Ιστορία της Τέχνης

Μάθημα 3ο: Η τέχνη των Ανατολικών λαών κατά την Προϊστορία και την Αρχαιότητα

Στην περιοχή της Μεσοποταμίας, ανάμεσα στους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη, αναπτύχθηκε ένας

από τους σπουδαιότερους αρχαίους πολιτισμούς. Η περιοχή κατοικήθηκε αρχικά (περίπου το 5000 π.Χ.) από αγρότες, οι οποίοι

αξιοποίησαν το εύφορο αυτό κομμάτι γης με τη βοήθεια

αρδευτικών έργων κατά μήκος των ποταμών και των παραποτάμων

τους.

Χάρτης της «Εύφορης Ημισελήνου» κατά την Προϊστορία. Εύφορη Ημισέληνος ονομάζεται η περιοχή της Μέσης Ανατολής από την Αίγυπτο (δυτικά) ως το δυτικό Ιράν (ανατολικά) και η οποία περιλαμβάνει τεράστιες εύφορες εκτάσεις γης χάρη στους μεγάλους ποταμούς Νείλο (Αίγυπτος), Τίγρη και Ευφράτη (Ιράκ)

Στην κοιλάδα της Μεσοποταμίας κτίστηκαν πόλεις, μεγαλοπρεπείς ναοί, ανάκτορα και μέγαρα που τα

περιέβαλλαν μεγάλα τείχη. Ανάμεσα στα επιτεύγματα των κατοίκων της περιοχής

περιλαμβάνεται και η ανακάλυψη του τροχού και του αρότρου. Αξιοποιώντας αυτά τα επιτεύγματα αναπτύχθηκαν πολυπληθείς πόλεις, που γρήγορα εξελίχθηκαν σε αυτοκρατορίες. Οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής ήταν οι Σουμέριοι, ακολούθησαν οι

Ασσύριοι, οι οποίοι δημιούργησαν μια ισχυρή και εκτεταμένη αυτοκρατορία, και στη συνέχεια οι Βαβυλώνιοι, ώσπου στα μέσα της 1ης χιλιετίας

εμφανίστηκαν οι Πέρσες που ίδρυσαν ένα αχανές κράτος.

Κατάλογος Σουμερίων Βασιλέων:Πρόκειται για έναν κατάλογο που περιλαμβάνει τους

Σουμέριους βασιλείς και συντάχθηκε το 1820 π.Χ. επάνω σε έναν ορθογώνιο πλίνθο. Στο επάνω του τμήμα γράφει:

«Η Ουρούκ χτυπήθηκε με τα όπλα. Η βασιλεία μεταφέρεται στην Ουρ. Στην Ουρ ο Ουρ- Ναμμού, έγινε

βασιλιάς και βασίλεψε 8 χρόνια. Ο Σουλγκί, γιος του θεϊκού Ουρ-Ναμμού έγινε βασιλιάς και βασίλεψε 48

χρόνια».

Ο πολιτισμός των Σουμερίων αναπτύχθηκε γοργά από το 3.000 π.Χ. (Εποχή του Χαλκού) κυρίως στις πόλεις Ουρ, Ουρούκ και Λαγκάς στο σημερινό Ιράκ. Μεγάλες, για τα ως τότε δεδομένα,

πόλεις με πυκνή δόμηση κτίστηκαν δίπλα σε ποταμούς έχοντας ως κέντρο ένα νάο-Ζιγκουράτ. Χάρη σε μεγαλειώδη και πολύπλοκα αρδευτικά έργα η εύφορη γη καλλιεργήθηκε οργανωμένα

και αποτελεσματικά με αποτέλεσμα μια μεγάλη πληθυσμιακή αύξηση. Οι σύνθετες, πλέον, κοινωνικές συνθήκες των «μεγαλουπόλεων» αυτών ενίσχυσαν την πολιτική εξουσία,

θεοκρατικού χαρακτήρα, με επίκεντρο τον βασιλιά και το ισχυρό ιερατείο.

Καλλιτεχνική απεικόνιση της μεσοποταμιακής πόλης Ουρούκ. Διακρίνονται τα υψηλά τείχη και το επιβλητικό Ζοιγκουράτ.

Για την οργάνωση του κράτους τους οι Σουμέριοι εφεύραν τη σφηνοειδή γραφή πράγμα που επέτρεψε την καταγραφή των γεγονότων και συνεπώς την ανάπτυξη και τη διάδοση του

πολιτισμού της περιοχής. Οι γραφείς κατέγραφαν τις πληροφορίες (οικονομικά δεδομένα, ιστορικά γεγονότα, αποφάσεις) με καλάμι επάνω σε πέτρινες πλάκες. Οι Σουμέριοι ανέπτυξαν και αξιόλογη λογοτεχνία. Το Έπος του Γιλγαμές είναι το πρώτο σημαντικό ποίημα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ακόμα, ανακάλυψαν τη χρήση των αριθμών, ένα σύστημα που βασίζεται

στον αριθμό 60 με το οποίο μέχρι σήμερα μετράμε την ώρα και τις μοίρες.

