηκε την Κωνσταντία της Αντιόχειας το 1153 και απέκτησαν 1 παιδί. Αιχμαλωτίστηκε το 1163 και απελευθερώθηκε το 1175. Το 1175 παντρεύτηκε την Στεφανία, Λαίδη της Υπεριορδανίας . Πέθανε το 1187 μετά τη μάχη στο Χαττίν.

Bohemond III (1163–1201): Γεννήθηκε το 1144 στην Αντιόχεια και ήταν γιος του Ραϋμόνδου του Πουατιέ και της Κωνσταντίας. Παντρεύτηκε την Orguilleuse d'Harenc το 1169 και απέκτησαν δυο γιους. Το 1176 παντρεύτηκε την θεοδώρα Κομνηνή και απέκτησαν δυο παιδιά. Το 1181 παντρεύτηκε την Σίβυλλα και απέκτησαν δυο παιδιά. Ήρθε σε τέταρτο γάμο με την Ισαβέλλα της Ιερουσαλήμ το 1199 και απέκτησαν έναν γιο.

Raymond IV, Count of Tripoli: «Αντιβασιλέας» και κυβερνήτης κατά τα έτη 1193–1194.

Βohemond IV (1201-1216 και 1219-1233): Γεννήθηκε το 1172 και ήταν γιος του Βοημούνδου Γ ‘ και της Οργκιλέζ. Παντρεύτηκε την Plaisance το 1198 με την οποία απέκτησαν 6 παιδιά. Το 1218 παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Melisende της Ιερουσαλήμ και απέκτησαν 3 κόρες. Πέθανε το 1233.

Raymond-Roupen (1216-1219): Γεννήθηκε το 1199 και ήταν γιος του Ραϋμόνδου Δ ‘ της Τρίπολης και της Αλίκης της Αρμενίας. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Helvis της Κύπρου το 1210 και απέκτησαν δυο κόρες. Πέθανε το 1221 στην κιλικιακή Αρμενία.

Bohemond V (1233-1252) : Γεννήθηκε το 1199 και ήταν γιος του Βοημούνδου Δ ‘και της Plaisance. Παντρεύτηκε την Alice της Καμπανίας το 1225. Το 1235 παντρεύτηκε τη Luciana di Segni και απέκτησαν δυο παιδιά. Πέθανε στην Αντιόχεια το 1252.

Bohemond VΙ (1252-1268): Γεννήθηκε το 1237 και ήταν γιος του Βοημούνδου Ε ‘ και της Luciana di Segni . Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Σίβυλλα της Αρμενίας το 1254 και απέκτησαν 4 παιδιά. Πέθανε το 1275, 7 χρόνια μετά την πτώση της πόλης στους Μαμελούκους.

Τιτουλάριοι Πρίγκιπες της Αντιόχειας (1268-1457)

Bohemond VΙ (1268-1275): Γεννήθηκε το 1237 και ήταν γιος του Βοημούνδου Ε ‘ και της Luciana di Segni . Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Σίβυλλα της Αρμενίας το 1254 και απέκτησαν 4 παιδιά. Πέθανε το 1275, 7 χρόνια μετά την πτώση της πόλης στους Μαμελούκους κατέχοντας τον τίτλο του πρίγκιπα παρότι έχασε το πριγκιπάτο.

Bohemond VΙΙ (1275-1287): Γεννήθηκε το 1261 και ήταν γιος του Βοημούνδου Στ ‘ και της Σίβυλλας της Αρμενίας. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Margaret της Άκρα και πέθανε το 1287.

Lucia (1287-1299): Γεννήθηκε το 1278 και ήταν κόρη του Βοημούνδου Στ ‘ και της Σίβυλλας της Αρμενίας. Παντρεύτηκε τον Φίλιππο της Οζέρ και πέθανε το 1299.

Από το 1300 ο τίτλος περνά στους βασιλείς της Κύπρου και της Ιερουσαλήμ

Marguerit (1300-1308): Γεννήθηκε το 1244 και ήταν κόρη του Ερρίκου του Πουατιέ και της Ισαβέλλας της Κύπρου. Παντρεύτηκε τον Φίλιππα της Οζέρ και πέθανε το 1299. Παντρεύτηκε τον Jean de Montfort το 1268. πέθανε το 1308.

John I Lusignan (1364-1375): Γεννήθηκε το 1329 και ήταν γιος του Ούγου Δ’, βασιλέα της Κύπρου και της Αλίκης Ιμπελίν. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Κωνσταντία της Σικελίας το 1434 και απέκτησαν ένα γιο. John IΙ Lusignan (1432-): Hταν γιος του Ιανού, βασιλέα της Κύπρου και της Σαρλότ της Βουρβώνης. Παντρεύτηκε την Αμαδέα Παλαιολογίνα του Μονφερά και αργότερα την Ελένη Παλαιολογίνα . Πέθανε το 1458.

John IΙΙ da Coimbra (1456-): Γεννήθηκε το 1431 και ήταν γιος του ινφάντη Πέτρου, δούκα της Κοΐμπρα και της Ισαβέλλας του Ουργέλ. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Σαρλότ της Κύπρου το 1456 και πέθανε το 1457 στην Κύπρο.

