Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσηςτων μαθητών της Α’ Τάξης του 53ου Γενικού Λυκείου Αθηνών

για το σχολικό έτος 2014-15 με τίτλο: 

«Σπήλαια – Η αγκαλιά της Γης»    

ΘΕΜΑ: Η Βιολογία των Σπηλαίων  

Εργασία των παρακάτω μαθητών και μαθητριών της Α’ Τάξης: 

Γκρέμο Αλέξανδρος Λάτσι Γιονίντα

Μέλτση ΕμμανουέλλαΜουαρέμι ΚλαούντιαΤσάτσα Αυγουστίνος

  

Αθήνα 2015 

Εισαγωγή 

Τα σπήλαια λόγω της γεωλογικής τους διαμόρφωσης και των ιδιαιτέρων κλιματολογικών συνθηκών που επικρατούν σε αυτά, όπως η ισοθερμία (σταθερή θερμοκρασία 14ο – 18ο Κελσίου όλες τις εποχές του χρόνου) και η υψηλή υγρασία τους, αποτελούν πολύ συχνά καταφύγιο και προσωρινή κατοικία για πολλές μορφές ζωής, αλλά δεν επιτρέπουν τη δημιουργία ζωής στο εσωτερικό τους. Στους  ζωικούς οργανισμούς των σπηλαίων παρατηρούμε ότι συχνά είναι 

άχρωμοι, χωρίς μάτια και με οξυμένες τις αισθήσεις της ακοής και της αφής.

Το σπήλαιο Περάματος Ιωαννίνων.

Οι χωροταξικές ζώνες των σπηλαίων 

Τα σπήλαια χωροταξικά χωρίζονται σε τρεις ζώνες Σε αυτές τις ζώνες απαντώνται οι διάφοροι οργανισμοί:

1.  Εύφωτη ζώνη: Είναι η πρώτη ζώνη και βρίσκεται κοντά στην είσοδο του σπηλαίου.

2.  Ζώνη του Ημίφωτος: Πρόκειται για την ενδιάμεση ζώνη.

3.  Ζώνη του Σκότους: Αποτελεί το βάθος  του σπηλαίου.

Σκαθάρι των σπηλαίων το οποίο ζει στη Ζώνη του Ημίφωτος ή Ενδιάμεση Ζώνη.

Κατηγορίες σπηλαιόβιων οργανισμών 

Τους σπηλαιόβιους οργανισμούς τους ταξινομούμε στις παρακάτω κατηγορίες ανάλογα με τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά και τη ζώνη σπηλαίου στην οποία τους συναντούμε: 

Σαλιγκάρι των σπηλαίων

Α. Τυχαίοι επισκέπτες

Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα ζώα ου μπαίνουν στο σπήλαιο για μικρό χρονικό διάστημα για να προφυλαχθούν από κινδύνους. Μένουν στην εύφωτη ζώνη. Διατηρούν καλή όραση και δε 

διαφέρουν από αυτά που επιβιώνουν εκτός σπηλαίων. Τέτοια ζώα είναι οι λαγοί, οι βάτραχοι, οι χελώνες, τα αιγοπρόβατα, οι αρκούδες, διάφορα ερπετά κτλ. Ακόμη και πτηνά, όπως τα γεράκια, 

μπορούν να βρουν προσωρινό καταφύγιο σε σπήλαια ή βραχοσκεπές.

Ο βάτραχος (στη φωτογραφία το είδος Bufo Bufo) και ο λαγός (στη φωτογραφία το είδος

Oryctolagus Cniculus) είναι τυχαίοι επισκέπτες των σπηλαίων.

Β. Τρωγλόξενα

Είναι οργανισμοί που ζουν στην επιφάνεια της γης αλλά για κάποιο χρονικό διάστημα χρησιμοποιούν τα σπήλαια, κυρίως το χειμώνα. Τέτοιοι οργανισμοί είναι οι νυχτερίδες 

(χειρόπτερα), τα ποντίκια, οι αράχνες κτλ. Οι νυχτερίδες είναι και τα μόνα θηλαστικά που πετούν. Χάρη στην οξεία ακοή τους χρησιμοποιούν την αντήχηση για να προσανατολίζονται στο σκοτάδι. 

Η νυχτερίδα (στη φωτογραφία το είδος Rhinolophus hipposideros) είναι τρωγλόξενο των σπηλαίων.

Την ημέρα κοιμούνται κρεμασμένες από την οροφή του σπηλαίου και τη νύχτα βγαίνουν για να βρουν τροφή. Πολλά είδη απειλούνται με εξαφάνιση εξαιτίας της καταστροφής αρκετών 

σπηλαίων ή λόγω της μείωσης του πληθυσμού των εντόμων που αποτελούν την τροφή τους. Το χειμώνα πέφτουν σε χειμερία νάρκη διαλέγοντας συνήθως τα σπήλαια ως τόπους διαχείμασης.