Παράδειγμα αρχαιότατης σφηνοειδούς γραφής από

τη Μεσοποταμία. Σε κομμάτι πηλού ένας

αρχιερέας γράφει επιστολή στον βασιλιά της πόλης Λαγκάς με θέμα το θάνατο του γιού του στη

μάχη (2.400 π.Χ.)

Γύρω στο 2500 π.Χ. οι Σουμέριοι υπέστησαν την εισβολή των Ακκαδίων, ενός σημιτικού λαού με τους οποίους συγχωνεύθηκαν και στους οποίους επέδρασαν πολιτιστικά. Η τέχνη των επόμενων αιώνων δεν έχασε το χαρακτήρα της, όμως νέο ισχυρό κέντρο εξουσίας έγινε από το 1800 π.Χ. η

πόλη Βαβυλώνα του διάσημου ηγεμόνα Χαμουραμπί, στυγνού βασιλιά-νομοθέτη.

Στήλη μεσοποταμιακής τέχνης με σκηνή πολέμου. Εικονίζεται ο βασιλιάς του Ακκάδ

Ναράμ-Σιν να καταβάλει τον αντίπαλο ηγεμόνα Λουλούμπι του Ζάγρου (Ιράν) το έτος 2260 π.Χ. Ο βασιλιάς εικονίζεται να φορά κράνος με κέρατα (σύμβολο θεϊκής

καταγωγής), ενώ παρουσιάζεται μεγαλόσωμος σε σχέση με τους αντιπάλους

του κατά τη συνήθη καλλιτεχνική σύμβαση των ανατολικών λαών όταν επιδιώκεται η

εξύψωση του πρωταγωνιστή

Η μνημειακή τέχνη που αναπτύχθηκε την εποχή των Σουμερίων αφορούσε παραγγελίες βασιλιάδων για μνημεία που απεικόνιζαν τις φυλές και τα λάφυρα που αποκόμιζαν αυτές από

τους πολέμους. Ο τρόπος απεικόνισης των μορφών τυποποιήθηκε γρήγορα αποτρέποντας καινοτομίες και εξέλιξη στην απόδοση των μορφών.

Το λεγόμενο «Λάβαρο της Ουρ». Τμήμα στήριξης μουσικού οργάνου (2500 π.Χ. περίπου) από ψηφιδωτό με κοχύλια, λαζουρίτη και κόκκινο ασβεστόλιθο επάνω σε ορυκτή άσφαλτο. Απεικονίζεται μια επιτυχής

εκστρατεία του σουμέριου βασιλιά της πόλης Ουρ. Στην επάνω λωρίδα εικονίζεται ο βασιλιάς με την ακολουθία του, καθώς και πολλοί αιχμάλωτοι που οδηγούνται προς αυτόν. Στη μέση, φάλαγγα αιχμαλώτων οδηγείται από πεζούς στρατιώτες, ενώ στην κάτω λωρίδα διθέσια άρματα ανοίγουν δρόμο επάνω από τα πτώματα του εχθρού.

Χαρακτηριστικό υλικά της αρχιτεκτονικής της Μεσοποταμίας έγιναν τα τούβλα (ψημένες πλίνθοι) αφού η πέτρα σπάνιζε. Χαρακτηριστικότερο κτήριο με αισθητική αξία είναι το

Ζιγκουράτ, μια βαθμιδωτή πυραμίδα-ναός. Από τα ανάκτορα των βασιλέων της Μεσοποταμίας σώζονται, δυστυχώς, μόνο τα θεμέλια, τα οποία όμως μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε κάποια

εικόνα για τη μορφή τους και την πολυπλοκότητά τους.

Το ανακατασκευασμένο Ζιγκουράτ της Ουρ (2100 π.Χ.)Σε κάθε πόλη της Μεσοποταμίας υπήρχαν τα ζιγκουράτ (ναοί) που ήταν φτιαγμένα από πλίνθινα

κλιμακωτά επίπεδα. Ο ναός του θεού της Σελήνης ήταν τοποθετημένος στην κορυφή του ζιγκουράτ, σύμβολο της φυσικής και πνευματικής ανωτερότητας του θεού (δεν έχει διατηρηθεί). Οι τρύπες στο

περίβλημα του ζιγκουράτ ίσως να είχαν ανοιχτεί για να μη σκάσουν τα πήλινα τούβλα την περίοδο των βροχών.

