Ιστορία της Τέχνης

Μάθημα 1ο: Η τέχνη της Παλαιολιθικής και Μεσολιθικής

Εποχής στην Ελλάδα και τον κόσμο

Η δημιουργική παρόρμηση του ανθρώπου αποτυπώνεται από την εποχή που ο Homo sapiens αρχίζει να σχεδιάζει στους βράχους και να φτιάχνει αντικείμενα. Τα δημιουργήματα αυτά

χρονολογούνται από το 30.000 μέχρι το 10.000 π.Χ περίπου. Η περίοδος αυτή, η οποία ονομάζεται παλαιολιθική, διακρίνεται σε τρεις επιμέρους περιόδους, ανάλογα με τα γενικά

χαρακτηριστικά των ευρημάτων της εποχής:

Αριστερά: Η είσοδος του σπηλαιου Λασκώ στη Γαλλία.Δεξιά: Μεγαλόκερος σε σκηνή κυνηγιού στο σπήλαιο Λασκώ.

1. στην ωρινιάκια περίοδο (περίπου 30.000- 20.000 π.Χ.), κατά την οποία όλες οι αναπαραστάσεις (συνήθως ζώων) προσεγγίζονται με ένα γραμμικό ρεαλιστικό τρόπο

απεικόνισης. 2. στη σολουτραία ( περίπου 20.000 14.000 π.Χ.), που ήταν μια μεταβατική περίοδος, 3. στη μαγδαλήνια ( περίπου 14.000-10.000 π.Χ.), κατά την οποία οι αναπαραστάσεις

προσεγγίζονται με τρόπο που πλησιάζει αρκετά το φυσικό πρότυπο, αποδίδονται δηλαδή φυσιοκρατικά (νατουραλιστικά).

Παράσταση βίσωνα από το

σπήλαιο Νιώ της Γαλλίας (12.000 χρόνια πριν από

σήμερα)

Από τα σημαντικότερα δημιουργήματα ανάμεσα στο 20.000 και 10.000 π.χ. είναι οι

βραχογραφίες (ζωγραφική στους τοίχους και στις οροφές σπηλαίων) που βρέθηκαν

κυρίως στην Ευρώπη, σε μια ευρεία περιοχή η οποία εκτείνεται από την Πορτογαλία μέχρι τη Ρωσία. Σήμερα είναι γνωστά

περισσότερα από 300. Από τα σημαντικότερα ειναι αυτά του Λασκό στη Νοτιοδυτική Γαλλία και της Αλταμίρα στη

Βόρεια Ισπανία.

Αποτύπωμα χεριού (15.000 πριν από σήμερα), Γαλλία σπήλαιο Πες Μερλ.

Εντυπωσιακό το χέρι - αποτύπωμα του καλλιτέχνη, μπορεί να χρησίμευε ως

υπογραφή ή ως άλλη ένδειξη.

Οι χώροι αυτοί παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο από εθνολογικής και ανθρωπολογικής άποψης όσο και από

αισθητικής, λόγω των τοιχογραφιών στα σπήλαια, ιδιαίτερα εκείνων στο σπήλαιο

Λασκώ (Lascaux), του οποίου η ανακάλυψη το 1940 ήταν εξαιρετικής σημασίας για την

ιστορία της προϊστορικής τέχνης. Οι σκηνές κυνηγιού που έχουν αποτυπωθεί εκεί

παρουσιάζουν περίπου 100 εικόνες ζώων, που είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτες για την

λεπτομέρειά τους, τα ζωντανά χρώματα αλλά και τον ρεαλισμό της απεικόνισης

Σκηνή ομαδικού κυνηγιού από το σπήλαιο Λασκώ στη Γαλλία (περ.17.000 χρόνια πριν). Οι

απεικόνιση της ανθρώπινης μορφής δεν ήταν τόσο συνηθισμένη όσο εκείνης των ζώων και

περιοριζόταν σε σκηνές κυνηγιού.

Επάλληλα ζωγραφισμένες οι παραστάσεις, απεικονίζουν ζώα όπως βίσονες, ελάφια, ταύρους, άλογα τα οποία (ιδιαίτερα στο σπήλαιο Λασκώ) φαίνονται να κινούνται. Οι ανθρώπινες μορφές

σπάνια απεικονίζονται και όταν γίνεται αυτό αποδίδονται εντελώς πρόχειρα, χωρίς όγκο.