Νυχτερίδα (στη φωτογραφία το είδος Rhinolophus hipposideros) εν ώρα ύπνου στην οροφή ενός σπηλαίου.

Γ. Τρωγλόφιλα

Είναι οργανισμοί που ζουν στην ζώνη του ημίφωτος και χρησιμοποιούν τα σπήλαια ως χώρους μόνιμης κατοικίας, αν και μπορούν να ζήσουν έξω από αυτά. Είναι απόλυτα προσαρμοσμένοι στο περιβάλλον, συνήθως τυφλοί, με ιδιαίτερα οξυμένες τις αισθήσεις της αφής και της ακοής. Το 

χρώμα τους είναι λευκοκίτρινο καθώς δεν υπάρχει φως που να επηρεάζει το χρώμα του δέρματος. 

Τρωγλόφιλο σαλιγκάρι των σπηλαίων με χαρακτηριστικό υπόλευκο χρώμα.

Τα Δολιχόποδα είναι τα συνηθέστερα τρωγλόφιλα της ενδιάμεσης ζώνης του σπηλαίου. Ανήκουν στη συνομοταξία των αρθροπόδων, μορφολογικά μοιάζουν με την πράσινη ακρίδα, χωρίς όμως φτερά. Το χρώμα τους είναι λευκοκίτρινο και διαθέτουν μικρές κεραίες ως όργανα 

αφής και όσφρησης, αφού δεν έχουν όραση.

Δολιχόποδο στην ενδιάμεση ζώνη ενός σπηλαίου.

Δ. Τρωγλόβια

Είναι συνήθως μικροοργανισμοί απόλυτα προσαρμοσμένοι στο σπηλαιοπεριβάλλον, αόρατοι στο γυμνό μάτι και οι οποίο ζουν στη ζώνη του σκότους. Χαρακτηριστικό είδος είναι τα χέλια στα νερά των σπηλαίων που διαθέτουν λεπτό και διάφανο κέλυφος. Τα ιδιαίτερα αυτά 

χαρακτηριστικά αντικατοπτρίζουν την ανάγκη των οργανισμών να προσαρμοστούν στις συνθήκες διαβίωσης των ψυχρών και σκοτεινών περιοχών του σπηλαίου. Συνήθως είναι τυφλά 

εφόσον δεν υπάρχει φως στο χώρο που ζουν.

Χαρακτηριστικός τρωγλόβιος οργανισμός Schizidium apolustres.

Ε. Φύκη

Μια ιδιότυπη μορφή ζωής αποτελούν οι μύκητες στα πιο υγρά σημεία του σπηλαίου. Πρόκειται για το λεγόμενο πράσινο φύκος ή άλγη, δηλαδή μια επικάλυψη στον διάκοσμο του 

σπηλαίου από μια επιλιθική χλωρίδα βρυόφυτων και κυανόφυκων. Κύριες αιτίες που προκαλούν το πράσινο φύκος είναι ο τεχνητός φωτισμός με τον οποίο τρέφονται, η αύξηση της θερμοκρασίας, η μεταφορά μικροοργανισμών από τους επισκέπτες και η υψηλή υγρασία. Έτσι, οι σταλακτιτικοί και σταλαγμιτικοί σχηματισμοί αποκτούν χρώμα υπότεφρο και σπογγώδη υφή 

εξαιτίας της άλγης που επικάθεται. 

Πράσινο φύκος το οποίο έχει επεκταθεί σε μεγάλο μέρος ενός σπηλαίου.

Σπήλαια που παρουσιάζουν μεγάλο βιολογικό ενδιαφέρον

Ακολουθεί σύντομη αναφορά σε μερικά από τα σπήλαια της Ελλάδος που παρουσιάζουν ιδιαίτερο επιστημονικό ενδιαφέρον για τις μορφές ζωής που διαβιούν σήμερα σε αυτά. Βέβαια, τα ίδια σπήλαια συχνά ξεχωρίζουν και για τον γεωλογικό τους διάκοσμο, αλλά και τη θέση τους 

στην ιστορία των ανθρώπων της περιοχής που βρίσκονται.

Η σαλαμάνδρα των σπηλαίων είναι τρωγλόξενο είδος σαλαμάνδρας.