Οι αξιωματούχοι του Πριγκιπάτου της Αντιόχειας (1099-1268)

Κοντόσταυλος (Constable)

Robert (1098)Richard (1101-1114), perhaps only titularlyAdam (1101-1114)Rainauld Mansoer (1126-1134)Walter de Surdeval (1134-1135)Roger des Monts (1140-1149)Archembauld (1153)Geoffrey Sourdain (1154)Guiscard de l'Île (1170-1172)Baldwin (1174/5)Rainald (1179)Ralph des Monts (1186-1194)Roger des Monts (1194-1216)Robert Mancel (1207-1219)Simon Mancel (1262)

Στρατοπεδάρχης ή Μαρεσάλης (Marshal)

Raymond (1140)Guarin Malmuz (1140-1160)William Tirel (1149-1169)William de Cava (1175-1186)Bartholomew Tirel (1186-1191)Hugh Flauncurt (1193/1200)Thomas (1200-1231)Basil (1210)Bartholomew Tirel (1262)

Σενεσάλης (Seneschal)

Eschivard de Sarmenia (1149-1169)Gervais de Sarmenia (1181-1199)Acharie de Sarmenia (1216-1251)Peter de Hazart (1262)

Κουβικουλάριος (Chamberlain)

Trigaud (1138)Basil (1140)Peter (1151-1172)William (1163)Raymond de Gibelet (1174)Oliver (1179-1190)Simon Burgevin (1195)Simon (1215-1216)

Τραπεζοκόμος (Butler)

Martin de Margat (1140-1144)Peter Salvarici (1149)William de Moci (1169)Paganus (1210)Julien le Jaune (1216)

Καγκελάριος (Chancellor)

Walter (1114)-1122)Ralph (1127)Franco (1133-1135)Eudes (1140-1143)John (1149)Walt (1154)Geoffrey (1154-1155)Bouchard (1155)Bernard (1163-1170)William (1172)John (1177-1183)Albert (1186)-1200), αρχιεπίσκοπος του ΤαύρουJohn of Corbonio (1203-1205), ίσως και constable και chancellor της ΤρίποληςJourdain (1215-1216)John (πριν το1225)Geoffrey (1241)William (1262)

Βάιλος (Bailiff)Raimond de Poitiers (1195 – δολοφονήθηκε στην Tortosa, 1213), γιος του Bohemond IV της Αντιόχειας

Βασιλείς της Ιερουσαλήμ (1099-1291)

Godfrey (1099–1100): Γεννήθηκε το 1060 στη Boulogne-sur-Mer της Γαλλίας και ήταν γιος του Eustace II, κόμη της Βουλώνης, και της Ida της Λορένης. Έλαβε τον τίτλο του Προστάτη του Παναγίου Τάφου και πέθανε στις 18 Ιουλίου 1100 στην Ιερουσαλήμ.

Baldwin I (1100–1118): Γεννήθηκε το 1058 στη Boulogne-sur-Mer της Γαλλίας και ήταν γιος του Eustace II, κόμη της Βουλώνης, και της Ida της Λορένης. Υπήρξε ο πρώτος κόμης της Έδεσσας και διαδέχθηκε τον αδερφό του Γοδεφρείδο στην Ιερουσαλήμ μετά το θάνατό του. Έλαβε πρώτος τον τίτλο του βασιλιά της Ιερουσαλήμ. Παντρεύτηκε διαδοχικά την Godehilde de Toeni, την Arda της Αρμενίας και την Adelaide del Vasto χωρίς να αποκτήσει απογόνους. Πέθανε στις 2 Απριλίου 1118 στην Αίγυπτο.

Baldwin IΙ (1118–1131): Γεννήθηκε στη Boulogne-sur-Mer της Γαλλίας και ήταν γιος του Hugh I, κόμη του Ρεθέλ, και της Melisende του Μοντλερύ. Διαδέχθηκε τον ξάδερφό του Βαλδουίνο Α' στην κομητεία της Έδεσσας, όταν εκείνος έγινε βασιλιάς της Ιερουσαλήμ και, εν συνεχεία, στο θρόνο της Ιερουσαλήμ μετά το θάνατό του Βαλδουίνου. Παντρεύτηκε διαδοχικά την Morphia της Μελιτήνης και απέκτησαν δυο κόρες. Πέθανε στις 21 Αυγούστου 1131 στην Ιερουσαλήμ .

Melisende (1131–1153): Γεννήθηκε το 1105 στην Ιερουσαλήμ και ήταν κόρη του βασιλιά Baldwin II και της Morphia της Μελητίνης. Παντρεύτηκε τον κόμη Fulk του Ανζού το 1129 και απέκτησαν δυο γιους. Πέθανε στις 11 Σεπτεμβρίου 1161 στην Ιερουσαλήμ.

Fulk (1131–1143): Γεννήθηκε το 1089 στην Angers της Γαλλίας και ήταν γιος του Φούλκ Δ' , κόμη του Ανζού, και της Bertrande του Μοντφόρ. Παντρεύτηκε στη Γαλλία την Ermengrade του Μάιν και απέκτησαν τέσσερα παιδιά. Το 1129 παντρεύτηκε την Μελισάνθη της Ιερουσαλήμ και με το γάμο αυτό έγινε βασιλιάς το 1131, αμέσως μόλις η γυναίκα του κληρονόμησε το θρόνο. Μαζί έκαναν δυο γιους. Πέθανε στις 13 Νοεμβρίου 1143 στην Άκρα.

Baldwin III (1143–1162): Γεννήθηκε το 1130 στην Ιερουσαλήμ και ήταν ο πρεσβύτερος γιος του βασιλιά Φούλκ Α' της Ιερουσαλήμ και της βασίλισσας Μελισάνθης. Συμβασίλευσε με τη μητέρα του ως το 1153 οπότε και την εκτόπισε ασκώντας έκτοτε μονοκρατορία. Παντρεύτηκε τη Θεοδώρα Κομνηνή, ανιψιά του αυτοκράτορα Μανουήλ, το 1158 χωρίς να αποκτήσουν απογόνους. Πέθανε στις 10 Φεβρουαρίου 1162 στην Βηρυτό.

