Trajan Bo`inov

Текстови од пдф. презентациина содржините

по Македонски јазик и литература

IIIIIIIII годинасредно стручно

четиригодишно образование

1

Последни исправки на 17. 07. 2012

2

3

ДОБРОДОЈДОВТЕ!

На презентациите од содржините по Македонски јазик и литература затрета година на средното стручно образование.

Презентациите се работени според програмата за четиригодишнообразование изготвена од Бирото за развој на образованието на

Република Македонија.

Граматичкиот дел е работен според содржините од учебникот МакедонскиМакедонскиМакедонскијазик за средно образованиејазик за средно образованиејазик за средно образование (Стојка Бојковска, Лилјана Минова -

Ѓуркова, Димитар Пандев, Живко Цветковски; Просветно дело). Делотод литература е пишуван според материјали од различни извори најчестоод Википедија на македонски и на други јазици. За оние што повеќе сакаат

да научат топло им го препорачувам блогот Македонски јазик и

литература. Во меѓу време некои од линковите кон одделни вебстраници можат да бидат избришани или да се пренасочени не по

моја вина.

Презентацииве се продолжение на оние од втора година чиј опит мибеше драгоцен при обликувањето на содржините. Слајдовите се

групирани од по неколку и сите завршуваат со по некоја поука (најчесто одСветото писмо), или со цитат од некој автор или извадок од литературно

дело.

При обработката на материјалите е користена програмата запрезентации и текстови на Softmaker office, една многу едноставна и

симпатична програма.

Презентациите и текстовите направени од нив, можат слободно да секористат со печатење без ограничување (освен за комерцијални цели).

Повеќе објаснување на мојот блог: trajan-vapcar.blogspot.com.

Со среќа!

Трајан Божинов

4

КОДИФИКАЦИЈА НА МАКЕДОНСКИОТ СТАНДАРДЕН ЈАЗИКПоследна етапа од развојот на современиот македонски јазик настанува

за време на Втората светска војна и непосредно по неа, кога сезацврстуваат основите на стандардниот јазик и кога тој се кодифицира

со донесување на Резолуциите за азбуката и правописот.Во текот на Народноослободителната војна (1941-1945), конечно нашиот

јазик можел слободно да се користи и на него да се пишуваат разнитепрогласи, летоци и други материјали. Иако без усвоени правила и азбука,

во сите документи бил видлив стремежот да се пишува на јазик сонаддијалектна основа и кој ќе биде разбирлив во сите делови на

Македонија. Во тоа особено бил користен опитот на нашите писатели ипоети меѓу Двете светски војни.

Вековниот сон на македонскиот народ за своја државност билаотелотворена со свикување на Првото заседание на АСНОМ (наИлинден 1944, во манастирот Св. Прохор Пчински) и донесените

решенија. Едно од тие решенија е прогласување на македонскиот јазиккако службен во Федерална Македонија.

Непосредно по ослободувањето на земјата, со одлука на Президиумот наАСНОМ била формирана Комисија која требало да изготви азбука и

правопис на македонскиот јазик. По повеќемесечна работа (соформирање на нова Комисија) на Владата на Федерална Македонија ѝ

била поднесена Предлог резолуција за азбуката на 3 мај 1945 година, којана 5 мај била прифатена од Владата. Правописот бил озаконет на 7 јуни

1945 година.Цитат за овој час: Долгот кон татковината и народот, до неговото исполнување, се вика

народен идеал и кон неговото исполнување треба да се стреми секој свесен човек...Мисирков

ПРЕГЛЕД НА РАЗВИТОКОТ НА ГЛАСОВНИОТ СИСТЕМВО МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

Во текот на својот развој гласовниот систем на нашиот јазик минал низповеќе периоди во кои настанале сериозни промени во неговата

структура. Стариот гласовен систем бил посложен, како во поглед насогласките и самогласките, така и во поглед на гласовните промени

(повеќе видови палатализации, јотување и сл.).Стариот јазик познавал 11 самогласки (а, е, и, о, у, ѫ, ѧ э, ь, ъ, ы) кои серазликувале според: 1. Местото на образувањето (вокали од преден и

вокали од заден ред); 2. Висината на изговорот (со пет степени на

5

изговор, од највисоки до најниски вокали); 3. Должината на изговоротна вокалите: (тие биле долги (а, и, у, ѫ, ѧ э, ы), кратки вокали, (е, о) и

редуцирани (еровите ь, ъ).Сите слогови биле отворени – завршувале на вокал: тьмница,сънъ дьнь.

(Спореди во современиот јапонски: Јасунари Кавабата, Кавасаки,Хокаидо).

Во развојот на вокалниот систем на старословенскиот(старомакедонскиот) јазик одбележуваме три фази:

Во првата фаза (10. -11. век) еровите во т.н. слаба позиција се губеле:тьмница, додека во т.н. јака позиција станувале е, односно о:

дьнь→ден сънъ→сон).Токму губењето на еровите била причина да серастрои структурата на отворени слогови.

Во втората фаза (12. – 13. век) се губи носниот изговор на ѧ и ѫ ипоминале во е, односно во а, додека ы поминува во и; пѧт- пет; рѫка -

рака, рыба - риба.

Во третата фаза (15. – 16. век) се губи широкиот изговор на э и тоапоминува во е: млэко – млеко.

По овие и некои други промени (губењето на вокалното л), се востановилсовремениот изглед на вокалниот систем составен од петте самогласки:

а, е, и, о, у.Консонантскиот систем на нашиот стар јазик исто така имал сложена

градба. Покрај поделбата по место на образување, по начинот наобразување и по звучност, согласките се разликувале (и образувале

парови) и според мекоста. Постоеле меки и тврди согласки.Со помош на некои гласовни промени (палатализации) одредени тврдисогласки (к, г, х) поминувале во сродни меки (ч, ж, ш, односно ц, ѕ, с).

Спореди: јунаккк-јуначчче-јунаццци; боггг-божжже-боѕѕѕи; духхх-душшша-дуссси).Кога системот на меки и тврди согласки почнал да се растројува,

започнало затврдувањето на меките согласки која е важна особеност насовремениот гласовен систем на нашиот јазик.

Како нова фонема се појавила џ, а се изгубила щ (шт).

Поука за овој час: Не прави зло, и зло нема да те постигне,бегај од неправдата и неправдата ќе избега од тебе. 7. 1. 2

6

ПРЕГЛЕД НА ПРОМЕНИТЕ ВО ГРАМАТИЧКИОТ СИСТЕМНА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

Во развојот на граматичкиот систем на нашиот јазик исто така сеодиграле промени кои во основа ја промениле неговата структура. Со

губењето на деклинацијата (падежните форми) и појавата на членот (подвлијание на балканските несловенски јазици), нашиот јазик од

синтетички тип поминал во јазик од аналитички тип.Во стариот јазик односите меѓу деловите на реченицата се искажувале со

падежи (постоеле седум на број). Во современиот јазик остатоци одпадежите наоѓаме кај формите на личните заменки (јас, мене ме, менеми и сл. кои ги користиме за означување на директен и индиректен

предмет), и во формите за повикување кај именките (Марија, Маријо!).Во системот на именките постоеле повеќе основи (со тврда и мека

промена). Кај придавките постоела проста и сложена промена (добрадобрадобра идобрадобрадобраяяя). Системот на заменки исто така бил разгранет со мноштво форми.

Од постпозитивната употреба на показната заменка тътътъ, татата, тотото, подоцнаќе настане членот: рабътъ, жената, детето. Особено бил раширен системот

на глаголските форми. Постоеле инфинитив (гледатигледатигледати) и супин (идѫловитъловитъловитъ рыби). Постоеле пет вида партиципи кои се менувале по падежи,

од кои денес останале глаголската придавка на -н, -на, -но, -ни; и -т,-та, -то, -ти; глаголскиот прилог на –јќи, и глаголската л-форма, која

се користи за образување на повеќе глаголски форми.Од трите видови аорист (прв и втор сигматски и асигматски), во

современиот јазик останал само еден во кој има форми од трите. Се чува иимперфектот.

Се појавиле и нови глаголски конструкции образувани со помошнитеглаголи сум и има (сумсумсум дојден,,, бевбевбев дојден; имамимамимам носено, сме ималеималеимале

носено).Поука за овој час: Од гревот бегај како од змија

ако му се приближиш, тој ќе те касне. 21. 2

СИНТАКСАТА КАКО ДЕЛ ОД ГРАМАТИКАТАСинтаксата е дел од граматиката што се занимава со можностите на

зборовите да се поврзуваат меѓу себе и притоа да создаваат поголемијазични целости.

Зборот синтакса е од туѓо (грчко) потекло и значи составување, редење

7

(на зборовите). Во основа синтаксата тргнува од зборовите и нивнитеформи и притоа ги утврдува правилата според кои тие се поврзуваат.

Основна единица со кои се оперира во синтаксата е реченицата (простатаи проширената). Помала единица од реченицата е именската група

(синтагмата), а поголема е сложената реченица. Сите тие се обединети вот.н. врзан текст кој, всушност, е текст изговорен или напишан. Во негонаоѓаме мноштво од именски групи и разни видови реченици (прости и

проширени, и сложени).Српска историја од 19 век: Македонците се најстар народ, Србите и

Бугарите дојденци...На страницата 163, се наведува дека „Македонците се најстари Словенина овој Илирски Полуостров, а можеби и во Европа“. Драгашевиќ тврди

дека преку Македонците поминувале и владееле сите народи кои вотекот на многу времиња, или еден покрај друг, или еден зад друг,

престојувале во овие земји. „Македонците денес го заземаат речисицелиот брег на Белото Море, на исток се мешаат со Бугарите од Тракија

на запад со Арбанасите од Арбанија и Епир и на север со Србија гиграничи Шар Планина... Преземено од Нова Македонија, 18 . 08. 2009Во наведениов текст имаме повеќе реченици преку кои може да се види

што сакал да ни каже авторот на статијата. Исто така ги откривамеобележјата на именските групи и речениците.

Реченицата (проста и проширена) е основна синтаксичка единица којасодржи прирок (глагол во лична форма), како и други делови (најчесто

подмет и додатоци на прирокот или подметот). Тие доаѓаат напрашањата: кој го врши дејството?, кој го трпи дејството?, кога се врши

дејството?, каде се врши дејството? и т.н.Именската група (синтагмата) може да ја имаат сите делови на

реченицата, освен прирокот (Белото Море).Сложената реченица содржи две или повеќе прости или проширени

реченици, односно два или повеќе прироци.Врзаниот текст е надреченична целост и содржи повеќе реченици. Сителитературни дела, сите новинарски написи, сите научни трудови и т.н., се

форми на општење, но во исто време се и врзани текстови.Поука за овој час: Колецот се забива меѓу два камења.

Меѓу продавањето и купувањето гревот се вовлекува. 10. 04

8

ПРОСТА РЕЧЕНИЦА – ГРАМАТИЧКА СТРУКТУРАОдделните зборови како лексички единици и покрај своето посебно

значење, не се доволни за да го искажеме целосно она што го мислиме.Само во состав со други зборови поврзани меѓу себе, ги искажуваме

нашите мисли и остваруваме општење со други луѓе.Зборовите оган!, пожар!, крај!, изговорени со посебна интонација можатда даваат некаква информација, но за целосна комуникација (општење) е

потребно да има и личноглаголска форма (прирок).Услов за образување на реченицата е постоењето на глагол во лична форма(прирок). Петре сесесе радуварадуварадува. Ние можемеможемеможеме повеќе. На чекор смесмесме до победата.

Сепак, за комплетна реченица е потребно да има и други делови какошто се подметот и додатоците.

Прирокот во реченицата пред себе и зад себе отвора простор за другиименски групи. На пр. Најдобрите македонски фудбалери Пандев,

Стојков и Попов учеаучеаучеа во нашето училиште.

Способноста на прирокот да отвора празни места пред и зад себе, задруги делови на реченицата се вика валентност. Од валентноста на

глаголот зависи дали реченицата ќе има една, две или повеќе именскигрупи, односно делови. На пр. глаголот плаче е едновалентен (Стариот

плачеплачеплаче), а дадедадедаде е тривалентен (Новата учителка ни дадедадедаде книги).

Проширената реченица како и простата, има само еден прирок (личнаглаголска форма) и затоа не треба да се одделува како посебен вид рече-

ници. За разлика од нив, сложената реченица има два или повеќе прирока.Простата реченица ги има следниве особености:

Таа е централна (основна) синтаксичка единица; нејзин основен(главен) дел е глаголот во лична форма (прирокот, предикатот);Со прирокот се искажуваат дејства, состојби, околности, кои се

поврзуваат со вршители или трпители на тие дејства, состојби и сл.Прирокот има способност да отвора пред и зад себе празни места и да

врзува други делови од реченицата.Таа особеност на прирокот е наречена валентност и во различни јазици

може да биде различна.Со реченицата се искажува одредена информација. Тоа значи дека таа

има своја содржина. Информацијата може да биде искажана илипримена на поинаков начин во зависност од околностите во кои се

предава или прима.

9

Важна улога во изговорот на простата реченица има основниот тон со којсе предава, наречен интонација. Таа се јавува во три разновидности:

расказна интонација - се става точка (.) на крајот на реченицата;прашална - со прашалник (?) и извична - со извичник (!) на крајот.

Во граматичката структура на простата реченица, покрај прирокот, важнаулога има и подметот (субјектот). Од подметот зависи, пак, формата на

прирокот. Другите членови на простата реченица ги дообјаснуваатприрокот и подметот

Од ставот на говорителот зависи како ќе се предаде содржината наинформацијата. Таа информација може да се соопшти во вид на

констатација:Ние победивме. Истата информација може да се прикаже како прашање:

Ние победивме?

Најпосле, со истата реченица може да се искаже чудење: Ние победивме!Тоа значи дека секоја реченица има своја модална карактеристика вокоја до израз доаѓа, како што е погоре посочено, ставот на говорителот.

Реченицата може да се разгледува и како дел од текстот. Во ваков случајтаа се прилагодува спрема другите реченици и може некој нејзин дел даотпадне, за да нема повторување и сл. Поврзаноста со другите делови на

текстот доведува до појава на елипса – испуштање на оние делови одреченицата кои се подразбираат во дадената ситуација.

Поука за овој час: Кој фрла камен на птици – ќе ги избрка,а кој пријател навредува, пријателство расипува. 22. 22

ПРИРОК – ГЛАГОЛСКИ И ИМЕНСКИПрирокот (предикатот) е основен дел на реченицата. Заедно соподметот тие образуваат реченица и меѓусебно се усогласуваат.

Прирокот може да биде глаголски и глаголско-именски.Глаголски се вика затоа е глагол во лична глаголска форма. Глаголскиот

прирок може да биде прост и сложен.Простиот глаголски прирок, пак, може да биде:1.проста глаголска форма

(Тој редовно играиграигра кошарка.) или 2. сложена глаголска форма (Ние веќебевме заминалебевме заминалебевме заминале порано; Таа ја имаше позајменоимаше позајменоимаше позајмено книгата.)

Сложениот глаголски прирок содржи два глаголи од кои вториот е делод дадада-конструкцијата и поблиску го објаснува прирокот. Во да-

конструкцијата влегуваат т.н. фазни, модални и група со глаголот успее.Фазни ги викаме глаголите што означуваат фаза, етапа од текот на

10

глаголското дејство. Тие може да означуваат почеток, продолжение иликрај на глаголското дејство. ПочнааПочнааПочнаа да доаѓаат првите гости;

ПродолжуваПродолжуваПродолжува да игра; ПрестанаПрестанаПрестана да зборува на час.

Во модалните глаголи спаѓаат следниве глаголи: може, мора, смее, сака(= има желба). МожемеМожемеМожеме да излеземе на одмор; ЌеЌеЌе мораморамора да учите повеќе;

Не смеемесмеемесмееме да бегаме од час; СакашеСакашеСакаше да каже нешто.

Како модален се јавува и глаголот треба, кој е безличен и се јавува само вотрето лице еднина и има форми за сите времиња: треба, ќе треба, требаше,

ќе требаше и т.н. ТребаТребаТреба да читате повеќе. ТребалоТребалоТребало да дојде до сега.

Третата група ја сочинуваат глаголите: успее, успева, се труди,настојува, се мачи, се обидува. УспеаУспеаУспеа да победи; СеСеСе мачимачимачи да заспие; СеСеСе

трудитрудитруди да научи.

Заедничко за сложениот глаголски прирок е што првиот глагол има лице,број и време; додека вториот глагол има лице и број и се јавува само восегашно време: Почнав да пишувам; Сакал да помогне; Ќе можете да

играте.Глаголот треба бидејќи е безличен, има форми само во трето лицееднина, но покажува и време, додека лицето и бројот го дополнувавториот глагол: требатребатреба да внимавате; требашетребашетребаше да одиме на излет;

требалотребалотребало да пазаруваат.Меѓу двата прирока (глаголскиот и глаголско-именскиот се јавува т.н.

аналитичкиналитичкиналитички прирок, кој содржи глагол и именка во функција на директенпредмет: прави обид (=се обидува); врши замена (=заменува): прави

ограда (=оградува); води разговор (= разговара).Глаголско-именскиот прирок е составен од два дела: глагол-врска и

именски дел. Како глагол-врска се јавуваглаголот сумсумсум (биде, бидува), како и некои други глаголи (станестанестане, станува,

останеостанеостане, останува и сл.).Глаголот сум покрај улогата на глагол-врска (Тој еее добар); се јавува и

како помошен (Ти сисиси научил) и како полнозначен глагол: (Македонија еее(=се наоѓа) во средиштето на Балканот.

И глаголско-именскиот прирок може да биде прост (да содржи самоглагол-врска) и сложен (со фазни, со модални и со глаголи од третата

група): Тој стана учител; Ние морамеморамемораме дадада станеместанеместанеме прваци; Тој престанапрестанапрестанада бидеда бидеда биде здодевен; Сакаше да бидеСакаше да бидеСакаше да биде трговец. Почнува да стануваПочнува да стануваПочнува да станува

немирен; Продолжи да бидеПродолжи да бидеПродолжи да биде редовен на предавањата; Настојуваше даНастојуваше даНастојуваше дабидебидебиде немилосрден кон непријателот.

11

Именскиот дел од глаголско-именскиот прирок се однесува на подметот,го дообјаснува и се согласува со него. Во улога на именски дел се јавуваат:1. придавки (описни, заменски, редни бројни придавки, односни): Таа епрекраснапрекраснапрекрасна; Не беше таковтаковтаков порано; Тој е првиотпрвиотпрвиот меѓу еднаквите; Тоа се

дрвенидрвенидрвени огради.

2. именки сами или придружени од придавки: Тој е фаворитфаворитфаворит занаградата; Тие се паметни децадецадеца;3. заменки: Кој е овојовојовој? Ти ситојтојтој.

4. броеви: Бројот е тритритри.5. прилози (сосема ретко): КакоКакоКако сте вие? ДоброДоброДобро сме! Но и: Добри сме!

Поука за овој час: Има ли меѓу сè што е создадено полошо од око лакомо?Затоа тоа солзи рони по сè што ќе види. 31. 15

ПОДМЕТ – ЗНАЧЕЊЕ И ФУНКЦИИПокрај прирокот, како втор главен дел во речениците (освен кај

безличните, кај кој отсуствува) се јавува подметот. Честопати тој сеизоставува, зашто од контекстот може да се дознае кој го врши, или на

друг начин го покажува глаголското дејство или состојбата.Со подметот се означува: 1. вршител на дејство кај преодните глаголи во

активните реченици: ВозачотВозачотВозачот го запре автомобилот; 2.поднесувач/трпител на дејство во пасивните реченици: ГоститеГоститеГостите беа

замолчани; 3. причинител (предизвикувач) на дејство: БучаватаБучаватаБучавата им гикинеше нервите.

Со подметот се означуваат и носители на одредени состојби илиособини: ТојТојТој беше разочаран; СтарицатаСтарицатаСтарицата страдаше од реума.

Улога на подмет најчесто вршат: 1. именките кои можат да бидатпридружени од придавки или броеви: ВардарВардарВардар е најголемата наша река.Убавата девојкадевојкадевојка се огледува во огледалото. Третото детедетедете беше син. 2.

Заменките: ВиеВиеВие очекувате многу. 3. Придавките: БолниотБолниотБолниот брзо ќеоздрави. 4. Броевите: сами или придружени од заменки или именки:

ТритеТритеТрите сестри беа близначки и убавици. Тие двајцатадвајцатадвајцата задоцнија на часот.Понекогаш функција на подмет може да вршат и цели односни реченици,

како и да-конструкцијата: Кој лажеКој лажеКој лаже, и краде (лажготолажготолажгото и краде; Да сеДа сеДа себегабегабега од часови не е добро (бегањетобегањетобегањето од часови не е добро).

Поука за овој час: Кога си со големци, не прави се голем како нив,Кога зборува друг, не зборувај ти. 32. 11

12

СОГЛАСУВАЊЕ МЕЃУ ПОДМЕТОТ И ПРИРОКОТСогласувањето (конгруенцијата) означува можност зборовите во

реченицата меѓу себе да се приспособуваат. Во нашиот јазиксогласување по род, број и лице има меѓу подметот и прирокот.

1. Во поглед на согласувањето по лице, прирокот е во она лице кое ееднакво на лицето од подметот: Ти многу ми знаешзнаешзнаеш! Не е добро да се

каже: Неколку луѓе бевме на прошетка; туку: НиеНиеНие, неколку луѓе, бевмебевмебевмена прошетка.

Кога во една реченица имаме повеќе лица, тогаш првото лице имапредност над второто и третото: НиеНиеНие и вие отидовмеотидовмеотидовме на театар.

2. Согласување по род имаме кога прирокот е глаголската л-форма иликога во именскиот прирок имаме придавка: Александар дошолдошолдошол; Марија

дошладошладошла; Детето е радоснорадоснорадосно.

Колебање во согласувањето по род може да настане кога лицето е од женскипол, а функцијата или професијата е од машки род. Во вакви случаи

пожелно е да се употреби именката од женски род. Неправилно е да се каже:Директорот закажала состанок; туку ДиректоркатаДиректоркатаДиректорката закажалазакажалазакажала состанок.

3. Согласувањето по број не остава можности за колебања. Ако подметоте во еднина и прирокот ќе биде во еднина и сл. ТојТојТој излезеизлезеизлезе предвреме.Во т.н. авторска множина се допушта лицето кое зборува за себе во

множина и прирокот да биде во множина. НиеНиеНие станавместанавместанавме рано.Кога се користи второ лице множина при обраќање од почит ги имамеследните случаи: Вие стестесте прекрасенпрекрасенпрекрасен (прирокот е глаголско-именски);

Вие стигнавтестигнавтестигнавте порано (глаголски прирок).Ако подметот има форма на збирна множина и прирокот треба да биде во

множина: ЛисјетоЛисјетоЛисјето паѓаатпаѓаатпаѓаат пожолтени.Ако подметот е именка која покажува множество и прирокот треба да

биде во множина: Група луѓе дојдоаГрупа луѓе дојдоаГрупа луѓе дојдоа кај нас.

Ако една именка употребена како подмет е придружена од две придавки,ги имаме следниве случаи: МојотМојотМојот и твојтвојтвој лаптоп сесесе расипарасипарасипа (користиме

еден лаптоп); МојотМојотМојот и твојоттвојоттвојот лаптоп сесесе расипаарасипаарасипаа (користиме два лаптопа).Ако две именки како подмет се придружени од една придавка, прирокотсе јавува во множина: НашетоНашетоНашето езероезероезеро и крајбрежјекрајбрежјекрајбрежје се најубавите пејзажисе најубавите пејзажисе најубавите пејзажи.

Поука за овој час: Грижата за богатство телото го урива,Тагата по него сонот го одзема 31. 1

13

МОДАЛНА КАРАКТЕРИСТИКА НА РЕЧЕНИЦАТАМодалноста ја разбираме како начин на изразување на говорителот, како

негов личен став меѓу она што го соопштува и стварноста. Тој може дакаже дека она што го тврди е реално да се изврши или не; дека е можно,

неопходно или пожелно; да ги искажува своите чувства, да одречува и т.н.Форми преку кои говорителот го искажува својот став се заповедниот иможниот начин; глаголските форми за прекажување (на пр. идното пре-

кажано време); одделните модални глаголи (може, треба, мора, смее и сл.);модалните зборови и изрази (сигурно, бездруго, во краен случај и сл.).Во општењето говорителот може да соопштува нешто, да прашува, да

искажува желба или потреба, да потврдува или да одречува нешто и т.н.Така и речениците ги делиме на: 1. Расказни – во кои се соопштува занешто, а дејството може да се одвива додека зборуваме или ќе случи воиднина, или веќе да завршило (Тој слуша внимателно. Се случило многу

одамна. Ќе биде поубаво некогаш).2. Желбени - во кои говорителот ги искажува своите душевни

расположби (желби, радост, страв, чудење и сл.) и кои се изговараат сопосебна интонација која ја бележиме со извичник (!) на крајот (Колку

убаво изгледаш! Леле, што сторивте!).3. Заповедни – во кои се искажува односот на говорителот да се извршиили не, дејството на глаголот (Не зборувајте гласно! Станете на постарчовек). Заповедта може да се искаже и во поблага форма, преку некоиглаголски времиња или со прашање (Ќе се откажеш од пушењето!; Ќе

почнете ли да учите?).3. Прашални – преку кои се бара одговор за нешто што ни е непознато.

Се изговараат со посебна интонација и со прашалник (?) на крајот нареченицата (Што правите вие?; Зар повторно се разболе?).

Во однос на тоа како ги поставуваме прашањата постојат три групипрашања: а. Прашања на кои одговорот е да или не, и при што се

користат некои прашални честички (дали, зар, ли: ДалиДалиДали беше ти?); б.Прашања со користење на прашални заменки, заменски придавки

прилози: КојКојКој го кажа тоа?; КаковКаковКаков човек се ти? КадеКадеКаде одите?; в. Прашањасо користење на или, при што се искажува и втора можност (Ќе гледаме

фудбал илиилиили кошарка?).Постојат и т.н. реторски прашања со познат одговор.

Поука за овој час: Кој зло прави – со зло му се враќа,иако не знае од каде ќе дојде. 27. 30

14

АКТИВНИ И ПАСИВНИ РЕЧЕНИЦИКога ги разгледуваме речениците од аспект на подметот, речениците ги

разликуваме по тоа дали подметот е вршител на глаголското дејство илинегов трпител.

Кога во реченицата имаме преоден глагол, со подмет кој го вршидејството и со директен предмет кој го трпи дејството – станува збор за

активна реченица (Класниот ги повика родителите).Ако тргнуваме не од вршителот на дејството, туку од трпителот и тој да

биде ставен на прво место – тогаш станува збор за пасивна реченица(Родителите се повикани од класниот).

Трпителот на дејството кој во активните реченици е директен предмет, вопасивните станува подмет – но сепак е трпител (поднесувач) на дејството.