Οι Σουμέριοι και οι διάδοχοί τους αναδείχθηκαν επίσης σε αριστοτέχνες

αναφορικά με τη φιλοτέχνηση γλυπτών και μικρών αντικειμένων από χρυσό,

ελεφαντόδοντο και ασήμι. Παρότι δεν επιδίωξαν την, κατά το δυνατό, μίμηση της

φύσης, όπως αργότερα οι Έλληνες, εντούτοις τα έργα τους εντυπωσιάζουν με την τολμηρή χρήση πολύτιμων υλικών, τη

στιβαρότητα και ιερατικότητα των μορφών και την ποικιλία των

Έξοχο γλυπτό από φύλλα χρυσού (δέντρο, πρόσωπο, πόδια), λαζουρίτη λίθο (κέρατα), ασήμι (κοιλιά), όστρεο (προβιά) και ξύλο (το εσωτερικό του γλυπτού) που αποδίδει κριό να στέκεται μπροστά από δέντρο ή θάμνο. Το συγκεκριμένο αποτελεί το ένα από τα δύο όμοια γλυπτά που μάλλον είχαν τοποθετηθεί αντωπά. Σουμεριακή τέχνη (περ.2600-2400 π.Χ.).

Οι λαοί της Μεσοποταμίας απεικόνισαν εξέχοντες ανθρώπους της εποχής (βασιλείς, πρίγκιπες, ιερείς κτλ.) σε στάση ή σε δράση, όπως σε σκηνές κυνηγιού ή πολέμου, μυθολογικά

πλάσματα από το πάνθεο της πλούσιας θρησκευτικής τους ζωής και βέβαια διάφορες θεότητες. Προτίμησαν περισσότερο την ειδωλοπλαστική και το χαμηλό ανάλγυφο, ενώ δεν έδωσαν

βαρύτητα στην αγγειογραφία και τα μεγάλα ελεύθερα αγάλματα. Πολύ γρήγορα οι εικονογραφικοί τύποι και οι

συμβάσεις της τέχνης τους παγιώθηκαν.

Το ειδώλιο του Εμπιχ Β’, κυβερνήτη της μεγάλης συριακής πόλης Μάρι, σπουδαίο δείγμα της τέχνης της προϊστορικής Μέσης

Ανατολής. Το ύψους 50 εκ. γλυπτό είναι φιλοτεχνημένο από γύψο, λαζουρίτη λίθο και όστρεο. Η εκφραστικότητα του προσώπου, η αρτιότητα στην τεχνική και η άριστη διατήρηση καθιστούν το αγαλματίδιο αυτό σήμα κατατεθέν της τέχνης των Σουμερίων.

Χρονολογείται περί το 2400 π.Χ.

Έτσι, συνηθιζόταν να απεικονίζονται οι μορφές κατενώπιον σε στάση ιερατική, συνήθως με τα

χέρια διπλωμένα και το σώμα άκαμπτο. Φυσικότητα στη στάση, την κίνηση και την έκφραση ουσιαστικά δεν υπήρχε, παρότι οι Ανατολικοί λαοί απέδωσαν το ανθρώπινο

σώμα και, ιδίως, των ζώων ικανοποιητικά. Οι μορφές φορούν μακρούς χιτώνες και καπέλο, έχουν μακριά μαλλιά και γένια χωρίς, την ίδια

στιγμή, να ξεχωρίζουν εμφανή προσωπογραφικά ή ηλικιακά χαρακτηριστικά. Θα έλεγε κανείς πως οι μορφές μοιάζουν τόσο

πολύ μεταξύ τους και σε όλο το εύρος τριών χιλιετηρίδων, ώστε είναι δύσκολο για αυτόν που δεν είναι βαθύς γνώστης της ανατολικής τέχνης να χρονολογήσει τα έργα αυτά χωρίς

βοήθεια από άλλα συναφή αρχαιολογικά δεδομένα.

Άγαλμα του Πουζούρ Ιστάρ, κυβερνήτη της σουμεριακής πόλης Μάρι στην ανατολική Συρία. Το λίθινο άγαλμα παρουσιάζει τον αξιωματούχο αυτό σε μετωπική, αυστηρή και άκαμπτη στάση που προσδίδει κάτι το θεϊκό και απρόσιτο, όπως συνηθιζόταν στην τέχνη της Μέσης Ανατολής. Χρονολογείται στο 2000 π.Χ.

Τα υλικά που χρησιμοποιούσαν περιελάμβαναν από τον ταπεινό γύψο και το ξύλο ως τον πολύτιμο χρυσό,

το ασήμι και το ελεφαντόδοντο στα οποία είχαν πρόσβαση μόνο τα καλλιτεχνικά εργαστήρια των

ανακτόρων.

