Το Δεσποτάτο του Μυστρά

Πέτρος Παναγιωτόπουλος

H ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΥΣΤΡΑ

1. Η ίδρυση του ΔεσποτάτουΟ Μυστράς βρίσκεται βρίσκεται στις βόρειες πλαγιές του Ταϋγέτου, σε

απόσταση έξι χιλιομέτρων βορειοδυτικά από τη σημερινή Σπάρτη. Η κορυφή του φτάνει σε ύψος 621μ. κι αποτελεί μια τοποθεσία ισχυρή με φυσική αμυντική οχύρωση. Το 1249 ο Γουλιέλμος Β΄ Βιλλαρδουίνος, ο φράγκος ηγεμόνας του πριγκιπάτου της Αχαΐας έκτισε το κάστρο του σε ένα από τα τελευταία αντερείσματα του Ταϋγέτουμε σκοπό να σταθεροποιήσει τις κτήσεις του στην Πελοπόννησο. Η τοποθεσία λεγόταν Μυστράς ή Μυζηθράς. Το όνομα πρέπει να προέρχεται από κάποιον ιδιοκτήτη της περιοχής που ήταν Μυζηθράς το όνομα ή το έπαγγελμα.«Μυ(ζη)θράν τ’ ὀνόμασεν, διατί τό κράζαν οὕτως, λαμπρόν κάστρον τό ἔποικεν καί μέγα δυναμάριν» (Χρονικό του Μορέως στ. 2990-2991)

2. Ο Μυστράς έδρα βυζαντινής «κεφαλής»Λόγω εξωτερικών περιπλοκών το φραγκικό πριγκιπάτο της Αχαΐας

συγκρούστηκε με το ελληνικό βασίλειο της Νίκαιας και στην μάχη της Πελαγονίας (1959) πιάστηκε αιχμάλωτος κι ο ίδιος ο Γουλιέλμος. Για να τον αφήσουν ελεύθερο, αναγκάστηκε να παραχωρήσει το 1262 στους Έλληνες τα κάστρα της Μονεμβασιάς, της Μεγάλης Μαΐνης και «τρίτον καί εὐμορφώτερον τοῦ Μυζηθρᾶ τό κάστρον» (Χρονικό του Μορέως στ. 4331). Από το 1262 την ελληνική περιοχή του Μοριά κυβερνά ένας βυζαντινός στρατηγός, η «κεφαλή», που εδρεύει στο Μυστρά και αλλάζει κάθε χρόνο.

Οι κάτοικοι της γειτονικής Λακεδαίμονος έρχονται και εγκαθίστανται γύρω από το κάστρο κι έτσι συνοικίζεται η «χώρα του Μυζηθρά». Συν τω χρόνω ο Μυστράς διαμορφώνεται σε πόλη. Κτίζεται Μητρόπολη, ιδρύονται μοναστήρια και αναπτύσσεται πνευματική ζωή.

Από το 1308 το σύστημα της διοικήσεως μεταβάλλεται και οι στρατηγοί γίνονται μόνιμοι διοικητές. Το νέο θεσμό εγκαινιάζει με επιτυχία ο νεαρός Καντακουζηνός (1308-1316) και στην συνέχεια τον διαδέχεται ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος Ασάν (1316-1321) που επεκτείνει την επικράτεια ως την Άκοβα και την Καρύταινα.

3. Ο Μυστράς πρωτεύουσα Δεσποτάτου (1348-1460)

Οι Καντακουζηνοί (1348-1384)Η Πελοπόννησος μολονότι είχε αποκτήσει ιδιαίτερη σημασία για τα ελληνικά

πράγματα, βρισκόταν σε άθλια κατάσταση λόγω των επιδρομών των Τούρκων και των Φράγκων. Για το λόγο αυτό ο νέος αυτοκράτορας Ιωάννης ΣΤ΄ Καντακουζηνός έστειλε τον δευτερότοκο γιο του, τον δεσπότη Μανουήλ για να διορθώσει τα πράγματα. Έτσι, δημιουργήθηκε το Δεσποτάτο του Μορέως με πρώτο δεσπότη του Μυστρά τον ίδιο. (1348-1380). Στην εποχή του ο τόπος γνώρισε κάποια ησυχία και ευημερία κιυπήρξε ένας αέρας ανανέωσης στην περιοχή.