Amalric I (1162–1174): Γεννήθηκε το 1136 στην Ιερουσαλήμ και ήταν o νεότερος γιος του βασιλιά Φούλκ Α' της Ιερουσαλήμ και της βασίλισσας Μελισάνθης. Παντρεύτηκε την Agnes του Courtenay το 1157 και απέκτησαν 3 παιδιά. Μετά από 10 χρόνια παντρεύτηκε τη Μαρία Κομνηνή , ανιψιά του αυτοκράτορα Μανουήλ, με την οποία έκανε δυο παιδιά. Πέθανε στις 11 Ιουλίου 1174 στην Ιερουσαλήμ.

Baldwin IV (1174–1185): Γεννήθηκε το 1161 στην Ιερουσαλήμ και ήταν γιος του βασιλιά Αμαλάριχου Α' της Ιερουσαλήμ και της Αγνής του Κουρτεναί. Πέθανε στις 16 Μαρτίου 1185 στην Ιερουσαλήμ.

Baldwin V (1183–1186): Γεννήθηκε το 1177 στην Ιερουσαλήμ και ήταν γιος του William του Montferrat και της Sibylla της Ιερουσαλήμ, αδερφής του βασιλιά Βαλδουίνου Δ'. Συμβασίλευσε με το θείο του από το 1183 ως το 1185 αν και ανήλικος. Πέθανε τον Αύγουστο του 1186 στην Ιερουσαλήμ.

Sibylla (1186–1190): Γεννήθηκε το 1157 στην Ιερουσαλήμ και ήταν κόρη του βασιλιά Αμαλάριχου Α' της Ιερουσαλήμ και της Αγνής του Κουρτεναί καθώς και αδερφή του βασιλιά Βαλδουίνου Δ'. Αρχικά παντρεύτηκε τον Γουλιέλμο του Μομφερά το 1176 και απέκτησαν ένα γιο, τον μετέπειτα ανήλικο βασιλιά Βαλδουίνο Ε'. Αργότερα, το 1180, παντρεύτηκε τον Guy de Lousignan και μαζί απέκτησαν δυο κόρες. Πέθανε στις 25 Ιουλίου 1190 στην Άκρα.

Guy Ι (1186–1192): Γεννήθηκε το 1150-1160 στο Λουζινιάν της Γαλλίας και ήταν γιος του κόμη Hugh VIII του Λουζινιάν και της Bourgnogne του Ρανσόν. Παντρεύτηκε τη βασίλισσα Σίβυλλα της Ιερουσαλήμ το 1180 και έτσι ανήρθε κι αυτός στο θρόνο του βασιλείου με την ανάρρηση της συζύγου του. Απέκτησαν δυο κόρες. Διατήρησε τον τίτλο του βασιλέα της Ιερουσαλήμ και μετά την πτώση της πόλης ως το 1192. Πέθανε στις 18 Ιουλίου 1194 στην Λευκωσία της Κύπρου ως ηγεμόνας της μεγαλονήσου και έκπτωτος βασιλιάς της Ιερουσαλήμ.

Isabella I (1190, 1192-1205): Γεννήθηκε το 1172 στην Ιερουσαλήμ και ήταν κόρη του βασιλιά Αμαλάριχου Α' της Ιερουσαλήμ και της Μαρίας Κομνηνής καθώς και ετεροθαλής αδερφή του βασιλιά Βαλδουίνου Δ‘ και της βασίλισσας Σίβυλλας. Αρχικά, το 1183, τον παντρεύτηκε τον Humphrey IV de Toron και το 1190 τον Conrad de Monferrat, με τον οποίο απέκτησαν μια κόρη. Αργότερα, το 1192, παντρεύτηκε τον Henry II de Champagne και μαζί έκαναν δυο κόρες. Ήρθε σε τέταρτο γάμο με τον Amalric de Lusignan της Κύπρου καρπός του οποίου ήταν άλλα τρία παιδιά. Πέθανε στις 3 Απριλίου 1205 στην Άκρα.

Conrad Ι (1190, 1192): Γεννήθηκε το 1145 στο Μονφερά της βόρεια Ιταλίας (Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία) και ήταν γιος του κόμη William V, μαρκησίου του Μονφερά και της Judith του Μπάμπενμπεργκ. Παντρεύτηκε την ελληνίδα Θεοδώρα Αγγελίνα το 1187 και το 1190 τη βασίλισσα Ιζαμπέλα της Ιερουσαλήμ με αποτέλεσμα να ανέλθει κι αυτός στο θρόνο του βασιλείου. Απέκτησαν μια κόρη. Διατήρησε τον τίτλο του βασιλέα της Ιερουσαλήμ μετά από συμφωνία με τον Ριχάρδο της Αγγλίας και τον Γκύ. Δολοφονήθηκε στις 28 Απριλίου 1192 στην Άκρα.

Henry I (1192-1197): Γεννήθηκε το 1166 στην Καμπανία της Γαλλίας και ήταν γιος του Henry I, κόμη της Καμπανίας και της Μαρίας της Γαλλίας. Παντρεύτηκε την βασίλισσα Ιζαμπέλλα της Ιερουσαλήμ το 1192 με αποτέλεσμα να ανέλθει κι αυτός στο θρόνο του βασιλείου. Απέκτησαν δυο κόρες. Πέθανε στις 10 Σεπτεμβρίου 1197 στην Άκρα.