Αγαλμάτιο λατρευτή από τη Μεσοποταμία κατασκευασμένο από γύψο, όστρεο και

σχιστόλιθο (2.600 π.Χ.). Οι αρχαίοι λαοί της περιοχής πίστευαν σε πανίσχυρους θεούς για

τους οποίους θεωρούσαν πως ζούσαν ανάμεσά τους μέσω των υλικών από τα οποία είναι

φτιαγμένα τα αγάλματά τους. Το ίδιο ίσχυε και για τους πιστούς, δηλαδή ο πιστός που

αφιέρωνε ένα ειδώλιό του σε στάση λατρείας (όπως εδώ), ταυτιζόταν με το ειδώλιο και έτσι

ήταν πάντα παρών σε στάση λατρείας μέσα στο ναό του θεού.

Δυστυχώς, σε αντίθεση με ό, τι συνέβαινε στην Αίγυπτο και θα συμβεί αργότερα στον ελληνικό κόσμο, τα ονόματα των καλλιτεχνών σπανίζουν, σε αντίθεση με τα ονόματα των βασιλέων που

αναφέρονται στις αφιερώσεις των καλλιτεχνημάτων.

Αριστερά: Ελεφαντοστέινο πλακίδιο από τη Μεγγιδώ (12ος αι. π.Χ.)Δεξιά: Αγαλμάτιο του πρίγκιπα Γκουντέα της σουμεριακής πόλης Λαγκάς. Είναι κατασκευασμένο από

διορίτη λίθο, φέρει σφηνοειδή γραφή και χρονολογείται στο 2120 π.Χ. Αποτελούσε ανάθημα του συγκεκριμένου προσώπου στο θεό Νινγκιζίντα.

Η σουμεριακή γλυπτική διατήρησε το ύφος της και επί της εποχής της

μεταφοράς του κέντρου βάρους στη νέα μεγαλούπολη Βαβυλώνα (18ος –

12ος αι. π.Χ.). Στην υπηρεσία των νέων πανίσχυρων μοναρχών της από τη

δυναστεία των Αμοριτών με εξέχουσα μορφή τον Χαμμουραμπί (1792-1750 π.Χ.), η τέχνη εξακολουθούσε να έχει θρησκευτικό και πολιτικό χαρακτήρα,

με την ενίσχυση του ρόλου του ιερατείου και των βασιλέων.

Το περίφημο ανάγλυφο της «Θεάς της Νύχτας» (περ. 1.600 π.Χ.). Οι αρχαιολόγοι

θεωρούν ότι ίσως παρουσιάζεται μια μορφή της δημοφιλούς θεάς της Μεσοποταμίας Ιστάρ η οποία συνδέεται με το σαρκικό

έρωτα αλλά και τον πόλεμο. Τα εραλδικά τοποθετημένα ζώα (δυο κουκουβάγιες και

δυο λέοντες) και η άκαμπτη και ανέκφραστη ιερατική της στάση εξυψώνουν το υβριδικό αυτό πλάσμα (με φτερά και πόδια αετού) σε

θεϊκή ή δαιμονική μορφή.

Κατά τη 2η χιλιετία, οπότε και η Βαβυλώνα αναδεικνύεται σε πολιτικό και καλλιτεχνικό κέντρο, εξέχουσα θέση καταλαμβάνει η τέχνη της σφραγιδογλυφίας και της μικροπλαστικής σε λίθο ή

μέταλλο.

Αριστερά: Άγαλμα γονατιστού ανδρός αφιερωμένο από κάτοικο μεσοποταμιακής πόλης προς το θεό Αμουρού υπέρ υγείας του

βασιλιά Χαμμουραμπί. Χρονολογείται στα 2000-1600

π.Χ. Είναι κατασκευασμένο από χρυσό και μπρούτζο. Το

αφιέρωμα αυτό δείχνει και την πλήρη υποτέλεια των υπηκόων

προς τον εκάστοτε βασιλιά.Δεξιά: Κυλινδρική σφραγίδα από

αιματίτη λίθο. Στο έξοχο αυτό έργο μικρογλυπτικής εικονίζεται ο βασιλιάς, ακολουθούμενος από μια θεότητα, να προσφέρει θυσία ζώου στο θεό του ηλίου Σάμας ο

οποίος μόλις που εικονίζεται αριστερά να κρατά μαχαίρι και να

πατά πάνω στο κεφάλι τέρατος. Βαβυλώνα (περ. 1800 π.Χ.)

Τον 12ο αι. π.Χ. οι Ασσύριοι, πολεμικός λαός από το βορρά κατέκτησε τη χώρα των Σουμερίων και Βαβυλωνίων και ίδρυσαν ένα ισχυρό πολεμικό κράτος. Οικοδόμησαν μεγάλες πόλεις όπως η

Νεμρούντ και η Νενευή (στο σημερινό Ιράκ κι αυτές) και ανέγειραν, όπως και οι προκάτοχοί τους, μεγαλόπρεπα πλίνθινα ανάκτορα με ανάγλυφες παραστάσεις μέσω των οποίων οι

βασιλείς επιβάλλονταν στη συνείδηση των υπηκόων τους.