Вршителот на дејството во активните реченици кој е подмет, вопасивните станува предмет и се воведува со помош на предлогот од или

изразот од страна на. На тој начин подметот станува предлошки објект.Прирокот во пасивните реченици се прави: 1. со помош на сум иглаголска придавка од глаголот во активната реченица (активна

реченица: Класниот ги повикаповикаповика родителите; пасивна реченица:Родителите сесесе повиканиповиканиповикани од класниот).

2. Со употреба на лична глаголска форма заедно кратката форма одповратната заменка се, наспроти активната реченица (активна реченица:

Училиштето ја издава спортската сала; пасивна реченица: сесесе издаваиздаваиздаваспортската сала од (страна на) училиштето).

Поука за овој час: Размислувањето е почеток на секоја работа,пред секоја работа потребен е совет. 37. 20

БЕЗЛИЧНИ РЕЧЕНИЦИБезличните реченици во споредба со другите немаат вршител на

дејството, односно подмет. Прирокот во овие реченици се врзува содруги делови, но не и со подмет.

Кај овие реченици разликуваме две групи: 1. Безлични реченици соглаголски прирок; 2. безлични реченици со глаголско-именски

прирок. И кај двете групи прирокот се јавува во трето лице еднина.1. Во првата група безлични реченици среќаваме: а. Реченици со

безлични глаголи: врне, студи, се смрачува... Се раздениСе раздениСе раздени со облаци.Некои од овие реченици се поврзуваат со лица и тогаш се јавува кратката

заменска форма за индиректен предмет: МиМиМи студи.

15

б. Реченици со безлични форми од глаголи кои обично може да имаат формиза сите лица: гледа, оди, игра. Не сесесе одиодиоди без пари. Тука влегуваат и глаголи

кои ја опишува психофизиолошката состојба. Не ми сесесе гледагледагледа веќе.в. Безлични реченици со глаголи кои ја одразуваат психофизиолошката

состојба, но без повратната заменка се: Ми идеидеиде да плачам. Ме болиболиболи главата.г. Безлични реченици со глаголи употребени без повратната заменка се:

Во селото горешегорешегореше старата колиба.д. Безлични реченици со глаголот има – се наречени и егзистенцијални:се тврди или се негира постоење на нешто или некого; ИмалоИмалоИмало да биде!

НемаНемаНема аир од украдени пари. ИмаИмаИма правда, ама бавно доаѓа.2. Во групата реченици со глаголско-именски прирок, именскиот дел

може да биде заменка (НиштоНиштоНишто не е!); именка (Беше пладнепладнепладне); глаголскапридавка (Ни е кажанокажанокажано); прилог (КакоКакоКако е? Засега е добродобродобро!).

Поука за овој час: Кој удира око, предизвикува солзи,а кој го удира срцето, чувство на болка предизвикува. 22. 21

НЕГАЦИЈАМногу често во рамките на врзаниот текст, покрај потврдните реченици,

се среќаваат и одречни. Потврдувањето и одрекувањето (негирањето)како појави заемно се надополнуваат. Негирањето го има во сите типови

реченици (расказни, желбени, заповедни, прашални): Таа ненене беше напредавањето. Негацијата ја остваруваме со помош на:1. Честичките не, ни, ниту: НиНиНи јаде, нинини на куче дава!

2. Одречни заменки (никој, ништо, ничиј); заменски придавки (никаков,никакви) и прилози (никаде, никогаш, никако): НикојНикојНикој ненене му можеше

ништоништоништо.3. Со некои претставки (префикси): не-, без-, де-, а- и сл. (немоќен,

бездрвен, деблокада, аморален).4. Со глаголи со вградена негација: Нема, забрани, стопира: Тој денес

нема да дојденема да дојденема да дојде на работа.Во однос на бројот на одречните зборови во реченицата се разликуваатеднократна и повеќекратна негација. Татко му ненене знаеше за него. НикојНикојНикој

ништоништоништо ненене рече. Кога имаме двојна негација, таа може да го засилиодрекувањето, но во некои случаи може и да го поништи. НеНеНе смеете да

ненене јадете (= можете, смеете да јадете).Во зависност од тоа дали негацијата се однесува на прирокот или друг

член од реченицата, разликуваме реченичка и членска негација: НеНеНе

16

знаеше да каже ненене! Сакаме пари за житото, а ненене брашно! Насилство, ненене!Во нашиот јазик постојат и зборови со вградена негација: заборави (= не

се сети), одрече (= тврди дека не), стопира (не дозволи), одвај (= скоро не).Поука за овој час: Колку и да се кратки зборовите да и не

тие бараат сериозна размисла. Питагора

НЕОПХОДНИ РЕЧЕНИЧКИ ЧЛЕНОВИИако прирокот и подметот се главни делови на реченицата, (а прирокот едури и основен), сепак за оформување на целосна реченица се потребни и

други членови (делови) кои поблиску ќе го определат прирокот. Така,многу често прирокот (глагол во лична форма) бара дополнување за тоашто прави подметот, каде и кога се врши дејството и сл. Тие се наречени

неопходни членови на реченицата. Тоа се предметите и прилошкитеопределби.

Во зависност од односот меѓу прирокот и именските делови нареченицата, предметите ги делиме на: директен, индиректен и

предлошки предмет (предмет со предлог).

ДИРЕКТЕН И ИНДИРЕКТЕН ПРЕДМЕТДиректниот предмет (објект) е именски член во реченицата врз којдиректно поминува глаголското дејство. Доаѓа на прашањата когокогокого? иштоштошто? Јас видов луѓелуѓелуѓе. Вие читате весниквесниквесник. Анастасија напиша песнипеснипесни.Од примерите, кои се активни реченици, се гледа дека во нив нема

предлог и дека глаголското дејство директно (непосредно) поминува врзпредметот. Во утврдувањето што е подмет, а што предмет во реченицата,тргнуваме од прирокот. Во реченициве тој се согласува со зборовите јасјасјас,виевиевие и АнастасијаАнастасијаАнастасија по лице, род и број - тие се подмет, додека со зборовите

луѓелуѓелуѓе, весниквесниквесник и песнипеснипесни, не се согласува - тие се директен предмет.Во пасивните реченици директниот предмет станува подмет, иако и

понатаму е трпител на дејството. ПеснитеПеснитеПесните се напишани од Анастасија.Со индиректниот предмет (објект) се означува оној кому му е насочено

дејството или пак ја именува целта на дејството. ИмИмИм даде нанана ученицитеученицитеученицитедомашна задача. Ѝ се пофали на баба му за петката. НиНиНи дадоа нанана знаењезнаењезнаење.Овој предмет се вика и на-предмет, зашто речиси редовно оди со предлогот

на, освен кога се користат формите за индиректен предмет од личните илично-предметните заменки: нему, нејзе, ним, вам, некому и сл. (МуМуМу рече

немунемунему; ВамВамВам вививи велам), иако во последно време и тие се придружени од пред-логот на: на неа, на него, на кого.(НаНаНа негонегонего му рече!? НаНаНа васвасвас вививи велам!?).

17

Во блиска сродност со овој предмет стои употребата на т.н. етичкидатив со кој се искажува понепосреден однос кон некого или нешто.

Кажи сисиси ја маката. Одвај оди со тие мимими титити високи потпетици. Вонаведениве примери речениците би можеле да стојат и без дативните

форми, но би се изгубила нијансата на блискост, на интимност.Многу често во нашиот јазик имаме удвојување на директниот и

индиректниот предмет и тоа е една од неговите особености.Удвојувањето се врши со помош на кратките заменски форми за

директен предмет (ме, те, го, ја, нѐ, ве, ги, се) и за индиректен предмет(ми, ти, му, ѝ, ни, ви, им, си), и друг предмет од именка (или именска

група), односно долга заменска форма: ГоГоГо видов човекотчовекотчовекот / гогого видов негонегонего;ИмИмИм даде нанана децатадецатадецата / имимим даде ним.

Доколку кратките заменски форми самостојно се употребат, тогашнемаме удвојување на предметот: ГоГоГо видов; ИмИмИм даде.

Удвојувањето на директниот предмет се врши: 1. Кога се користатистовремено долгите и кратките форми од личните заменки, односноповратната заменка (И васвасвас вевеве повикаа на свадба). 2. Со употреба начленувани именки или именски групи (ГиГиГи отвори насолзенитенасолзенитенасолзените очиочиочи).

3. Со употреба на показни заменки, сами или следени од именки (ГоГоГо знамовојовојовој човекчовекчовек). 4. Со лични или географски имиња (ГоГоГо сонуваше БелотоБелотоБелото

МореМореМоре). 5. Со односни заменки (Еве пријатна вест штоштошто јајаја очекуваме сите).Нема удвојување на директниот предмет 1. Ако тој е нечленуванаименка или именска група (Судијата повикал сведоксведоксведок; Врати новиновинови

учебнициучебнициучебници). 2. Со прашалните заменки што, кој, каков и сл. речиси и данема удвојување (ШтоШтоШто барате?). Но во случаите како КогоКогоКого сакате? и КогоКогоКого

гогого сакате? се прави извесна разлика во значењето.3. Со одречните заменски форми (никој, ништо, никаков) почесто нема

удвојување на директниот предмет (НикогоНикогоНикого не гледам). 4. Немаудвојување на директниот предмет со именска група во која е еден илипак неопределена заменка (некој, нешто и сл.): Најдовме еденеденеден стан; Ќе

има некоенекоенекое зголемување на струјата.Индиректниот предмет се удвојува во следните случаи: 1. Кога се

користат истовремено долгите и кратките форми од личните заменки,односно повратната заменка (НемуНемуНему мумуму рече). 2. Со употреба на

членувани именки или именски групи (МуМуМу даде нанана непознатиотнепознатиотнепознатиот човекчовекчовек). 3.Со употреба на показни заменки, сами или придружени од именки(Секогаш имимим помагаше нанана овиеовиеовие децадецадеца). 4. Со лични или географски

имиња (МуМуМу подвикна нанана ПетретаПетретаПетрета).

18

За разлика од кај директниот предмет, каде што се ретки или воопшто гинема, кај индиректниот предмет се вообичаени удвојувањата со прашал-

ни и односни заменки (КомуКомуКому мумуму веруваш); со именски групи што госодржат еден (ИмИмИм помогна нанана едниедниедни луѓелуѓелуѓе); како и со именски групи во кои

има неопределени, општи или одречни заменски зборови: НекомуНекомуНекому мумумуодговара хаосот; СекомуСекомуСекому мумуму даваше вересија; НикомуНикомуНикому не мумуму должи

ништо. Удвојување имаме и со нечленувани именки: Како нанана туѓинецтуѓинецтуѓинец дамумуму зборуваш!

ПРЕДМЕТ СО ПРЕДЛОГ – ПРЕДЛОШКИ ПРЕДМЕТПредлошкиот предмет се вика така, затоа што за прирокот се врзува со

предлог. Во таква улога можат да се јават сите предлози, па дури ипредлогот на, ако не е дел од индиректниот предмет. Но и некои прилошкиопределби можат да се врзат за прирокот со предлог, така што понекогаш енејасно дали станува за предлошки предмет или за прилошка определба во

која има именка и предлог.Предлошкиот предмет во реченицата го откриваме на прашањата (во, на,

по, без...) когокогокого? (за лица) и штоштошто? (за предмети): Дојде сососо своитесвоитесвоите роди-роди-роди-телителители (со кого дојде?); Се сеќава нанана менеменемене (на кого се сеќава?); Се боризазаза правдаправдаправда (за што се бори?); Работи безбезбез ракавициракавициракавици (без што работи?).Предлошкиот предмет составен од предлог и именка (или именска група)

можеме да го замениме со тој предлог и долгата заменска форма: Пристигнасососо своитесвоитесвоите родители. -родители. -родители. - Пристигна со нив.со нив.со нив. Работеше безбезбез ракавициракавициракавици . -

Работеше без нивбез нивбез нив.Предлозите во предлошкиот предмет го губат своето основно значење идобиваат улога на сврзувач меѓу прирокот и именката. Некои предлози,

како освен, против и сл. единствено се употребуваат во улога сопредлошки предлог: Не видов друг освеносвеносвен тебетебетебе!

Поука за овој час: Секогаш ќе се најдат очи и уши –отворени за туѓите тајни. Леонардо да Винчи

ПРИЛОШКИ ОПРЕДЕЛБИПрилошките определби служат како дополненија на прирокот вореченицата. Со нив се објаснуваат околностите за одвивањето на

глаголското дејство.Како прилошки определби се јавуваат: прилозите; именки (илиприлозите; именки (илиприлозите; именки (или

именски групи со предлози); глаголски прилогименски групи со предлози); глаголски прилогименски групи со предлози); глаголски прилог. Доаѓаат напрашањата кога? каде? како? зошто? и сл. Овие се прилошките

определби:

19

1. за место. Го определуваат местото каде што се врши глаголското деј-ство. Доаѓаат на прашањата каде? до каде? на каде? и сл. Се искажува-ат со прилози за место, или со именки, односно именски групи и предлози:

Тој влезе внатревнатревнатре. Се врати од школоод школоод школо. Отиде во густата шумаво густата шумаво густата шума.2. за време. Го определуваат времето кога се врши глаголското дејство.Доаѓаат на прашањата кога? од кога? до кога? и сл. Се искажуваат со

прилози за време или ...со именки, односно именски групи и предлози: Ќе ти се јавам вечервавечервавечерва.Роден сум на Петровденна Петровденна Петровден. Има напредок на демократијата во минататаво минататаво минататагодинагодинагодина. Понекогаш предлогот може да се изостави: Секој денСекој денСекој ден доаѓаше

прв на училиште.3. за начин. Го искажуваат начинот на кој се врши глаголското дејство.Доаѓаат на прашањата како?, на кој начин? Се искажуваат со прилози за

начин (Се бореше храброхраброхрабро); со именки, односно именски групи ипредлози (Учи со музикасо музикасо музика); со глаголски прилози (Раскажуваше смеејќисмеејќисмеејќисесесе); со фразеолошки изрази (Го фати на спиењена спиењена спиење); и преку споредба со

како (Пее како славејкако славејкако славеј).4. за количество и степен. Се искажуваат со прилози, или со именки,

односно со именски групи и предлози, односно со фразеологизми.Доаѓаат на прашањата колку?, за колку и сл. Се залага многумногумногу. За еднаЗа еднаЗа една

петкапеткапетка ќе беше одличен. Го нервираше до крајни границидо крајни границидо крајни граници.5. за причина. Доаѓаат на прашањата зошто? од која причина?. Се

користат именки со предлози: Не дојде поради болестпоради болестпоради болест.6. за цел. Доаѓаат на прашањето со која цел? Се користат именки,

односно именски групи и предлози: Не троши пари по кафеанипо кафеанипо кафеани. Работиза постигнување траен мирза постигнување траен мирза постигнување траен мир.

7. за услов. Доаѓаат на прашањето под кој услов? Се користат именки,односно именски групи и предлози: Без работаБез работаБез работа нема напредок.

8. за допуштање. Искажуваат (не)допуштање за извршување илинеизвршување на глаголското дејство. И покрај заморотИ покрај заморотИ покрај заморот, победивме на

гостувањето. При сета своја желбаПри сета своја желбаПри сета своја желба, не успеа да стане писател.Цитат за овој час: Дипломатот е човек кој двапати ќе помисли,

пред да не каже ништо. Винстон Черчил

АТРИБУТ И АПОЗИЦИЈАПокрај основните и неопходните членови на реченицата, постојат и такви

кои не ја менуваат структурата на реченицата, туку служат за

20

збогатување на нејзината содржина. Тие се наречени второстепенивторостепенивторостепениреченични членови. Тука спаѓаат атрибутот и апозицијата.

Атрибутот е второстепен реченички член кој се поврзува со именките вореченицата и кој самостојно не може да постои. Врската меѓу атрибутот

и именката може да биде согласувачка (новновнов дом) и управувачка(дом со новновнов мебел).

Атрибутот определува некоја особина на именката. Како атрибут можеда се јават придавки и именки (со предлози). Придавскиот атрибутможе да биде: обичен (ако придавката е во своето основно значење:

златензлатензлатен накит, сребренсребренсребрен прстен; или метафоричен (преносен) нареченепитет: златнозлатнозлатно дете, сребренисребренисребрени снегулки.

По правило, атрибутот доаѓа пред именката: црноцрноцрно вино, белибелибели заби,искршениискршениискршени прозорци. Кога редоследот е обратен, зборуваме за стилскаобоеност (вино црноцрноцрно, заби белибелибели) или за развиен атрибут (прозорци сососо

искршени стаклаискршени стаклаискршени стакла).Во некои случаи атрибутот може да стои на различни места во

реченицата, независно од именката на која се однесува. Тогаш тој сеодделува со запирка и се нарекува изделен придавски атрибут

(ЗамисленЗамисленЗамислен, стариот учител го гледаше пожолтениот албум / Стариотучител, замислензамислензамислен, го гледаше пожолтениот албум).

Во функција на атрибути може да се јават и броевите и некои заменки:СекоеСекоеСекое чудо за тритритри дена!

Именскиот атрибут се добива кога на една именка и додаваме другаименка со предлог, која, пак, може да се замени со придавка:

платно од памукод памукод памук / памучнопамучнопамучно платно.Кога општи именки вршат атрибутска служба на лични имиња, тие може

да бидат членувани или нечленувани: ВујкоВујкоВујко Вања, Плавуш ПланинаПланинаПланина ;ГрадотГрадотГрадот Мелник, СелоСелоСело Сушица, Селото, Селото, Селото Раборци.

Кога се две општи именки една до друга, првата се јавува како атрибут:змијазмијазмија осојница, чашачашачаша вино.

Кога се две именки поврзани со цртичка, онаа што игра улога на атрибутне се членува: предлог-предлог-предлог-закон (предлог-законот-законот-законот), нацртнацртнацрт-устав (нацрт-

уставотуставотуставот); поет-страдалник-страдалник-страдалник (поетотпоетотпоетот-страдалник).И именскиот атрибут може да биде изделен од именката на која се

однесува: Ја прочитав За македонцките работи, мојата омилена книгамојата омилена книгамојата омилена книга.

21

Апозицијата е второстепен член на реченицата. Таа може да се однесувана секој друг член во реченицата освен на прирокот; значи, на подметот,

предметот, прилошката определба и секогаш се одделува со запирка.Има исто значење и вредност со тие реченички членови и може да си ги

заменуваат местата.Антон Панов, авторот на Печалбариавторот на Печалбариавторот на Печалбари, е роден во Дојран. Авторот на

Печалбари, Антон ПановАнтон ПановАнтон Панов, е роден во Дојран. Во примериве одбележанитезборови се апозиција и се однесуваат на подметот.

Го учевме Антон Панов, авторот на Печалбариавторот на Печалбариавторот на Печалбари, (апозиција со директенпредмет).

Дојранските ракувања се посветени на Антон Панов, авторот наавторот наавторот наПечалбариПечалбариПечалбари (апозиција со индиректен предмет).

Пишувавме за Антон Панов, авторот на Печалбариавторот на Печалбариавторот на Печалбари, (апозиција сопредлошки предмет).

Ристо Крле пишува меѓу двете светски војни кога и Антон Панов,авторот на Печалбариавторот на Печалбариавторот на Печалбари (апозиција со прилошка определба).

Цитат за овој час: Знаењето што го имаме е само трошкаод она што го немаме. Платон

РЕЧЕНИЧКИ СООДВЕТНИЦИ (ЕКВИВАЛЕНТИ)Личната глаголска форма (прирокот) е основен дел на реченицата, безкоја таа не може да постои. Сепак, во текстовите можат да се најдат

делови без глагол во лична форма кои се користат самостојно. Тоа сереченички соодветници (еквиваленти). Тоа се именки, именски групи,прилози, извици и сл. Се изговараат со посебна интонација. Се користат

при обраќање (Драги мои пријатели! Дами и господа!Драги мои пријатели! Дами и господа!Драги мои пријатели! Дами и господа!); При извици(Добро!, Здраво!, Ех, леле! Напред!Добро!, Здраво!, Ех, леле! Напред!Добро!, Здраво!, Ех, леле! Напред!).

Се користат уште во натписи, реклами, предупредувања: (Опасно поОпасно поОпасно поживот!, Или Цезар или ништо, Центар за странски јазициживот!, Или Цезар или ништо, Центар за странски јазициживот!, Или Цезар или ништо, Центар за странски јазици).

Цитат за овој час: Само вистината, но не целата вистина. Бизмарк

СЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ – СВРЗНИЧКИ И БЕСВРЗНИЧКИСложената реченица е поголема синтаксичка единица од простатареченица и содржи најмалку две прости (или проширени) реченици,

односно најмалку два прирока.Во зависност од меѓусебниот однос на простите реченици во сложените

реченици, тие можат да бидат независносложени реченици (двете

22

прости реченици се независни и можат да стојат независно една од друга)и зависносложени реченици (едната реченица да биде зависна од

другата). Речениците што влегуваат во составот на сложената реченицасе викаат дел-реченици.

Независносложените реченици се делат на: составни, спротивни,составни, спротивни,составни, спротивни,разделниразделниразделни, (кај кои врската меѓу дел-речениците е потесна) и на исклучниисклучниисклучни

и заклучнизаклучнизаклучни независносложени реченици (со полабава врска меѓу дел-речениците).

Во групата на зависносложените реченици спаѓаат: временските,временските,временските,причинските, последичните, целните, условните, допусните, начинските,причинските, последичните, целните, условните, допусните, начинските,причинските, последичните, целните, условните, допусните, начинските,

односнитеодноснитеодносните и исказнитеисказнитеисказните. Кај сите овие реченици (освен кај односните иисказните) зависните дел-реченици се јавуваат како прилошки определби

на прирокот во главните дел-реченици.Сложените реченици ги делиме на 1. сврзнички (синдетонски) ако

содржат сврзници или сврзувачки зборови и 2. бесврзнички(асиндетонски) реченици кои не се поврзани со сврзници.

Поради отсуство на сврзници кај бесврзничките реченицибесврзничките реченицибесврзничките реченици, доаѓа доколебање на кој тип сложени реченици им припаѓаат: Се фати

сиромавиот на оро, се скина тапанот. Ако се фати сиромавиот на оро,ќе се скине тапанот (зависноусловна). Кога ќе се фати сиромавиот на

оро, ќе се скине тапанот(зависновременска реченица).

СОСТАВНИ (КОПУЛАТИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИКај составните независносложени реченици содржините се поврзани

меѓу себе по различна основа. Сврзници се: и, ни, ниту, па, та, не самошто - туку и.

Најчесто се користи сврзникот и. Со него се поврзуваат 1. истовременидејства: Тој јадеше иии потпивнуваше. 2. Дејства кои се редат едно по

друго: Го прочита писмото иии се расплака. 3. Дејства од кои второто можеда биде резултат на првото (може да се вметне затоа): Го беше потрошилкредитот иии (затоазатоазатоа) не можеше да телефонира. 4. Спротивставени дејства(по и се јавува пак или сепак): Ја повтори годината и паки паки пак не сфати дека

треба да учи.Во одречните реченици се користат сврзниците ни и ниту. Не јаде нинини

пие. Не знам нитунитуниту сакам да знам за него.

Сврзниците па и та поврзуваат дејства што следуваат едно по друго:Зборуваше тивко, папапа наеднаш се развика. Сите викаа по него, татата не

23

знаеше што да прави. И овие сврзници може да поврзуваат дејства кајкои второто произлегува од првото.

Сврзничкиот состав не само што - туку и/ами и/но и/ама и може да сејави во одречна форма: Не само штоНе само штоНе само што ненене знаеше - туку итуку итуку и ненене сакаше да знае.

Според Правописот, составните независносложени реченици сосврзниците и, ни, ниту, не само што - туку и не се одделуваат со

запирка, додека оние со сврзниците па, та, се одделуваат.Цитат за овој час: Не имитирајте го Мајаковски,

имитирајте се самите. Владимир Мајаковски

СПРОТИВНИ (АДВЕРСАТИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИВо овие реченици се искажуваат содржини со спротивставени дејства со

помош на сврзниците: а, но, ама, туку, ами, меѓутоа.Сврзникот а поврзува 1. Реченици со спротивставени дејства: Тие сакаамногу, ааа не знаеја како. 2. Реченици со слични дејства, но со различни

вршители: Кога се разделивме, таа плачеше, ааа јас не можев да гизадржам солзите. 3. Реченици во кои дејствата се надоврзуваат: Доби

единица, ааа тоа не беше добро.Сврзниците но и ама поврзуваат 1. спротивни дејства со потврдна форма:

Доби укор од класниот, нононо и го заслужи. 2. Реченици во кои втората енегација на првата: Зборуваше добро, амаамаама никој не го слушаше.Употребата на али наместо но и ама, е неправилна и непожелна.

Со спротивно значење може да се јави и временскиот сврзник додека:Јас мислам така, додекадодекадодека ти мислиш поинаку.

Сврзниците туку и ами се користат во спротивни реченици во чиј првдел се одречува нешто: Не слушај гаталец, тукутукутуку слушај паталец. Не сесвртуваше назад, амиамиами гледаше само пред себе. Употребата на него во

вакви случаи е неправилна и непожелна.Сврзникот меѓутоа обично се употребува на почетокот на нов пасус. Но

тој може да се јави и во средината на спротивни независносложениреченици: Сакаше да се спротивстави, меѓутоамеѓутоамеѓутоа не знаеше на кој начин.

Според Правописот, пред сите спротивни сврзници во сложенитереченици се пишува запирка.

Поука за овој час: Вотката е бела, но го зацрвенува носоти ја оцрнува репутацијата. Антон Чехов

24

РАЗДЕЛНИ (ДИСЈУНКТИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИПостојат два типа разделни реченици 1. Реченици во кои се употребува

сврзникот или само еднаш меѓу дел-речениците. 2. реченици во коисврзниците се повторуваат.

1. Кај овие реченици а. Во двете дел-реченици дејствата не сеисклучуваат: Се радувам кога победуваме, илиилиили играме нерешено. б. Во

двете дел-реченици дејствата се исклучуваат: Остани овде, илиилиили оди си. в.Дејството во втората дел-реченица може да се јави како последица на

дејството во првата реченица: Бидете внимателни, илиилиили ве запишувам. г.Дејството во втората дел-реченица е поверојатно од она во прватареченица: Не слушаше, илиилиили се правеше дека не слуша. д. Или се

користи во алтернативни прашања: Ќе речат: си бил илиилиили не си бил?

Според Правописот овие разделни реченици не се одделуваат со запирка?!2. Реченици со повторени сврзници: а. Со сврзниците: или - или; било -било; ја - ја. Нека дојде илиилиили татко ти илиилиили мајка ти. б. За означување на

најизменично вршење на дејствата: де - де; ту - ту; час - час. ЧасЧасЧас емирен, часчасчас не знае што прави. в. Посебна група чинат и - и; ем - ем. ЕмЕмЕме шуто, емемем боде. г. Сврзници со одречно значење: ни - ни; ниту - ниту.