Ταύροι επιζωγραφισμένοι επάνω σε άγρια ζώα (15.000-12.000 χρόνια πριν), Γαλλία, σπήλαιο Λασκώ.Η χρήση του ίδιου κομματιού βράχου κατ' επανάληψη φαίνεται πολύ καθαρά στο κάτω μέρος της εικόνας, εκεί όπου τα ελάφια μπλέκονται με τους ταύρους, το ζωγραφισμένο άλογο και το κοπάδι με τα βόδια.

Μαγικές ιδιότητες πρέπει να φανταστεί κανείς ότι αποδίδονταν στις μορφές αυτές, καθώς παρατηρούνται ακόμη και σήμερα παρόμοιες δοξασίες σε κυνηγετικές φυλές που έχουν

επιζήσει όπως στους Μπουσμέν της Νότιας Αφρικής και στους Αβορίγινες της Αυστραλίας. Ανάμεσα στα ευρήματα που ήρθαν στο φως και έχουν διατηρήσει κάποια ίχνη ζωγραφικής είναι

επίσης κόκαλα ζώων, κέρατα ταράνδου, χαυλιόδοντες των μαμούθ και πέτρες.

Πληγωμένος Βίσονας επιτίθεται σε άνθρωπο (15.000 χρόνια πριν), λεπτομέρεια από Βραχογραφία, μήκος Βίσονα 1,10 μ., Γαλλία, σπήλαιο Λασκώ.

Η φυσικότητα με την οποία αποδίδονται τα ζώα δεν επεκτείνεται και στην αναπαράσταση των ανθρώπων. Η αντρική μορφή είναι αυστηρά σχηματοποιημένη, σε αντίθεση μ' αυτήν του βίσονα, ο οποίος ίσως να

συμβολίζει το θάνατο. Εδώ φαίνεται να διεξάγεται μάχη μεταξύ δύο αντίπαλων σαμάνων, ο ένας από τους οποίους είναι μεταμφιεσμένος σε βουβάλι και ο άλλος φορά μάσκα πουλιού. Ένα κοντάρι φαίνεται να έχει

τρυπήσει το πλευρό του ζώου.

Επομένως, οι επικρατέστερες θεωρίες για την ερμηνεία τους συνοψίζονται στις εξής:

α) πρόκειται για έναν τρόπο να επιτύχει το κυνήγι μέσω της μαγείας που θα ασκήσει η απεικόνισή του, μια προσπάθεια δηλαδή να προβλεφθεί το μελλοντικό αποτέλεσμα μέσω της

απεικόνισής του στο παρόν.

Παράσταση βισώνων στο σπήλαιο Νιώ της Γαλλίας. Εδώ η τεχνική θυμίζει σκίτσο με τον τονισμό των περιγραμμάτων και τις μορφές των ζώων να επικαλύπτονται.

β) πρόκειται για οράματα των σαμάνων (μάγων της φυλής) ή των κυνηγών οι οποίοι προφανώς θεωρούνταν τα σημαντικότερα πρόσωπα στις προϊστορικές κοινωνίες της εποχής.

Καλλιτεχνική απεικόνιση των ανθρώπων του σπηλαίου Φοντ ντε Γκόμ στη Γαλλία την ώρα που ζωγραφίζουν σκηνές κυνηγιού. Ενδεχομένως κάποιος από αυτούς θα μπορούσε να είναι ο

σαμάνος της ομάδας.

Το σπήλαιο της Αλταμίρα βρίσκεται στην βορειοδυτική Ισπανία καιανακαλύφθηκε τυχαία από έναν βοσκό το 1868. Αρχικά οι ειδικοί υπέθεσαν ότι οι ζωγραφισμένες οροφές ήταν ψεύτικες,

γιατί δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι οι πρωτόγονοι άνθρωποι είχαν την ικανότητα να υλοποιήσουν καλλιτεχνικά έργα αυτού του τύπου και ότι αυτά είχαν διατηρηθεί σε τόσο καλή

κατάσταση.Η γενική εντύπωση που αποπνέει η αίθουσα έδωσε στο σπήλαιο το προσωνύμιο «Καπέλα Σιξτίνα της λίθινης εποχής». Γρήγορα οι μελέτες απέδειξαν ότι τα σχέδια ανάγονται στην

παλαιολιθική εποχή, σε περίπου 16.000 χρόνια πριν, πρόκειται επομένως για μια από τις πιο σημαντικές μαρτυρίες της προϊστορικής εποχής.