Το 1380 πέθανε και τον διαδέχθηκε ο αδελφός του, Ματθαίος και έπειτα ο Δημήτριος(1383-1384). Ο τελευταίος θέλησε να διακόψει την εξάρτηση των Δεσποτών από την Κωνσταντινούπολη. Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος έστειλε με στρατό το γιο του Θεόδωρο, που πήρε τη θέση του Δημητρίου Καντακουζηνού κι η οικογένεια των Παλαιολόγων έδιωξε από το τελευταίο τους καταφύγιο τους Καντακουζηνούς.

1

Οι Παλαιολόγοι (1383-1460)Κατά τη διάρκεια της δυναστείας των Παλαιολόγων στο Μυστρά παρατηρείται

στενότερη σχέση Δεσποτάτου και πρωτεύουσας καθώς και μια απελευθερωτική πολιτική που είχε ως αποτέλεσμα την επέκταση του Δεσποτάτου σε ολόκληρη σχεδόν την Πελοπόννησο.Η στρατιωτική αυτή επιτυχία δεν οφειλόταν αποκλειστικά στη δύναμη των Ελλήνων αλλά ήταν συνέπεια και της εξασθενίσεως των Φράγκων.

Ο Θεόδωρος Α΄ Παλαιολόγος είχε να αντιμετωπίσει δυσμενείς εξωτερικές και εσωτερικές συνθήκες αλλά η γειτονική συμβίωση με τους Φράγκους είχε δημιουργήσει καθαρά εθνική συνείδηση, τουλάχιστον στα λαϊκότερα στρώματα. Αυτό φάνηκε όταν ο Θεόδωρος Α΄ Παλαιολόγος σφιγμένος από τις τουρκικές πιέσεις, παραχώρησε αντί αμοιβής το Μυστρά στους Ιωαννίτες της Ρόδου κι ο ίδιος κατέφυγε στη Μονεμβασιά. Όταν παρουσιάστηκαν όμως οι αντιπρόσωποι των Ιωαννιτών για να παραλάβουν την πόλη (1402) ξεσηκώθηκε ο λαός κι έτσι ο Θεόδωρος αναγκάστηκε να ακυρώσει την παραχώρηση.

Ο Θεόδωρος Α΄ Παλαιολόγος ήταν αδελφός του αυτοκράτορα Μανουήλ του Β΄ (1407-1443). Ο Μανουήλ ενδιαφέρθηκε για το Δεσποτάτο και κυρίως τον απασχόλησε η κατασκευή του Εξαμιλίου στην Κόρινθο που δεν μπόρεσε όμως να εμποδίσει τους Τούρκους να φτάσουν στον Μυστρά το 1423 και να λεηλατήσουν την Πελοπόννησο.

Κατά το 1429 μετά από πολεμικές και διπλωματικές επιτυχίες του Θεοδώρου και του αδελφού του Ιωάννη Η΄, του νέου αυτοκράτορα η Πελοπόννησος πέρασε πάλι σε ελληνικά χέρια. Τότε ιδρύθηκε ένα δεύτερο Δεσποτάτο στο Μοριά με έδρα τη Γλαρέντζα, όπου εγκαθίσταται ο αδελφός του Θεοδώρου Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος.

Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος σκόπευε να απλώσει ο Κράτος του από τον Μοριά σε όλη την κυρίως Ελλάδα αλλά δεν τα κατάφερε λόγω των εμφυλίων πολέμων και της αυξανόμενης τουρκικής δύναμης. Ωστόσο, ο Μοριάς γίνεται το κέντρο του Ελληνισμού, η ελπίδα της Αυτοκρατορίας.