НиНиНи јаде, нинини на куче дава.Во Правописот ваквите реченици не се одделуваат со запирка, но кога сеистакнува втората реченица, или кога се долги речениците, или кога има

повеќе од две дел-реченици, се пишува запирка.Цитат за овој час: Несреќата е заразна болест. Несреќните и бедните треба да се

одбегнуваат едни со други, за да не се заразат уште повеќе. Фјодор М. Достоевски

ИСКЛУЧНИ (ЕКСКЛУЗИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИКај овие реченици врските меѓу дел-речениците се полабави; дејството на

едната се надоврзува на дејството од другата реченица. Сврзувачкисредства: само, само што, единствено, единствено што,освен што... Сите

дојдоа, самосамосамо Лилјана не дојде. Кај дел-речениците се пишува запирка.

ЗАКЛУЧНИ (КОНКЛУЗИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИСо овие реченици се искажува некаков заклучок. Како сврзници се

јавуваат следните модални зборови: значи, веројатно, секако, сигурно.Се радува, сигурносигурносигурно добил пријатни вести. Дел-речениците се одделуваат

со запирка.Цитат за овој час: Бензинот ваш - идеите наши. Иљф и Петров

25

ВРЕМЕНСКИ (ТЕМПОРАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИВо временските зависносложени реченици дејствата на дел-реченицитесе рзгледуваат од аспект на времето кога се извршуваат. Во реченицата

Излеговме надвор, когакогакога заврши часот; главна дел-реченица е Излеговменадвор, а кога заврши часот е прилошка определба за време. Во овие

реченици, едно од дејствата може да му претходи на другото, или дветеда се одвиваат истовремено.

Најчест сврзник кај овие реченици е кога. Со него се поврзуваат дејствакои следуваат едно по друго, дејства кои се одвиваа истовремено или

дејства кои се повторуваат: КогаКогаКога стана, ги протри очите. КогаКогаКога читаше, гибришеше насолзените очи. КогаКогаКога зборуваше, секогаш беше во право.Други временски сврзници се: штом, само што, штотуку, тукушто,

откако, откога, пред да, дури, додека и тн.Со сврзниците штом, само што, штотуку, тукушто се поврзуваат

дејства кои траат многу кратко и/или се повторуваат. Само штоСамо штоСамо што почнанатпреварот, домашните постигнаа гол. ШтомШтомШтом ќе влезеше професорот,

царуваше тишината.Кога дејството во главната реченица следува по она во споредната, секористат сврзниците откако, откога: ОткакоОткакоОткако се одмори, седна да учи.Ако дејството во главната реченица, се случува пред она во зависната

(споредната) реченица, се користи пред да. Пред даПред даПред да дојде дома, поминакај баба му.

Дури и додека сврзуваат истовремени дејства, а со да и за ограничувањена дејството. ДодекаДодекаДодека јаде, тој не разговара: Дур(и)Дур(и)Дур(и) да дојде

дедото//изгорело селото,//дур(и)дур(и)дур(и) да дојде бабата изгорела тавата!Според Правописот, ако споредната реченица е пред главната - се

одделува со запирка.

ПРИЧИНСКИ (КАУЗАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИЗависнопричинските реченици поврзуваат дејства од кои едното (во

зависната реченица) се јавува како причина за другото дејство.Всушност, зависната реченица се јавува како проширена прилошка

определба за причина на главната реченица.Во реченицава: Го истераа од часот поради невниманиепоради невниманиепоради невнимание; подвлеченотосе јавува како прилошка определба за причина. Кога ќе ја прошириме,

добиваме зависна дел-реченица во состав на зависнопричинска реченица.Го истераа од час бидејќи не внимавашебидејќи не внимавашебидејќи не внимаваше.

26

Овие реченици се поврзуваат со следниве сврзници: бидејќи, затоа што,зашто, поради тоа што, заради тоа што; како и дека и оти (пообични

во разговорниот јазик).Се радуваше на пролетта заштозаштозашто ги сакаше прошетките. Поради тоаПоради тоаПоради тоа што

не ја најде лектирата, реши да прочита друга книга.Треба да се прави разлика меѓу прашалниот прилог зошто и сврзникот

зашто: Си отиде зошто/зошто/зошто/заштозаштозашто не можеше да чека повеќе.Неправилна е употребата на пошто како сврзник: Не се врати назад

поштопоштопошто/бидејќи/бидејќи/бидејќи му беше незгодно.Според Правописот, кога зависната реченица е пред главната, се

одделува со запирка. Кога зависната е зад главната, се користи запиркаако врската меѓу нив е полабава.

Цитат за овој час: Да ги оставиме убавите жени на луѓето без фантазија. Марсел Пруст

ПОСЛЕДИЧНИ (КОНСЕКУТИВНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИКај последичните зависносложени реченици се искажува дејство кое епоследица од дејството во главната реченица. ТолкуТолкуТолку беше уморен штоштоштоодвај стоеше на нозе. Во првата (главната) дел-реченица ТолкуТолкуТолку беше

уморен се дава причината, а во втората (зависната) штоштошто одвај стоеше нанозе, се дава последицата од првата реченица.

Постојат два типа последични реченици: 1. Во главната дел-реченица сејавува показниот прилог толку или друг показен збор (така, толкав,таков, дотолку...), а во зависната дел реченица се јавува што: ТакаТакаТака

силно викаше штоштошто ги разбуди соседите. ТолкавиТолкавиТолкави му беа силите штоштошто неможеше да му се спротивстави. 2. Во главната нема показни заменки, во

зависната се јавува така што:Книгата беше интересна, така што ја препрочитав повторно.

Кај последичните реченици не е правилно да се употребува толку заедносо така што: ТолкуТолкуТолку многу учеше, такатакатака што сите оценки му беа одлични.

Правилно: ТолкуТолкуТолку многу учеше што сите оценки му беа одлични; илиМногу учеше, такатакатака што сите оценки му беа одлични.

Неправилна е употребата на така да наместо така што.Според Правописот на македонскиот литературен јазик запирка се

пишува пред зависните реченици со сврзникот така што, додека кајречениците од првиот тип, запирка може да се пишува или не.

Цитат за овој час: Пред сите други слободи, дајте ми ја слободата да знам, да говорам ида спорам слободно според мојата совест. Џон Милтон

27

ЦЕЛНИ (ФИНАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИКај целните (намерните) реченици зависната реченица се сврзува со

главната со помош на сврзниците да и за да. Во реченицата Тој дојде зазазададада побара помош; главна реченица е Тој дојде, додека за даза даза да побара

помош е зависна дел-реченица и со неа се искажува целта (намерата) воглавната дел-реченица. Кај овие реченици во зависната реченица редовно

се употребува да-конструкцијата.Меѓу да и личноглаголската форма може да стои само негацијата, крат-ките форми на личните заменки, како и кратките форми на повратнатазаменка (се, си): За даЗа даЗа да не пречам на другите, се повлеков предвреме.

Меѓу за и да може да се вметнат и други зборови: ЗаЗаЗа првпат кога ќедојде дадада му оставиме подобар впечаток.

Не е правилна употребата на да-конструкцијата за искажување на можен на-чин: Учев многу за да би положил. Правилно е: Учев многу за да положамза да положамза да положам.Неправилно е да се рече: Дојдов како бикако бикако би ги помирилги помирилги помирил скараните. Треба:

Дојдов за даза даза да ги помирам скараните.По своето значење целните реченици стојат во блиска врска со зависните

причински реченици: Ги држеше строго за да научат повеќе. (целнареченица); Ги држеше строго затоа што сакаше да научат повеќе

(причинска реченица).Некои од целните реченици можат лесно да се претворат во условни.Внимавај на час за даза даза да научиш (целна реченица); Внимавај на час акоакоако

сакаш да научиш (условна реченица).Глаголот во главната реченица може да се употреби во било кое

глаголско време или начин, додека во зависната е секогаш во сегашновреме. Се обидува (се обиде, се обидел, ќе се обиде, би се обидел) за даза даза да

му помогне.Понекогаш некои од зависноцелните реченици по своето значење стојат

близу до други видови реченици: Одеше пеш за даза даза да ослаби/ Одеше пеш ииислабееше. Не му дава повод за даза даза да се раправа со него/ Не му дава повод,

така штотака штотака што не се расправа со него.Според Правописот на македонскиот литературен јазик, кога

зависната дел-реченица е пред главната, меѓу нив се пишува запирка. акога зависната е по главната, меѓу нив не се пишува запирка.

Поука за овој час: По дваесет години повеќе ќе жалите за нешта што не сте гинаправиле, отколку за нештата што сте ги направиле. Марк Твен

28

УСЛОВНИ (КОНДИЦИОНАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИКај условните зависни реченици дејството во главната реченица се

засновува на (не)исполнување на условот во зависната реченица. Приразгледување на условот во зависната реченица наидуваме на следниве

специфичности:1. Кога условот е поставен; се јавува и неговата последица, но не се знае

дали ќе се исполни условот, а со тоа и причината. Ако редовно тренираш,ќе играш во првиот тим. Во оваа сложена реченица, главна дел-реченица

е ќе играш во првиот тимќе играш во првиот тимќе играш во првиот тим, зависна во кој се содржи условот е АкоАкоАкоредовно тренирашредовно тренирашредовно тренираш.

2. Кога условот е поставен, како и неговата последица, но условот не еисполнет, ниту неговата последица: Ако тренираше редовно, ќе играше

во првиот тим.3. Кога условот е исполнет, а со тоа и последицата: Штом сака подобра

оценка, нека научи повеќе.Постојат три типа услов: реален, можен и нереален.

1. Кај реалниот услов се дава и последицата и нема пречки тој да не сеисполни: АкоАкоАко победиме, ќе одиме на државното првенство. Со овој

услов се опфаќаат и реченици во кои има заемно поврзани дејства што сеповторувале во минатото. АкоАкоАко најдеше парички меѓу тезгите на пазарот,

одеше кај продавачот и си купуваше лубеничка.2. Кај можниот услов, иако не постојат пречки за исполнување на

условот, а со тоа и на последицата, сепак, има колебање дали тоа ќе сеслучи: АкоАкоАко можам, ќе те посетам.

3. Кај нереалниот услов се дава спротивното од она што би се очекувалокако услов и последица.

АкоАкоАко знаев, ќе ти помогнев... (Не сум знаел и не можев да помогнам).Кај условните зависносложени реченици ги среќаваме следниве сврници:

Сврзникот ако е најчест кај сите типови услов, а особено кај реалниотуслов. Сврзникот да среќава повеќе во реченици со нереален, отколку во

оние со реален услов: ДаДаДа имав пари, ќе купев нова кола (нереален услов);ДаДаДа ми го кажеш виновникот, ќе го казнам (реален услов). Сврзникот да

понекогаш може да стои заедно со без: Без даБез даБез да прашаме, немаме пристапдо кабинетот.

Честичката ли може да се јави во функција на сврзник во реченици со кои сеискажува реален услов: Падна лилили слана, ништо ќе нема од овошките!

Сврзникот кога во условните реченици, со кои се искажува можен или

29

нереален услов, се јавува заедно со би: Кога биКога биКога би сакале богатите, не биимало гладни луѓе.

Во улога на сврзник се јавува и доколку наместо ако: ДоколкуДоколкуДоколку имашпотреба од помош, јави ми навреме.

Покрај сврзувачката служба, ако може да се јави и во друга функција(афирмативна: АкоАкоАко, така и му требаше, да знае!).

Според Правописот на македонскиот литературен јазик, акозависната дел-реченица е пред главната, меѓу двете се пишува запирка.

Доколку пак, главната дел-реченица е напред, може и не мора да сепишува запирка.

Цитат за овој час: Ако го фатиш пријател камилџијата, брго прај ја повисока портата.Народна пословица

ДОПУСНИ (КОНЦЕСИВНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИДопусните реченици по своето значење се доближуваат до

зависноусловните и до независноспротивните реченици. Како и кајусловните, и во зависната дел-реченица на допусните реченици, се

искажува услов кој може да биде испонет, или пак, да не се знае дали ќесе исполни или не. Како кај спротивните реченици, и во главната дел-реченица на допусните реченици, се дава последицата, спротивна на

условот во зависната дел-реченица: Иако се јавија, гостите не допатуваа.Во зависната дел реченица Иако се јавијаИако се јавијаИако се јавија имаме исполнет услов, а во

главната дел-реченица гостите не допатуваагостите не допатуваагостите не допатуваа, последицата е спротивна наусловот од првата реченица.

Постојат два типа допусни реченици: 1. иако-допусни; 2. и да допусниреченици.

Кај првиот тип иако-допусни реченици, покрај иако се користат и другисврзнички состави: макар што, и покрај тоа што, без оглед на тоа што,при сѐ што... Макар штоМакар штоМакар што сакаше многу, не успеа да се запише во листатана голгетери; И покрај тоа што сеИ покрај тоа што сеИ покрај тоа што се измори, се радуваше како мало дете.По своето значење, многу често сврзничките состави иако не и без даможат да се заменат: Го навреди иако не знаеше. Во народниот јазик

наместо иако, пообично е ако.Непожелна е и неправилна употребата на мада. Попуштив, мадамадамада не

требаше. Правилно: Попуштив, макармакармакар штоштошто не требаше.

Вториот тип со и да се викаат уште условно-допусни бидејќи во зависнатадел- реченица се дава услов, а во главната последицата спротивна на

30

логичната последица. И даИ даИ да не знаеш, нема да добиеш единица.Многу често со и да доаѓаат честичката дури, како и заменските зборовикој, што, колку и т.н.(Дури и даДури и даДури и да сакам, не можам да ти поткажувам; КојКојКој

и даи даи да биде избран, треба да се почитува.Кај двата типа реченици, многу често се јавува честичката сепак, со која

се нагласува спротивставениот однос меѓу дел-речениците. Што и даШто и даШто и данаправиш, сепаксепаксепак, ти простувам. ИакоИакоИако зборуваше полека, сепаксепаксепак, никој него слушаше. На овој начин, речениците од првиот тип се доближуваат доспротивните независносложени реченици. Зборуваше полека,нононо, сепаксепаксепак,

никој не го слушаше.Според Правописот на македонскиот литературен јазик, ако зависната

дел-реченица е пред главната, меѓу двете се пишува запирка. Кога, пак,главната дел-реченица е напред, може и не мора да се пишува запирка.

Цитат за овој час: Ако ми паднале обетките, ушите ми стојат. Народна

НАЧИНСКИ (МОДАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИВо зависната дел-реченица на овие реченици се искажува начинот на кој

(ќе) се одвива(ло) дејството во главната реченица. Ги разликувамеследниве типови: 1. Реченици во кои се среќава заменскиот прилог какошто: Се однесува така како штотака како штотака како што не треба. 2. Реченици кои се поврзуваатсо како, како да, како божем, божем, небаре... Јадеше лакомо како дакако дакако дане видел никогаш лубеници; Се чудеше небаренебаренебаре прв пат да слуша за тоа.

3. Реченици со сврзувачкиот состав без да: Купи стан без дабез дабез да земекредит. Реченицава може да се смета и за допусна.

Според Правописот овие реченици не се одделуваат со запирка, освенкога зависната дел-реченица е дополнително објаснение.

Цитат за овој час: Како коњ се роди, како магаре умре. Народна

ЕСЕЈЛитературен жанр во прозна форма, не голем по обем и со слободна

композиција. Доаѓа од француското essai (лат. exagium) и значи оглед,проба, обид, скица.

Со есејот се изразуваат личните впечатоци и ставови на авторот поопределен повод или предмет и со него не се претендира на сеопфатности исцрпност. Во однос на обемот и функцијата граничи, од една страна,со научната статија и литературниот расказ, (со кои неретко се меша), а

од друга, со филозофскиот трактат. На есеистичкиот стил му сесвојствени сликовитост, подвижност на асоцијациите, афористичност, не

31

ретко спротивставеност на мислења, востановување на интимнаискреност и разговорна интонација. Некои теоретичари го разгледуваатесејот како четврти литературен род, покрај епот, лириката и драмата.

Од Википедија

ОСОБЕНОСТА И ОЧУДЕНОСТАНА ДРАМСКОТО/ТЕАТАРСКОТО ПАМЕТЕЊЕ

Редица прашања, за почетокШто му е на театарот минатото, за да мора толку интензивно да се

занимава со него? Умее ли театарот минатото соодветно да го памети,креативно да го рециклира и, воопшто, ефикасно да се справува со него?Дали, во текот на изминативе 25 века од својата бурна историја, театарот

успеал да развие соодветни техники и методи со помош на кои научилминатото успешно да го ресемантизира, за да може перманентно да готрансформира во фамозната „вечна сегашност“, каква што се обврзал

постојано да ја покажува на своите сцени?Му пречи ли на театарот минатото, во тој опасен процес на сценското

претставување на неговиот „вечен презент“, кој – како што вели Аристотел– стварноста треба да ја подражава преку дејствувањето, „сега и овде“?......Се обидува ли, можеби, театарот да смисли некои трикчиња со помошна кои ќе им се измолкне и на историјата и на историцизмот? Може ли,

воопшто, театарот да излезе од опасна „сенка“ на овие „баучи наминатото“, за да промовира и да развива некои сосема специфични –

сосема нови, сосема свои! форми на паметењепаметењепаметење: визуелно, емоционално,когнитивно? Која му е, на пример, differentia specifica на фамозното

емоционално паметењеемоционално паметењеемоционално паметење – една од темелните категории во прочуенататеатарска система на Константин Сергеевич Станиславски – та,

благодарение токму на неа, овој тип/вид меморијамеморијамеморија суштествено серазликува од сите останати типови/видови на истата?...

Јелена Лужина, Блесок бр. 65, март-април, 2009Поука за овој час: Човекот гледа онолку, колку што знае. Гете

РЕАЛИЗАМ – ПОЈАВА, ОСОБЕНОСТИ, ПРЕТСТАВНИЦИСредината на 19. век е време на бурни историски настани, време на

револуционерни превирања во Франција, Австро-Унгарија, Германија ипочеток на национално-ослободителни борби на угнетените народи. По

Револуцијата од 1848 година, феудализмот конечно бил срушен изаменет со капитализам, било укинато крепосништвото (во Русија дури

во 1861), но положбата и на селаните и на работниците многу не се

32

променила. Тие и понатаму останале експлоатирани класи воопштеството.

Тоа е време и на големи научни достигнувања и пронајдоци (телеграфот,фотографијата, механизирано производство, појава и модернизирање на

железницата), откритија во физиката, биологијата, хемијата, кои ќе бидатискористени за унапредување на производството.

Напредокот на производството ќе го поттикне и напредокот наопштествената мисла и филозофијата. Се јавуваат економисти ифилозофи кои ќе се обидат да ги објаснат противречностите на

економските и општествените законитости (Сен Симон, Овен, Фурие,Маркс и Енгелс).

Во областа на науката преовладувале проучувања засновани на методитена набљудување, анализа и експерименти. Само научните факти добиени

врз основа на овие методи, се сметале за релевантни за понатамошнииспитувања.

Буржоазијата како владејачка класа ги прифаќала научните достигнувањаи материјално ги потпомагала, но со единствена цел – да ја зголемува

својата економска и материјална моќ. Но затоа пак, секогаш сеспротивставувала на поголема слобода и права на непосредните

производители – на работниците и селаните.Ваквите состојби во општеството наоѓале одраз и во литературата. Таа

морала да го напушти романтичарскиот занес на утопистите и да се свртикон секојдневната стварност, која колку и да била разочарувачка, сепак

била животна реалност. Така, полека се создава еден нов правец волитературата наречен реализамреализамреализам (од лат. збор realismus – реалност,

стварност).Иако е тешко временски да се разграничат романтизмот и реализмот, се-пак новиот правец своите почетоци ги има во триесеттите години на 19.век, додека пак, романтизмот уште долго нема да биде напуштен. И штое поинтересно, тие два правци ќе се испреплетуваат кај еден ист автор.И во поглед на особеностите, нема единствени мислења за реализмот.

Според некои теоретичари на литературата тие би биле следниве:1. Објективно сликање на животната стварност, на човечките односи и

општествените настани.Тоа се прави со уметнички средства преку обопштувањеобопштувањеобопштување. За да се наслика

еден лик, се земаат особини од мноштво луѓе и се создава еден типиченпретставник.

33

2. Писателите реалисти во своите постапки ги користат методите нанабљудување и анализа за односите меѓу луѓето и преку изложување на

критика, се залагаат за нивно разрешување.3. Реалистите создаваат типични карактери во типични средини. Таков е

ликот на стариот скржавец Гранде, за кого се вели дека е типиченпретставник на оној слој скржавци во Франција, кои го трупале своето

богатство уништувајќи ја среќата на своите најблиски (ќерката Евгенија).4. Некои од литературните прозни форми (романот, расказот) особено

биле попогодни за творечко изразување, иако не биле запоставени нитупоетските.

Реализмот се смета за општ литературен правец и се јавува во неколкувидови, во зависност од периодот и земјите во кои настанува.

Така, зборуваме за класичен реализамкласичен реализамкласичен реализам кој од Франција бил прифатен иво други земји (Англија, Русија и т.н.) со Балзак, Дикенс, Толстој и т.н.

како претставници.Нешто подоцна се јавува натурализмотнатурализмотнатурализмот со дела во кои се слика мрачната

страна на животот ( Зола, Мопасан, Ибзен). Во теоријата налитературата уште се познати психолошкиот реализампсихолошкиот реализампсихолошкиот реализам (Достоевски),

критичкиоткритичкиоткритичкиот (ГогољГогољГогољ), социјалистичкиотсоцијалистичкиотсоцијалистичкиот (Горки). Во историјата налитературата свое место си обезбедиле и Стендал (предвесник на

реализмот), Флобер, Тургенев, Чехов...Поука за овој час: Кога целта не е јасна, патот е погрешен. Балзак

ОНОРЕ ДЕ БАЛЗАК (1799 – 1850)Со своето творештво Оноре де Балзак ги испишува најзначајните

страници во историјата на францускиот реализам. Како сведок на бурниисториски настани во своите дела тој ги слика противречностите нафранцуското општество и преку набљудување и анализа верно ги

одразува односите меѓу луѓето.Балзак е роден е во гратчето Тур, во малограѓанско семејство.

Школувањето го почнал во еден духовен колеџ не по своја желба. Воколеџот тешко се разболел. По преселбата на родителите во Париз, гозавршил правниот факултет, но се откажал од кариерата на правник.По неуспешните обиди да пишува под псевдоним, романи со бурна и

авантуристичка содржина, се занимава со издавачка дејност. И повторнодоживува неуспех.

Конечно, во 1829 година под своето име го објавува романот ШуаниШуаниШуани и го

34

свртел вниманието на читателите и критичарите врз себе. Во следнитегодини објавува и по неколку романи, за да во 1834 година дојде на идеја,целокупното свое творештво да го публикува под еден заеднички наслов –

Човечка комедијаЧовечка комедијаЧовечка комедија. За таа цел некои од порано издадените романи гипреработува. Според замислата Човечката комедија требало да содржи 137

дела поделени во три студии (делови): Студии на карактери, Аналитичкистудии и Филозофски студии.

Балзак успеал првиот дел поцелосно да го обработи. Во него влегуваатшест слики: Слики од приватниот живот (ЧичкоЧичкоЧичко ГориоГориоГорио), од парискиот

живот (трилогијата Историја на тринаесеттатаИсторија на тринаесеттатаИсторија на тринаесеттата), од селскиот живот, одвојничкиот живот, од провинцискиот живот (ЕвгенијаЕвгенијаЕвгенија Гранде, ИзгубениГранде, ИзгубениГранде, Изгубени

илузииилузииилузии) и Слики од политичкиот живот.Од неговите речиси стотина романи би ги издвоиле уште: ШагринскаШагринскаШагринска

кожа, Селани, Жената на триесет години, Роднината Понс, Роднинатакожа, Селани, Жената на триесет години, Роднината Понс, Роднинатакожа, Селани, Жената на триесет години, Роднината Понс, РоднинатаБетиБетиБети...како и расказите Свештеникот од Тур, ПолковникотСвештеникот од Тур, ПолковникотСвештеникот од Тур, Полковникот

Шабер,ГопсекШабер,ГопсекШабер,Гопсек...И покрај напорната работа (пишувал и по 15-16 часа дневно), Балзак

одвај успевал да ги надмине материјалните проблеми. Во тоа мупомогнала грофицата Евелина Ханска, со која се познавал од 1832година и со која ќе стапи во брак во 1850 година. Непосредно по

свадбената церемонија, писателот ќе ѝ рече: „Ура! Јас го направив тоашто не го можел Бонапарта!.. Преку тебе ја покорив Русија“.

Но само на неколку месеци по свадбата, откако се преселиле во Париз,Балзак умира (на 18 август). Евелина станала, иако можела да се откаже,

единствена наследничка на наследство обременето со долгови.Балзак во литературата се јавува во време кога во мода се историскиот

роман (АјванхоАјванхоАјванхо) и романот на личноста (Робинзон Крузо, Страдањето наРобинзон Крузо, Страдањето наРобинзон Крузо, Страдањето намладиот Вертермладиот Вертермладиот Вертер). За разлика од нивните автори (Скот, Дефо, Гете),

Балзак во своите дела дава слика на целото општество, на сиот народ. Непишува легенди за минатото, туку дава уметничка слика на тогашното

буржоаското општество преку типизирани ликови.Едно од таквите дела е романот Чичко ГориоЧичко ГориоЧичко Горио. Типолошки романот

можеме да го одредиме како општествен, но и како љубовен (односитемеѓу Делфина и Ежен) и дури како криминален (постапките на Вотрен).

ТемаТемаТема на романот е слепата и безгранична љубов на таткото Горио консвоите ќерки, како и желбата на младиот студент од провинцијата (Де

Растињак) да успее во големиот град (Париз).

35

Романот има драмска структура и многу потсетува на трагедијата КралотКралотКралотЛирЛирЛир од Шекспир. Дејството се случува во 1819/1820 година. Делото

содржи шест поглавја во кои авторот паралелно ја опишува судбината настариот Горио по смртта на својата жена, кога од страв да не ги изгуби иќерките Анастазија и Делфина, ќе им дозволи буквално да го ограбат;

како и стремежот на младиот Ежен де Растињак, потомок на пропаднатоблагородничко семејство, да се добере до високото париско општество.На патот до славата и богатството ќе го води мислата дека со чесност

ништо не се постигнува и дека чесноста не се исплатува. На таа мисла ќего наведува и бившиот затвореник Вотрен, кој се бори против

општеството, но како крадец и убиец.Сепак, на крајот на романот Растињак ќе ја сфати својата заблуда, ќе ја

покаже својата хуманост и ќе го испрати старецот до неговото вечнопочивалиште.