Σπήλαιο ΠεράματοςΤο σπήλαιο Περάματος 

βρίσκεται πολύ κοντά στην πόλη των Ιωαννίνων και αποτελεί ένα από τα 

σημαντικότερα της Ελλάδος. Γνωστό έγινε κατά τον 

δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (1940) από κατοίκους του ομώνυμου χωριού οι οποίοι κρύβονταν στα κοιλώματα του λόφου Γκορίτσα, για να προφυλαχθούν από τους βομβαρδισμούς των 

αεροπλάνων. 

Το σπήλαιο Περάματος Ιωαννίνων.

Μετά τον πόλεμο, και συγκεκριμένα το έτος 1951, περνώντας από εκεί τυχαία ο γεωλόγος-σπηλαιολόγος, Ιωάννης Πετρόχειλος έμαθε για την ύπαρξή του. Οι εξερευνήσεις συνεχίστηκαν κατά τα έτη 1953-1956, οπότε και αποκαλύφθηκαν νέα διαμερίσματα. Το σπήλαιο αποτελεί τμήμα κοίτης υπόγειου ποταμού, που διανοίχθηκε κατά την προτεταρτογενή εποχή, ηλικίας 1.500.000 χρόνων περίπου. Η τουριστική διαδρομή του, έχει μήκος 1.100 μέτρα και η έκταση που καλύπτει είναι 14.800 m2, ενώ η υψομετρική του διαφορά από την είσοδο έως την έξοδο είναι 25 μέτρα περίπου. H θερμοκρασία του αέρα είναι 18 βαθμοί Κελσίου, ενώ η θερμοκρασία των υδάτων των μικρών λιμνών που σχηματίζονται εντός του Σπηλαίου είναι 14 βαθμοί Κελσίου. 

Η υγρασία του Σπηλαίου αγγίζει το 100%.

Το σπήλαιο Περάματος Ιωαννίνων.

Ύστερα από βιοσπηλαιολογικές έρευνες που 

πραγματοποιήθηκαν από το Σουηδό καθηγητή κ. Κ. Lindberg διαπιστώθηκε ότι στο Σπήλαιο 

διαβιούν τα έντομα των παρακάτω γενεών: 

Oligichetes Arpacticide Aselides Isopodes Terrestres

AmphipodesDiplopodes Collemboles

Arachnides AcariensΚαθώς και νύμφες από διάφορα 

έντομα.

Στο Σπήλαιο Περάματος, βρέθηκε για πρώτη φορά στην 

Ελλάδα από τον Ιωάννη Πετρόχειλο ένα νέο είδος 

δολιχόποδων και μελετήθηκε από το Γάλλο Βιοσπηλαιολόγο 

Chappuis που ονόμασε «Dolichopod Petrochilozi» προς τιμήν αυτού που το ανακάλυψε.

Το σπήλαιο Περάματος Ιωαννίνων.

Το Σπήλαιο Ζωνιανών, Σφεντόνη ή του Σφεντόνη η ΤρύπαΤο Σπήλαιο Ζωνιανών, Σφεντόνη ή του Σφεντόνη η Τρύπα, βρίσκεται στα Ζωνιανά Μυλοποτάμου, στο νομό Ρεθύμνης. Αναπτύσσεται στις νότιες παρειές του λόφου Χαλέπα, σε υψόμετρο 630μ. 

Είναι από τα πιο όμορφα σπήλαια της Κρήτης, με πλούσιο σταλακτιτικό και σταλαγμιτικό διάκοσμο. Ανήκει στο Φυσικό Πάρκο Ψηλορείτη, που προστατεύεται από την UNESCO.

Το σπήλαιο Ζωνιανών Ρεθύμνης.

Το σπήλαιο έχει έκταση 3000 τ.μ.. Το μέγιστο μήκος της σπηλιάς είναι 145μ. 

Υπάρχουν ογκώδεις κολώνες που δημιουργούν δαιδαλώδη διαμερίσματα 

μέσα στο σπήλαιο. Πολλοί σταλακτίτες και σταλαγμίτες με διαφορετικά χρώματα και σχήμα διακοσμούν τις 14 αίθουσες του σπηλαίου. Σε αρκετά σημεία υπάρχουν λιθωματικές λεκάνες νερού. Επίσης μπορείτε να δείτε και τα λεγόμενα 

"μαργαριτάρια των σπηλαίων",  ασβεστιτικά συγκρίματα συγκεντρικής ανάπτυξης που αναπτύσσονται σε ρηχές σπηλαιολίμνες. Τέλος, ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η λάμψη από τους μικροσκοπικούς 

κρύσταλους από ανθρακικό ασβεστίο.

Το σπήλαιο Ζωνιανών Ρεθύμνης.