Το 1430 ιδρύθηκε και τρίτο Δεσποτάτο στο Μοριά, με δεσπότη τον Θωμά Παλαιολόγο, τον αδελφό των άλλων δεσποτών, με έδρα τα Καλάβρυτα.

Οι διαφορές για τη διαδοχή του θρόνου της Πόλης, έφεραν σε σύγκρουση τους τρεις αδελφούς. Κατόπιν συμφωνιών, έμεινε δεσπότης στο Μυστρά ο Κωνσταντίνος (1443-1449), ωσότου πήγε στην Πόλη για να πάρει τον τίτλο του Αυτοκράτορα.Στη θέση του έμεινε ο αδελφός του ο Δημήτριος,ο οποίος δεν κατάφερε ποτέ να ομονοήσει με τον άλλο τους αδελφό, Θωμά, που είχε υπό την εξουσία του τη βορειοδυτική Πελοπόννησο.

Οι τουρκικές επιδρομές συνεχίστηκαν αμείωτες τα επόμενα χρόνια καθώς ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ ήθελε να εμποδίσει αυτούς τους δύο από το να στείλουν βοήθεια στην αποκλεισμένη Κωνσταντινούπολη.

Οι δύο δεσπότες ήταν απασχολημένοι με τις μεταξύ τους έριδες και δεν επρόκειτο να ομονοήσουν. Το 1453 ξέσπασε εξέγερση Αλβανών υπό τον Μανουήλ Κατακουζηνό κατά των δεσποτών. Οι Παλαιολόγοι μπόρεσαν να υποτάξουν τους στασιαστές μόνο με τη βοήθεια του Μωάμεθ Β΄. Μετά την Άλωση και ενώ τα δύο αδέλφια συνέχιζαν να συγκρούονται μεταξύ τους οι Τούρκοι κατέλαβαν την Πάτρα το 1458 και το 1460 ο Δημήτριος παρέδωσε αμαχητί τον Μυστρά στον Μωάμεθ θέτοντας τέλος στο δεσποτάτο.

4. Μετά το 1460

Κατά την Τουρκοκρατία ο Μυστράς έπαψε να έχει την κυρίαρχη θέση που είχε την προηγούμενη περίοδο. Το 1464 οι Ενετοί προσπάθησαν μάταια να εκπορθήσουν το κάστρο. Το 1687 ο Ενετός Μοροζίνης κατόρθωσε να πάρει το Μυστρά. Οι Ενετοί

2

μετέφεραν τη διοίκηση της επαρχίας της Λακωνίας στη Μονεμβασιά, ωστόσο ο Μυστράς εξακολουθεί να έχει ακμαίο εμπόριο και παραγωγή και εξαγωγή μεταξιού.

Το 1770 στα «ορλωφικά» ο Μυστράς ελευθερώθηκε παροδικά για να δεχτεί αργότερα την επίθεση των Αλβανών που έκαψαν τα πάντα και καταδυνάστεψαν τον τόπο για δέκα χρόνια.

Κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης ελευθερώνεται και πάλι αλλά το 1825 κάηκε από τους Αιγύπτιους του Ιμπραήμ και παύει πια να είναι αξιόλογο κέντρο. Η ίδρυση της νέας Σπάρτης στον κάμπο, από τον Όθωνα (1831), σημείωσε το οριστικό τέλος της Χώρας του Μυστρά.

ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΥ ΜΥΣΤΡΑ

Η Μητρόπολη (Άγιος Δημήτριος)Ο ναός του Αγίου Δημητρίου ιδρύθηκε πιθανότατα από τον Μητροπολίτη

Ευγένιο γύρω στο 1270, ανακαινίστηκε λίγο αργότερα, το 1291/2, από τον Μητροπολίτη Νικηφόρο Μοσχόπουλο και τον αδελφό του Ααρών και πήρε την τελική, σημερινή μορφή του κατά το β΄ μισό του 15ου αιώνα από τον Μητροπολίτη Ματθαίο, ο οποίος προσέθεσε το υπερώο.