Не помалку интересни се ликовите на двете ќерки на старецот, навиконтесата де Босеан, на сопственичката на пансионот г-ѓа Вокер.Ќерките Анастазија и Делфина израснати без никакви материјалниограничувања, до крајни граници ја злоупотребуваат родителската

љубов, за на крајот да одбијат да го погребат својот татко.Виконтесата де Босеан, далечна роднина на де Растињак ќе го воведе воаристократските кругови, но и самата ќе страда за невозвратената љубовна еден португалски благородник. Г-ѓа Вокер многу брзо ќе увиде дека

желбата да стане г-ѓа Горио нема да ѝ се исполни.Цитат за овој час: Во Париз младите луѓе прават кариера со

помош на жените, а жените - со помош на старци. Балзак

ФЈОДОР М. ДОСТОЕВСКИ (1821 – 1881)Едно од најголемите имиња на рускиот реализам. Роден е во семејството

на Михаил и Марија Достоевски. Фјодор е второ од осумте деца восемејството. Кога имал 15 години умрела мајка му. Неговиот татко, позанимање лекар, малку подоцна умрел, најверојатно од насилна смрт.

Тие настани во психата на идниот писател оставиле длабоки траги.Образованието го завршил на Воено-инженериската академија во Санкт

Петерсбург, но само по една година ја напуштил воената служба и сеоддава на писателска дејност (романот Бедни луѓеБедни луѓеБедни луѓе).

Во 1849 година бил уапсен под обвинение дека со една групаподготвувале заговор против царот Николај I. Бил осуден на смрт, но по

36

неколкучасовно исчекување, егзекуцијата била заменета со присилнаработа во Сибир.

Тогаш повторно ги добил епилептични напади на кои бил склон уште оддетството. Престојот во Сибир ќе го инспирира да ја напише повеста

Записи од мртвиот домЗаписи од мртвиот домЗаписи од мртвиот дом. По враќањето се оженува со МаријаДимитриевна Исаева. По некое време се откажува од нихилизмот и го

прифаќа христијанството.Следуваат години на творечка активност кога настанал романот

Понижени и навредениПонижени и навредениПонижени и навредени, и го започнува Злосторство и казнаЗлосторство и казнаЗлосторство и казна. Патува воповеќе европски држави. Три години по смртта на првата жена, се

оженува со Ана Сниткина, која како стенографка му помага побрзо да гипишува неговите дела, бидејќи бил притиснат од долгови направени со

коцкање. Од коцкањето конечно се откажува во 1871 година, коганадзорот над финансиите го презема жена му. Од бракот со втората жена

ќе се родат две ќерки и два сина.Во тој период ќе настанат следниве дела: Идиот, Демони, Младич,Идиот, Демони, Младич,Идиот, Демони, Младич,

Записи од подземјето, ДвојникЗаписи од подземјето, ДвојникЗаписи од подземјето, Двојник (повест), Коцкар, Браќа КарамазовиКоцкар, Браќа КарамазовиКоцкар, Браќа Карамазови иповеќе раскази и повести.

Како признат автор, Достоевски станува член на низа руски имеѓународни асоцијации на писатели. Бил поканет да го посети

императорскиот двор, а добива и други почести (да зборува предспоменикот на А. С. Пушкин). Смртта го затекнала во Санкт Петерсбург.

Погребан е во присуство на многуброен народ.Злосторство и казнаЗлосторство и казнаЗлосторство и казна е најзначајното дело на Достоевски. Првпат е

објавено во продолженија во текот на 1866 год.ТемаТемаТема на романот е двојното убиство што го извршил Раскољников и

казната што го стигнува. Таа казна е повеќе душевно страдање, отколкуфизичко малтретирање. ИдејатаИдејатаИдејата е дека ниедно злосторство не може дабиде оправдано и неказнето. Во поширока смисла, тематематема на романот еуниверзалната положба на човекот како единка и неговата судбина.

Романот има осмислена и разгранета структура. На почетокот сезапознаваме со главниот јунак, осамениот студент Родион Раскољников,

кој разочаран од положбата во која западнал (ги напуштил студиитепоради материјална беда), смислува убиство над старата лихварка. Над

ваквата социјална структура, Достоевски ја додава психолошкатакомпонента – размислувања на главниот јунак за да го оправда тоа

убиство. Кога, без да сака, ја убива сестрата на старицата, психолошкиоттовар се зголемува, за да на крајот преку самопризнанието и

37

покајувањето – Раскољников ќе сфати дека теоријата за силна личност накоја и е сѐ дозволено, е голема заблуда.

-Јас себе се убив, а не бабата! Ќе признае главниот јунак во романотпред Соња Мармеладова, девојка со искрена и чиста душа.

Со нејзина придружба во полициската станица ќе го признае убиството.На судскиот процес ќе биде докажана вината на Раскољников, но какоолеснителна околност ќе биде земено предвид неговата добрина, како ижелбата да им помага на сиромашните. Осумте години прогонство во

Сибир на кои ќе биде осуден, ќе ги помине заедно со Соња, која секогашќе биде подготвена да им помага на другите, дури и да се жртвува за нив.

Главниот јунак Родион Романович Раскољников е сложена личност соповеќе позитивни и негативни особини. Една од нив е гордоста. Тој исто

така парите од убиената старица не ги зема за себе, а ги раздава напосиромашните. Свесно го извршува убиството над старицата, мислејќи

дека тоа го прави за повисоки цели. Се обидува да го оправда второтоубиство над Лизавета Ивановна, сестрата на старицата - како грешка.

Грижата на совеста ќе го притиска како товар што не може да го отфрлиод себе. Станува рамнодушен кон сите. Отуѓеноста се вселува во

неговата душа. Затоа оди кај Соња за да се исповеда. Нејзината желба даму помогне, со силната верба во Бога, ќе направат по некое време, тој да

ја откупи својата заблуда со вистинско покајување.Соња Мармеладова, тивка, бедна и девојка од улицата, не по своја желба

- е со спротивен карактер. Добрината во нејзините постапки испремноста да им помага на другите, ќе го скрши отпорот кај

горделивиот Родион и тој ќе падне пред нејзините нозе и ќе бара прошка.Цитат за овој час: Ако Исус нема ништо општо со вистината, и вистината нема ништо

општо со Исус, но јас претпочитам да бидам со Исус, отколку со вистината. Достоевски

ЛЕВ НИКОЛАЕВИЧ ТОЛСТОЈ (1828 – 1910)На Лев Николаевич Толстој му припаѓа едно од челните места во рускатаи светската литература. Тој е познат и како мислител и реформатор. Се

залага за отпор без насилство – идеја што подоцна ќе биде прифатена одМахатма Ганди и Мартин Лутер Кинг. Руската православна црква ќесе спротивстави на неговите религиозно-морални погледи публикувани

во повеќе дела и Толстој ќе биде исклучен од неа.Роден е во с. Јасна Полјана, во близина на градот Тул. Потекнува одстаро благородничко семејство. Мајка му умрела кога имал само две

години, а нешто подоцна останал и без татко. Детството го поминува во

38

родното место и во Москва, а потоа живее во Казањ, каде што студираисточни јазици, а подоцна и правни науки. По краткиот престој вородниот крај, стапува во воена служба најпрвин на Кавказ, а потоа

заминува на Крим и учествува во одбраната на Севастопол од Турците.Во меѓувреме ја објавува повеста ДетствоДетствоДетство, а работи и на МомчештвоМомчештвоМомчештво, коизаедно со повеста МладостМладостМладост составуваат трилогија. Веќе со првото дело,

Толстој се наредил меѓу најзначајните руски писатели.Во трите раскази: Севастопол во декември, Севастопол во мајСевастопол во декември, Севастопол во мајСевастопол во декември, Севастопол во мај и

Севастопол во август 1855 годинаСевастопол во август 1855 годинаСевастопол во август 1855 година, Толстој го разобличува односот нааристократијата за време на војната и го истакнува хероизмот на рускиотчовек. Авторот бил со воодушевување пречекан во Петроград, каде што

биле објавени расказите. Тогаш се запознал со некои од најголемитеруски творци (Тургенев,,, Некрасов,,, Чернишевски,,, Гончаров).

Во животот на Толстој особено се значајни неговите посети на Италија,Франција, Германија, Швајцарија, со цел да се запознае со напреднатапедагошка мисла во тие земји и да работи на просветување на руските

селани.Покрај практичната педагошка работа, Толстој е активен и како автор на

низа педагошки статии објавувани во списанието Јасна Полјана. Сезалага за ослободување на селаните од крепосништвото и доаѓа во судирсо благородништвото на кое му припаѓа. На полето на литературата го

објавува романот Семејна среќаСемејна среќаСемејна среќа, повеста КозациКозациКозаци и многу раскази.Важен настан од животот на Толстој е женидбата со Софија АндреевнаСофија АндреевнаСофија АндреевнаБернсБернсБернс, која ќе му стане не само верна сопруга, но и вредна помошничка

околу средувањето и редактирањето на литературните ипублицистичките дела. Во бракот ќе им се родат 13 деца, од кои некои

доживеале длабока старост.Во годините по женидбата (1862), настапува расцут во творештвото на

Толстој кога неговиот талент пораснал до размери на генијалност. Прв восветската литература ја воочува разликата меѓу несреденоста на култур-

ниот човек и непосредноста на обичните луѓе блиски до природата.Тогаш настанале неговите најзначајни дела Војна и мирВојна и мирВојна и мир, и Ана КаренинаАна КаренинаАна Каренина,

како и некои помали дела (повеста КозациКозациКозаци, расказот Кавкаскиот заробеникКавкаскиот заробеникКавкаскиот заробеник).Во основата на Војна и мир е поставено руското општество во првата

половина на 19. век, време кога се одиграле значајни настани - војната соНаполеон Бонапарта (1805-1812), Декабристичкото востание (1825).

Навлегувајќи подлабоко во епохата, првобитната замисла – романот да

39

биде со семејна тематика, Толстој постепено ја надополнува, и со епскаширочина дава приказ на историските настани што се одиграле. Иако во

делото е претставена галерија од речиси 500 ликови, сепак во преденплан авторот ја дава моралната сила на обичниот руски човек, особено за

време на војната.Кога се зборува за ова дело, неодминливи се ликовите на Андреј

Болконски, на Пјер Безухов, и секако, на Наташа Ростова, која кога ќепорасне - ќе стане идеална мајка и сопруга.

Според силината на уметничкиот израз, романот АнаАнаАна КаренинаКаренинаКаренина ( со тематематемаза љубовта и бракот), не заостанува по ништо зад Војна и мир. Првичната

замисла на Толстој да ја прикаже судбината на жена од високото рускоопштество, која силно сака и бара да биде сакана, и која се упропастиласебеси, подоцна се претворила во роман со широки општествени рамки.

Психолошки уверливо авторот ја прикажува младата Ана која посредбата со Вронски ќе лета од среќа, исполнета со искреност и длабока

човечност, за да најпосле биде отфрлена од најблиските. Лажниотопштествен морал кај младата жена ќе предизвика длабоки внатрешнисудири и таа ќе го заврши својот живот на начин, како што го направил

тоа чуварот на железничката станица.Во подоцнежниот период Толстој го објавил романот ВоскресениеВоскресениеВоскресение, како

и повеќе други дела (повестите: Хаџи Мурат, Крајцеровата соната,Хаџи Мурат, Крајцеровата соната,Хаџи Мурат, Крајцеровата соната,Смртта на Иван ИличСмртта на Иван ИличСмртта на Иван Илич...)

Во Смртта на Иван Илич (1886), Толстој раскажува за мачната умирачкана еден судски обвинител. Делото се смета за едно од најдобрите кратки

форми во светската литература.На почетокот се дава веста за смртта на судскиот чиновник и

размислувањата на неговите соработници кој ќе го добие неговото место.Потоа авторот го опишува животот на главниот лик, унапредувањата вослужбата, женидбата, односите во семејството, и како во еден момент

несреќно ќе падне и ќе се повреди. За само неколку месеци боледување,телото на Иван Илич Головин почнува да се распаѓа, тој полека умира.Сите во семејството (жената, ќерката, синот), си имаат поважни работи.

Единствено слугата Герасим е тука да му помогне.Со умирање на телото, се пробудува душата. Испуштајќи го духот, Иван

Илич гледа пред себе светлина и почувствува вистинска среќа.За делото Владимир В. Набоков ќе напише дека овој расказ енајсветлото, најсовршеното и најсложеното дело на Толстој.

40

Повеста е екранизирана, како впрочем и многу од делата на Толстој(само Војна и мир и Ана Каренина се филмувани по десетина пати од

различни режисери и со различни актери во главните улоги).Самиот Толстој како основач на толстоизмот, е предмет на многу

спротивставени мислења. Толстоизмот како филозофија го поставуваморалното самоусовршување како смисла и цел на животот, и како

единствен пат до Бога. Поради тоа дошол во судир со Руската православнацрква која го одлачила од своите редови (1901).

Поука за овој час: Една од најштетните и најопасни мисли е: „сите така прават“ – Л. Н. Толстој

МОДЕРНАТА ВО СВЕТСКАТА ЛИТЕРАТУРАКрајот на 19. и почетокот на 20. век е исполнет со противречности, како

на економски, така и на општествен план. Преку нови форми наздружување во т.н. трустови, крупните капиталисти освојуваат новипазари и ги присвојуваат богатствата на колониите. Работната сила

станува поевтина, нивниот живот безвреден.Набљудувајќи ја стварноста, писателите и уметниците се дезориентирани

и се повлекуваат во својот интимен свет. Кризата на општествотоизразена преку кризата на личноста, станува основа на нивното

творештво. Се прави обид преку ирационалност и мистицизам да сеодгатне судбината на обичните луѓе. Индивидуализмот се пренагласува

како решение за бегање од стварноста. Во тој поглед авторите сенадоврзуваат на епохата на романтизмот. Дури некои од струењата на

модернатамодернатамодерната ги определуваме како неоромантизам.Во делата на модернистите во преден план се ставаат формалните

особености на делото, како што се јазикот, стилот и формата воопшто,додека се запоставува содржината и уметничката вистина.

Модернизмот како литературен правец во својата основа не е единствени се разгранува во повеќе струења како што се симболизмот,

импресионизмот, експресионизмот, футуризмот, надреализмот и т.н.Според симболиститесимболиститесимболистите предметите и појавите околу нас се само симболина мислите, чувствата и идеите што живеат во човекот. Нивна е девизата

уметност заради уметност (l`art pour l`art). Имаат заслуги возбогатувањето на формите на поетското дело. Зачетник на овој правец е

С. Маларме; претставници се Ш. Бодлер, П. Верлен, А. Блок.ИмпресиониститеИмпресиониститеИмпресионистите ги создаваат своите дела под влијание на впечатоците.

Кај нив доминира сликата. Претставници се А. Рембо, Р. М. Рилке, А.Франс, М. Пруст, А. Чехов.

41

Како спротивставување на импресионизмот, нешто подоцна (пред Прватасветска војна) се јавува експресионизмотекспресионизмотекспресионизмот. Неговата татковина е

Германија, од каде се проширува во Австрија, Италија, Франција...Експресионистите ги прикажуваат сликите не како што ги гледаат, тукукако што ги доживуваат со душата и срцето. Негови претставници се Е.

Толер, Б. Брехт, Ф. Кафка...Со Манифестот на надреализмот, (втората деценија на 20. век се

промовира истоимениот правец, со А. Бретон, П. Елијар и Л. Арагонкако негови основачи. Самиот збор надреализамнадреализамнадреализам ја објаснува неговатасуштина: се напушта реалното за да се навлезе во потсвесното, во она

што е меѓу сонот и јавето.Бегањето од реалното е типично и зафутуризмотфутуризмотфутуризмот, дадаизмотдадаизмотдадаизмот и другите модерни струења.

Поука за овој час: Треба да имаме мерка во сè, дури и во скромноста. Анатол Франс

ЕДГАР АЛАН ПО (1809 – 1849)Едгар Алан По живее и твори во првата половина на 19. век кога

романтизмот е во полн расцут. Неговиот исклучителен талент разоткриванови врвици, воведува нови тематски и изразни форми и ја премостува

епохата во која твори, станувајќи предвесник на симболизмот.Едгар Алан По имал несреќно и несредено детство. Во неразбирање од

средината и во несреденост му поминал и остатокот од животот.Роден во Бостон, во семејство на Елизабет и Дејвид По, патувачки

актери. Рано останал без родителите. Бил прифатен од некој трговец поиме Џон Алан, но никогаш не бил легално посвоен. Основното

образование го стекнал во Шкотска и Англија. Во 1820 фодина се враќаво Америка. Образованието го продолжува во Ричмонд, но не го

оформува целосно. Кратко време учи во воената академија во ВестПоинт, но не е заинтересиран да ја заврши.

Во 1827 година ја издава својата прва збирка Тамерлан и други поемиТамерлан и други поемиТамерлан и други поеми.Две години подоцна ја издава својата втора книга поезија Ал Араф,Ал Араф,Ал Араф,

Тамелан и други стиховиТамелан и други стиховиТамелан и други стихови. Во 1831 година во Њујорк ја издава третатастихозбирка ПоемиПоемиПоеми во која се поместени претходните поеми Тамерлан,

Ал Араф и уште шест нови. Во меѓувреме тој работи како новинар иуредник во еден балтиморски весник, а подоцна уредува едно

литературно списание. По безуспешно се обидува професионално да сезанимава како писател и од тоа да живее. Објавува повеќе раскази

(Истории за гротеската и арабескатаИстории за гротеската и арабескатаИстории за гротеската и арабеската – во два тома), рецензии и статииво разни весници.

42

Во 1835 година тајно (а следната година и јавно), се венчава со својатабратучетка Вирџинија Елиза Клем, која имала 13 години, а тој двојно

повеќе. Кон неа се однесувал како нежен сопруг и дури како брат.Премрежјата кои го следеле поетот уште од детството ќе се таложат во

неговата душа и ќе го поттикнат на пијанство.Од склоноста кон алкохолот По не се откажал никогаш, таа ќе се засилиособено кога неговата сопруга Вирџинија ќе се разболе од туберкулоза, а

во 1847 година и ќе почине. Вирџинија ќе биде поттик да ги напишенекои од неговите најпознати песни (Анабел Ли, Ленор, ГавранотАнабел Ли, Ленор, ГавранотАнабел Ли, Ленор, Гавранот).Во животот на Едгар Алан По постоеле и други жени, на кои тој им

посветува и внимание и песни. Со една од нив (Елмира Ројстер-Шелтон)тој ќе стапи во брак на само неколку месеци пред смртта. А причината за

смртта е пијанството, или нешто друго. Уште не е разјаснето.Во последните десетина години По достигнува творечка зрелост. Го

објавува романот Авантурите на Артур Гордон ПимАвантурите на Артур Гордон ПимАвантурите на Артур Гордон Пим; поемите На Елена,На Елена,На Елена,Јулалум, ГавранотЈулалум, ГавранотЈулалум, Гавранот; расказите Црната мачка, Маската на црвената смрт,Црната мачка, Маската на црвената смрт,Црната мачка, Маската на црвената смрт,

Мистеријата на Мари Роже, Убиство во улицата МоргМистеријата на Мари Роже, Убиство во улицата МоргМистеријата на Мари Роже, Убиство во улицата Морг.Во расказите на По има неверојатни приказни и настани, исполнети со

страв и ужас и морничави мисли. Во многу од нив е присутно сатанскотои окултното.

Го негува детективскиот расказ (Украденото писмо).Украденото писмо).Украденото писмо). Како критичар гиформулира правилата врз кои треба да се гради краткиот расказ.

Во поезијата се стреми кон совршенство на формата. За него убавината(особено женската) е највисок идеал за кој мечтае и кој го прославува.Мотивот на смртта Едгар Алан често го користи во своите песни. Тoj

лежи во основата на едно од неговите најубави дела – поемата ГавранотГавранотГавранот.Според авторот смртта на саканата жена е најпоетичната тема на светот.Тоа поопширно го објаснува во есејот Филозофија на композицијата, во

кој пишува дека поемата ќе им се допадне и на критичките и на модернитевкусови. Лирскиот херој во поемата доцна во ноќта задреман над книгите

слуша тропање на портите.В собата штом дојдов назад, сетив: морници ме лазат,В собата штом дојдов назад, сетив: морници ме лазат,В собата штом дојдов назад, сетив: морници ме лазат,

зачув некој како чука пак со удар тап и спор.зачув некој како чука пак со удар тап и спор.зачув некој како чука пак со удар тап и спор.Па си реков: „дај, ќе идам до прозорецот, да видам,Па си реков: „дај, ќе идам до прозорецот, да видам,Па си реков: „дај, ќе идам до прозорецот, да видам,

треба сигурен да бидам таен ли е некој створ!треба сигурен да бидам таен ли е некој створ!треба сигурен да бидам таен ли е некој створ!

...Панѕурите штом ги турнав, преку мене нешто јурна,Панѕурите штом ги турнав, преку мене нешто јурна,Панѕурите штом ги турнав, преку мене нешто јурна,низ прозорецот се втурна Гавран горд до темен взорниз прозорецот се втурна Гавран горд до темен взорниз прозорецот се втурна Гавран горд до темен взор...

43

Херојот скршен од болка по саканата Ленора, низ бунило поведуваразговор со злокобната птица, која одвреме навреме, како да го испушта

зборот nevermore! (никогаш повеќе). Всушност, херојот растргнат одтешки мисли, води разговор самиот со себе, а гавранот како симбол на

морничава таинственост, е само тука да ја потврди безнадежноста, да гозасили очајот.

Многу години подоцна француските симболисти С. Маларме и Ш.Бодлер го сметаат за свој учител и се најзаслужни за неговата афирмација

во светски рамки. Неговото влијание е присутно и кај О. Валјд, Ф. М.Достоевски, А. К. Дојл, Ж. Верн, А. Хичкок и др.

Цитат за овој час: Секој човек, слично на месечината, има своја неосветлена страна,што не ја покажува никому. Марк Твен

..."Крадецот", рече Г., "е министерот Д., кој се дрзнува на сe и сешто, и наона што му прилега и на она што не му прилега на еден човек. Методитена кражбата колку се остроумни, толку се и безочни. Документот за којстанува збор - да бидеме отворени, станува збор за писмо - стигнал доограбената личност кога таа била сама во кралскиот будоар. Додека

внимателно го читала, била ненадејно прекината со влегување на еднависока личност од која особено имала намера да го сокрие. По

избрзаниот и напразен обид да го втурне во некоја од фиоките, билапринудена да го остави писмото на масата, отворено. Сепак, адресатабила одозгора и бидејќи на тој начин содржината не била изложена на

погледи, писмото останало незабележано. Во тој час влегува министеротД. Неговото остро око веднаш го здогледува документот, го препознава

ракописот од адресата, забележува збунетост кај личноста до која еадресирано, и ја наѕира нејзината тајна. На нему својствен начин набрзина

изложува неколку деловни работи, па вади писмо слично на она за коестанува збор, го отвора, се преправа дека го чита, а потоа го остава вонепосредна близина на другото писмо. Пак поведува разговор, околупетнаесетина минути, за државни работи. Најпосле, на заминување од

масата го зема писмото кое не е негово...Вистинската сопственичка сето тоа го видела, но секако дека не сеосмелила да го сврти вниманието кон таквиот чин во присуство натретото лице кое стоело веднаш до неа. Министерот си заминал,

оставајќи го своето писмо на масата - некое писмо без особена важност.""Е, па тогаш", се сврте Дипен кон мене, "имате сѐ што е потребно за

моќта да биде целосна - на крадецот му е познато дека ограбениот знаекој е крадец."

44

"Да", рече префектот; "и така стекнатата моќ во опасни размери,последните неколку месеци се користи за политички цели. Ограбената

личност секој ден е сѐ повеќе убедена во нужноста да си го повратиписмото. Но тоа, секако, не може отворено да се изведе. Најпосле,

доведена до очај, таа работа ми ја довери мене." "Кому друг", рече Дипенобвиен во вистински облак од чад, "поумен агент, претпоставувам, не би

можела ниту да посака, ниту да си замисли.""Ми ласкате", одговори префектот; "но можно е да постои такво мислење.""Јасно е", реков, "како што велите, дека писмото е сй уште во рацете наминистерот; и целата моќ произлегува од тоа, а не од неговата употреба.

Со употребата исчезнува и неговата моќ..."Извадок од УкраденотоУкраденотоУкраденото писмописмописмо прев. Македонка (Божиновска) Маџирова

ШАРЛ БОДЛЕР (1821 – 1867)Иако живее и создава значително пред да се појави модерната, Шарл

Бодлер се смета како зачетник на сите модерни струења во литературата,а особено на симболизмот.

Судбината на Шарл Бодлер и како човек и како поет во многу нештопотсетува на онаа на Едгар Алан По. Рано останал без татко, па неговата

мајка се премажила за висок француски офицер. Образованието гостекнува во Лион и Париз. Како студент води нередовен живот исполнетсо скандали. За да го оттргнат од настраностите, родителите го испраќаат

за Индија. По кусиот престој таму, се враќа во Париз и продолжува сонепримерното однесување.

Во револуционерната 1848 година учествува понесен од толпата, но не исо некои јасни политички определби.

Во 1857 година излегува стихозбирката Цвеќето на злотоЦвеќето на злотоЦвеќето на злото, дело што ќе јаразбранува француската јавност. По негативните критики дека со него сешири неморал, тиражот е запленет, а Бодлер и издавачот се парично се

казнети, додека шест песни како крајно неморални се целосно отстранетиод збирката.

Во следните години Бодлер го објавува стихозбирката Сплинот на ПаризСплинот на ПаризСплинот на Париз(со песни во проза) и Вештачки рајВештачки рајВештачки рај (есеи/статии за искуството од корис-

тењето на халуцинантни средства), како и преводот на Авантурите наАртур Гордон Пим (и на раскази и песни) од Е. А. По. Тој исто така е

автор на повеќе рецензии и критики од ликовни изложби и сл.Во животот на Бодлер значајно место им припаѓа на жените. Со една од

45

нив, Жана Дивал, ќе одржува, со извесни прекини, врска до крајот наживотот.

Нејзе, и на уште две жени, им се посветени повеќе од песните во Цвеќето назлото. Првото издание на збирката содржи шест циклуси песни. Во следните

изданија се отстранети некои песни (од цензурата) и додавани нови.Во поезијата на Бодлер доминира меланхолијата, предизвикана од

здодевноста на парискиот живот. Во некои песни ја искажува горчинатавгнездена во неговото рането срце. Препуштајќи им се на ефектите на

разните пороци, тој длабоко нурнува во најтемните длабочини начовековата душа, барајќи го идеалот на убавото.

Бодлер често запаѓал во безволност и апатија. Таквата состојба ја правелеискушенијата на кои наидувал во ноќниот живот на Париз. Не бил

разбран ниту од најблиските, ниту пак од критичарите, кои сметале декаго велича развратот и неморалот, дека е разуздан и циничен

сладострасник.Како одговор на нивните обвинување ја пишува песната АлбатросАлбатросАлбатрос, за

птицата чија судбина потсетува на гордоста на поетите.Луѓето од бродот често за забава ги ловатЛуѓето од бродот често за забава ги ловатЛуѓето од бродот често за забава ги ловат

албатросите, птици што в морска шир се сами,албатросите, птици што в морска шир се сами,албатросите, птици што в морска шир се сами,и што со големи крила рамнодушно пловати што со големи крила рамнодушно пловати што со големи крила рамнодушно пловатнад лаѓата што се лизга над горчливи јами.над лаѓата што се лизга над горчливи јами.над лаѓата што се лизга над горчливи јами.