Amalric II (1198-1205): Γεννήθηκε το 1145 στo Λουζινιάν της Γαλλίας και ήταν γιος του Hugh VIII, κόμη του Λουζινιάν και της Bourgogne του Ρανσόν, καθώς και πρεσβύτερος αδερφός του βασιλιά Γκυ Α᾿. Παντρεύτηκε αρχικά την Eschive d’ Ibelin το 1176 και απέκτησαν 6 παιδιά. Ακολούθως, παντρεύτηκε την βασίλισσα Ιζαμπέλλα της Ιερουσαλήμ το 1198 με αποτέλεσμα να ανέλθει κι αυτός στο θρόνο του βασιλείου. Απέκτησαν τρία παιδιά. Πέθανε την 1 Απριλίου 1205 στην Άκρα.

Maria (1205-1212): Γεννήθηκε το 1192 στην Άκρα και ήταν κόρη του βασιλιά της Ιερουσαλήμ Conrad και της την βασίλισσας Ιζαμπέλλα. Παντρεύτηκε αρχικά τον John de Brienne το 1210 και απέκτησαν μια κόρη. Πέθανε το 1212 στην Άκρα.

John (1210-1212): Γεννήθηκε το 1170 στo Brienne της Γαλλίας και ήταν γιος του Erard II, κόμη του Μπριέν και της Agnes de Montfaucon. Παντρεύτηκε την βασίλισσα Μαρία της Ιερουσαλήμ το 1210 με αποτέλεσμα να ανέλθει κι αυτός στο θρόνο του βασιλείου. Απέκτησαν μια κόρη. Μετά το θάνατο της Μαρίας και χωρίς να διαθέτει πλέον το βασιλικό τίτλο, παντρεύτηκε τη Στεφανία της Αρμενίας (ένας γιος) και το 1224 την ισπανίδα Berengaria της Λεόν (4 παιδιά). Πέθανε στις 27 Μαρτίου 1237. Isabella II “ Yolande” (1212-1228): Γεννήθηκε το 1212 στην Άκρα και ήταν κόρη του βασιλιά της Ιερουσαλήμ Ιωάννη και της την βασίλισσας Μαρίας. Παντρεύτηκε τον γερμανό αυτοκράτορα Frederick II Hochenstaufen το 1225 και απέκτησαν δυο παιδιά. Πέθανε το 1228 στην Αδρία της Ιταλίας. Conrad II (1228-1254): Γεννήθηκε το 1228 στην Αδρία της Ιταλίας και ήταν γιος του γερμανού αυτοκράτορα και βασιλιά της Ιερουσαλήμ Φρειδερίκου Β’ Χοχενσταόυφεν και της Ιζαμπέλλας-Γιολάντας της Ιερουσαλήμ. Παντρεύτηκε την Elisabeth της Βαυαρίας το 1246 και απέκτησαν ένα γιο. Πέθανε στις 21 Μαΐου 1254 στο Λαβέλο της Ιταλίας.

Conrad IΙI (1254-1268): Γεννήθηκε το 1252 στο κάστρο Wolfstein της Βαυαρίας και ήταν γιος του βασιλιά της Ιερουσαλήμ Κορράδου Β’ Χοχενσταόυφεν και της Elisabeth της Βαυαρίας. Πέθανε το 1268 στο Castel dell’ Ovo της Νάπολη (Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία).

Hugh (1268-1284): Γεννήθηκε το 1235 και ήταν γιος του Henry de Lusignan της Αντιόχειας και της Isabella της Κύπρου. Παντρεύτηκε την Ιζαμπέλλα των Ιμπελίν το 1255 και έκαναν μαζί 11 παιδιά. Κατείχε τον τίτλο του βασιλιά της Κύπρου και της Ιερουσαλήμ. Πέθανε στις 24 Μαρτίου 1284 στη Λευκωσία.

John ΙΙ (1284-1285): Γεννήθηκε πριν το 1259 ή το 1267 στo Πουατιέ-Λουζινιάν της Γαλλίας και ήταν γιος του βασιλιά της Κύπρου και Ιερουσαλήμ Ούγου και της Ιζαμπέλλας των Ιμπελίν. Πέθανε στις 20 Μαΐου 1285.

Henry ΙΙ (1285-1324): Γεννήθηκε πριν το 1271 στo Πουατιέ-Λουζινιάν της Γαλλίας και ήταν γιος του βασιλιά της Κύπρου και Ιερουσαλήμ Ούγου και της Ιζαμπέλλας των Ιμπελίν. Από το 1291, μετά την πτώση της Άκρα, ήταν μόνο τιτουλάριος βασιλιάς της Ιερουσαλήμ. Παντρεύτηκε την Constanza της Σιλκελίας το 1317. Πέθανε στις 31 Αυγούστου 1324 στον Στόβολο της Κύπρου ως βασιλιάς της μεγαλονήσου.