Η εκκλησία ως προς την αρχιτεκτονική συνδυάζει την τρίκλιτη βασιλική στο ισόγειο και τον πεντάτρουλο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό στο υπερώο, με τρεις τρίπλευρες αψίδες ανατολικά. Η δυτική στοά αποτελεί, όπως αναφέρθηκε, προσθήκη του 15ου αιώνα, ενώ η στοά, η αυλή με τις τοξοστοιχίες και τα μεγάλα διώροφα κτίρια στη βόρεια πλευρά χρονολογούνται στην Τουρκοκρατία. 

Αξιόλογος είναι ο γλυπτός διάκοσμος του ναού, με το κτιστό τέμπλο, που πήρε τη σημερινή του μορφή πιθανότατα το 18ο αιώνα, τα δύο προσκυνητάρια με ανάγλυφα φυτικά σχέδια στα μέτωπα των πεσσών του Ιερού, το γείσο, της εποχής του Μητροπολίτη Ματθαίου, επίσης με φυτικά σχέδια σκαλισμένα σε πορώδη πέτρα, τα διαφόρων εποχών θωράκια στο διάζωμα του υπερώου και, τέλος, την πλάκα με τον ανάγλυφο δικέφαλο αετό των Παλαιολόγων στο δάπεδο, κάτω από τον τρούλο, πιθανότατα του 14ου αιώνα. 

3

Δικέφαλος αετός

Οι σωζόμενες τοιχογραφίες διακρίνονται σε τρεις κύριες φάσεις: α) πιθανόν 1270-1285, β) 1291/2-1315, γ) α΄ μισό 15ου αιώνα και χαρακτηρίζονται από ποικιλία τεχνοτροπιών, καλλιτεχνικών τάσεων και εργαστηρίων. Στην α΄ φάση ανήκουν οι παραστάσεις στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης του Ιερού, στην Πρόθεση, στο Διακονικό, στο βόρειο κλίτος και στην ανατολική πλευρά του νότιου, στη β΄ οι υπόλοιπες τοιχογραφίες στο Ιερό Βήμα, καθώς και αυτές στο μεσαίο κλίτος, στη δυτική πλευρά του νότιου κλίτους και στο νάρθηκα, ενώ στην τελευταία φάση ιστόρησης εντάσσονται οι τοιχογραφίες στον τρούλο και στα σφαιρικά τρίγωνα, που τον στηρίζουν. Οι καμάρες, οι τρουλίσκοι και οι τοίχοι του υπερώου δεν έφεραν διακόσμηση.

Διακονικόν: οι άγγελοι του Χριστού εν Δόξη

4

Βόρειο Κλίτος: ο Άγιος Δημήτριος στη φυλακή

Νάρθηκας: Β΄ Παρουσία, λεπτομέρεια: Κολασμένοι στις φλόγες.

Άγιοι Θεόδωροι

Οι Άγιοι Θεόδωροι, καθολικό ομώνυμης μονής, κτίστηκαν λίγο πριν το 1296 από τους μοναχούς Δανιήλ και Παχώμιο.

5

 Ανήκουν στον αρχιτεκτονικό τύπο του οκταγωνικού ναού με τρεις χαμηλές αβαθείς αψίδες Ιερού στα ανατολικά. Στις τέσσερις γωνίες του ναού διαμορφώνονται ισάριθμα παρεκκλήσια, από τα οποία τα ανατολικά είχαν ταφικό χαρακτήρα.