Слично на албатросот, и поетот како принцот на облаците, високо секрева, но кога е на земјата, меѓу џган и врева, меѓу луѓе што не го

разбираат, им служи за потсмев. Но тој е горд и со презир гледа кон нив.Земајќи ги симболите како основна техника за своето изразување, Бодлер

ги поставува основите на симболистичката поезија.Цитат за овој час: Жената е покана за среќа. Бодлер

МАКЕДОНСКАТА ЛИТЕРАТУРА КОН КРАЈОТНА 19. И ПОЧЕТОКОТ НА 20. ВЕК

Во последните децении на 19. век Турската империја на Балканот јапотресувале силни општествено-политички настани. Централната власт

слабее. Како резултат на национално-ослободителните движења,Бугарија се осамостоила (1878), Босна и Херцеговина била окупирана од

Австро-Унгарија, Србија ја проширила својата територија на југ,заземајќи го Врање.

Македонија, и покрај двете востанија во Разловци (1876) и во Кресна(1878), останала единствена словенска земја на Балканот, под

46

османлискиот јарем. Како резултат на диктатот на земјите победнички вовојните што ги водела, Турција била принудена да ги отвори своите

пазари за производите од европските земји. Империјата (во нејзинитерамки и Македонија) била под наплив на индустриска стока со подобар

квалитет и пониски цени.Занаетчиството полека пропаѓало, заедно со другите стопански гранки.

Населението неможејќи да се справи со сиромаштијата и со наметнатитеданоци од власта, ја напуштало Македонија и во потрага по подобар животмигрирало во соседните држави (Бугарија, Србија, Романија), а подоцна и

во прекуокеанските земји. Така се јавило печалбарството како новопштествен феномен.

Разнишаните турски позиции во Македонија создале погодна почва задејствување на туѓите пропаганди на околните балкански државички со

цел да го подготват теренот за нејзина идна поделба.Отпорот на македонскиот народ против османлиското ропство, отпрвинповеќе стихиен и индивидуален, дури при крајот на 19.век добил своја

организирана форма преку создавањето на ТМОРО, подоцна ВМРО(1893). На Организацијата ѝ пристапувале елементи од сите слоеви на

населението (селани, учители, работници...)Организацијата, на чие чело ќе застане корифејот на ослободителнатаборба, Гоце Делчев, покрај стремежот за национално ослободување, се

борела и против туѓите влијанија, како меѓу народот, така и восопствените редови.

Круна на вековниот идеал за слобода на македонскиот народ и на ситешто живееле во Македонија биле Илинденското востание (1903) иКрушевската република. Иако недоволно подготвено и со трагични

последици по населението, Востанието се врежaло длабоко во свеста нанародот дека треба да се подготвува за еден нов Илинден кој ќе дојде

неколку децении подоцна (1944).Крушевската република, со траење од десетина дена, на начинот како

била прокламирана и уредена, покажала како требало да се градисожителството меѓу сите кои се борат за слобода и социјална правда.

Теророт на кој бил подложено невиното население, предизвикалвнимание кај европската јавност, но не и доволно, за да се натераттурските власти за спроведување на реформите на кои се обврзале.

Напоредно со револуционерната борба, во периодот за кој станува збор,дејствуваат и творат литературни и културни дејци (Ѓ. Пулевски, К. П.

47

Мисирков, Д. Чуповски, М. Цепенков, В. Чернодрински...).Некои од нив работеле на будење на националната свест преку

разграничување на македонскиот од бугарскиот јазик (Лозарите,Мисирков), други со своите дела ја поттикнувале револуционерната

борба (Чернодрински, Н. К. - Мајски), трети, со собирачката дејност јадополниле ризницата на македонското културно наследство (Цепенков,

Шапкарев).Цитат за овој час: Мнозина философи има гоедари

и мнозина гоедари станале философи. Марко Цепенков

МАРКО ЦЕПЕНКОВ (1829 – 1920)Марко Цепенков е, по многу нешта, исклучителна појава во нашата

културна историја. Требало да поминат години за да се сфати големинатаи вредноста на наследството што ни го оставил. Тој восхитува, како со

сестраноста во собирачката дејност (забележал повеќе од 5500 пословиции поговорки, 800 приказни,150 песни,100 гатанки, 400 верувања и клетви,300 благослови, 350 баења, 2900 соништа и нивни толкувања, 70 детскиигри, многу страници со јазичен и етнолошки материјал и т.н.), така и со

начинот и љубовта со која ги собирал истите.А во поново време го откриваме и како автор на песни, дури и како

драмски писател. Се разбира, не сите творби се со издржани уметничкивредности. Но сите се со искрени мотиви и со пораки на страдалник,

далеку од родната земја – Македонија.Многу од податоците за него, но и за настаните во тоа време дознаваме

од неговата Автобиографија (1896), напишана на родниот прилепскиговор.

Роден е во Крушево, во многудетно семејство, каде што неговиот таткоКоста се преселил од прилепското село Ореовец. Завршил ќелијноучилиште во Варош (Прилеп), а потоа го учел терзискиот занает.

Љубовта кон книгата била голема и Цепенков читал сѐ што ќе му дошлопри рака. Научил повеќе јазици (турски, грчки, влашки, бугарски).

Под влијание на Д. Миладинов, кој дошол за учител во Прилеп(1856/57), М. Цепенков почнал да собира народни умотворби. Толку јазасакал народната мудрост, и откако видел свои текстови во ЗборникотЗборникотЗборникотна Кузман Шапкарев, веќе никој, и за ништо на светот, не можел да го

разубеди да се откаже од желбата да го запишува непроценливотонародно богатство.

Како резултат на неговата неуморна собирачка дејност, на страниците на

48

периодични списанија во Бугарија, биле објавувани фолклорнитематеријали. Едно од тие списанија (Сборникъ за народни умотворенија,

наука и книжнина) речиси целото било исполнувано со записи одЦепенков.

И покрај семејните и здравствените проблеми (видот полека го губел),Цепенков на поодмината возраст почнал да создава дела кои носат личенпечат: АвтобиографијатаАвтобиографијатаАвтобиографијата (1896), драмата Црне војводаЦрне војводаЦрне војвода (1903), повеќепесни (Мојата песна, Редењето на дедо Марко Цепенко, МакедонцкоМојата песна, Редењето на дедо Марко Цепенко, МакедонцкоМојата песна, Редењето на дедо Марко Цепенко, Македонцко

тажејње, Позив од мајка Македонијатажејње, Позив од мајка Македонијатажејње, Позив од мајка Македонија...), Белешки за македонцкитеБелешки за македонцкитеБелешки за македонцкитевојводивојводивојводи (1894). Интересно е да се каже дека во повеќе свои творби

Цепенков употребувал упростен правопис со примена на ѕ и џ, букви коине се користеле во бугарската ортографија!

Она што го разликува Цепенкова од другите собирачи на народниумотворби е постапката со која ги бележи приказните внесувајќи

понекогаш лични интервенции во нивната содржина и придодавајќи новиелементи. За некои негови критичари тоа било недопустливо. Но

Цепенков бил длабоко сраснат со духот на нашиот јазик и таквитеинтервенции воопшто и не ги забележуваме. Напротив тие со сочниот

стил, на приказните им даваат полнокрвност и со својата реалистичностги доближуваат до читателите.

Меѓу многуте негови приказни, за кои попрво би рекле дека се раскази наЦепенков, и кои восхитуваат со мајсторски водената нарација, секогашнајпрвин би ја истакнале онаа за Силјан ШтркотСилјан ШтркотСилјан Штркот. Во неа се прикажува застрадањата што ги доживеал разгалениот син кој не сакал да ги прифати

советите на своите родители.Цепенков е уверлив не само во изнесувањето на деталите околу

авантурите на Силјан Штркот и во описот на селскиот живот; уштеповеќе, се зафаќа со психолошко портретирање на главниот лик. Притоа

е одмерен, исто како што со мерка ги изнесува мотивите поради коиСилјан се оддава на безделничење.

Може слободно да се каже дека тој не е обичен запишувач на народниумотворби.Тој е прозаистпрозаистпрозаист кој на најубав начин народната мудрост ја

доближува до светот на уметничката литература.Вреди да се спомне е тоа дека Цепенковите приказни се непресушен

извор и подлога за многу дела од современи автори и режисери.Цитат за овој час: Најпосле да ви речам нешто, умирачката ќе ми отми перото од

раката... Марко Цепенков

49

ВОЈДАН ЧЕРНОДРИНСКИ (1875 - 1951)Иако почетоците на театарската уметност воМакедонија се поврзани содрамските изведби на Ј. Х. К. - Џинот, сепак на Војдан Чернодрински

му припаѓа челното место во оваа литературна област.Животниот пат на Чернодрински се совпаѓа со судбината на илјаднициМакедонци кои поради несигурноста на личниот живот биле принуденида ги напуштаат родните огништа и да се населуваат во места (најчесто

градови), каде што биле заштитени колку толку од турските власти.Така и семејството на Војдан Поп Георгиев-Чернодрински по една

немила случка, го напуштило родното Селци (Дебарско) и се населило воОхрид. Тука Војдан го започнал основното образование, го продолжил

средното во солунската гимназија, а го завршил во Софија, каде што таткому порано се преселил.

Во Софија активно се вклучува во активностите на Младата македонскакнижовна дружина (претседател - Коста Шахов). Во нејзините рамки ќе сеформира театарскиот кружок Македонски зговор кој ќе ги изведе првитедрамски обиди на Чернодрински (ДрваритеДрваритеДрварите, Во меанатаВо меанатаВо меаната, МакедонскаМакедонскаМакедонска

емиграцијаемиграцијаемиграција). Кружокот дејствува до есента 1897 година кога речиси ситенегови членови се префрлиле во Македонија, за поблиску да работат наослободителното дело. Чернодрински, пак, една година бил учител во

битолското село Могила.Студиите по право ги започнал во Грац, Австрија, ги продолжил во Берн,

Швајцарија, но не ги завршил, бидејќи понесен од повикот заослободување на поробената татковина, активно се вклучил во

организирањето на повеќе тамошни македонски студентски друштва.Нивна цел била да ја помагаат револуционерната борба во Македонија

преку нејзина афирмација во ЕвропаВо летото 1900 година се вратил во Софија и целосно се посветил на

литературно-театарската дејност. Ја формирал театарската група Скрб иутеха. Тогаш Чернодрински ја напишал Македонска крвава свадба

прикажана со голем успех кон крајот на годината. Со театарската групаЧернодрински посетил многу места во Бугарија и секаде Драмата

доживувала овации, а особено во градовите каде што живееламакедонска емиграција.

Поттикнат од успехот на Македонска крвава свадба, Чернодрински ќе јапродолжи дејноста преку формирање на Столичниот македонски театарво Софија, кој работел на професионални основи. За неговиот репертоарЧернодрински ги напишал драмите: Од глаата си патиме, Робот и агата,Од глаата си патиме, Робот и агата,Од глаата си патиме, Робот и агата,

50

Зло за злоЗло за злоЗло за зло (преработка на едночинката ДрваритеДрваритеДрварите).Со желба за афирмација на македонската национална мисла надвор одБугарија, Чернодрински ќе ја прикаже Македонска крвава свадба во

Белград (во присуство на членови на кралското семејство), во Крагуеваци во неколку други градови во Србија. Секаде бил со интерес пречеканод публиката. На таа турнеја се приклучил и Крсте Петков Мисирков,кој, пак, на научните предавањата ќе се заложи за создавање на посебна

македонска држава.Чернодрински се обидел и како автор на либрето за првата македонска опе-ретка СрештаСрештаСрешта, посветена на Гоце Делчев, негов соборец и истомисленик.Со своето дело извршил влијание и на други македонски писатели да

создаваат драмски творби (на Димитар Хаџи Динев - РеволуционерРеволуционерРеволуционер, наДимитар Г. Молеров - Змеова невестаЗмеова невестаЗмеова невеста, на Марко ЦепенковЦепенковЦепенков, на Н. К. -

Мајски - ИлинденИлинденИлинден) или да се формираат театарски групи (Слобода и др.).Самиот Чернодрински во периодот по Хуриетот (1908) во Солун, Битола,

Скопје, Кукуш, формирал театарски групи со кои се прикажувале идрами со посовремени содржини.

По трагичната поделба на Македонија (1913), Чернодрински ќе бидесведок на ново, тројно ропство на својот народ. Тој исто така ќе биде

сведок на меѓусебни пресметки на членовите на Внатрешнатамакедонска револуционерна организација. Драмите што ги пишува тогаш

се од македонскиот битов живот (На нова годинаНа нова годинаНа нова година, На рекатаНа рекатаНа реката) или одподалечното и поблиското минато (Духот на слободатаДухот на слободатаДухот на слободата, Цвета, Цвета, Цвета

војвотката; Цар Пир, Бурите крај Вардарвојвотката; Цар Пир, Бурите крај Вардарвојвотката; Цар Пир, Бурите крај Вардар, Слав Драгота;Слав Драгота;Слав Драгота; последните тридрами се напишани на бугарски јазик).

Последните години од својот живот ќе ги помине пишувајќи стихови исредувајќи ги своите спомени во писмена форма.

Драмата Македонска крвава свадба не само што е најпознато дело наВојдан Чернодрински, туку тоа е едно од најзначајните во македонската

литература. Нејзината вредност е уште поголема, ако се знае улогата штоја одиграла за јакнење на националната свест кај нашиот народ.Во драмата која има пет чина, се испреплетени повеќе мотиви:

социјалниот, битовиот и родољубивиот.Во првиот чинпрвиот чинпрвиот чин авторот нѐ запознава со тешкиот аргатски живот на пого-

лемото семејство на дедо Кузман кое жнее на имотот на Осман-бег. Им сеприклучува овчарот Спасе, вљубен во младата и убава жетварка Цвета.

Доаѓа чивлик-сајбијата Осман-бег со својата придружба и ја граба Цвета.

51

Вториот чинВториот чинВториот чин се одвива во куќата на дедо Кузман каде што пијан Турчинги малтретира жените барајќи да му зготват вкусни јадења и ги плаши

децата.ТретиотТретиотТретиот чинчинчин се одвива во харемот на Осман-бег каде што тој на разни

начини се обидува да ја потурчи Цвета. Таа храбро се спротивставува насекоја негова закана. Не помагаат ниту советите на двете потурчени

Македонки кои треба да ја разубедат Цвета да се помири со судбината.Спасе и братот на Цвета, Дуко, безуспешно ја бараат низ собите воприсуство на заптии. Осман-бег напомош го повикува Селим-оџа.Четвртиот чинЧетвртиот чинЧетвртиот чин се одигрува во уќуматот, каде што во присуство наархиерејски намесник и конзули се одвива распитот дали Цвета

доброволно се потурчила или насила. Отпрвин под дејство на опојнитреви Цвета одговара онака како што посакува Осман-бег. Но кога мајкаѝ бара да ѝ го види лицето, таа се присвестува, го кине фереџето и вели

умирам, ама Турчинка не станувам.Истите зборови умрев, ама Турчинка не станав, Цвета ќе ги изговори на

крајот на петтиот чинпеттиот чинпеттиот чин кој се одигрува на денот на свадбата. ДоаѓаОсман-бег за да се одмазди и да ја направи свадбата крвава.

ИдејатаИдејатаИдејата во Драмата е да се поттикне и зајакне свеста кај народот заослободување од Турците. Или како што вели авторот: да се раздвижат

спокојните, лабави струни на македонскиот роб. Заради тоа иконфликтот во драмата го заострува да крајни граници.

Од тие причини и ликовите се антагонистички поставени: Турците сенасилници и злосторници, Македонците чесни и достојни, кои држат до

верата и обичаите.Меѓу сите највпечатлив е ликот на Цвета. Млада, убава, копнее по

саканиот Спасе. Непомирлива е по однос на верата и својата слобода. Јаодбива понудата да живее раскошно во харемот. Умира убивајќи го оној

што посегнал по нејзината чест.Осман-бег е типичен насилник, суров и одмаздолубив. Смета дека имаправо над сѐ во неговиот имот. Дури и врз животите на своите аргати.

Дуко и Спасе се храбри и бунтовни. Спремни се да посегнат по оружје зада ѝ стават крај на неправдата од поробувачите. Задоени се со духот на

слободата од новите комитски песни.Вредностите на едно уметничко дело најобјективно се оценуваат преку

временската дистанца. Ако тоа е интерсно за читање и гледање и по повеќеод едно столетие, тоа значи дека ништо не изгубило од својата актуелност.

52

Со такви вредности е токму драмата Македонска крвава свадба.Цитат за овој час: ...А Војдан и последниот грош го раздаваше и од сè најмногу ја сакаше

Македонија. Душата постојано таму му беше... Марија Чернодринска

МАКЕДОНСКАТА ЛИТЕРАТУРА МЕЃУ ДВЕТЕ СВЕТСКИ ВОЈНИПо Балканските војни и Првата светска војна настанало ново раздобје во

историјата на нашиот народ. Со Букурешкиот договор од 1913 годинаживото ткиво на македонскиот народ било поделено меѓу соседните

балкански земји: Грција, Србија и Бугарија. Залудни останале напоритена напредните македонски дејци да се спречи поделбата на Македонија.Неколку години подоцна, на Париската мировна конференција, само се

потврдила неправдата нанесена кон нашиот народ.Во новонастанатите услови економската ситуација се влошила како

резултат на прекинатите сообраќајни врски кон Европа и Ориентот, а коиминувале низ Македонија. Занаетчиството и трговијата стагнирале исто

како и земјоделството и сточарството.Во новоосвоените територии српските власти доведувале колонизатори накои им била доделена најдобрата земја за обработување. Грчките власти,

пак, со цел да го изменат етничкиот состав на Егејскиот дел наМакедонија, извршиле размена на населението со Турција и Бугарија. Наместо на Македонците, од Мала Азија било донесено население од кое ќесе регрутира ударната сила на грчкиот национализам со децении подоцна.

Ниту во Бугарија положбата не била подобра. Бугарскиот дворинфилтрирал свои офицери во раководството на ВМРО со цел да се

пресмета со Македонците кои се бореле за автономна држава во рамкитена една идна балканска федерација. Како резултат на меѓусебни

пресметки, ќе загинат многу македонски синови за идеи и идеали, за коини по речиси едно столетие, на нивните потомци нема да им донесе

национално помирување и обединување!Во услови кога македонскиот јазик бил забранет за употреба во

училиштата и бил забранет да се говори дури и во домовите (во Грција),секако не можеме да зборуваме за нормален развој на нашата литература.

Иако некои од нашите писатели пишувале на туѓи јазици, предмет нанивните дела се Македонците и нивните судбини (А. Крстиќ, Н. Ј.

Вапцаров, С. Христов, Д. Талев...).Други, пак, најпрвин пишувале на туѓи јазици, за подоцна целосно да сепосветат на мајчиниот јазик (К. Рацин, В. Иљоски, Ѓ. Абаџиев...). Се

разбира, има и една група писатели кои речиси целото свое творештво го

53

создале на македонски јазик (А. Панов, Р. Крле, К. Неделковски...).Најпосле не може да се одречува придонесот на творци, чии дела на

времето биле високо вреднувани, а поради разни околности, подоцна дабиде оспорувани (В. Марковски).

Цитат за овој час: Во 1938 година се замисли формирањето на Македонскиотлитературен кружок. Михаил Сматракалев (Ангел Жаров)

ВАСИЛ ИЉОСКИ (1902-1995)Васил Иљоски е првиот од македонските драмски писатели чии дела се при-кажани на сцената на Скопскиот народен театар меѓу Двете светски војни и

кој повеќе од шест децении активно ја негувал драмската литература.Роден во Крушево, но со родителите се преселил во Куманово, каде што

го оформил основното и гимназиското образование. Филозофскиотфакултет го завршил во Скопје, потоа како професор работел во

Куманово и во други градови. По ослободувањето вршел повеќе функции(член на Комисијата за Кодификација на македонскиот литературен јазики сл.), но најдолго работел како професор на Педагошката академија во

Скопје. Васил Иљоски беше меѓу првите 14 избрани академици наМАНУ по нејзиното формирање (1967).

Покрај драмите Иљоски е автор на бројни научни и есеистички трудови одобласта на литературата и јазикот и добитник на повеќе литературни

награди и признанија.Од првото драмско дело По матуратаПо матуратаПо матурата (1921), па до последните, Васил

Иљоски создава творби низ кои провејуваат различни идејни пораки врзразлични тематски основи, но сите нив ги обединува авторовиот

стремеж за хуманистички односи, најчесто врз комични ситуации.Интересно е тоа што Иљоски некои од своите драми напишани, особено

пред Втората светска војна, подоцна ги преработувал под другинаслови (Бежанка, Ленче Кумановче - Бегалка; Нагазил човекот -Бежанка, Ленче Кумановче - Бегалка; Нагазил човекот -Бежанка, Ленче Кумановче - Бегалка; Нагазил човекот -

Чорбаџи Теодос; Татко и син - Млади синовиЧорбаџи Теодос; Татко и син - Млади синовиЧорбаџи Теодос; Татко и син - Млади синови и сл.). Негови се иследниве драми: Биро за безработни, Ученичка авантура, Пиши Панче,Биро за безработни, Ученичка авантура, Пиши Панче,Биро за безработни, Ученичка авантура, Пиши Панче,

Чест, Кузман Капидан, Окрвавен камен, Два спрема еден, ДопирниЧест, Кузман Капидан, Окрвавен камен, Два спрема еден, ДопирниЧест, Кузман Капидан, Окрвавен камен, Два спрема еден, Допирниточки, Свадба, Смрт за животточки, Свадба, Смрт за животточки, Свадба, Смрт за живот и т.н.

Меѓу многуте драми на Иљоски прва прикажана на македонски јазик(1928), и секако најпопуларна, е БегалкаБегалкаБегалка.

Сижето на драмата раскажува за љубовта на двајца млади од двесоцијални средини. Комедијата е исполнета со богат народен колорит од

песни и игри, што ни дава за право да заклучиме дека тоа е битово-

54

сценско дело. Но исто така можеме да речеме дека таа е драма со изразенсоцијален конфликт. Преку комика и со лежерност авторот ги разрешува

ситуациите кога доаѓа до судир меѓу патријархалните сфаќања наскржавиот деспот Аџи Трајко и силната и света љубов меѓу Бошко и

Ленче. Драмата избилува со емоционална-експресивна лексика ифолклор кои Иљоски мајсторски ги внесува преку карактерите на

главните личности.Комичното не е цел само за себе, тоа поучува и облагородува, тоа тера да

се размислува и дејствува.Второ дело по популарност на Иљоски е комедијата Чорбаџи ТеодосЧорбаџи ТеодосЧорбаџи Теодос.Според вредносните критериуми таа стои на повисоко рамниште од

Бегалка, како во поглед на композицијата, така и во поглед на динами-ката на драмското дејство. Тоа се одигрува во три чина. Како основа(тематематема) на драмата е обработена анегдотата за наметнато кумство на

новороденче, кое според обичаите мора да го прифати чорбаџи Теодос.Кон тоа Иљоски го придодава и мотивотмотивотмотивот на „забранетата“ љубов меѓу

Томче, синот на чорбаџи Теодос, и сиромашната девојка Стојанка. За дабиде ситуацијата покомична се јавува Арсо, кој го наседнува чорбаџијата

да биде цигански кум и преку повеќе смешни досетки, успева да си госпаси лозјето и да го пренесе кумството врз синот на Теодос.

Во првиот чинпрвиот чинпрвиот чин кој се одвива во куќата на чорбаџијата Теодос, авторот нѐзапознава со повеќето личности и особено со карактерот на главниот лик

чорбаџијата Теодос, кој додека спие никој не се решава да го разбуди.Кога ќе стане, ги омаловажува сите околу себе. Не сака да чуе за молбатана синот Томче да ја побара за снаа Стојанка, затоа што била црна какоЦиганка, татко ѝ бил самарџија и имала кал под ноктите. За него жена

му Кева ќе рече: Душовадник, живојадник!Во вториот чинвториот чинвториот чин се појавува бакалинот Арсо и семејството на Поцко,

христијански Цигани со новороденче, на кое му бараат кум. Знаејќи деканаскоро треба да помине Теодос, Арсо ги советува Циганите да го

остават новороденчето на патот за да го најде Теодос и да му стане кум.Гордиот и до крајни граници смешно-педантен, кој држи до обичаите, со

тешко срце ќе ја прифати улогата на цигански кум.Во третиот чинтретиот чинтретиот чин по многу комични ситуации, таа улога со помош на Арсоќе му ја препушти на синот Томче, а Арсо ќе си го поврати заложеното

лозје.Чорбаџи Теодос е надмен, болен чистотник, ситничар, се однесува како

деспот, но тој е уште и лихвар и скржавец. Околу него се поставени сите

55

други личности. Нивните судбини зависат од неговите постапки.Чорбаџи Теодос смета дека само тој е тој, сите други се безвредни.

Во постапките што му се наметнати ќе се види колку Теодос е немоќенда се извлече и ќе биде предмет на исмејување од сите. ИдејатаИдејатаИдејата да сеизложи на потсмев надуеноста на богатите, Иљоски на најсликовит

начин ќе ја осмисли токму во оваа типична комедија.Цитат за овој час: Татко ѝ самарџија. Со него да се засватам?

Поарно самар на грбот да си ставам. Чорбаџи Теодос

АНТОН ПАНОВ (1906 - 1968)Антон Панов е еден од авторите кои ја афирмирале македонската драма

во времето меѓу Двете Двете светски војни, кога нашиот јазик билзабранет за употреба, а писателите „по потреба на службата“ биле

преместувани во места надвор од Македонија.Роден во семејство на сиромашни родители, Панов основното училиште

го започнал во Дојран, а го продолжил во Струмица, каде што сепреселил, по разурнувањето на родното место за време на Првата светска

војна. Виша гимназија и средно музичко училиште учел во Белград.Истовремено настапувал како хорист во Белградската опера. Тогаш гинаправил првите литературни обиди (песната Врни се во домВрни се во домВрни се во дом и повеќе

други песни, некои под влијание на Р. Тагоре, кој во тоа времепрестојувал во Белград).

Од тој период се и повеќе раскази (Роденденот на Серјожа Јегоркин,Роденденот на Серјожа Јегоркин,Роденденот на Серјожа Јегоркин,Орденот Свети Сава од петти степен, Тинка, Беда во колибатаОрденот Свети Сава од петти степен, Тинка, Беда во колибатаОрденот Свети Сава од петти степен, Тинка, Беда во колибата). Тука

треба да се спомене обидот да напише роман со тематика од белградскиотживот (работен наслов Живи гробовиЖиви гробовиЖиви гробови). Сите тие творби, како и драмитенапишани подоцна, сепак, се во сенка на успехот што го постигнал со

ПечалбариПечалбариПечалбари.Идејата да ја напише Печалбари кај Панов зрее повеќе години и конечноја реализира 1936 година. Премиерата во Народниот театар во Скопје, од

публиката била прифатена со восхит и трогателност. Потоа билаприкажана низ повеќе градови на Македонија и Јужна Србија (Во Битола -

23 претстави, во Лесковац - 22.) Драмата подоцна била поставена насцените на повеќе театри низ тогашна Југославија (во Ниш, Белград, Бања

Лука...). Оттогаш и нема театар во Македонија каде што не е поставена.(Најново Кумановскиот театар - 2010).