Αντιβασιλείς(Εξαιτίας της συχνής απουσίας των βασιλέων από την πρωτεύουσα ή της αιχμαλωσίας τους, ορίζονταν συχνά αντικαταστάτες για τη διακυβέρνηση της Ιερουσαλήμ ή της Άκρα, χωρίς δικαίωμα να κατέχουν τον τίτλο του βασιλιά και χωρίς απαραίτητα να είναι αξιωματούχοι του βασιλείου με τέτοια αρμοδιότητα, δηλαδή βάιλοι)

Eustace Grenier, κοντόσταυλος του βασιλείου ως αντιβασιλέας του Baldwin II το 1123William I of Bures, πρίγκιπας της Γαλλιλαίας ως αντιβασιλέας του Baldwin II το 1124 Melisende, πρώην βασίλισσα και μητέρα του Baldwin III και από το 1161 αντιβασίλισσαRaymond III, κόμης της Τρίπολης ως αντιβασιλέας του Baldwin IV από το 1174 ως το 1182Guy of Lusignan ως αντιβασιλέας του Baldwin IV λόγω της ασθένειάς του από το 1184Raymond III, κόμης της Τρίπολης ως αντιβασιλέας του ανήλικου Baldwin V το 1185-6John of Ibelin, βαρόνος της Βηρυτού ως αντιβασιλέας της Maria από το 1205 ως την ενηλικίωσή της το 1210John I (πρώην βασιλιάς το 1210-1212) ως αντιβασιλιάς της κόρης του Isabella II από το 1212ως το γάμο της το 1225 με τον αυτοκράτορα Φρειδερίκο Β’ Χοχενστάουφεν.Frederick II, Γερμανός αυτοκράτορας, ως αντιβασιλέας του γιου του Conrad II από το 1228ως την ενηλικίωσή του το 1243Alice of Champagne, βασίλισσα της Κύπρου ως αντιβασίλισσα του Conrad II από το 1243 ως το 1246Henry I της Κύπρου ως αντιβασιλέας του του Conrad II από το 1246 ως το 1253Plaisance της Αντιοχείας, ως αντιβασίλισσα του Conrad IIΙ από το 1253 ως το 1261Isabella της Αντιοχείας, ως αντιβασίλισσα του Conrad IIΙ από το 1261ως το 1264Hugh της Αντιοχείας, ως αντιβασιλέας του Conrad IIΙ από το 1264 ως το 1268

Οι αξιωματούχοι του Βασιλείου της Ιερουσαλήμ (1099-1291)

Κοντόσταυλος (Constable)(Αξιωματούχος του βασιλείου με αρμοδιότητα να διοικεί το στράτευμα όταν δεν είναι παρών ο βασιλιάς, να διαχειρίζεται τα μισθοφορικά σώματα και να δικάζει υποθέσεις στρατοδικείου. Αποτελούσε τον δεύτερο στην ιεραρχία του βασιλείου και στη στέψη του βασιλέα κρατούσε τιμητικά τα χαλινάρια του αλόγου του)

Simon (1108–1115)Hugh Caulis (c. 1120)Eustace Grenier (c. 1123-1123)William I of Bures (1123–1141?)Manasses of Hierges (1144–1151)Humphrey II of Toron (1152–1179)Amalric of Lusignan (1179–1194)John of Ibelin (1194–1205)Walter of Montbéliard (1206–1211)Odo of Montbéliard (1220–1244)Philip of Montfort (c. 1244)John of Ibelin (1251–1258)William of Botron (1258–1262)

Balian of Arsuf (1268–1277)Richard of Neublans (c. 1277)Simon of Montolif (c. 1284?)Baldwin of Ibelin (c. 1286)Amalric of Lusignan (1285–1300)Philip of Brunswick-Grubenhagen (c. 1359)Peter of Lusignan (c. 1415)

Στρατοπεδάρχης ή Μαρεσάλης (Marshal)(Αποτελούσε τον τρίτο αξιωματούχο στην ιεραρχία του βασιλείου. Οδηγούσε στ μάχη τους μισθοφόρους και ήταν υπεύθυνος για τη συντήρηση και διάθεση των αλόγων του στρατεύματος. Αρμοδιότητά του ήταν και η διανομή των λαφύρων μετά τη μάχη. Κατά τη στέψη του βασιλέα βοηθούσε τον Κοντόσταυλο)

Sado (1125–1154)Eudes of St. Amand (1155–1156)Joscelin III of Edessa (1156–1159)William (1159–1171)Gerard of Pugi (1169–1174)John (c. 1179)Gerard of Ridefort (c. 1179)Walter Durus (1185–1192)Hugh Martin (c. 1191)Arnulf (c. 1193)John (1194–1200)Aimar of Laron (c. 1206)James of Dournai (1211–1217)Riccardo Filangieri (1231–1242)Philip of Cossie (c. 1250)Geoffrey of Sargines (c. 1254)John of Gibelet (1261–1262)William Canet (1269–1273)James Vidal (c. 1277)

Σενεσάλης (Seneschal)Ο αξιωματούχος αυτός ήταν αρμόδιος για την τελετή της στέψης, προήδρευε στο συμβούλιο των βαρόνων (Haute Cour) όταν απουσίαζε ο βασιλιάς, διαχειριζόταν τα κάστρα και τα οικονομικά του βασιλείου. Ήταν ο τέταρτος τη τάξει στο βασίλειο. Στη δυτική Ευρώπη το αξίωμα είχε μεγαλύτερη αξία από όσο στην Ουτρεμέρ.