Μέσα στο σπήλαιο ζουν 4 είδη νυχτερίδων και λίγες δεκάδες είδη ασπονδύλων (μαλάκια, αράχνες, ψευδοσκορπιοί, ισόποδα, διπλόποδα, κολέμβολα, 

ορθόπτερα, κ.ά.) μερικά από τα οποία είναι άχρωμα, τυφλά. Από αυτά, τουλάχιστον δύο είδη έχουν αναφερθεί αποκλειστικά στο 

σπήλαιο Σφεντόνη.

Το σπήλαιο Ζωνιανών Ρεθύμνης.

Σπήλαιο Αλιστράτης Το σπήλαιο της Αλιστράτης Σερρών έχει ήδη αναφερθεί στην εργασία για τη Γεωλογία των  

σπηλαίων παρουσιάζει όμως μεγάλο ενδιαφέρον και στο βιολογικό του μέρος. Βρίσκεται στην περιοχή «Πετρωτό», που χαρακτηρίζεται από την παρουσία πληθώρας σπηλαίων. Στο σπήλαιο 

διαβιούν πολλοί οργανισμοί και συνολικά 36 είδη μικροοργανισμών, όπως Δολιχόποδα, Μυριάποδα και ένα πρωτόγνωρο που το ονόμασαν Αλιστράτια Μπερόν. Επίσης επτά είδη 

νυχτερίδων, ένα ενδημικό ζωύφιο, ισόποδο τριών χιλιοστών, λυκόποδα, δύο κολεόπτερα και ένα λεπιδόπτερο. Μέχρι σήμερα έχουν αναφερθεί τα κάτωθι είδη:

Το σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών.

ΣπονδυλωτάΑ) ΑΜΦΙΒΙΑ: Βρέθηκαν ένας Φρύνος και ένας Τρίτουρος (BUFO BUFO και TRITURUS CRISTATUS) στο δάπεδο του βαράθρου της 

φυσικής εισόδου. Αυτά δεν έχουν αναρριχητικές ικανότητες, προφανώς 

έπεσαν και παγιδεύτηκαν εκεί προερχόμενα από την περιοχή του 

ποταμού.

Β) ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ (Χειρόπτερα): Αναφέρθηκαν 6 είδη νυχτερίδων, οι πληθυσμοί των 

οποίων μειώνονται συνεχώς, τα είδη τους είναι: RHINOLOPHUS MEHELYI (με πεταλοειδή μύτη), RHINOLOPHUS 

EURYALE (πεταλοειδής μύτη Μεσογείου), MYOTIS MYOTIS (μεγάλη με αυτιά 

ποντικού), MYOTIS BLYTHI (μικρή με αυτιά ποντικού), MYOTIS CAPACCINII (νυχτερίδα 

με μεγάλα πόδια), MINIOPTERUS SCHREIBERSI (νυχτερίδα με μεγάλα φτερά). Δεκάδες χιλιάδες νυχτερίδες βρίσκουν 

καταφύγιο για αναπαραγωγή και κούρνιασμα κατά τους θερινούς μήνες λόγω της υψηλής θερμοκρασίας του 

σπηλαίου. Το σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών.

ΑσπόνδυλαΑποτελούν το πιο σημαντικό κομμάτι της σπηλαιόβιας πανίδας με αποκορύφωμα τα Τρωγλόβια που μπορεί να είναι ενδημικά, είτε του σπηλαίου, είτε της ευρύτερης καρστικής περιοχής .Το σπήλαιο της Αλιστράτης λόγω των εκτεταμένων εναποθέσεων κοπράνων (GUANO), έχει πολλά 

μικρά αρθρόποδα Τρωγλόφιλα. Στις εναποθέσεις αυτές στη θολωτή αίθουσα βρίσκονται χιλιάδες δείγματα ψευδοσκορπιών που έχουν τις φωλιές τους, πολλά Κολλέμβολα . Επίσης το 

ενδημικό νέο είδος ALISTRATIA BERONI είναι το μοναδικό μέρος που ζει αυτό το είδος. 

Το σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών.

Βιβλιογραφία

Οικονόμου Αλεξάνδρα, Ο κόσμος των Σπηλαίων, τ.5 (Βιολογικό), Υπουργείο Πολιτισμού-Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, Αθήνα, 2000.

Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ.11 (Ζωολογία), εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1994.

Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ.16 (Επιστήμες της Γης και του Διαστήματος), εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1994.

Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, τ.3, εκδ. Ακάδημος, Αθήνα, 1979. 

Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, τ.32, εκδ. Ακάδημος, Αθήνα, 1983.  

Διαδίκτυο

Ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού (http://odysseus.culture.gr)

Ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού (www.ime.gr)

Ιστοσελίδες διαφόρων σπηλαίων της χώρας