Παράσταση ταύρου (περίπου15.000 χρόνια

πριν από σήμερα) από το σπήλαιο Αλταμίρα της

Ισπανίας.Λόγω της "ανατομικής"

ακρίβειας της εικόνας πρόκειται για ένα

αριστούργημα παλαιολιθικής τέχνης των

σπηλαίων. Βλέπουμε το χρώμα του, αλλού να

περιγράφει το τρίχωμά του και αλλού να γίνεται έντονο για να σχηματίσει

τον όγκο του ζώου.

Μόνο η ανακάλυψη άλλων σπηλαίων της λίθινης εποχής, των οποίων τα σκίτσα χρονολογήθηκαν με μεγαλύτερη ακρίβεια, και διαδοχικές έρευνες πιστοποίησαν την αυθεντικότητα των ευρημάτων.

Το σπήλαιο, μήκους περίπου 270 μ., διαθέτει μια μεγάλη φυσική αίθουσα με τοίχους και οροφές καλυμμένους με σκίτσα τα οποία απεικονίζουν βουβάλους, ελάφια και άλογα, ακίνητα ή σε

κίνηση, και σκηνές κυνηγιού. Τα μοναδικά σχέδια φτάνουν ακόμη και τα 2,20 μ., είναι χρωματιστά και μερικά από αυτά χαραγμένα στην πέτρα. Τα χρώματά τους προέρχονται από ώχρα και είναι σε

καφέ, κίτρινες και κόκκινες αποχρώσεις. Χρησιμοποιήθηκε επίσης μαύρο χώμα πλούσιο σε μαγνήσιο και άνθρακα.

Παράσταση ταύρου (περίπου15.000 χρόνια πριν από σήμερα) από το σπήλαιο Αλταμίρα της Ισπανίας. Και σε αυτό το παράδειγμα ο προϊστορικός καλλιτέχνης προσπαθεί να

αποδώσει ρεαλιστικά το ζώο.

Ένα από τα σπουδαιότερα για την καλλιτεχνική αξία των

παραστάσεων σπήλαια της Ευρώπης είναι στο Σωβέ της

Γαλλίας. Το σπήλαιο ανακαλύφθηκε πρόσφατα (1994)

και αποκάλυψε τις αρχαιότερες ως τώρα εικόνες ζώων οι οποίες

χρονολογούνται ως και 30.000 χρόνια πριν από σήμερα

(Ωρινάκεια περίοδος). Απεικονίζονται 13 είδη ζώων

πολλά από τα οποία είναι κυνηγοί και όχι θηράματα (π.χ. ύαινες,

λέοντες) Όπως και σε άλλα σπήλαια ο καλλιτέχνης προσπαθεί να αποδώσει την τρίτη διάσταση

τονίζοντας το περίγραμμα συγκεκριμένων μορφών με μαύρο

χρώμα. Σπάνιο χαρακτηριστικό είναι οι σκηνές συγκρούσεων

ανάμεσα στα ζώα. (π.χ. μονομαχία ρινόκερων).

Παραστάσεις βισώνων στο σπήλαιο Σωβέ της Γαλλίας. Οι συγκεκριμένη παράσταση αποτελεί ακριβές αντίγραφο της

αυθεντικής του σπηλαίου

Αναφορικά με τη γλυπτική, διαπιστώνουμε την πρώτη εμφάνιση ελεύθερων γλυπτών που αποδίδουν ικανοποιητικά τα ανθρώπινα ανατομικά χαρακτηριστικά. Τα διασημότερα και

εντυπωσιακότερα είναι τα ειδώλια γυναικείων μορφών, γνωστά ως «Αφροδίτες». Το υλικό κατασκευής τους είναι ο μαλακός λίθος (σχιστόλιθος ή στεατίτης), το ελεφαντόδοντο ή άλλο

κόκκαλο, σπανίως δε ο πηλός (για τα νεότερα από αυτά)

Η Αφροδίτη του Βίλεντορφ (30.000-25.000 πριν από σήμερα), ύψος 11,5 εκ., ασβεστόλιθος, Βιέννη.