Hugh of St. Omer (c. 1100–1104)Gervase (c. 1104)Hugo Chostard (c. 1112)Anscherius (c. 1122?)Isaac (c. 1149)John (c. 1151)Guy le François (c. 1164)Miles of Plancy (c. 1168–1174)Ralph (c. 1176)Joscelin III of Edessa (1176–1190)Obertus Nepos (1187–1192?)Ralph of Tiberias (1194–1220)Raymond of Gibelet (c. 1240)Baldwin of Ibelin (c. 1256)Geoffrey of Sargines (1254–1267?)Robert of Cresque (c. 1269)Jean I de Grailly (1272–1276)Eudes Pelechin (c. 1277)Philip of Ibelin (?-?)Haute Cour

Κουβικουλάριος (Chamberlain)Αξιωματούχος αρμόδιος για τη διαχείριση του βασιλικού υπηρετικού προσωπικού και του υλικού. Διέθετε ειδικό ταμείο μισθοδοσίας. Τη μέρα της στέψης ο κουβικουλάριος έντυνε το βασιλιά.

Strabulon (c. 1099)Geoffrey (c. 1099)Gerard (1108–1115)John (1119–1128)Ralph (1129–1130)Joscelin (c. 1138)Miles (c. 1138)Nicholas (1150–1152)Gauvain de la Roche (c. 1156)Gerard of Pugi (c. 1169)Amalric of Lusignan (1175–1178)John (c. 1179)Raymond (c. 1184)Balian of Ibelin (1183–1185)Thomas (1190–1197)Henry of Canelli (c. 1192)John (c. 1194)Rohard of Caiphas (1201–1220)Renaud of Caiphas (1230–1232)John of Cossie (1232–1250)Philip of Cossie (1250–1269)

Τραπεζοκόμος (Butler)Ο συγκεκριμένος αξιωματούχος ήταν αρμόδιος για την προετοιμασία του βασιλικού τραπεζιού και των γευμάτων. Ήταν επίσης ο διαχειριστής των αμπελώνων και οινοποιείων. Για το αξίωμα τούτο δεν έχουμε πληροφορίες για την εποχή της Άκρα (1191-1291) και ενδέχεται να είχε καταργηθεί μετά την απώλεια της Ιερουσαλήμ το 1187

Winric (c. 1099)Gervais (c. 1107)Pagan (1120–1136)Robert Crispin (1145–1146)Eudes of St. Amand (1164–1167)Miles (1185–1186)

Καγκελάριος (Chancellor)Ο καγκελάριος ήταν ο υπεύθυνος της βασιλικής γραμματείας και των διπλωματικών υπηρεσιών. Το αξίωμα δεν ήταν τόσο αναπτυγμένο όσο στην Ευρώπη καθώς η γραφειοκρατία στην Ουτρεμέρ δεν ήταν τόσο περίπλοκη. Τούτο συνέβαινε λόγω του αυστηρά πολεμικού χαρακτήρα του βασιλείου και του ήκιστα συγκεντρωτικού συστήματος διακυβἐρνησης, όπου η τοπική αυτονομία ήταν πολύ μεγάλη. Συνήθως τη θέση καταλάμβαναν κληρικοί που αργότερα αποκτούσαν επισκοπές.

Arnoul (?-?)Pagan (1115–1128)Amelinus (c. 1130)Franco (1133–1135?)Helias (1136–1142)Ralph, επίσκοπος της Βηθλεέμ (1146–1174)Frederick, αρχιεπίσκοπους της Τύρου (c. 1150)William, αρχιεπίσκοπους της Τύρου (1174–1183)Lambert (c. 1177)Bandinus (για τον Conrad of Montferrat, από το 1190 Conrad, στην Τύρο) (1188–1192)Peter, επίσκοπος της Τρίπολης (1185–1192)Eudes (c. 1190)Joscius, αρχιεπίσκοπους της Τύρου (1192–1200)Ralph, επίσκοπος της Σιδώνας (1206–1212)Simon, αρχιεπίσκοπους της Τύρου (1226–1227)Maregnan (c. 1234)

Βάιλος (Bailiff)Ο βάιλος κυβερνούσε το βασίλειο όταν ο ηγεμόνας απουσίαζε ή ήταν αιχμάλωτος, ή ανήλικος ή ασθενής. Επί της ουσίας ήταν ο θεσμικός αντιβασιλέας. Τον 13ο αιώνα το αξίωμα απέκτησε τεράστια σπουδαιότητα και εξελίχθηκε σταδιακά στο σημαντικότερο, αφού οι τελευταίοι βασιλείς της Ιερουσαλήμ διέμεναν μόνιμα στη Δύση και δεν έρχονταν στην Αγία Πόλη, αφήνοντας τους βάιλους να κυβερνούν κατά το δοκούν, συχνά όμως με τη συνεργασία ή τις παρεμβάσεις των ηγεμόνων της Κύπρου.

Eustace Grenier (1123)William I of Bures (1123–1124)Miles of Plancy (1173)Raymond III of Tripoli (1173–1177)Raynald of Châtillon (1177)Guy of Lusignan (1183–1185)Raymond III of Tripoli (1186)John of Ibelin (1206–1210)Hugh of Montbéliard (1223–1227)Thomas of Calan (1227–1228) Richard Filangieri (1231–1242), at TyreOdo of Montbéliard (1236–1240), at AcreWalter Penenpié (1240), at AcreJohn of Ibelin (1246–1248)John Fainon (1248–1249)

John of Arsuf (1249–1254)John of Ibelin (1254–1256)John of Arsuf (1256–1258)Geoffrey of Sargines (1259–1261)Balian of Ibelin (1276–1277)Roger of San Severino (1277–1281)Odo Poilechien (1281–1286)Philip of Ibelin (1286-?)