Ανάγλυφη παράσταση από το ανάκτορο των Ασσυρίων στο Νιμρούντ. Εικονίζεται υποτελής ηγεμόνας της Παλαιστίνης να προσκυνά τον Ασσύριο βασιλιά Σαλαμανάσερ Γ’ παρουσία των υπηρετών του (εικονίζεται

μάλλον συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός του έτους 827 π.Χ.).

Οι ναοί και τα ανάκτορα των Ασσυρίων ήταν διακοσμημένα με λαξευμένα στην

πέτρα ανάγλυφα τα οποία αναπαριστούσαν φτερωτές φιγούρες και

μυθικά τέρατα και ήταν τοποθετημένα στις πύλες των κτιρίων αυτών για

προστασία.

«Λαμασσού" (750 π.Χ. περίπου), ασβεστόλιθος, Παρίσι, Μουσείο Λούβρου.

Ο φτερωτός ταύρος με το ανθρώπινο κεφάλι συνδυάζει τη δύναμη του ζώου με την

πνευματική δύναμη του ανθρώπου. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτού του

αγάλματος είναι τα πέντε πόδια, έτσι ώστε από όποια πλευρά και να το κοιτάξει κανείς

εμφανίζεται με τέσσερα πόδια..

Πολύ συνηθισμένες ακόμη ήταν οι ανάγλυφες παραστάσεις με σκηνές πολέμου ή βασιλικού κυνηγιού, καθώς οι Ασσύριοι εξύψωναν την πολεμική ανδρεία σε πρωταρχική αρετή, αλλά και πομπές ολόκληρες με φτερωτά υβριδικά πλάσματα μυθολογικής φύσης σε τεχνοτροπία που

θύμιζε εκείνη των Ακκαδίων και Σουμερίων.

Ασσυριακό ανάγλυφο με σκηνή μάχης. Χαρακτηριστικό έργο μνημειακής τέχνης του Νέο-ασσυριακού βασιλείου το οποίο χρονολογείται στα 728 π.Χ.

Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, η βασική αισθητική προσέγγιση της τέχνης στη Μεσοποταμία δεν άλλαξε ούτε επί των Ασσυρίων, οι οποίοι διατήρησαν τις ίδιες καλλιτεχνικές συμβάσεις στην

απόδοση των μορφών, στη στάση τους, αλλά και στο πολιτικό μήνυμα που περνούσαν οι ηγεμόνες τους μέσω των έργων τέχνης. Θα λέγαμε πως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

ασσυριακής τέχνης ήταν μόνο η πληθώρα πολεμικών σκηνών, στις οποίες έδωσαν βαρύτητα ακριβώς για να τονίσουν το βασιλικό μεγαλείο.

Σκηνή βασιλικού κυνηγιού από το ασσυριακό ανάκτορο στη Νινευή (περ. 645 π.Χ) κατά το οποίο ο άτρωτος βασιλιάς καταβάλει με ευκολία λέοντα υπό το βλέμμα του (μικροτέρου σε μέγεθος για λόγους σεβασμού) υπηρέτη του. Η τέχνη των ανατολικών λαών παρέμεινε απαράλλαχτη στο διάβα των αιώνων από την 3η

χιλιετία ως το τέλος της Αρχαιότητας. Έτσι, όλες οι καλλιτεχνικές συμβάσεις διατηρήθηκαν ευλαβικά σε σημείο που να είναι πολύ δύσκολο να χρονολογήσει κανείς ένα τέτοιο έργο αν δεν βοηθηθεί από παρακείμενα

αρχαιολογικά δεδομένα.

Στα ασσυριακά αγάλματα και ανάγλυφα υπάρχουν εγχάρακτες λεπτομέρειες και

βοστρυχωτά μαλλιά και γένια τα ίδια τόσο στις ανθρώπινες μορφές όσο και στα μυθικά πλάσματα. Τα μάτια είναι υπερτονισμένα και συχνά διακοσμούνται με λαζουρίτη ή μαύρο

ασβεστόλιθο.

Ανάγλυφο στο οποίο απεικονίζεται ασσυριακή θεότητα με φτερά. Το υβρίδιο αυτό με τα τέσσερα φτερά, τον ποδήρη χιτώνα, την τυπική κόμμωση των ανδρών στην Ανατολή και τις προσφορές στα χέρια αποτελεί συνήθη εικονογραφικό τύπο της ανατολικής τέχνης και συναντάται σε όλη την Εύφορη Ημισέληνο (ανάκτορο του βασιλιά Σαργών Β’ στην Ασσυρία, περ. 715 π.Χ.). Συνήθης σύμβαση στην ανατολική τέχνη είναι να αποδίδονται οι μορφές σε προφίλ με τα πόδια σε παράταξη, ενώ τα μάτια σχεδιάζονται κατ’ ενώπιον. Σημειώνουμε ακόμη πως τα μυθικά, ιερατικά ή βασιλικά πρόσωπα εικονίζονται με επίσημη ποδήρη ενδυμασία και αυστηρότητα στην έκφραση.