Στις τοιχογραφίες στα χαμηλά μέρη των τοίχων υπάρχει ζώνη με όρθιους ολόσωμους στρατιωτικούς αγίους που εικονίζονταν ψηλότερα, ενώ σκηνές του Θεομητορικού κύκλου, του Δωδεκαόρτου, του Πάθους του Χριστού και της Ανάστασής του, καθώς και του βίου του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου αναπτύσσονταν σε δύο ζώνες στα ανώτερα μέρη.

Η Οδηγήτρια - Το Αφεντικό

Ο ναός της Οδηγήτριας κτίστηκε από τον ηγούμενο Παχώμιο στις αρχές του 14ου αιώνα ως καθολικό της Μονής Βροντοχίου, στην οποία ανήκε και ο κοντινός ναός των Αγίων Θεοδώρων. Συνδυάζει τη βασιλική στο ισόγειο και τον τετράστυλο σταυροειδή εγγεγραμμένο με πέντε τρούλους ναό στο υπερώο, με στοές στη δυτική, βόρεια και νότια πλευρά. Δύο διώροφα παρεκκλήσια διαμορφώνονται στα άκρα του νάρθηκα και δύο ισόγεια στη βόρεια στοά, ενώ νότια της δυτικής στοάς υψώνεται τριώροφο κωδωνοστάσιο.

Το εσωτερικό κοσμούσαν αρχικά ορθομαρμάρωση και γείσα, με επιπεδόγλυφη ή ζωγραφική διακόσμησ και οι τοιχογραφίες των αρχών του 14ου αιώνα, συνδέονται τεχνοτροπικά με την τέχνη της Κωνσταντινούπολης της ίδιας εποχής, οι οποίες διατηρούνται αποσπασματικά. Καλύτερα διατηρείται ο ζωγραφικός διάκοσμος στα παρεκκλήσια.

6

Νάρθηκας: Η Σαμαρείτις και ο Γάμος εν Κανά

Βόρειο υπερώον – φουρνικόν: Ο δίκαιος Ζαχαρίας

Η Αγία Σοφία, στη συνοικία των παλατιών, ταυτίζεται με το καθολικό της πατριαρχικής Μονής του Ζωοδότη Χριστού, που ίδρυσε στα μέσα του 14ου αιώνα ο πρώτος Δεσπότης του Μυστρά Μανουήλ Καντακουζηνός, του οποίου τα μονογράμματα διαβάζονται στα επίκρανα των δυτικών ψευτοπαραστάδων και των κιόνων. Επί Τουρκοκρατίας μετατράπηκε σε τζαμί.

Το μνημείο ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του δίστυλου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο ναού, με τρεις τρίπλευρες εξωτερικά αψίδες ανατολικά, νάρθηκα δυτικά και δύο στοές βόρεια και δυτικά, από τις οποίες διατηρείται η πρώτη και το βόρειο τμήμα της δεύτερης.

Από το αρχικό εικονογραφικό πρόγραμμα του καθολικού σώζεται καλύτερα ο ένθρονος Παντοκράτορας στην κόγχη του Ιερού, αντίθετα με τα ανατολικά παρεκκλήσια, όπου ο ζωγραφικός διάκοσμος διατηρείται σχεδόν στο σύνολό του.

7

Αψίδα του ιερού: ο Χριστός ένθρονος

Η ΠερίβλεπτοςΗ Περίβλεπτος, καθολικό μονής αφιερωμένης στην Παναγία, κτίστηκε στα

μέσα του 14ου αιώνα πιθανότατα από τον πρώτο Δεσπότη του Μυστρά Μανουήλ Καντακουζηνό και τη σύζυγό του Ισαβέλλα de Lusignan. 

Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του δίστυλου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρεις πενταγωνικές εξωτερικά αψίδες στο Ιερό και είσοδο στη βόρεια πλευρά.

Από το γλυπτό διάκοσμο του ναού σώζεται ο κοσμήτης του τέμπλου στο διακονικό, το τοξωτό προσκυνητάρι στο νότιο πεσσό καθώς και ανάγλυφα επίκρανα στο βόρειο πεσσό και στις παραστάδες, κοσμημένα με φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα.