Υποκόμης και καστελλάνος (Viscount and Castellan)Αυτά τα δύο αξιώματα ήταν από τα τελευταία στην ιεραρχία και αρκετές φορές τα κατείχε το ίδιο πρόσωπο. Οι αρμοδιότητές τους ήταν ασαφής ως επί το πλείστο. Γνωρίζουμε για τον υποκόμη ότι είχε δικαστικές αρμοδιότητες για θέματα πληθυσμού της πόλης και όχι ευγενών. Τους παραχωρείτο τιμητικά η χρήση του Πύργου του Δαυίδ στα τείχη της Ιερουσαλήμ. Είναι άγνωστο αν τα αξιώματα αυτά επιβίωσαν μετά την πτώση της Αγίας Πόλης το 1187.

Anselm (castellan, c. 1110)Pisellus (viscount, c. 1110)Anscatinus (viscount, 1120–1135?)Roard the elder (και τα δύο; 1135?–1150?)Arnoul (viscount, 1155–1181?)Eudes of St. Amand (και τα δύο; c. 1160)Roard the younger (castellan, 1165–1177?)Peter of Creseto (castellan, c. 1173?)Balian of Jaffa (castellan, c. 1178)Peter of Creseto (castellan, c. 1178)

Κόμητες της Τρίπολης (1102-1289)

Raymond IV της Toulouse (1102–1105)

Alfonso-Jordan (1105–1109)

William-Jordan, ως «αντιβασιλέας» (1105–1109)

Bertrand της Toulouse (1109–1112)

Pons της Τρίπολης (1112–1137)

Raymond II της Τρίπολης (1137–1152)

Raymond III της Τρίπολης (1152–1187)

Raymond IV της Τρίπολης (1187–1189), γιος του Bohemond III της Αντιόχειας

Bohemond IV της Αντιόχειας-Τρίπολης (1189–1233, επίσης πρίγκιπας της Αντιόχειας 1201–1216 και 1219–1233)

Bohemond V της Αντιόχειας-Τρίπολης (1233–1252, επίσης πρίγκιπας της Αντιόχειας)

Bohemond VI της Αντιόχειας-Τρίπολης (1252–1275, επίσης πρίγκιπας της Αντιόχειας 1252–1268)

Bohemond VII της Αντιόχειας-Τρίπολης (1275–1287)

Lucia της Τρίπολης (1287–1289)

Η Τρίπολη πέφτει στους Μαμελούκους και οι επόμενοι κόμητες είναι τιτουλάριοι

Lucia της Τρίπολης (1289 – c. 1299)

Philip της Toucy (c.1299 – 1300)

Από το 1300 ο τίτλος περνά στους βασιλείς της Κύπρου και της Ιερουσαλήμ

Peter I της Κύπρου (1345–1359)

Peter II της Κύπρου (1359–1369)

James of Lusignan (? – c. 1396), ξάδερφος του προηγούμενου

John of Lusignan (c. 1396 – c. 1430), γιος του προηγούμενου

Peter of Lusignan (c. 1430 – 1451), αδερφός του προηγούμενου, «αντιβασιλέας» της Κύπρου

Juan Tafures (1469 – 1473)

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τ.1 (5ος -18ος αι.), μτφρ. Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997

Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1998

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z – ΙA, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1981

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζάντιο – Η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης Αυτοκρατορίας, τ.1-10, εκδ. Γνώμων, Αθήνα, 2013-14

Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312-1500), μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 1999

Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2001

Runciman Steven, Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α-Γ, μτφρ. Άγγυ Βλαβιανού, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, 2006

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Μεσαιωνική Δύση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004

Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, τα. Α-Γ1, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη και Αθήνα, 1993-2001

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τ.1 (5ος -18ος αι.), μτφρ. Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997

Γιαννακόπουλος Κώστας, Βυζάντιο και Δύση, μετ. Ε. Βαρουξάκη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1985

Γιαννακόπουλος Κώστας, Μεσαιωνικός δυτικός πολιτισμός και οι κόσμοι του Βυζαντίου και του Ισλάμ, μετ. Π. Χρήστου, Θεσσαλονίκη, 1993

Γιαννόπουλος Νικόλας, Βυζαντινοβουλγαρικοί πόλεμοι, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2007

Γιαννόπουλος Χρήστος, Πολεμιστές της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Γκιολές Νικόλαος, Βυζαντινή Ναοδομία (600-1204), εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1992

Γκιολές Νικόλαος, Παλαιοχριστιανική Τέχνη, Αθήνα, 1998

Γλύκατζη – Αρβελέρ Eλένη , Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, μετ. Τ. Δρακοπούλου, 4η έκδοση, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα, 1992

Γλύκατζη – Αρβελέρ Eλένη, Γιατί το Βυζάντιο, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2009

Dagron Gilbert, Η Γέννηση μιας Πρωτεύουσας (Η Κωνσταντινούπολη και οι θεσμοί της 330-451), μτρφ. Μαρίνα Λουκάκη, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 2000

Δεληγιάννης Περικλής , Βυζάντιο εναντίον Ισλάμ, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2009

Delvoye Charles, Βυζαντνή Τέχνη, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1998

Dielh Charles, Πορτρέτα Βυζαντινών, μτφρ. Αλέξης Εμμανουήλ, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα, 2003

Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1998

Ζακυθηνός Δημήτριος, Βυζαντινή Ιστορία (324-1071), Αθήνα, 1977

Gerald Walter , Η Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο, μτφρ. Κ. Παναγιώτου, εκδ. Παπαδήμα, 2007

Hans G. Beck, Η βυζαντινή χιλιετία, μετ. Δ. Κούρτοβικ, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1990

Hourani Albert, Ιστορία των Αραβικών Λαών, μτφρ. Βύρων Ματαράγκας, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, 1994