Успехот со Печалбари ќе го поттикне авторот да продолжи да пишувадрамски дела. Тогаш настанала драмата СтегаСтегаСтега со социјална тематика, по

56

Војната преработена под наслов Вероника СамаракВероника СамаракВероника Самарак.Драмата ПиликатникПиликатникПиликатник со тема од рибарскиот живот доживеа своја изведба

на сцената на Струмичкиот театар (кој го носи името на славниотписател). Овде ги спомнуваме и драмите ПреродениПреродениПреродени и ГрадинарГрадинарГрадинар

(комедија), како и збирката есеи Мисли и размислувањаМисли и размислувањаМисли и размислувања.Животната патека по враќањето од Белград, Антон Панов ја изодува нарелацијата Дојран-Скопје-Петроварадин-Нови Сад, за да ја заврши во

Струмица, која ја сметал за втор роден град.Печалбари во основа е социјална драма во која како главна темаглавна темаглавна тема е

предаден тешкиот печалбарски живот и последиците што ги предизвикува.Идејната поракаИдејната поракаИдејната порака ја откриваме преку отпорот на еден од главните ликови

- Костадин, да се спротивстави на бездушноста на богаташите коизаради парите ги уништуваат животните радости на најлиските.

Драмата се состои од четири чина, со стегната композиција и живидијалози. Првиот чинПрвиот чинПрвиот чин се одигрува во домот на селскиот лихвар Јорданкај кого доаѓа Божана, мајката на Костадин, за да ја побара Симка заснаа. Таткото Јордан е согласен под услов, според обичајот, да му се

платат 30 златници. По ова доаѓа еден селанец за да бара пари на заем одЈордан, се разбира со одредена лихва.

Првиот чин завршува со сцената во која Симка и против својата волја есвршена за Јован, затоа што стојникот Стрико Кољо веднаш се согласува

да плати според редот и обичајот.Вториот чинВториот чинВториот чин започнува со разговорот меѓу Костадин и неговата мајка, во

кој Костадин кажува дека нема 30 златници и дека не сака да купиневеста за пари. Тој заедно со своите другари се решава да ја грабне

Симка. Во моментот кога тоа сака да го направи, се појавува Јордан иСимка за да го избегне срамот, го моли Костадина да се согласи на

условите што ги поставува татко ѝ (да му позајми пари и кои ќе треба даму ги врати).

На почетокот на третиот чинтретиот чинтретиот чин Костадин и Симка се среќни, но тоа ќе траедо моментот кога кај нив ќе дојде Јордан за да си ги бара позајмените 50златници. Костадин ги нема тие пари и не сака да оди на печалба, баремне додека не му се роди синот, за да не ја доживее судбината на својот

татко кој умрел на печалба без да го виде сина си.Сепак победувабездушноста на Јордан и Костадин заминува на печалба.

Четвртиот чинЧетвртиот чинЧетвртиот чин се одигрува во Белград, неколку години подоцна, когаКостадин, и покрај грижата од другарите, тешко болен умира од

57

туберкулоза. Во последната сцена од тој чин по враќањето од печалба,другарите на Костадин ѝ го подаваат ќесето со спечалените пари на

Симка, а таа ги дава на синот Коле за да му ги однесе на дедо му Јорданза задуша.

Во драмата централни ликови се Костадин и Јордан. Костадин е свесенза последиците што ги носи печалбарството и не сака да ја продолжи таатрадиција. Жестоко се спротивставува: Зошто татко ми ги остави коскитена печалба? Зошто јас не сум чул ни збор од неговата уста?...По природа

бунтовен, Костадин, сепак, притиснат од противречните односи кои гоопкружуваат, со тешко срце ќе замине, за да не се врати никогаш и да не

ја виде рожбата од силната љубов кон Симка - синот Никола.За таткото на Симка, Јордан, најважни се парите. Се пазари како џамбаз

кога треба да ја омажи својата ќерка. Подоцна ја жртвува среќата насвојата ќерка и својот внук за грст златници. Врз маката на сиромашните

го трупа своето богатство. Нему сличен во постапките му е Аранѓел,сопственикот на фурната во Белград, каде што Костадин се разболува.

Симка е воспитана да се покорува на татковата волја, силно го сакаКостадина и нејќе да биде (про)дадена на друг. Судбината на свекрвата

Божана да гледа сираче, ќе се повтори и врз плеќите на Симка.Експозицијата во драмата започнува со љубовта меѓу Костадин и Симка,

заплетот се случува кога Јордан одбива туку-така да ја даде Симка.Кулминација на драмското дејство настанува кога Костадин заминува на

печалба, неговата умирачка е како расплет.Не само што композицијата на Печалбари е цврсто градена и збиена,

туку и дијалозите се кратки и исполнети со живост. За тоа придонесуваатпоговорките и пословиците што авторот умешно ги користи.

Посебен белег на драмата ѝ даваат музичките делови со елементи одмакедонскиот фолклор, специјално подготвени за неа, иако на првата

изведба по барање на режисерот дошло до измена на композиторот. и нанекои од песните.

Јазикот во драмата во основа е говор од западното македонско наречјеиако се среќаваат и јазични конструкции од југоисточното наречје. Тоа

оди во прилог на заложбата на писателите од периодот меѓу Дветесветски војни да се застапуваат за јазична норма која ќе биде разбирлива

за поголемиот дел Македонци. Во тој поглед придонесот на АнтонПанов е исклучителен.

Цитат за овој час: Среќен што сум роден Македонец и што ѝ припаѓам на прватагенерација македонски писатели кои се осмелија под тешки услови и уште во потешки

58

времиња први да почнат да пишуваат на македонски јазик. А тоа не беше лесно да сенаправи при немање на македонска граматика и правопис. Тогаш ние истапивме какопрогресивни македонски родољуби на чело со Рацин, кој ни служеше како инспиратор,

иако ние бевме само драматурзи и не се занимававме со поезија...На денот на јубилејот, 23 април 1967 година, Антон Панов, с.р.

РИСТО КРЛЕ (1900 - 1975)Ристо Крле е интересна појава во развитокот на македонската драма.

Автор кој не само што го потврди нагорниот од на театарската уметносткај нас, туку го внесе мотивот на непрепознавање познат уште од

античката литература и толку суров по своите последици.Роден во Струга во 1900 година во семејство на чевларски занаетчија,

Ристо Крле имал нередовно школување. По основното образованиезавршил први клас нижа гимназија, а по неколку години уште еден клас.

По смртта на татко му немал можност да го продолжи образованието и гоприфатил чевларскиот занает. Извесно време работи како општински

писар.Во 1925 година работи како калфа во Поградец, Албанија, а по враќањето

по низа препреки ќе успее да отвори самостоен чевларски дуќан.Нешто подоцна пред налетот на поефтини и помодрени фабрички произ-води, ќе биде принуден како и многумина, да го затвори дуќанот, а егзис-тенција за себе и семејството да побара како работник во Скопскиот моно-пол и како службеник во Хипотекарната банка во Белград. По ослободу-ваето Крле работи како службеник во Министерството за просвета и како

администратор во Друштвото на писателите на Македонија.Првите чекори на полето на културата и уметноста Ристо Крле ги правикако аматер во Културно-уметничкото друштво Црни ДримЦрни ДримЦрни Дрим во родниотград. Тогаш ќе биде опфатен од творечко неспокојство да ја преточи водрама потресната сторија што ја слушнал во 1925 година, додека бил воПоградец, за убиството на печалбарот од страна на родителите порадинепрепознавање. Така ќе настанат Парите се отепувачкаПарите се отепувачкаПарите се отепувачка, премиерно

изведена1938 година.Успехот од премиерното прикажување бил неочекуван и сензационален,

меѓу другото и затоа што како автор се јавила личност со непотполносредно образование. Тоа ќе го потикне Крле да се зафати со пишување и

на други драми: АнтицаАнтицаАнтица (изведена на сцената на Скопскиот народентеатар - 1940), Милион маченициМилион маченициМилион маченици (која морал да ја преправа поради

острата критика кон тогашниот општествен систем -1940); по војната:

59

Велик денВелик денВелик ден (1950), Грофот МиливојГрофот МиливојГрофот Миливој (1958). Тој е автор и на други прознитекстови, ( првиот дел на АвтобиографијатаАвтобиографијатаАвтобиографијата - 1990 и сл.).

Парите се отепувачкаПарите се отепувачкаПарите се отепувачка е драма во пет чина. Првиот чинПрвиот чинПрвиот чин се одвива вокуќата на селанецот Митре каде што се собрани роднини и пријателитеза да го испратат синот Ангеле на печалба во Америка. Во вториот чинвториот чинвториот чин

најблиските се во исчекување на вестите дали Ангеле им се приклучил надругите печалбари на пат кон Битола, а оттаму за Солун.

Третиот чинТретиот чинТретиот чин се случува дваесетина години подоцна. Ангеле се враќа одпечалба и првин пристигнува во домот на својата сестра Ката во

соседното село, каде што го пречекува внуката Ана, која одраскажувањата знае дека вујко ѝ е во Америка на печалба. Ангеле се

мисли дали да преноќува кај сестра си или да се врати кај родителите.Во четвртиот чинчетвртиот чинчетвртиот чин Ангеле е дома. Татко му и мајка му не го препознаваат.Ангеле го отвора куферот полн со златници. Кај таткото Митре се јавувагрозоморна мисла: да го убие непознатиот кој сигурно ограбил некој друг

печалбар, а можеби и го убил. Во петтиот чинпеттиот чинпеттиот чин доаѓа сестрата Ката сосемејството и наместо радост, сведок е на трагичниот крај на братот

Ангеле и на родителите.Во поглед на композицијата, драмското дејство минува низ следнивеетапи: експозиција, која се надоврзува во првиот и вториот чин преку

разговорите на личностите, описот на обичаите, и испраќањето на Ангеле.Заплетот започнува кога Ангеле се враќа од печалба и доаѓа во куќата на

сестра му, а потоа и дома, со помисла да не се кажува кој е.Кулминацијата настанува кога родителите не го препознаваат синот и

кога таткото Митре заслепен од златото, го убива и покрај противењетона мајката Мара. Расплетот се случува кога од ќерката Ката ја дознаваат

вистината. Мајката скршена од голема тага и бол умира; таткото си гоодзема животот со нож.

Во драмата се прикажани повеќе ликови, но највпечатливи се таткотоМитре, мајката Мара, сестрата Ката и синот Ангеле. Некои критичари музабележуваат на авторот дека во обликувањето на нивните карактери не

одел до крај; дека мотивот за убиството не го осветлил и искористилцелосно , дека недостасувале елементи на сценската разработка и т.н.

Алчноста за пари од некогашниот сиромашен селанец Митре ќе направинеговата психа да се исполни со мисли на злосторник, или поточно

речено,кај него ќе појави отсуство, отуѓеност на човечност.Мајката Мара иако побожна и свесна за гревот што се надвиснал над нив,не смогнува сили да му ја оттргне секирата на мажот. Претходно, таа за

60

да го одвлече од најлошото, дури му предлага на Митрета, да му земенекој златник од куферот на туѓинецот, кога веќе му останале очите во

нив и да си легнат.Но под дејство на душевно и морално растројство на Митре, шегата што

ја смислиле децата Ката и Ангеле за да биде радоста поголема, ќе сепретвори во трагедија која опоменува и поучува.

Цитат за овој час: Парите се причина за сите зла. Густав Флобер

КОЧО РАЦИН (1908 - 1943)Кочо Рацин е, без сомнение, средишна личност во македонската

литература меѓу Двете светски војни и еден од основоположниците насовремената наша поезија. Неговиот придонес како поет е неспорен, но

не е без значење ниту неговото ангажирање како прозаист, какопублицист, дури и како историчар и литературен критичар.

Севкупниот негов ангажман бил плод на неуморната работа да ги осознавапротивречностите на општеството во кое живеал, засновано на експлоа-тација на наемните работници, на кои тој им припаѓал од своето раѓање.

Роден е Велес, во повеќедетното семејство на Апостол и Марија Солеви.Поради сиромаштија го напуштил школувањето во првиот клас на

гимназијата, за да му биде од припомош на татко му во грнчарскиотзанает. Напорната работа не можела да го оттргне од желбата да чита и

да се наобразува.Во слободното време, и особено ноќе, читал сѐ што ќе му дојде прирака.

Дури читал и дела од автори кои биле тешко разбирливи за неговатавозраст (Хегел и др.). Веќе на 20 години поетскиот изблик ќе го преточи

во песната Синови на гладот,Синови на гладот,Синови на гладот, како и во прозниот состав РезултатРезултатРезултат,напишани на српски јазик.

Покрај револуционерната борба на која ѝ останал верен до крајот насвојот живот, и поради која често бил затворан и интерниран, Рацин

наоѓал време да ѝ се посвети и на литературната дејност. Покрајпишувањето на поезија и прозни состави, Рацин се јавува и како уредникна весникот Искра во кој соработувале повеќемина напредни писатели

од Македонија. Уште позначајно е што тој организирал литературничитања на кои се демонстрирал отпор против тогашниот режим. Од тие

причини постојано бил под присмотра на полицијата.По окупацијата на Југославија, Рацин бил заробен и интерниран, за потоада побегне од логорот. Извесно време престојувал во Софија каде што се

среќавал со група млади македонски писатели, меѓу кои бил и Коле

61

Неделковски. По неговата трагична смрт, Рацин се вратил во Македонија иодново бил проследуван од полицијата на новата власт - на бугарската,

која го уапсила и интернирала.Во пролетта 1943 година се приклучил на партизанските единици наНародноослободителната војска на Македонија, чиј Главен штаб се

наоѓал на планината Лопуштник. Бил ангажиран околу издавањето наборбеното гласило Илинденски пат, како и на збирки со македонски

народни песни. Животот несреќно го завршил на 13 јуни истата година,во околности кои не се докрај разјаснети.

Творечката дејност Рацин ја започнал со стихови посветени на саканатадевојка Рахилка - Раца Фирфова. Од тој период е стихозбирката воракопис Антологијата на болкатаАнтологијата на болкатаАнтологијата на болката, со песни напишани на српски и

бугарски јазик. На страниците на некои списанија биле објавени повеќенегови песни, а заедно со уште двајца другари ја отпечатиле стихозбирката

193219321932. Неколку години подоцна (1936) ја објавил и првата песна намакедонски јазик До еден работникДо еден работникДо еден работник.

Врв на Рациновото творечко созревање е објавата на стихозбирката БелиБелиБелиМугриМугриМугри (1939, Самобор кај Загреб). Нејзината појава со интерес била

проследена од напредната критика и била дистрибуирана на просторитена тогашната држава и пошироко. Таа мала книшка (со сѐ на сѐ 12 песни)ќе поттикне и охрабри и други млади македонски автори да се свртат кон

сопствениот јазик.Во нашата литературна историја Кочо Рацин е познат и како автор на

повеќе прозни дела, објавени низ периодичните списанија или понеговата смрт (Во каменоломот, Тутуноберачите, Пладне; Татко,Во каменоломот, Тутуноберачите, Пладне; Татко,Во каменоломот, Тутуноберачите, Пладне; Татко,

Радоста е големаРадоста е големаРадоста е голема; делови од недовршениот роман ОпиумОпиумОпиум /АфионАфионАфион).Речиси сите ја обработуваат социјалната тематика.

Интересот на Рацин за историјата на нашиот народ најдобро можеме да госогледаме преку објавените статии за Богомилството кое како социјалнодвижење од Македонија, преку Босна се раширило низ повеќе европски

краишта. Една од трите статии е објавена и на македонски јазик.Рацин како литературен критичар напишал повеќе статии и прилози кои

се однесуваат на Развитокот и значењето на една наша новаРазвитокот и значењето на една наша новаРазвитокот и значењето на една наша новакнижевносткнижевносткнижевност (читај македонската).

Сепак, заслугите на Рацин за нашата литература се највредни на полетона поезијата.Со песните од стихозбирката Бели мугриБели мугриБели мугри ја премостувапразнината настаната по Константин Миладинов, да се пишува на

народен јазик и по углед на народната поезија.Во речиси сите песни (со

62

исклучок на КопачитеКопачитеКопачите и донекаде Утрото над насУтрото над насУтрото над нас , ТутуноберачитеТутуноберачитеТутуноберачите иЕлегии за тебеЕлегии за тебеЕлегии за тебе ) се користи метриката која е застапена во народната

песна. Во поглед на мотивите, песните се главно социјални и во нив сепее за тешкиот аргатски живот (Денови, Селска мака, ПечалДенови, Селска мака, ПечалДенови, Селска мака, Печал и

ТутуноберачитеТутуноберачитеТутуноберачите). Подлогата на Татунчо, Елегии за тебеТатунчо, Елегии за тебеТатунчо, Елегии за тебе и Утрото надУтрото надУтрото наднаснаснас е родољубива, додека за КопачитеКопачитеКопачите ќе кажеме дека е таа нагласено

револуционерна.Песната ЛенкаЛенкаЛенка е една од најубавите елегии во нашата уметничка поезија

Иако фонот на песната е социјален, восхитува лиризмот кој е проткаен низцелата песна:

И ноќе кога месечкоИ ноќе кога месечкоИ ноќе кога месечкогроб ѝ со свила виеше,гроб ѝ со свила виеше,гроб ѝ со свила виеше,ветерчок тихо над неаветерчок тихо над неаветерчок тихо над неажална ѝ тага рееше:жална ѝ тага рееше:жална ѝ тага рееше:

„Зошто ми, зошто остана„Зошто ми, зошто остана„Зошто ми, зошто останакошула недоткаена?кошула недоткаена?кошула недоткаена?

Кошула беше даровна...“Кошула беше даровна...“Кошула беше даровна...“Воведната песна во збирката ДеновиДеновиДенови на најубав начин ја ја отсликува

поврзаноста на Рацин со народната песна. Напишана е во осумсложник(осмерец), со два дактила и еден трохеј во средината, кои се типични инародната поезија. Со употреба на повеќе стилски фигури (споредба на

почетокот: Како на вратот ѓерданиКако на вратот ѓерданиКако на вратот ѓердани; контрасти: роди се човек - роб биди,роди се човек - роб биди,роди се човек - роб биди,роди се човек - скот умрироди се човек - скот умрироди се човек - скот умри; метафори, клетви ај пуст да е, пуст да биај пуст да е, пуст да биај пуст да е, пуст да би

останалостаналостанал; и симболи: алки ковани, синџир железеналки ковани, синџир железеналки ковани, синџир железен) поетот пее за ропскатаположба на аргатите.

скотски цел живот работискотски цел живот работискотски цел живот работиза други туѓи имоти.за други туѓи имоти.за други туѓи имоти.

За туѓи бели дворовиЗа туѓи бели дворовиЗа туѓи бели дворовикопај си црни гробови!копај си црни гробови!копај си црни гробови!

Во ТутуноберачитеТутуноберачитеТутуноберачите поетот ги прикажува бледите и испиени лица, кои сомака секој лист тутун по неколку пати го превртуваат низ прстите, со

насолзени очи и поглед во кои има и надеж и јад, го очекуваат денот когатреба да им се вреднува и плати трудот:

Денот ли дојде тој да се мери –Денот ли дојде тој да се мери –Денот ли дојде тој да се мери –мерка му нема, а в градите длабимерка му нема, а в градите длабимерка му нема, а в градите длабибез да се запре, без дно да најде...без да се запре, без дно да најде...без да се запре, без дно да најде...

Кантарот носи лисјето златноКантарот носи лисјето златноКантарот носи лисјето златноа в гради луто далгите бесната в гради луто далгите бесната в гради луто далгите беснат

63

на жолтата мака – на жолтиот тутунна жолтата мака – на жолтиот тутунна жолтата мака – на жолтиот тутунна жолтата пот на раците ни!на жолтата пот на раците ни!на жолтата пот на раците ни!

КопачитеКопачитеКопачите е песна во која провејува поетовиот оптмизам дека ќе дојдатподобри времиња. Тие светли денови ќе дојдат само со борба која ќе јаповедат тие што се угнетени. Само здружени и од цел свет со работа сотруд ќе можат да го направат поубав. Песната почнува и завршува со

истите стихови:Се к'ти ноќта црна!Се к'ти ноќта црна!Се к'ти ноќта црна!

Се рути карпа – мрак!Се рути карпа – мрак!Се рути карпа – мрак!И петли в село пеатИ петли в село пеатИ петли в село пеати зората се зори –и зората се зори –и зората се зори –

над карпа в крв се миенад карпа в крв се миенад карпа в крв се миеи темнината пиеи темнината пиеи темнината пие

силносилносилносветналсветналсветнал

ден!ден!ден!Целата песна е исполнета со метафорчност и симболика, низ која е

проткаен повикот На работа // на труд!На работа // на труд!На работа // на труд!

КопачитеКопачитеКопачите се песна исполнета со револуционерен патос, но и песна сосилна верба за новиот светол ден.

Низ сите песни на Рацин се огледува љубовта кон малиот човек, кон онојкој е ограбуван, чиј труд се потценува.

Иако Рацин во песните тргнува од непресушните извори на народнототворештво, тој во нив внесува нови доживувања, нови мотиви и идеи. Наекспресивните елементи од народните песни им придодава современа, и

би рекле, модерна сензибилност. Затоа неговата поезија колку билаблиска до времето кога е создавана, толку е актуелна и денес и ќе биде

секогаш, додека постои социјална неправда и нееднаквост.Цитат за овој час: „Тешко ние да можеме да најдеме во нашата културна историја другатолку монолитна личност како Рацин, што по еден творечки начин гради мостови меѓу

минатото и иднината, што знае на здрави основи да создава културна традиција...Блаже Конески

ВЕНКО МАРКОВСКИ (1915 - 1988)Венко Марковски (роден како Вениамин Миланов Тошев) е еден одосноположниците на современата македонска поезија, а по Втората

светска војна еден од нашите најпродуктивни творци. По судирот со КПЈпоради поддршката на Информбирото, е затворен во Идризово, а подоц-на е осуден на петгодишна робија на Голи Оток. По враќањето од робија

64

и неговото покајување (!), сѐ што создал на македонски јазик, речисипреку ноќ е повлечено од рафтовите на библиотеките и книжарниците.

Нешто подоцна е испратен на лекување во Бугарија, за таму да се откажеод својата национална припадност и јазикот на кој ги напишал своитенајубави дела. Во Бугарија му се дадени најголеми почести (академик,

пратеник, печатење на творбите во луксузни изданија, одбележување нанеговите јубилеи на државно рамниште и т.н.).

Венко Марковски гимназиското образование го завршил во Скопје, потоаво Софија студира словенска филологија. Станува член на Македонскиотлитературен кружок (1938 - 1941). Тогаш ги објавува своите први дела.

Поради судир со фашистичкиот режим во Бугарија е интерниран во ГолаВода и Ениќој. По враќањето во Македонија, зема учество во НОБ, а по

ослободувањето учествува во Комисиите за Кодификација намакедонскиот литературен јазик. Има спротивставени мислења околу

некои решенија.Венко Марковски се јавува во литературата со песни објавени во

списанието Илустрација Илинден. Подоцна ги објавил следниве дела:Народни бигориНародни бигориНародни бигори (поезија, 1938), ОгинотОгинотОгинот (поезија, 1938), Лулкина песнаЛулкина песнаЛулкина песна

(елегии, 1939), ЛуњаЛуњаЛуња (поезија, 1940), ГоцеГоцеГоце (поема, 1940), ИлинденИлинденИлинден(поема, 1940), Чудна е МакедонијаЧудна е МакедонијаЧудна е Македонија (поема, 1940), Бие дванајсетБие дванајсетБие дванајсет (поема,1941), На истокНа истокНа исток (сонетен венец, 1944), СпомениСпомениСпомени (сонетен венец, 1945),РобииРобииРобии (македонски епос, 1944),ПартизаниПартизаниПартизани (спев во три дела, 1944), НаНаНа

пожарите на Еладапожарите на Еладапожарите на Елада (поезија, 1944),РепубликаРепубликаРепублика (поема, 1945), КлимеКлимеКлиме(роман во стихови, 1945), ЖелезницатаЖелезницатаЖелезницата (поема, 1946), На праготНа праготНа прагот (романво стихови, 1946), За родниот катЗа родниот катЗа родниот кат (пиеса во четири дејствија, 1946), ГоцеГоцеГоце(драма во пет чина, 1951), Сказна за резбаротСказна за резбаротСказна за резбарот (роман во стихови, 1954),

Над пламнати бездниНад пламнати бездниНад пламнати бездни (поезија, 1954).Венко Марковски по заминувањето во Бугарија, продолжил да создава на

бугарски јазик. Притоа, некои од своите творби ги препева на бугарскијазик.

Во развојот на современата македонска поезија од посебно значење сенеговите први збирки поезија Народни бигори и Огинот издадени во

Софија 1938 год.Во нив е силно влијанието на народната поезија. Се пишувани на

родниот велешко-скопски дијалект.Стихозбирките биле пречекани со радост од македонската емиграција во

Бугарија, а за талентот на Марковски тогаш пофално и објективнопишувале и некои бугарски критичари. Во нив се поместени песни со

65

различни мотиви: социјални, љубовни, родолубиви и сл. Во песнатаЖетварите ја искажува сета мака на аргатите жетвари:

...А солнце-огин до рана гори,...А солнце-огин до рана гори,...А солнце-огин до рана гори,се топи камен под силен пек.се топи камен под силен пек.се топи камен под силен пек.A нигде cенкa; от темни зориA нигде cенкa; от темни зориA нигде cенкa; от темни зори

caл тие стоат сред вивнат век...caл тие стоат сред вивнат век...caл тие стоат сред вивнат век...Пот врне врела от бледи чела,Пот врне врела от бледи чела,Пот врне врела от бледи чела,

и пука кожа на ропски грб,и пука кожа на ропски грб,и пука кожа на ропски грб,сo глад се борат, за корка горат,сo глад се борат, за корка горат,сo глад се борат, за корка горат,

крај алтан-жито и змиа-срп!...крај алтан-жито и змиа-срп!...крај алтан-жито и змиа-срп!...Низ песната поетот користи епитети, метафори за да го наслика

амбиентот: алтан-жито; змиа -срп; солнце- пек .И во песната Огинот стилските средства се раскошни: машко племе;

народ-дрен; ропски мрак; бујни чела и сл.Ha борба, машко племе,Ha борба, машко племе,Ha борба, машко племе,

за радос светнал ден!за радос светнал ден!за радос светнал ден!Пред нас е ново време,Пред нас е ново време,Пред нас е ново време,зад нас е народ-дрен!зад нас е народ-дрен!зад нас е народ-дрен!Се живо в огин гори -Се живо в огин гори -Се живо в огин гори -се крева ропски мрак;се крева ропски мрак;се крева ропски мрак;зa слобода се бори-зa слобода се бори-зa слобода се бори-

ке светне мајкин праг!...ке светне мајкин праг!...ке светне мајкин праг!...Подоцна Марковски ќе го надогради својот талент со неколку поеми,

сонетни венци, романи во стихови. За жал, во поново време ВенкоМарковски повеќе е предмет на полемики, со неговите постапки по

заминувањето во Бугарија, отколку со неговиот вистински придонес воразвојот на нашата литература.