Οι πιο γνωστές ανθρώπινες μορφές κατά την ωρινιάκια περίοδο ήταν συνήθως γυναικείες και ονομάζονται

Αφροδίτες. Πρόκειται για μικρά, απρόσωπα ειδώλια, με ατροφικά χέρια, τεράστια στήθη και μηρούς, μια παραμόρφωση που ερμηνεύεται ως προσπάθεια

σχηματοποίησης της γυναικείας γονιμότητας. Σ' αυτό το ειδώλιο διακρίνονται ίχνη χρώματος (κόκκινη ώχρα).

Δεν υπάρχουν χαρακτηριστικά προσώπου, αλλά ολόκληρο το κεφάλι είναι καλυμμένο με σγουρά μαλλιά.

Και εδώ, όπως και σε άλλα δείγματα, παρατηρούμε διογκωμένα στήθη, κοιλιά και μηρούς, που σημαίνει ότι

πρόκειται για μια απεικόνιση της γονιμότητας.

Τα μεγέθη των ειδωλίων ποικίλου από 4 ως 25 εκατοστά και έχουν βρεθεί σε τοποθεσίες κυρίως της Ευρώπης και της Ασίας. Χρονολογούνται μια ευρεία περίοδο της Ανώτερης Παλαιολιθικής, από το 35.000

ως το 11.000 πριν από σήμερα.

Δεξιά: Η «Αφροδίτη» της Βεστόνιτσα, το αρχαιότερο πήλινο ειδώλιο ως σήμερα.Αριστερά: Η «Αφροδίτη» της Μπρασενπουί. Το κεφάλι από οστό μαμμούθ βρέθηκε το 1892 στη νότιο Γαλλία. Τα δυο γυναικεία ειδώλια χρονολογούνται περί το 25.000 πριν από σήμερα.

Οι αρχαιολόγοι και εθνολόγοι θεωρούν πως ο τονισμών συγκεκριμένων

ανατομικών χαρακτηριστικών που συνδέονται με τη γυναικεία φύση, θα

πρέπει να δηλώνει πως τα ειδώλια αυτά σχετίζονται ακριβώς με τη διαδικασία της

κύησης και του τοκετού. Επομένως πιστεύεται πως δημιουργούνταν για να

ενισχύσουν, με μαγικό τρόπο, τη γονιμότητα στις γυναίκες της φυλής.

Η Αφροδίτη του Λοσέλ (15.000-10.000 πρί ν από σήμερα), χαμηλό ανάγλυφο

σκαλισμένο σε πέτρα, Γαλλία.Ο σαφής τρόπος με τον οποίο αποδίδονται

τα ογκώδη χαρακτηριστικά (στήθος, κοιλιά και μηροί) έρχεται σε αντίθεση με τα ασαφή χαρακτηριστικά του προσώπου

και τα ατροφικά χέρια. Η γυναίκα φαίνεται ότι συμβολίζει τη γονιμότητα. Το κέρας

του βίσονα που κρατά συνδέεται μάλλον με μια θεότητα που εξουσιάζει τα ζώα και τα

οδηγεί προς τους κυνηγούς. Στη συγκεκριμένη Αφροδίτη σώζονται ίχνη

χρώματος.

Εντούτοις και άλλες θεωρίες έχουν προταθεί, όπως ότι αποδίδουν ακριβώς την εικόνα γυναικών της εποχής, όπως

συμβαίνει σήμερα σε κάποιες αφρικανικές φυλές που χαρακτηρίζονται

από στεατοπυγία. Σε μια τέτοια περίπτωση θα λέγαμε πως τα έργα αυτά αποτελούν μια εξέλιξη για την τέχνη που

αποδεσμεύεται από την υπηρεσία της μαγείας και, ίσως, οδεύει προς μια

αναζήτηση του Ωραίου. Εντούτοις μια τέτοια θεώρηση δεν μπορεί να

αποδειχθεί ακόμη και συγκεντρώνει λιγότερες πιθανότητες.

Καλλιτεχνική απεικόνιση «Αφροδιτών» σύμφωνα με τη θεωρία της

«νατουραλιστικής» απεικόνισης των γυναικών της εποχής.