Hunger Ηerbert, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική λογοτεχνία των Βυζαντινών, τ. 1-3, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1987-1994

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z – ΙA, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1981

Kazhdan A.P. – Wharton Epstein A., Αλλαγές στον Βυζαντινό Πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αι., μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 1997

Καραγεώργος Βασίλειος, Η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Μεσαιωνική Περίοδος, τ. Α', Ιστορικές Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1987

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης , Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, Θεσσαλονίκη, 1988

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους τ.1-3, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1978-1991

Καραπιδάκης Νικόλαος, Ιστορία της Μεσαιωνικής Δύσης (5ος – 11ος αι.), εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1996

Καρδαράς Γεώργιος, Βασίλειος Β’ ο Βουλγαροκτόνος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2002

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζαντινοπερσικοί Πόλεμοι, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζάντιο – Η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης Αυτοκρατορίας, τ.1-10, εκδ. Γνώμων, Αθήνα, 2013-14

Kean Roger Michael , Ιστορικός Άτλας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μτφρ. Αθανάσιος Κατσικερός, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 2005

Κόλλιας, Ηλίας, Οι Ιππότες της Ρόδου. Το παλάτι και η πόλη, Αθήνα, 1991

Konstam Angus, Ιστορικός Άτλας της Μεσαιωνικής Ευρώπης, μτφρ. Παρασκευή Αυγουστίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 2005

Konstam Angus, Ιστορικός Άτλας των Σταυροφοριών, μτφρ. Παρασκευή Αυγουστίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2005

Le Goff Jacques, Ο πολιτισμός της μεσαιωνικής Δύσης, με. Ρ. Μπενβενίστε, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993

Κουκουλές Φαίδων, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός τ. Α-ΣΤ, Αθήνα, 1947-1957

Lemerle Paul, Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός. Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως το 10ο αι., μετ. Μ. Νυσταζοπούλου- Πελεκίδου, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1981

Lock Peter, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο (1204-1500), μτφρ. Γ. Κουσουνέλος, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα, 1998

Λουγγής Τηλέμαχος, Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας, τ. Α' (324-1204), Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1998

Λουγγής Τηλέμαχος, Η βυζαντινή κυριαρχία στην Ιταλία (395-1071 μ.Χ.), εκδ. Εστία, Αθήνα, 1989

Miller William, Η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα (1204-1566), μτφρ. Άγγελος Φουριώτης, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997

Μπελέζος Δημήτρης, Βυζαντινός Στρατός, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Μπελέζος Δημήτρης, Η Λατινοκρατία στην Ελλάδα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2004

Μπελέζος Δημήτρης, Οι Σταυροφορίες, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2004

Μπελέζος Δημήτρης, Οι Ιππότες, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312-1500), μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα 1999

Nicol Donald, Βυζάντιο και Βενετία, μτφρ. Χριστίνα- Αντωνία Μουτσοπούλου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2004

Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2001

Norwich John Julius , Ιστορία της Βενετίας, μτφρ. Δημήτρης Παπαγεωργίου, εκδ. Φόρμιγξ, Αθήνα 1993

Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου Μαρία, Οι Βαλκανικοί λαοί κατά τους Μέσους Χρόνους, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992

Ostrogorsky Georg, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, μετ, I, Παναγόπουλος, 3 τόμοι, Ιστορικές Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα, 1978-1981

Pears Edwin, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, μτφρ. Ιωσ. Κασσεσιάν–Χρ. Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 2005

Pears Edwin, Η Καταστροφή της Ελληνικής Αυτοκρατορίας 1453, μτφρ. Ιωσ. Κασσεσιάν–Χρ. Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 2005

Pirenne Henry, Οι πόλεις του Μεσαίωνα, μτφρ. Παντελής Μούτουλας, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2003

Πλακογιαννάκης Κίμων-Εμμανουήλ, Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο, εκδ. Ιανός, Θεσσαλονίκη, 2001

Rostovtzeff Michael, Ρωμαϊκή Ιστορία, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1984

Runciman Steven, Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α-Γ, μτφρ. Άγγυ Βλαβιανού, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, 2006

Runciman Steven, Η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση, μετ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Δόμος, Αθήνα, 1986

Runciman Steven, Μυστράς, μετ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1986

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Ρόδος και οι Νότιες Σποράδες στα χρόνια των Ιωαννιτών Ιπποτών, εκδ. ΥΠΠΟ-ΤΑΠ, Ρόδος, 1991

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Μεσαιωνική Δύση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004

Τσοπάνης Κωνσταντίνος, Μέγας Κωνσταντίνος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2007

Τσοπάνης Κωνσταντίνος, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Vasiliev Α.Α., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μετ. Δ. Σαβράμης, Μπεργαδής, Αθήνα, 1954

Φούγιας Μεθόδιος, Έλληνες και Λατίνοι - Η εκκλησιαστική αντιπαράθεση, Αθήνα, 1991

Χρονόπουλος Ιωάννης , Ηράκλειος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Χατζάκης Ιωάννης, Ιουστινιανός, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2005

Χρονόπουλος Ιωάννης, Νικηφόρος Φωκάς, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2009

Χρονόπουλος Ιωάννης, Ιωάννης Τζιμισκής, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, τα. Α-Γ1, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη και Αθήνα, 1993-2001

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.ehw.gr/ehw/forms( Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για το Βυζάντιο, τις Σταυροφορίες και τη Μεσαιωνική Ευρώπη και Μέση Ανατολή)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)

http://www.e-istoria.com/byzantio (Βυζαντινά Θέματα)