Поука за овој час: Напишаното останува. Латинска сентенца

КОЛЕ НЕДЕЛКОВСКИ (1912 - 1942)Коле Неделковски спаѓа меѓу поетите кои ги поставуваа основите на

современата македонска поезија, во време кога нашиот литературен јазиксѐ уште не беше востановен. Тој имал ретка среќа да се запознае со

погледите на Крсте П. Мисирков, откривајќи ја книгата Замакедонцките работи меѓу рафтовите на Софиската народна

библиотека и со радост на мало дете ги читал нејзините страници.Роден е во с. Војница како Никола Крстев Неделков, во сиромашносемејство. Материјалните неприлики биле причина да го напушти

школувањето во први клас на велешката гимназија и да се зафати за

66

молерскиот занает во Скопје. Покрај занаетот посетувал и трговскоучилиште. Поради тоа што бил постојано под присмотра на полицијата,

го напуштил Скопје и заминал за Софија.Во Софија продолжил да работи како молер-декоратер, но и да се

наобразува. Се дружел со македонски емигранти, но бил разочаран ододносот на некои од нив кон родната земја. Во списанието Илустрација

Илинден ги објавил своите први творби (Стојан војвода, РаткинаСтојан војвода, РаткинаСтојан војвода, Раткинаневолја, Богдан и Гроздананеволја, Богдан и Гроздананеволја, Богдан и Гроздана, Мајка, Одродени, Чичко миМајка, Одродени, Чичко миМајка, Одродени, Чичко ми).Тие песни

подоцна ќе ги помести (под други наслови) во својата прва стихозбиркаМ’скавици (1940)

Во 1938 година пристапил кон Македонскиот литературен кружокМакедонскиот литературен кружокМакедонскиот литературен кружок, чијглавен организатор бил Никола Ј. Вапцаров, а во кој членувале многу

македонски дејци: Ангел Жаров (Михаил Сматракалев),ВасилИвановски, Коста Веселинов, Ангел Динев, Антон Попов, Венко

Марковски, Ѓорги Абаџиев... Нешто подоцна станал член наантифашистичка диверзантска група чија цел била отпор на германскиот

окупатор и нивните бугарски слуги.Коле Неделковски на само десеттина дена пред смртта ја објавил својатавтора збирка Пеш по светот. На 2 септември 1941 година, за да не падне

жив во рацете на агентите, откако го уништил летоците задиверзантските акции, се фрлил од мансардата на една софиска

шесткатница. Или можеби бил убиен, па фрлен на улица?Неговата саможртва е светол пример за неразделно поврзување на

идеалите за слобода и правда, за кои пееше и за кои се бореше. Со правоможеме да кажеме дека бил поет-револуционер, со јасна определба за

јазикот и националната припадност.И Коле Неделковски, како и други наши поети, своите први литературни

обиди во поглед на метриката ги прави врз обрасците на народнатапоезија. Таква е на пример песната Богдан и ГрозданаБогдан и ГрозданаБогдан и Гроздана (во Молскавици

под наслов Младост попаренаМладост попаренаМладост попарена) која е прва поместена во збирката.Гроздана ја в земја ставија,Гроздана ја в земја ставија,Гроздана ја в земја ставија,

над гроб ѝ разви трендафил,над гроб ѝ разви трендафил,над гроб ѝ разви трендафил,а Богдан с народ измачен,а Богдан с народ измачен,а Богдан с народ измачен,борба за правда прегрна!борба за правда прегрна!борба за правда прегрна!

Во однос на изразните средства Неделковски се потпира на стилскотобогатство на народниот гениј, користејќи епитети и словенски антитези,така чести во народните песни (црнацрнацрна чума; првнопрвнопрвно либе; дали те болестдали те болестдали те болест

67

фанала// ели ти ропство дотегна// ели си рани церела// на твои милифанала// ели ти ропство дотегна// ели си рани церела// на твои милифанала// ели ти ропство дотегна// ели си рани церела// на твои милидругачкидругачкидругачки?...

Во поглед на мотивите, покрај оние од поблиското историско минато, сезастапени современи мотиви како што социјалната положба на

работниците (СтачкаСтачкаСтачка) со повик за револуционерна борба: До кога лиДо кога лиДо кога ливака//шепот без екот?// Па доста сме браќа// робје на векотвака//шепот без екот?// Па доста сме браќа// робје на векотвака//шепот без екот?// Па доста сме браќа// робје на векот. (РаботникРаботникРаботник)

или положбата на емигрантите (СкитникСкитникСкитник).Во втората стихозбирка е објавена кратката поема Пеш по светотПеш по светотПеш по светот како ишест други песни, од кои највпечатлива е песната Глас од МакедонијаГлас од МакедонијаГлас од Македонија,

силен крик до болка, против божемното ослободување на нашатататковина:

О, трајте, трајте, тирани недни!О, трајте, трајте, тирани недни!О, трајте, трајте, тирани недни!Доста се тија лаги и злоба -Доста се тија лаги и злоба -Доста се тија лаги и злоба -

пакосен глас од устите гаднипакосен глас од устите гаднипакосен глас од устите гаднинад мојот народ у секоја добанад мојот народ у секоја добанад мојот народ у секоја доба

Во следната стрфа пее за волците гости кои доаѓат да ги глодат сувитекоски на народот. Во третата строфа ја искажува желбата нашиот народ

сам да си ја одредува својата судбина:Па нека сега сам да си решиПа нека сега сам да си решиПа нека сега сам да си решисо своја волја судба и сева,со своја волја судба и сева,со своја волја судба и сева,

в животот еднаш сам да се теши,в животот еднаш сам да се теши,в животот еднаш сам да се теши,д'издигне славно свој род без врева.д'издигне славно свој род без врева.д'издигне славно свој род без врева.

Песната завршува со идеалот за ослободување на поробената иподелената татковина, за време на балканските војни и за нејзино

обединување:Та Шар и Пирин дружно да викнатТа Шар и Пирин дружно да викнатТа Шар и Пирин дружно да викнат

родната песна в небеса темниродната песна в небеса темниродната песна в небеса темнии бурниот Егеј - на век да плискаи бурниот Егеј - на век да плискаи бурниот Егеј - на век да плискатешкиот глас на новите химни.тешкиот глас на новите химни.тешкиот глас на новите химни.

Животниот пат на Неделковски е прекинат многу рано за да можелцелосно да го развие својот творечки талент. Но и со она што останалокако негово наследство, тој ни се претставува како светол пример во

нашата културна историја.Цитат за овој час: Таму е мојот ајдучки Пирин, од првите детски денови запишан сопесни, приказни и легенди во мојата душа, извишен со снежно модри раменици во

височините, со забодени очи далеку во просторот ги црта со остер поглед границите намојата татковина - до Шар, до Егеј, до Родопите и до Рила... Антон Попов

68

МАКЕДОНСКИ ДВОДОМНИ ПИСАТЕЛИВо културното наследство на македонскиот народ значајно место муприпаѓа на творештвото на повеќе писатели и поети од минатото, кои

поради разни околности, делумно, или сите свои творби, ги пишувале надруги јазици (најчесто на бугарски или српски јазик). На тој начин тие

станале дел од кулурната историја на нашите соседи. Со родната земја гиповрзувало потеклото, или пак, судбината на Македонија, која најдоцнаго отфрлила турското ропство, за да ѝ се наметне малку подоцна, ново

тројно, со далекусежни последици.Во отсуство на сопствена татковина, која била поделена и подјармена, ина литературен јазик, дури и при забрана да се користи народниот јазик,писателите одбрале да го користат јазикот на државата чии државјани

биле.Навистина е голем бројот на писателите кои имале две татковини: една

во која живееле и една за која копнееле. Во нашата литературна историјасѐ повеќе се откриваат нивните дела сместени меѓу рафтовите на

библиотеките и страниците на литературните списанија.Меѓу тие што дејствувале и пишувале во втората половина на 19 век е

Трајко Китанчев со поемата на македонски јазик Марко Крале си ја губиМарко Крале си ја губиМарко Крале си ја губисилатасилатасилата (1889). Евтим Спространов е фолклорист и автор на песни и

раскази на македонски јазик.И Војдан Чернодрински покрај на македонски, пишува и на бугарски

јазик. Никола Киров - Мајски своите драми ги пишува на родниоткрушовски говор, мемоарите на бугарски јазик. Зад името на

стружанецот Асен Каваев стои немало творештво од песни, раскази,неколку романи и драми на македонски јазик. Димитар Миленски

пишува на бугарски јазик и на ресенски дијалектОвде посебно го истакнуваме Милан Војницалија, чичко на Коле

Неделковски, општествен деец и автор на стихозбирката Под туѓо небоПод туѓо небоПод туѓо небо.Некои од писателите пишувале само на бугарски јазик. Атанас Раздолов,

драмски писател, поет и револуционер, роден во Берово. Димитар Г.Молеров писател и фолклорист (драмата Змејова невестаЗмејова невестаЗмејова невеста), Лазар Поп

Трајков, поет; Петар Манџуков ( с. Мирковци, Скопско), анархист, авторна Предвесници на буратаПредвесници на буратаПредвесници на бурата (во 5 тома). Арсени Јовков (Селци, Дебарско)

е еден од нашите поистакнати дејци во Бугарија, поет, публицист,уредник на повеќе весници, автор на романот во стихови ИлинденИлинденИлинден. Меѓуоние кои оставиле свои спомени зад себе, пишувајќи за Македонија се и

Сребро Јанакиев, Љубомир Весов, Христо Смирненски, Кирил

69

Манасиев - Вечерин; како и Ангел Динев, Васил Ивановски, КостаВеселинов, и други.

Асен Шурдов - Ведров, Антон Великов - Беломорски. заедно со АнтонПопов (антифашист,поет, есеист - Бура над родината, Чудна еБура над родината, Чудна еБура над родината, Чудна е

МакедонијаМакедонијаМакедонија), Никола Ј. Вапцаров, Михаил Сматракалев, припаѓаат нагрупата основоположници на Македонскиот литературен кружок.

Меѓу писателите кои оставиле богато творештво зад себе е и ДимитарТалев, роден во Прилеп, автор на повеќе романи со историска содржина

(Илинден, Железниот светилник, Преспанските камбани, СамуилИлинден, Железниот светилник, Преспанските камбани, СамуилИлинден, Железниот светилник, Преспанските камбани, Самуил). ДТалев се крепеше од љубовта кон Македонија.

Иако нецелосен, списокот на писатели кои пишувале на бугарски јазик гозаокружуваме со Славе Македонски, кој хронолошки припаѓа на

современата бугарска литература, но силното национално чувство говрзува за родната земја. Негови познати дела се збирката раскази ШтуроШтуроШтуро

племеплемеплеме и романот Тасо МакедонецотТасо МакедонецотТасо Македонецот.Не помала група писатели Македонци дел од своите творби ги напишале

на српски или на хрватски јазик. Во таа група го вбројуваме ТомоСмиљаниќ - Брадина, (Тресонче, Мала Река), доктор на науки, автор наповеќе збирки раскази, поеми и драмата Македонски печалбариМакедонски печалбариМакедонски печалбари. Повеќепесни напишал на родниот македонски говор. Богдан Сираков (Велес),

автор на драми, но малку напишал на македонски јазик.И Кочо Рацин првите свои дела и добар дел од своето творештво го создал

на српски јазик (Резултат, Синови на гладот, Антологија на болката,Резултат, Синови на гладот, Антологија на болката,Резултат, Синови на гладот, Антологија на болката,Огномет, Во каменоломотОгномет, Во каменоломотОгномет, Во каменоломот, повеќе критичко-есеистички трудови). Кире

Димов (Велес) на македонски јазик ја напишал Баладата заБаладата заБаладата зазаборавенитезаборавенитезаборавените. Јован Сербаковски (Вевчани), неколку свои песни

напишал на македонски јазик.Меѓу авторите кои се заслужни за афирмацијата на нашата литература,

посебно треба да се истакне Воислав Илиќ (с. Баниште, Дебарско), поети раскажувач, доктор на филолошки науки, литературен критичар и

историчар, со повеќе дела на македонски јазик; со монографија за ВојданЧернодрински и др.

При крајот на 19 век со песни исклучиво на српски јазик се јавил КостаАбраш, роден во Охрид. Пишувал револуционерна поезија (песната

ЦрвенаЦрвенаЦрвена). Ангелко Крстиќ (с. Лабуништа, Струшко) првите литературниобиди ги направил на почетокот на 20 век. Неговиот роман ТрајанТрајанТрајан бил

високо вреднуван во српската литература.

70

Една помала група македонски писатели создавале на три јазика: ЦекоСтефанов - Попиванов (на српски, бугарски и македонски - драматаЗемјатаЗемјатаЗемјата); Венко Марковски (на македонски, бугарски и хрватски -

Современи парадоксиСовремени парадоксиСовремени парадокси).Меѓу оние што пишувале на српски, бугарски и македонски јазик е иАцо Караманов, чиј живот бил прекинат кога имал само 17 години.

Неговите песни по војната се издадени во стихозбирката Црвена пролетЦрвена пролетЦрвена пролет.Се обидел и како раскажувач, дури и како романсиер.

Со поезија на француски јазик ќе се јави револуционерот, Ганчо ХаџиПанзов, (Велес) кој загинал во Шпанската граѓанска војна (со повеќе

песни и една поема, Ќе се вратамЌе се вратамЌе се вратам). За неговата херојска смрт КочоРацин ќе ја напише песната Испанска баладаИспанска баладаИспанска балада.

Стојан Христов, беше американски писател, сенатор, член на МАНУ, авторна многу фељтони, статии и романите: Херои и убијци, Мара, Ова е мојатаХерои и убијци, Мара, Ова е мојатаХерои и убијци, Мара, Ова е мојатататковина, Лавот од Јанина, Мојот американски аџилак, Орелот и штркоттатковина, Лавот од Јанина, Мојот американски аџилак, Орелот и штркоттатковина, Лавот од Јанина, Мојот американски аџилак, Орелот и штркот.

Омилен писател на американскиот претседател Франклин Рузвелт.Списокот на писатели Македонци ќе го завршиме со наши сонароднициод Албанија: Стерјо Спасе (1914 - 1989), еден од најплодните албанскиписатели, автор на десетина романи: Зошто, Тие не беа сами,. Будење,Зошто, Тие не беа сами,. Будење,Зошто, Тие не беа сами,. Будење,

Покрај езерото, ВостанициПокрај езерото, ВостанициПокрај езерото, Востаници; и неговиот син Илинден Спасе, почесенчлен на Друштвото на писателите на Македонија.

Мислата искажана подолу може да се однесува на сите, кои се родени воМакедонија или на кои корените им се во Македонија, без разлика како

тие се чувствувале, или како ние ги чувствуваме.Цитати за овој час: “Ние сме Македонци по раѓање, Американци по избор…Ние сме

усвоени синови и ќерки на Америка, но Македонија е нашата природна мајка и ние неможеме да ја заборавиме. Сакајќи ја Америка и должејќи ѝ ја верноста, ние би биле

безвредни синови и ќерки на Америка ако немавме љубов во нашите срца за почваташто нè хранеше во нашето детство, за јазикот што го зборувавме како деца и што не го

заборавивме…Стојан Христов

НИКОЛА ЈОНКОВ ВАПЦАРОВ (1909 - 1942)Никола Вапцаров е еден од најголемите македонски и бугарски писатели

и еден од најпреведуваните автори во светската литература. Намакедонската литература ѝ припаѓа според љубовта со која ѝ приоѓа на

татковината; на бугарската - со јазикот на кој ги создава своите дела.Роден е во Банско, Пиринска Македонија, во семејство посветено на

македонското ослободително дело. Гимназија до шести учи во Разлог, а

71

потоа продолжил во Морнарско-машинското училиште во Варна. Позавршувањето на училиштето работејќи на бродот го прошетал Меди-теранот. Откако се вратил, работел како техничар во фабриката за хар-

тија во Кочериново. Поради својата револуционерна дејност полицијатапостојано го следела на секој чекор и често бил отпуштан од работа.

И покрај егзистенцијалните проблеми Вапцаров наоѓал време запишување. Главен уредник е на списанието Литературен критикЛитературен критикЛитературен критик и еденод основачите на Македонскиот литературен кружокМакедонскиот литературен кружокМакедонскиот литературен кружок (1938 - 1942), еднаод најсветлите пројави на македонската национална свест во Бугарија.Забележан останува неговиот реферат (доклад), подоцна преточен во

истоимена песна, во кој ги образлага целите и задачите што стојат предчленовите на кружокот.

Никола Вапцаров отворено застанува во борбата против фашизмот воБугарија со подготвување летоци и организирање диверзантски акции.Фатен е од полицијата, и осуден на смрт со стрелање, заедно со Маке-

донците Атанас Романов и Антон Попов, поет и револуционер. Казната еизвршена истиот ден, 23.јули 1942 година. Останува нејасно како се

помилувани другите деветмина осуденици од групата, по потекло Бугари.Иако бил посветен и на други цели (револуционерна борба и сл.),

Вапцаров преку литературната дејност работи на јакнење на нацио-налната свест на Македонците во Бугарија. Плод на неговиот литера-турен ангажман е стихозбирката Моторни песниМоторни песниМоторни песни (1940) која содржичетири циклуси меѓу кои и Песни за татковината. Посмртно му е

издадена збирката песни АнтологијаАнтологијаАнтологија. Тој е автор на повеќе песни за деца,на повеќе статии и на една драма Бранот којшто бучиБранот којшто бучиБранот којшто бучи (Деветтиот бранДеветтиот бранДеветтиот бран).

Покрај песните со социјална и интернационална тематика (Песни зачовекот, Песни за една земја) кои посмртно ќе му донесат меѓународни

признанија, Вапцаров за нас е значаен со песните со кои ја искажуваљубовта кон родната земја. Тоа се песните ЗемјаЗемјаЗемја, ИлинденскаИлинденскаИлинденска и другитеод циклусот Песни за татковината, како и со рефератот поднесен пред

членовите на Кружокот.Во Земја јасно ја определува својата татковина:

Над мојата земјаНад мојата земјаНад мојата земјадо небото Пирин се крева.до небото Пирин се крева.до небото Пирин се крева.

Боровите в бураБоровите в бураБоровите в бураилинденски приказни пеат.илинденски приказни пеат.илинденски приказни пеат.

Над Охрид модринатаНад Охрид модринатаНад Охрид модринатаво просторот се слеваво просторот се слеваво просторот се слева

72

а подолу уштеа подолу уштеа подолу уштена Егејот далги се леат...на Егејот далги се леат...на Егејот далги се леат...

Во песната ИлинденскаИлинденскаИлинденска со восхит пее за минатото на нашиот народ, ноизразува и револт кон оние што сакале да го искористат за свои цели:

...Започнаа со раце гнасниЗапочнаа со раце гнасниЗапочнаа со раце гнаснина народот во душа да му џбараатна народот во душа да му џбараатна народот во душа да му џбараат

но, гневот беше толку нараснатно, гневот беше толку нараснатно, гневот беше толку нараснатта не се сфати волчката им наравта не се сфати волчката им наравта не се сфати волчката им нарав...

Во последните стихови поетот ја изразува увереноста дека ќе дојде новИлинден, со нови борци кои ќе го отфрлат ропството. Во нив како да ги

препознава хероите:Многумина ги нема, но не липам јас, чу ли?Многумина ги нема, но не липам јас, чу ли?Многумина ги нема, но не липам јас, чу ли?

Ќе дојдат други среде дим и жареж.Ќе дојдат други среде дим и жареж.Ќе дојдат други среде дим и жареж.Глеј во овој тука. Знај тој е Питу Гули,Глеј во овој тука. Знај тој е Питу Гули,Глеј во овој тука. Знај тој е Питу Гули,

а ти? Ти секако си Карев...а ти? Ти секако си Карев...а ти? Ти секако си Карев...Да заклучиме: Вапцаров е поет, револуционер, хуманист, секогаш на

страната на угнетените. Вредноста на неговото творештво ги надминуварегионалните граници и се мери со светските стандарди за естетското во

поезијата.Цитат за овој час:Но, ако ние милееме за својата татковина, ако во нас има капка

македонска крв, ако во нас останала искра од благороден патриотизам, овојпат требада го впрегнеме, ропски да го впрегнеме, за да понесеме дел од тежината на едно дело

и жестоко величие на една епоха. ..Никола Јонков Вапцаров

МИТЕ БОГОЕВСКИ (1919 - 1942)Мите Богоевски е поет и револуционер, чија саможртва е вткаена во

слободата на нашата татковина. Живееше толку малку за да ја надградисвојата поетска дарба, па сепак неговата песна Стојанка млада

партизанка, народот од Преспа ја прифати како своја и ја пееше:...Ако во борба, брате, загина,...Ако во борба, брате, загина,...Ако во борба, брате, загина,

предвреме ако младост изгуби,предвреме ако младост изгуби,предвреме ако младост изгуби,лесна да ти е брате, земјата;лесна да ти е брате, земјата;лесна да ти е брате, земјата;

ти имаш сестра да те замени...ти имаш сестра да те замени...ти имаш сестра да те замени...Роден е во с. Болно. Основно училиште завршува во родното место,

Трговска гимназија во Битола. Поради слабата материјална положба гипрекинува студиите на Економскиот факултет во Белград и се враќа вородниот крај. Се вклучува во напредното движење во Ресен, уапсен е од

полицијата и одлежал два месеци затвор.

73

Во септември 1942 година се приклучува на паризанското движење. Посамо 12 дена, во нерамна борба за да не падне жив во непријателски раце,

заедно со Стив Наумов, по примерот на Гемиџиите, со последнитекуршуми си ги одземаат животите.

Богоевски зад себе оставил само неколку песни, меѓу кои и Триесет иТриесет иТриесет идевет минајадевет минајадевет минаја и Спроти ИлинденСпроти ИлинденСпроти Илинден, како песната РазделвачкаРазделвачкаРазделвачка, објавена во

Наша реч. Особено е интересна првата песна напишана по повод влегува-њето на одредот Даме Груев во с. Смилево на Илинден 1942 година:

Минаја триесет и девет,Минаја триесет и девет,Минаја триесет и девет,и четириесета навлесе,и четириесета навлесе,и четириесета навлесе,от ко се дигна на нозеот ко се дигна на нозеот ко се дигна на нозеЦелата Македонија,Целата Македонија,Целата Македонија,

Од кога нород поробен,Од кога нород поробен,Од кога нород поробен,стана да кршит окови.стана да кршит окови.стана да кршит окови.

Во продолжение поетот го искажува восхитот на народот кој се радувашто дошле нивни борци за да го истераат непријателот и со своите

синови да го прослават големиот празник:Се собра цело Смилево,Се собра цело Смилево,Се собра цело Смилево,Да слуша думи пламени,Да слуша думи пламени,Да слуша думи пламени,

за нови светли, славни дни,за нови светли, славни дни,за нови светли, славни дни,радост им срце исполнирадост им срце исполнирадост им срце исполни

Душа им пламна за борба.Душа им пламна за борба.Душа им пламна за борба.Песната Спроти ИлинденСпроти ИлинденСпроти Илинден (1938) го искажува борбениот дух на поетот:

...Време е плодот да се берит,Време е плодот да се берит,Време е плодот да се берит,фрлајте ји вилитефрлајте ји вилитефрлајте ји вилите

грабнете ји косите,грабнете ји косите,грабнете ји косите,удрете на тиранитеудрете на тиранитеудрете на тираните.

Цитат за овој час: Скромно по обем, скромно по вредности, тоа дело сепак опстојувапред ригорозната селекција на времето...М. Друговац

АЦО КАРАМАНОВ (1927 - 1944)Поет и револуционер, ја сонувал слободата во своите песни. Загинал во

борбите за конечното ослободување на татковината. Бил во цутот насвојата младост. Во дневникот што го водел, запишал:

...Сакав по цели ноќи да читам, осамен во мојата мала соба и даСакав по цели ноќи да читам, осамен во мојата мала соба и даСакав по цели ноќи да читам, осамен во мојата мала соба и дачувствувам како по снагата ми лази оној оган што луѓето го нарекуваатчувствувам како по снагата ми лази оној оган што луѓето го нарекуваатчувствувам како по снагата ми лази оној оган што луѓето го нарекуваат

инспирација. И тогаш го грабнував перото, и пишував брзо, брзо, поинспирација. И тогаш го грабнував перото, и пишував брзо, брзо, поинспирација. И тогаш го грабнував перото, и пишував брзо, брзо, поцели часови, опијанет од реката на мисли што бучеа во мојата глава и јацели часови, опијанет од реката на мисли што бучеа во мојата глава и јацели часови, опијанет од реката на мисли што бучеа во мојата глава и ја

потресуваа како пламенен виор целата душа… Песните на Бодлер,потресуваа како пламенен виор целата душа… Песните на Бодлер,потресуваа како пламенен виор целата душа… Песните на Бодлер,

74

Верхарен, на Тјутчев, Лермонтов, баладите на Шилер, Гете, Едгар По,Верхарен, на Тјутчев, Лермонтов, баладите на Шилер, Гете, Едгар По,Верхарен, на Тјутчев, Лермонтов, баладите на Шилер, Гете, Едгар По,елегиите на Маларме, бучеа во мојата душа со страшна сила и го барааелегиите на Маларме, бучеа во мојата душа со страшна сила и го барааелегиите на Маларме, бучеа во мојата душа со страшна сила и го бараа

своето ехо во моетосвоето ехо во моетосвоето ехо во моето срцесрцесрце…Ацо Караманов е роден во Радовиш. Уште како мал многу читал. Веќе на

9 години почнал да пишува. Во погорните класови на гимназијатавосхитувал со неговите размисли за животот, и на кој начин да му служи

на својот народ:Ако воопшто станам писател, ќе се грижам со сите сили да му бидамАко воопшто станам писател, ќе се грижам со сите сили да му бидамАко воопшто станам писател, ќе се грижам со сите сили да му бидамверен служител на својот народ, толкувач на неговите копнежи и соверен служител на својот народ, толкувач на неговите копнежи и соверен служител на својот народ, толкувач на неговите копнежи и соперо да ги бранам неговите идеали од сите непријателски стихииперо да ги бранам неговите идеали од сите непријателски стихииперо да ги бранам неговите идеали од сите непријателски стихии...