 Το εικονογραφικό πρόγραμμα αποτελεί έργο τεσσάρων ζωγράφων και χαρακτηρίζεται από αξιοσημείωτη ενότητα και υψηλή καλλιτεχνική ποιότητα.

8

Ο Παντοκράτορας και οι Προφήτες, η Παναγία και η Ετοιμασία του Θρόνου

Η ΠαντάνασσαH Παντάνασσα, καθολικό της ομώνυμης μονής και ίδρυμα του πρωτοστράτορα

και καθολικού μεσάζοντα του Δεσποτάτου του Μορέως Ιωάννη Φραγκόπουλου, εγκαινιάστηκε το Σεπτέμβριο του 1428. 

Το μνημείο συνδυάζει τους ρυθμούς της τρίκλιτης βασιλικής με νάρθηκα στο ισόγειο και του πεντάτρουλου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού στον όροφο.

Ο αρχικός ζωγραφικός διάκοσμος, του 1430 περίπου, διατηρείται στο υπερώο και στην οροφή του ναού. Πρόκειται για έργο τριών ζωγράφων. Χαρακτηρίζεται από μορφές ''ογκηρές'' που κινούνται με ζωντάνια, ενώ γραφικές λεπτομέρειες πλουτίζουν τις συνθέσεις.

9

Η Βαϊοφόρος

Καμάρα του ιερού: η Ανάληψη

Τα Παλάτια του Μυστρά

Στην πλατεία της 'Ανω Χώρας υπάρχει ένα μεγάλο συγκρότημα κτιρίων, που περιηγητές της Τουρκοκρατίας ταύτιζαν με τα «Παλάτια του Μενέλαου» και στη λαϊκή παράδοση αναφέρονται ως «Παλάτια της βασιλοπούλας». Τα μεγάλα αυτά κτίρια σχηματίζουν δύο πτέρυγες, που ενώνονται στη βορινή γωνία της πλατείας και κλείνουν την ανατολική και τη δυτική πλευρά της. 

Η παλαιότερη πτέρυγα του συγκροτήματος των ανακτόρων στον Μυστρά κτίστηκε πιθανότατα στα χρόνια των Φράγκων ή των πρώτων Ελλήνων

10

διοικητών(1249-1262). Το κτίριο βρίσκεται στη νοτιοανατολική γωνία του πλατώματος, που διαμορφώθηκε αργότερα σε κεντρική πλατεία της 'Ανω Πόλης. Εδώ κατοικούσε ο διοικητής του κάστρου με την οικογένειά του, όταν η παρουσία του δεν κρινόταν απαραίτητη στο φρούριο της κορυφής του λόφου.

Το φραγκικό διοικητήριο είναι ένα καλαίσθητο οικοδόμημα, με αρκετά βαριές αναλογίες, επηρεασμένο από την αρχιτεκτονική της δυτικής Ευρώπης. Σήμερα διασώζονται σειρές με οξυκόρυφα γοτθικά παράθυρα κι ένας αναστηλωμένος μικρός εξώστης, με θέα προς την πλατεία. 

Βιβλιογραφία

Delvoye Ch., Βυζαντινή Τέχνη (µτφ. Μ. Παπαδάκη), Αθήνα 1988

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Θ, Βυζαντινός Ελληνισμός. Μεσοβυζαντινοί και Υστεροβυζαντινοί χρόνοι εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1980

Χατζηδάκης Μανόλης, Μυστράς, Η Μεσαιωνική Πολιτεία και το Κάστρο, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1996

Δικτυογραφία

www.fhw.gr

http :// odysseus . culture . gr / index _ gr . html

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CF%8D%CE%BB%CE%B7:%CE%9A%CF%8D%CF%81%CE%B9%CE%B1

11