Ορισμένοι ερευνητές, επίσης, ερμηνεύουν τα ειδώλια αυτά ως απόδοση της γυναικείας μορφής συγκεκριμένα κατά την περίοδο του θηλασμού σε μια προσπάθεια για την εύνοια των ανώτερων δυνάμεων σε αυτήν την κρίσιμη περίοδο της ζωής της γυναίκας. Τα ίχνη κόκκινης ώχρας που σώζονται στις Αφροδίτες του Βίλεντορφ και του Λοσέλ ίσως να συμβόλιζαν το αίμα κατά

τον τοκετό ή, γενικά, τη ζωή.

Αριστερά: Η Αφροδίτη του Γκάλγκενμπεργκ της Αυστρίας (30.000 χρόνια πριν). Έργο σε πράσινο σερπεντίνη λίθο. Παρατηρεί κανείς πως σε αντίθεση με τις περισσότερες Αφροδίτες εδώ οι όγκοι δεν τονίζονται.Δεξιά: η Αφροδίτη του Μόραβα στη Σλοβακία (25.000 χρόνια πριν).

Η Αφροδίτη του Χόλε Φελς (γερμ. Venus vom Hohle Fels, Αφροδίτη του σπηλαίου) ή Αφροδίτη του Σέλκλινγκεν (γερμ. Venus von Schelklingen) είναι στις μέρες μας το πιο συζητημένο έργο της

ύστερης παλαιολιθικής εποχής. Βρέθηκε τον Σεπτέμβριο του 2008 κατά την διάρκεια αρχαιολογικών ανασκαφών στο σπήλαιο Χόλε Φέλς κοντά στην πόλη Σέλκλινγκεν στην Γερμανία.

Είναι κατασκευασμένο από χαυλιόδοντα μαμούθ και αποδίδεται στον Ωρινάκιο πολιτισμό. Τα γεωλογικά στρώματα που περιέκλειαν το εύρημα έχουν ηλικία τουλάχιστον 35.000 χρόνια.

Σύμφωνα με αυτή τη χρονολόγηση, η Αφροδίτη του Χόλε Φελς είναι το αρχαιότερο αποδεδειγμένο ομοίωμα ανθρώπου που κατασκευάστηκε.

Το ειδώλιο της Αφροδίτης του Χόλε Φελς ζυγίζει 33,3 γραμμάρια και έχει διαστάσεις ύψους 5,97 εκ. και πλάτους 3,46 εκ., ενώ είναι σχεδόν ολόκληρο. Του λείπει ο αριστερός βραχίονας από τον ώμο και η κεφαλή. Αντί για λαιμό φέρει οπή, από την οποία ίσως να περνούσε νήμα ή λουρί. Το εσωτερικό της οπής είναι λείο από την τριβή. Τα πόδια είναι κοντά, καταλήγουν μυτερά και είναι ασύμμετρα, με το αριστερό να είναι λίγο μικρότερο από το δεξί. Εμφανή είναι τα γυναικεία γνωρίσματα που προφανώς τονίζουν τη γονιμότητα.

Τέλος, το σπανιότερο και πλέον αμφιλεγόμενο εύρημα είναι ο λεγόμενος άνθρωπος-λιοντάρι του Χολενστάιν στη Γερμανία.

Βρέθηκε το 1939 σε σπήλαιο και αποτελεί ένα υβριδικό πλάσμα με κεφαή λέοντος και σώμα άντρα ή γυναίκας (αυτό είναι αμφιλεγόμενο). Χρονολογείται κοντά στο 40.000 πριν από

σήμερα και είναι κατασκευασμένο από ελεφαντόδοντο μαμμούθ. Αποτελεί, επομένως, το αρχαιότερο δείγμα ζωόμορφου ειδωλίου.

Το γεγονός ότι έχουν βρεθεί και άλλες παρόμοιες μορφές, νεότερες χρονολογικά, στη Γερμανία οδηγεί τους αρχαιολόγους να συνδέσουν το πλάσμα αυτό με κάποια μυθική μορφή στην οποία ίσως πίστευαν οι φυλές της περιοχής. Τέτοια ευρήματα, πέρα από την καλλιτεχνική τους αξία, συνεισφέρουν στη γνώση μας για την ιδεολογία των ανθρώπων της Παλαιολιθικής εποχής, δηλαδή για τις ενδεχόμενες θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, τις φοβίες τους ή και την όποια κοινωνική τους ιεραρχία (μάγοι της

φυλής, αρχηγοί στο κυνηγοί κτλ.)