Неговите песни по војната се издадени во стихозбирка под наслов ЦрвенаЦрвенаЦрвенапролетпролетпролет. Подоцна се објавени и нови песни и други материјали во збирки

под други наслови.Поезијата на Ацо Караманов е разновидна според мотивите. Има песни соборбени и револуционерни мотиви, но исто така и со љубовни чувства.Има

песни за децата на борбата и за децата од улицата, за црвената пролет, зановиот човек. Во една од љубовните песни (ТајнаТајнаТајна) пее:

Пак ли сакаш да ти го кажам тоаПак ли сакаш да ти го кажам тоаПак ли сакаш да ти го кажам тоашто ти го го кажав вчера во сината ноќшто ти го го кажав вчера во сината ноќшто ти го го кажав вчера во сината ноќ

дека си за мене и смев и солзадека си за мене и смев и солзадека си за мене и смев и солзадека си за мене и слабост и моќ.дека си за мене и слабост и моќ.дека си за мене и слабост и моќ.

Револуционерниот дух на поетот можеме да го откриеме во песнатаДецата на борбатаДецата на борбатаДецата на борбата:

Во нашите раце железо се топиВо нашите раце железо се топиВо нашите раце железо се топиво градите срце челично биево градите срце челично биево градите срце челично биеод одот земјата се стресуваод одот земјата се стресуваод одот земјата се стресува

како да сме ветар или бура ние.како да сме ветар или бура ние.како да сме ветар или бура ние.Цитат за овој час: "Сите што го познаваа, а особено оние од неговата генерација, беа

тешко погодени од веста за неговата предвремена смрт, бидејќи Караманов бешенајистакната и најталентирана млада личност во кругот на нашата образовна младина

во годините на Втората светска војна. Милан Ѓурчинов

ПОВОЕНА МАКЕДОНСКА ЛИТЕРАТУРАПо завршувањето на Втората светска војна (1941 - 1945) и создавањето

на македонската држава во рамките на федерална Југославија се создадоапреуслови за непречен развој на македонската култура на сите полиња, а

во нејзини рамки и на сите литературни жанрови.НОБ и последиците од војната беа долги години тема речиси на сите

автори, како на оние кои своите почетоци ги беа направиле пред војната,

75

така и на помладите генерации поети и писатели. Но со текот на времето,особено кај авторите од т.н. втора и трета генерацијавтора и трета генерацијавтора и трета генерација поети и писатели

дојде до свртување кон теми од современиот живот и што е уштеповажно, до напуштање на веќе установени клишеа и обрасци, и

внесување на нови и модерни изразни средства. Тоа ќе ја направи нашаталитература да биде помодерна и ќе ја доближи до современите текови на

светската литература.Ако во првите повоени декади бројот на објавените творби и не беше

толку голем, а литературните творци генерациски се разграничуваа какопрва, втора и трета генерација македонски поети (во првата: Ацо Шопов,Славко Јаневски, Блаже Конески, Гого Ивановски и зошто не - ВенкоМарковски!) и прва, втора и трета генерација македонски прозаисти (во

првата: Стале Попов, Ѓорѓи Абаџиев, Славко Јаневски, ВладоМалески, Коле Чашуле и Јордан Леов), и т.н. По таа аналогија

литературните критичари почнаа новите имиња да ги класифицираат вочетврта, петта и т.н. генерација.

Тоа во случајот на нашата литература веќе станува бесмислено. Можебие време авторите да се групираат и по некои други, макар и формални

обележја.Цитат за овој час: За тоа време во македонската литература во полн ек се големи

литературни битки меѓу реалистите имодернистите за еден посовремен литературенизраз и за еден модерен литературен концепт... Г. Старделов

СЛАВКО ЈАНЕВСКИ (1920 - 2000)Славко Јаневски е без сомнение еден од најпродуктивните современи

наши писатели. Автор кој зад себе остави импозантен опус од сителитературни жанрови. Покрај тоа беше општествено ангажиран. Еден од

основачите на Друштвото на писателите на Македонија, и неговпретседател; еден од нашите први академици при формирањето на

МАНУ (1967); покренувач и уредник на повеќе литературни и другисписанија (Нов ден, Современост, Хоризонт, Остен), на повеќе

списанија за деца (Пионер, Титов пионер). Свој придонес има на полетона филмската и ликовната уметност.

Просто е невозможно на еден ограничен простор да се набележат ситеповажни негови активности, без страв дека некои ќе бидат изоставени,

или дека ќе им се посвети помалку внимание, отколку што тиезаслужуваат.

Славко Јаневски е роден во Скопје, каде што завршил основно исреднотехничко училиште. Во пролетта 1944 година се вклучува во НОБ.

76

По ослободувањето се посветува на литературата со која се занимавапрофесионално до крајот на својот живот. Првите литературни дела гиобјавува веднаш по војната (Крвава низаКрвава низаКрвава низа, поезија; Пруга на младостаПруга на младостаПруга на младоста,

поезија - заедно со Ацо Шопов). Потоа објавува неколку дела занајмладите, за да се сврти потоа кон прозниот израз (повеста УлицаУлицаУлица).

Покрај повеќето збирки раскази и патописи (Кловнови и луѓе, ГорчливиКловнови и луѓе, ГорчливиКловнови и луѓе, Горчливилегендилегендилегенди, Јаневски го објавува првиот роман на македонски јазик (Село(Село(Селозад седумте јасенизад седумте јасенизад седумте јасени, 1952), ако не ги сметаме романите во стихови наВенко Марковски! Подоцна романот го преработува под нов наслов

СтеблаСтеблаСтебла. Меѓу поважните дела на Славко Јаневски овде ќе ги наброиме:Романите: Две Марии, Месечар, И бол и бес, Тврдоглави, трилогијатаДве Марии, Месечар, И бол и бес, Тврдоглави, трилогијатаДве Марии, Месечар, И бол и бес, Тврдоглави, трилогијатаМиракули на грозомората во која се поместени романите Легионите наЛегионите наЛегионите на

свети Адофонис, Кучешко распетие,свети Адофонис, Кучешко распетие,свети Адофонис, Кучешко распетие, и Чекајќи чума; Девет КерубиновиЧекајќи чума; Девет КерубиновиЧекајќи чума; Девет Керубиновивекови,векови,векови, ЧудотворциЧудотворциЧудотворци, Рулет со седум бројки, Депонија, Рулет со седум бројки, Депонија, Рулет со седум бројки, Депонија и т.н. Или сѐ на сѐ

15 романи!Меѓу шесте збирки раскази да ги спомнеме и:Омарнини, КонтинентОмарнини, КонтинентОмарнини, Континент

Кукулино, Зад тајната врата, КовчегКукулино, Зад тајната врата, КовчегКукулино, Зад тајната врата, Ковчег.Славко Јаневски во фондот на македонска поезија приопштил 11 збирки

песни од кои овде би ги спомнале: Лирика, Егејска барутна бајка,Лирика, Егејска барутна бајка,Лирика, Егејска барутна бајка,Каинавелија, Евангелие по Итар Пејо, Астропеус, Песји шумиКаинавелија, Евангелие по Итар Пејо, Астропеус, Песји шумиКаинавелија, Евангелие по Итар Пејо, Астропеус, Песји шуми, ОкованоОкованоОковано

јаболкојаболкојаболко.Значаен дел од своето творештво Славко Јаневски им го посветил надецата. Тој опус го сочинуваат осум книги меѓу кои: Распеани букви,Распеани букви,Распеани букви,

Милиони џиноиМилиони џиноиМилиони џинои, Пупи Паф гледа од вселената, Пупи Паф господар на, Пупи Паф гледа од вселената, Пупи Паф господар на, Пупи Паф гледа од вселената, Пупи Паф господар насоништатасоништатасоништата.

Наброените дела во никој случај не ја заокружуваат целосната рамка наопусот на Славко Јаневски. Тој е автор или коавтор на сценарија заповеќе играни филмови: Волчја ноќ, Македонскиот дел од пеколот,Волчја ноќ, Македонскиот дел од пеколот,Волчја ноќ, Македонскиот дел од пеколот,

ЈазолЈазолЈазол; добивајќи награди како сценарист.Славко Јаневски е автор на повеќе препеви, на повеќе книжевни и

политички статии и есеи. Целокупното негово дело е зачудувачко повредност и по обем и сигурно надминува над четириесет томови.

Во посебно поглавје може да зборуваме за наградите и признанијата штоЈаневски ги има добиено: Наградата АВНОЈ 1968 (своевремено многупрестижна награда во Југославија), награда на Струшките вечери на

поезијата (Браќа Миладиновци за најдобра збирка од македонски автор),наградата Мирослав Крлежа, наградите 11 Октомври и 13 Ноември,

Рациново признание и т.н.

77

Едно од првите прозни остварувања на Сл. Јаневски е повеста УлицаУлицаУлица вокоја се навраќа на своето детство преку сеќавања и слики кои допираат

до првите сознанија за светот кој почнува и завршува во неговата улица.Колку што одминува времето, авторовата улица станува подолга и

поширока. Таа се исполнува со повеќе јунаци, главно млади, некои однив бездомници или лица на кои главниот јунак не им ги знае

вистинските имиња (Баждар, рускиот емигрант-Генералстап). Целагалерија од несреќни луѓе со кои судбината си поиграла, но и некои сомногу благородни постапки. Улица е скица за Скопје од триесеттите

години на 20. век.УлицаУлицаУлица е само предвесник на грандиозниот потфат на Јаневски да трага иистражува во нашето минато. При тоа во делата често го меша митскотои реалното. Таквата оригинална постапка ќе ја започне со Тврдоглави и

ќе продолжи со другите дела во кои со Кукулино се омеѓува светот.Додека живееше и твореше, Јаневски беше вистински трагач и

истражувач.Се навраќаше на историја со многу бол, понекогаш и сосилна доза на хумор. Денес, десетина години по смртта неговото

творештво станува податливо поле за истражување на литературнитекритичари и историчари.

Во најновиот проект Слушате ли каинавелијци, на академик ГеоргиСтарделов, се прави обид да се осветлат сите аспекти на творештвото на

Славко Јаневски и да се покаже поврзаноста на Јаневски со нашиотнационален и културен идентитет.

Цитат за овој час: Логосот на Јаневски ги покренува суштествените прашања напостанокот, потеклото, историјата, опстанокот и битието на македонскиот народ.

Катица Ќулавкова

СТАЛЕ ПОПОВ (1902 - 1965)Стале Попов припаѓа на првата генерација повоени македонски писатели.Тој, иако во поодминати години посериозно се зафати со литературата, задсебе остави и бројни и вредни прозни остварувања. Доказ за големината на

неговото дело е наградата што го носи неговото име за најдобро прознодело која ја доделува Друштвото на писателите на Македонија.

Стале Попов е роден во с. Мелница, Мариово, во свештеничко семејство.По основното училиште во Витолиште, завршил и богословија во Битола,

иако поради Балканските и Првата светска војна школувањето сеодвивало со прекини. Подоцна Стале Попов ќе заврши и Теолошки

факултет во Белград. Во животот работел сѐ што можел. Бил и

78

земјоделец, овчар, трговец, службеник, општински чиновник, шумар,тутунски работник...

Почетокот на Втората светска војна ќе го најде како службеник воСобранието на Белград. Откако се вратил во родниот крај е интерниранво с. Долен, Неврокопско, Бугарија. По бегството и враќањето дома, се

поврзал со Народноослободителното движење на Македонија.По ослободувањето на земјата станува претседател на Околискиот одборна Прилеп, па управник на Шумската дирекција, а пред пензионирањето

работи како професор по македонски јазик во Скопје.Стале Попов релативно доцна ја почнува писателската дејност. Најпрво сообјавување на раскази во списанието Современост, за по година две да го

објави романот Крпен животКрпен животКрпен живот (1953). Во следните десетина години, ќенапише повеќе други романи, повести, збирки раскази во чиј центар наслучувања е Мариово, од крајот на 19 век до првата половина на 20 век.Романсиерскиот опус на Стале Попов го сочинуваат уште: Толе Паша,Толе Паша,Толе Паша,

Калеш Анѓа, Дилбер Стана, Шаќир Војвода. Необично дете, ДокторКалеш Анѓа, Дилбер Стана, Шаќир Војвода. Необично дете, ДокторКалеш Анѓа, Дилбер Стана, Шаќир Војвода. Необично дете, ДокторОрешковскиОрешковскиОрешковски. Тука би ја придодале подолгата проза Опасна печалбаОпасна печалбаОпасна печалба.Стале Попов е автор и на две збирки раскази: Итар ПејоИтар ПејоИтар Пејо и МариовскиМариовскиМариовски

расказирасказираскази и на новелата Мариовскиот панаѓурМариовскиот панаѓурМариовскиот панаѓур.Во раскажувачката постапка Стале Попов тргнува од некоја народнапесна или анегдота за да ја развие до размери на роман или подолга

проза. Така настанале делата Калеш Анѓа, Дилбер СтанаКалеш Анѓа, Дилбер СтанаКалеш Анѓа, Дилбер Стана. Речиси ситеромани имаат историска подлога, освен Доктор ОрешковскиДоктор ОрешковскиДоктор Орешковски, во кој се

обработува современа тема. Расказите на Стале Попов ја зафаќаатбитовата страна на Мариовецот. Дури тие се доближуваат до

реалистичните народни приказни. Хуморот е составен елемент како нарасказите, така и во повеќето подолги дела.

Во основата на романот Крпен животКрпен животКрпен живот се содржи битово-социјалнатематика. Во него се предава семејниот живот на Сукаловци од

мариовско Витолиште. Романот е своевидна сага за тоа семејство. Но,истовремено авторот слика и други луѓе, настани и прилики на еден

поширок простор и на една подолга временска дистанца, од крајот на 19век и почетокот на 20 век.

Во романот авторот проговара и за моралните вредности, преку жедта дасе приграби туѓото; за трагиката на националната поделеност во виорот

на Балканските војни, со кои се создава подвоеност и оттуѓеност кајблиските роднини. Со новостите во однесувањето што ги донесува еден

од главните ликови - Доста РожденкатаДоста РожденкатаДоста Рожденката, полека се рушат

79

патријархалните норми во зачмаената и примитивна средина. Романот нее само исполнет со идила и фолклор, во него суштествува и омразата и

непријателството од кои ќе се јават делбите меѓу ближните.Средишен лик околу кој е поставена фабулата на романот е ДостаДостаДоста

РожденкатаРожденкатаРожденката. Останата млада како вдовица и без деца, судбината ќенаправи таа и Илко СукаловИлко СукаловИлко Сукалов, на кого му умрела жената, да започнат нов

живот, иако крпен. Авторот со симпатиија и со доза на хумор го опишуванејзиниот физички изглед, и начин на облекување и однесување. Доста

не сака да седи дома, подготвена е да се омажи, па дури потајно се надевана рожба.

Откако и тоа ќе се случи и ќе се роди ќеркичката НедаНедаНеда (Неша) таа и Илкобескрајно се среќни и благодарни на Господ што не ги заборавил.

Доста лесно се прилагодува на новата средина, но исто така го покажува иона што го научила во градот. Таа прва ќе ја прати ќеркичката на училиштесо што ќе предизвика ново чудење кај селаните. Подоцна Доста потајно ќе

настојува да го придобие деверот Трајко и неговиот имот.Јатрвата МитраМитраМитра отпрвин не е против женидбата на деверот Илко зашто ќе

има некаква одмена. Но прави сѐ, дури и магии, за да нема јатрватапотомок и целото имање да се го присвои за нејзините три деца. Таа е

примитивна, себична, лековерна, со клетви кон Нешка кои кај читателотпредизвикуваат само смеа. Сепак, длабоко во себе, Митра се плаши да

преземе поризичен чекор, а ако има некаков грев, тој да падне врз бабатаБисера!..

Стале Попов во обликувањето на ликовите раскошно ги користифолклорните елементи: поговорки, благослови, клетви. Јазикот е

мариовски, од почетокот на минатото столетие. Не е случајно што делатана овој автор се интересни за читање, но и за проучување како од

фолклористите, така и од лингвистите.Цитат за овој час: Пак со жена! Пак со домаќинка, пак послано, опрано, закрпено,месено, испечено, пак во редот на луѓето. Е боже, сполај ми ти на милоста твоа оти

направи дел и за мене! Илко Сукалов

ЃОРЃИ АБАЏИЕВ (1910 - 1963)Ѓорѓи Абаџиев е автор целосно посветен на расветлување на историската

вистина за македонскиот народ. Припаѓа на првата генерација повоенимакедонски писатели. Во неговите дела се предадени судбини на луѓе и

настани кои се дел од колективното паметење на нашиот народ.

80

Ѓорѓи Абаџиев е роден во Дојран, 1910 година. Откако Дојран билцелосно разурнат за време на Првата светска војна, со родителите се

преселил во Горна Џумаја (денес Благоевград), каде што завршил средноучилиште. Потоа студирал правни науки во Софија и се дружи со луѓе од

напредната македонска емиграција во Бугарија. Тогаш ги направилпрвите публицистички и литературни обиди.

Тој е еден од првите кои му пристапиле на Македонскиот литературенкружок, место за афирмација на нашата литературна и национална мисла

во Бугарија.Едно време работел како секретар на Македонскиот национален комитети бил редактор на весникот Македонско знаме. Во Бугарија ја објавилво коавторство првата збирка раскази и уметнички репортажи Труд иТруд иТруд и

луѓелуѓелуѓе (на бугарски јазик).По враќањето во Македонија (1948) продолжил со писателската

активност. Бил соработник, и подоцна директор, на Институтот занационална Историја на Македонија. Почина на денот со кој е поврзана

неговата (и нашата) судбина - 2 Август ( Илинден) 1963 година.Ѓорѓи Абаџиев е автор на збирките раскази: Изгрев, Епопејата на ножот,Изгрев, Епопејата на ножот,Изгрев, Епопејата на ножот,Последна средбаПоследна средбаПоследна средба; како и на романите Арамиско гнездоАрамиско гнездоАрамиско гнездо (1954) и ПустинаПустинаПустина

(1961). Тој исто така е автор на монографијата Балканските војни воБалканските војни воБалканските војни воМакедонијаМакедонијаМакедонија. Меѓу другите признанија ја добил и наградата 11 Октомври11 Октомври11 Октомври

за романот Пустина.Развојниот пат на Ѓорѓи Абаџиев можеме условно да го поделиме во двефази: Во првата кога ги напишал збирките раскази и романот Арамискогнездо и во кои можат да се најдат лексички и синтаксички недоследнос-

ти (поради долгото отсуство од Македонија); и во втората со романотПустина, во која постигнува посуверени естетски и стилски резултати.ПустинаПустинаПустина е модерен психолошки роман. Темата на романот се совпаѓа со

порано објавените дела на Абаџиев. Поточно чинот на солунскитеатентати. Но начинот на кој ја изложува тоа, го разликува тоа дело од

другите. Авторот во романот се свртува не кон надворешните фактори коија предизвикале трагедијата на Солунските атентатори, туку кон

внатрешноста на тие преживеани херои и страдалници. Нив ги мачидилемата живот или смрт. И што по смртта?

Арсо, главниот лик, го мачи дилемата зарем не е злосторство ипредавство да се остане жив, ако другарите загинале.На хероите ликот

им е чист кога се мртви, ќе каже. Среќата што останале живи ја смета занајголема казна. Се радува што ќе им се суди. Во бунило ја сонува

81

бесилката и самиот обесен на неа.Тој почнува да ја губи присебноста. Сѐтреба да се минира, да се запали, да се распарчи! Престојот во затворот

му е неподнослив и навредлив. Живее во спомените со другарите предатентатите, понекогаш се навраќа во детството, па повторно на

моментите кога ја давале заклетвата пред Организацијата дека заедничкиќе изгинат, дека ќе му стават крај на тоа насилничко царство...

Залудно Глигор се обидува да му ги оттргне мислите од минатото. Да гоповлече од работ на провалија што се вика смрт и да го сврти да погледне

кон реалноста што се вика живот, живот со почеток за нова борба заслобода.

На крајот од романот, на Глигор му останува да го види обесеното телона Арсо и да му ја прочита последна желба напишана со клинец на ѕидот:

Тука згасна Арсо во лето илјада деветстотини и трето.Глигор, вториот лик во романот, размислува потрезвено. Смета дека

борбата не е завршена и дека ѝ требаат живи луѓе на Организацијата, а немртовци. Тој е уверен дека само живите можат да ја продолжат борбата.Постојано се обидува да му ги оттргне лошите размисли на Арсо и ковапланови за повторно бегство од затворот. На судењето кажува зошто гоодбрале чинот на насилство и зошто токму врз француските бродови ибанка. Се покажува не како анархист, туку како револуционер, припад-

ник не еден поробен народ за кој Франција и Европа треба да знаат.Со романот ПустинаПустинаПустина Ѓорѓи Абаџиев расветлува едно важно поглавје од

нашата историја, толку трагично, но и светло и си обезбеди значајноместо во нашата литература.

Цитат за овој час: Во Македонија, на неколку часа од Будимпешта и Виена, турскитевојници и функционери ги колат селаните, на кои им ги силувале ќерките и жените.

Овие злосторства се правени за срам на Европа. Европа мора нив да ги спречи.Човештвото ја задолжува со тоа, а Берлинскиот договор ѝ дава за тоа сигурно право.

Говор на Анатол Франс, 1903

Трајан Божинов, учебна 2009/2010 http://trajan-vapcar.blogspot.comhttp://www.slideshare.net/trajce

www.issuu.com./trajce

82

КОДИФИКАЦИЈА НА МАКЕДОНСКИОТ СТАНДАРДЕН ЈАЗИК ........................................................................................ 4ПРЕГЛЕД НА РАЗВИТОКОТ НА ГЛАСОВНИОТ СИСТЕМВО МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК ........................................................................................................................................ 4ПРЕГЛЕД НА ПРОМЕНИТЕ ВО ГРАМАТИЧКИОТ СИСТЕМНА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК ........................................................................................................................................ 6СИНТАКСАТА КАКО ДЕЛ ОД ГРАМАТИКАТА................................................................................................................ 6ПРОСТА РЕЧЕНИЦА – ГРАМАТИЧКА СТРУКТУРА ......................................................................................................... 8ПРИРОК – ГЛАГОЛСКИ И ИМЕНСКИ............................................................................................................................ 9ПОДМЕТ – ЗНАЧЕЊЕ И ФУНКЦИИ............................................................................................................................ 11СОГЛАСУВАЊЕ МЕЃУ ПОДМЕТОТ И ПРИРОКОТ........................................................................................................ 12МОДАЛНА КАРАКТЕРИСТИКА НА РЕЧЕНИЦАТА......................................................................................................... 13АКТИВНИ И ПАСИВНИ РЕЧЕНИЦИ ............................................................................................................................ 14БЕЗЛИЧНИ РЕЧЕНИЦИ.............................................................................................................................................. 14НЕГАЦИЈА ............................................................................................................................................................... 15НЕОПХОДНИ РЕЧЕНИЧКИ ЧЛЕНОВИ ....................................................................................................................... 16ДИРЕКТЕН И ИНДИРЕКТЕН ПРЕДМЕТ....................................................................................................................... 16ПРЕДМЕТ СО ПРЕДЛОГ – ПРЕДЛОШКИ ПРЕДМЕТ .................................................................................................... 18ПРИЛОШКИ ОПРЕДЕЛБИ.......................................................................................................................................... 18АТРИБУТ И АПОЗИЦИЈА ........................................................................................................................................... 19РЕЧЕНИЧКИ СООДВЕТНИЦИ (ЕКВИВАЛЕНТИ) .......................................................................................................... 21СЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ – СВРЗНИЧКИ И БЕСВРЗНИЧКИ ............................................................................................. 21СОСТАВНИ (КОПУЛАТИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ............................................................................... 22СПРОТИВНИ (АДВЕРСАТИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ ........................................................................... 23РАЗДЕЛНИ (ДИСЈУНКТИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ.............................................................................. 24ИСКЛУЧНИ (ЕКСКЛУЗИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ ............................................................................... 24ЗАКЛУЧНИ (КОНКЛУЗИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ............................................................................... 24ВРЕМЕНСКИ (ТЕМПОРАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ................................................................................... 25ПРИЧИНСКИ (КАУЗАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ ....................................................................................... 25ПОСЛЕДИЧНИ (КОНСЕКУТИВНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ ............................................................................ 26ЦЕЛНИ (ФИНАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ ................................................................................................ 27УСЛОВНИ (КОНДИЦИОНАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ............................................................................... 28ДОПУСНИ (КОНЦЕСИВНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ ...................................................................................... 29НАЧИНСКИ (МОДАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ.......................................................................................... 30ЕСЕЈ......................................................................................................................................................................... 30ОСОБЕНОСТА И ОЧУДЕНОСТАНА ДРАМСКОТО/ТЕАТАРСКОТО ПАМЕТЕЊЕ ............................................................................................................ 31РЕАЛИЗАМ – ПОЈАВА, ОСОБЕНОСТИ, ПРЕТСТАВНИЦИ ............................................................................................. 31ОНОРЕ ДЕ БАЛЗАК (1799 – 1850) ............................................................................................................................. 33ФЈОДОР М. ДОСТОЕВСКИ (1821 – 1881)................................................................................................................... 35ЛЕВ НИКОЛАЕВИЧ ТОЛСТОЈ (1828 – 1910) .............................................................................................................. 37МОДЕРНАТА ВО СВЕТСКАТА ЛИТЕРАТУРА................................................................................................................ 40ЕДГАР АЛАН ПО (1809 – 1849) ................................................................................................................................. 41ШАРЛ БОДЛЕР (1821 – 1867) ................................................................................................................................... 44МАКЕДОНСКАТА ЛИТЕРАТУРА КОН КРАЈОТНА 19. И ПОЧЕТОКОТ НА 20. ВЕК............................................................................................................................. 45МАРКО ЦЕПЕНКОВ (1829 – 1920) ............................................................................................................................. 47ВОЈДАН ЧЕРНОДРИНСКИ (1875 - 1951) .................................................................................................................... 49МАКЕДОНСКАТА ЛИТЕРАТУРА МЕЃУ ДВЕТЕ СВЕТСКИ ВОЈНИ ................................................................................... 52ВАСИЛ ИЉОСКИ (1902-1995) ................................................................................................................................... 53АНТОН ПАНОВ (1906 - 1968) .................................................................................................................................... 55РИСТО КРЛЕ (1900 - 1975) ....................................................................................................................................... 58КОЧО РАЦИН (1908 - 1943) ...................................................................................................................................... 60ВЕНКО МАРКОВСКИ (1915 - 1988) ............................................................................................................................ 63КОЛЕ НЕДЕЛКОВСКИ (1912 - 1942) .......................................................................................................................... 65МАКЕДОНСКИ ДВОДОМНИ ПИСАТЕЛИ ..................................................................................................................... 68НИКОЛА ЈОНКОВ ВАПЦАРОВ (1909 - 1942) .............................................................................................................. 70МИТЕ БОГОЕВСКИ (1919 - 1942) .............................................................................................................................. 72АЦО КАРАМАНОВ (1927 - 1944) ................................................................................................................................ 73ПОВОЕНА МАКЕДОНСКА ЛИТЕРАТУРА...................................................................................................................... 74СЛАВКО ЈАНЕВСКИ (1920 - 2000) ............................................................................................................................. 75СТАЛЕ ПОПОВ (1902 - 1965) .................................................................................................................................... 77ЃОРЃИ АБАЏИЕВ (1910 - 1963) ................................................................................................................................. 79