Οι Ασσύριοι επινόησαν πολεμικές τακτικές και πολιορκητικές μηχανές που τους κατέστησαν σχεδόν αήττητους, κατορθώνοντας να προσαρτήσουν όλες τις πόλεις και τα κρατίδια της

περιοχής. Αποτέλεσμα ήταν να δημιουργήσουν το ισχυρότερο κράτος που είχε εμφανιστεί ως τότε στη Μεσοποταμία, μεταξύ του 12ου και του 7ου αι. π.Χ. Η ασσυριακή τέχνη, όπως

σημειώθηκε, ήταν κυρίως προπαγανδιστικός φορέας της δύναμής τους.

Ανάγλυφο από το παλάτι της Νιμρούντ με σκηνή πολιορκίας από τον στρατό των Ασσυρίων (περ.860 π.Χ.). Σε χαμηλό ανάγλυφο εικονίζονται επαναλαμβανόμενες και τυποποιημένες μορφές

στρατιωτών (τοξότες) εκατέρωθεν, ενώ εντυπωσιάζει ο τροχοφόρος πολιορκητικός κριός.

Οι κατακτήσεις τους, έκαναν να εξαπλωθούν υπερβολικά, με συνέπεια, να παρακμάσουν ξαφνικά κατά τον 7ο αι., μετά το θάνατο του περίφημου ηγεμόνα Ασουρμπανιπάλ, και να

ηττηθούν από τους επαναστατημένους Βαβυλωνίους που ανέκαμψαν με μια νέα αυτοκρατορία.

Ανάγλυφο του 12ου αι. π.Χ. που απεικονίζει Ασσύριους στρατιώτες να γδέρνουν ζωντανούς κάποιους αιχμαλώτους. Όλα τα πρόσωπα εικονίζονται ανέκφραστα, σχεδόν άψυχα. Ενδεικτικό στην τέχνη της εποχής

είναι οι επαναλαμβανόμενες πανομοιότυπες εικόνες προσώπων, η μη φυσιοκρατική και συνάμα τυποποιημένη απεικόνιση των σωμάτων και η προσπάθεια για απόδοση προοπτικής μέσω της τοποθέτησης των μορφών σε

διαφορετικό ύψος στη σκηνή.

Παρότι η τέχνη των Ασσυρίων έδωσε λαμπρά δείγματα σε μεγάλη ποσότητα μέσω των ανάγλυφων πολεμικών σκηνών, εντούτοις δεν σημείωσε χαμηλές επιδόσεις σε άλλες μορφές τέχνης όπως η μικροτεχνία. Συνεχίστηκε κι εδώ η Σουμεριακή – Βαβυλωνιακή παράδοση στη

χρήση ελεφαντόδοντου και πολύτιμων υλικών. Στάθηκαν επίσης ικανοί χρυσοχόοι όπως βεβαιώνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα.

Μικρογλυπτική σε ελεφαντόδοντο με θέμα λέοντα που κατασπαράσσει κυνηγό. Το έργο είναι αρκετά πρωτότυπο για τα δεδομένα της Μεσοποταμίας αφού η ανθρώπινη μορφή παρουσιάζεται σε ασυνήθιστη στάση που επιτρέπει στο θεατή να διακρίνει την κρισιμότητα της περίστασης για τον άτυχο άνδρα. Από μια σειρά ελεφαντοστέινων γλυπτών στη Νιομρούντ (9ος αι. π.Χ.)

Οι Βαβυλώνιοι, αφού ίδρυσαν το νέο τους βασίλειο το 612 π.Χ. υπό τον Ναβοπολάσαρ, αντέγραψαν τη μνημειώδη ασσυριακή αρχιτεκτονική χωρίς να πρωτοτυπήσουν ιδιαίτερα.

Έδωσαν όμως βάρος στην πολυτέλεια με αποτέλεσμα η Βαβυλώνα της εποχής αυτής να μείνει διάσημη στην ιστορία για τη χλιδή στην οποία ζούσαν οι άρχοντες, αλλά και για τον ακόλαστο

τρόπο ζωής των κατοίκων της.

Πύλη της Ιστάρ (Ιράκ) (7ος π.Χ. αι.), επισμαλτωμένοι πλίνθοι, Βερολίνο,

αναπαράσταση στο Μουσείο της Περγάμου.

Πομπική πύλη στο ανάκτορο του Ναβουχοδονόσορα, στο οποίο υπήρχαν επίσης

οι περίφημοι κρεμαστοί κήποι και ο Πύργος της Βαβέλ (μάλλον ένα Ζιγκουράτ) ύψους 90

μέτρων. Ως υλικό δόμησης έχει χρησιμοποιηθεί το τούβλο, το οποίο όμως έχει

καλυφθεί με εφυαλωμένα πλακάκια. Η διακόσμηση παρουσιάζει ταύρους, που είναι

το ιερό ζώο των Σουμερίων, και δράκους, που είναι το σύμβολο του Βαβυλώνιου θεού

Μαρδούκ. Η αψίδα με τις ανάγλυφες παραστάσεις που πρωτοεμφανίζεται εδώ

εξελίχθηκε αργότερα, σε άλλους πολιτισμούς, ως μια σημαντική αρχιτεκτονική μορφή.