Ο άνθρωπος-λιοντάρι του Χολενστάιν παρουσιάζει ομοιότητες με άλλα υβριδικά πλάσματα που απεικονίζονται σε τοιχογραφίες γαλλικών

σπηλαίων, είναι όμως αρκετά αρχαιότερος χρονολογικά.

Άλλες μορφές τέχνης παρατηρούνται σε χρηστικά αντικείμενα, όπως όπλα και

εργαλεία. Το γεγονός αυτό δηλώνει ακόμη πιο έντονα πως ίσως ο παλαιολιθικός άνθρωπος

ενδιαφερόταν και για την αισθητική εικόνα του κόσμου που ζούσε, πέρα από το μαγικό-

συμβολικό χαρακτήρα των παραστάσεων που απεικόνιζε.

Πάνω: Λυχνάρι με λαβή στην οποία έχουν χαραχθεί αφηρημένα γραμμικά σχέδια. Από το σπήλαιο Λασκώ της

Γαλλίας. Δεξιά : Εκτοξευτήρας από κέρατο

ταράνδου με γλυπτό διάκοσμο ζώων από το σπήλαιο Τρουά Φρέρ στη Γαλλία (περ. 15.000 χρόνια πριν)

Πολυπληθέστατη ομάδα αποτελούν τα κοσμήματα που βρίσκονται σε μεγάλους αριθμούς εντός κι εκτός σπηλαίων. Αποτελούνται συνήθως από κομμάτια οστών ή οστρέων τρυπημένα σε σημεία ώστε

να φορεθούν. Ο προϊστορικός άνθρωπος φαίνεται πως ενδιαφερόταν για την εμφάνισή του από αισθητικής απόψεως, μια ακόμη ένδειξη πως η τέχνη τον ενδιέφερε με διαφόρους τρόπους.

Δεξιά: Κέρινα ομοιώματα των ανθρώπων του σπηλαίοι Λασκώ. Παρατηρεί κανείς πως σύμφωνα με τους αρχαιολόγους και παλαιοανθρωπολόγους οι άνθρωποι της Ανώτερης Παλαιολιθικής φορούσαν κοσμήματα.

Αριστερά: Κοσμήματα από όστρεα και οστά από το σπήλαιο Σεν Ζερμαίν αν Λάν.

Αναφορικά με την Ελλάδα, ας σημειωθεί πως δεν έχει βρεθεί ακόμη ζωγραφική

σπηλαίων ή γλυπτά τύπου «Αφροδίτης» της Ανώτερης Παλαιολιθικής (Ωρινιάκεια,

Σολουτραίαα και Μαγδαλήνεια περίοδος). Εντούτοις. όπως και στην Ευρώπη, έχουν

πολλά βρεθεί κοσμήματα από όστρεα, λίθο ή οστά σε διάφορα σπήλαια με

χαρακτηριστικό παράδειγμα τα εικονιζόμενα από το σπήλαιο Θεόπετρας Καλαμπάκας

που αποτελεί τον αρτιότερα ανασκαμμένο χώρο της ελληνικής παλαιολιθικής.

art

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορικοί και Αρχαϊκοί χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010, σ.σ. 9-21

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/01 (Εποχή του Λίθου)

Γ) Στο σχολικό βιβλίο Ιστορία της Τέχνης της Γ’ Γενικού Λυκείου (Ολ. Ζιρώ, Ελ. Μερτζάνη, Β. Πετρίδου), σ.σ.13-23

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Clark Graham – Piggot Stuart, Προϊστορικές Κοινωνίες, μτφρ. Αγγέλα Ταμβάκη, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1980

Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορικοί και Αρχαϊκοί χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η Καθημερινή», Αθήνα 2010

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’ , έκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972

Munro Eleanor, Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια της Τέχνης, μτφρ. Αριστείδης Αγγελίδης, εκδ. Φυτράκης, Αθήνα 1994