Αυτή η πύλη ήταν μία από τις έξι μνημειακές πύλες του οχυρού της Βαβυλώνας.

Κοσμοπολίτικη και πολυτελής πόλη η Βαβυλώνα περιστοιχιζόταν από τείχος διακοσμημένο με

λέοντες και άλλα ζώα. Επάνω σε αναβαθμιδωμένα αναχώματα, απλώνονταν

αμπελώνες και ανθώνες των περίφημων «Κρεμαστών Κήπων» της Σεμιράμιδος οι οποίοι εντυπωσίαζαν τόσο τους αρχαίους ώστε να τους

κατατάξουν στα Επτά Θαύματα. Η κατασκευή τους στάθηκε εφικτή μόνο με την εφεύρεση του τόξου στην αρχιτεκτονική ώστε το υπερκείμενο φορτίο να γίνεται ανεκτό από την υποκείμενη

κατασκευή.

Δράκος (πάνω) και Λέων (κάτω) από την πύλη της Ιστάρ στη θρυλική Βαβυλώνα (7ος αι. π.Χ.). Το ζώο είναι επιχρυσωμένο πάνω σε τούβλα χρώματος μπλε τυρκουάζ επισμαλτωμένα

Επίσης, η επεξεργασία του ελεφαντόδοντου έδωσε

θαυμάσια έργα, που πιθανόν να κατασκευάζονταν σε εργαστήρια μέσα στα

ανάκτορα. Η πτώση της Βαβυλώνας το 539 π.Χ.

σήμανε το τέλος της καλλιτεχνικής δημιουργίας, ίσως επειδή η τέχνη εκείνης της εποχής είχε συνδεθεί με τους μεγάλους ηγέτες των

βασιλείων.

Δεξιά: Σύγχρονη καλλιτεχνική αναπαράσταση των Κρεμαστών

Κήπων και στο βάθος του Πύργου της Βαβέλ.

Όταν η Βαβυλώνα κατακτήθηκε από τους Πέρσες (539 π.Χ.), δημιουργήθηκε η αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών, η οποία εξαπλώθηκε από την Ινδία ως τη Μεσόγειο και υιοθέτησε στοιχεία

αρχιτεκτονικής από τους κατακτημένους λαούς όπως τα εφυαλωμένα τούβλα, τα γλυπτά με τους φτερωτούς ταύρους, τους κίονες με τις ραβδώσεις κ.ά.

Δύο υβριδικά πλάσματα ασσυριακής έμπνευσης από το ανάκτορο του πρώτου Πέρση βασιλιά Δαρείου Α’ στην Περσέπολη.

Τον ιδρυτή της αχανούς αυτοκρατορίας Κύρο Α’ διαδέχθηκαν οι γνωστοί μας Καμβύσης, Δαρείος Α’ και Ξέρξης Α’ επί των οποίων το περσικό κράτος έφτασε στη μέγιστη ακμή του και ήρθε σε επαφή με τον ελληνικό κόσμο με τον οποίο ξεκίνησε μια τιτανομαχία που έληξε μόνο με την

εκπληκτική εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου 200 χρόνια αργότερα.

Η Περσέπολις, μια από τις πρωτεύουσες των περσών βασιλέων, μαζί με τα Σούσα και τα Εκβάτανα, διατηρεί τα σημαντικότερα μνημεία της περσικής αυτοκρατορίας. Μερικά από τα εντυπωσιακότερα

γλυπτά αποτελούν εκείνα που περιστοίχιζαν τη μεγάλη αίθουσα του ανακτόρου.

Ανάγλυφο από το ανάκτορο του Ξέρξη στην Περσέπολη στο οποίο απεικονίζεται από ιρανικός θεός Αχούρα Μάζδα τον οποίο λάτρευαν κατεξοχήν οι Πέρσες. Ενώ το θρησκευτικό περιεχόμενο της

παράστασης προέρχεται από την παράδοση των ορεσίβιων Περσών, η καλλιτεχνική απόδοσή της διαθέτει βαθίες ρίζες στην τέχνη της Μεσοποταμίας.

Πομπές ιερέων και στρατιωτών, βασιλείς με μακριούς χιτώνες, έμποροι και αγρότες φορτωμένοι με δώρα (προϊόντα της γης, χρυσός κτλ.) παρελαύνουν στις μεγάλες ζωφόρους των τοίχων και

περνούν το πολιτικό μήνυμα της παντοδυναμίας του Βασιλέως των Βασιλέων.

Αριστερά: Ο βασιλιάς Δαρείος στο θρόνο του. Το υπερφυσικό σώμα του βασιλιά σε σχέση με τον υπηρέτη του αποτελεί εσκεμμένη προσπάθεια του καλλιτέχνη για να τονιστεί το μεγαλείο του προσώπου. Επίσης, η

απεικόνιση του βασιλιά καθήμενου αποτελούσε καλλιτεχνική σύμβαση για την ιερότητα και το απαραβίαστο του προσώπου του (6ος αι. π.Χ.).

Δεξιά: Πομπή της βασιλικής φρουράς των Αθανάτων. Οι μορφές παρελαύνουν πανομοιότυπες χωρίς ζωντάνια.

Επάνω σε περιτειχίσματα από επισμαλτωμένο τούβλο, κατ’ επιρροή της βαβυλωνιακής τέχνης, παριστάνονται οι τοξότες της βασιλικής φρουράς – σχεδόν όμοιες, άψυχες μορφές, και φανταστικά ζώα που προστατεύουν τον ηγεμόνα. Οι γλύπτες που υπηρετούσαν στα ανάκτορα είχαν πλέον έρθει

και σε επαφή με τη λαμπρή ελληνική τέχνη της αρχαϊκής περιόδου και την επιρροή της τη διακρίνουμε σε κάποιες περιπτώσεις στην απόδοση των προσώπων που είναι πιο φυσιοκρατική και

ανάλαφρη και από ό,τι ως τότε στην ανατολική τέχνη.

Η ζωφόρος των Περσών στρατιωτών αποκατεστημένη στο μουσείο του Βερολίνου. Η βαβυλωνιακή και ασσυριακή παράδοση της κατεκτημένης Μεσοποταμίας έδωσε την ευχέρεια στους Πέρσες να αποδώσουν

πολεμικά θέματα με πολυτελή υλικά. Το πιθανότερο βέβαια είναι πως τα έργα αυτά φιλοτέχνησαν οι έμπειροι καλλιτέχνες των υποταγμένων αυτών λαών. (5ος αι. π.Χ.)

Έλληνες καλλιτέχνες πρέπει να εργάστηκαν και στην ανέγερση των εντυπωσιακών ανακτόρων της Περσέπολης. Οι κίονες που άλλοτε υψώνονταν πάνω σε τεράστιες πλατφόρμες, είναι ελληνικής εμπνεύσεως με ραβδώσεις, μολονότι στα κιονόκρανα συχνά διακοσμούνται με

κεφαλές κριών και μυθικών πλασμάτων. Γενικότερα, θα λέγαμε ότι η περσική τέχνη, όπως είναι και λογικό και έναν καθαρά πολεμικό λαό, αποτελεί μια υβριδική τέχνη, με αναμεμειγμένα τα

στοιχεία της Μεσοποταμίας, του Ιράν και, πλέον, της Ελλάδος.

Αριστερά: Η ύλη του ανακτόρου της Περσέπολης.Δεξιά: Η αίθουσα των 100 κιόνων (Απάδανα), η μεγαλοπρεπής αίθουσα στην οποία ο πέρσης βασιλιάς

δεχόταν τους υπηκόους και τους ξένους πρέσβεις. Από το εντυπωσιακό κτήριο έχουν αναστηλωθεί ορισμένοι κίονες που προδίδουν την ανατολική μεγαλοπρέπειά του. Τα κτίρια αυτά επιβάλλονταν με τον όγκο και την πολυτέλειά τους στους αποσβολωμένους επισκέπτες, δεν διέθεταν όμως την πλαστικότητα και τη χάρη των

ελληνικών κτηρίων. Ένα ελληνικό στοιχείο εντούτοις αποτελούν οι πολλοί ραβδωτοί κίονες.

Από την περσική τέχνη δεν έλειψαν τα αντικείμενα χρυσοχοΐας και μικρογλυπτικής, κυρίως για βασιλική χρήση. Σε αυτά τα έργα βλέπουμε περισσότερο την ανάμειξη ιρανικών (περσικών) και μεσοποταμιακών στοιχείων στην περσική τέχνη. Από τις ιρανικές –νομαδικές παραδόσεις των βουνών και της στέπας διατηρείται η έφεση στη μικρογλυπτική σε χρυσό για ατομική χρήση (σκεύη, κοσμήματα), ενώ τα νέα στοιχεία που προέρχονται από τους κατεκτημένους και πιο

έμπειρους στην τέχνη μεσοποτάμιους, αφορούν τη θεματολογία, τα μυθικά πλάσματα και το πολιτικό μήνυμα.

Δύο έξοχα δείγματα περσικής χρυσοχοΐας στα οποία εικονίζονται γρύπες. Η στυλιζαρισμένη άκαμπτη μορφή του απηχεί τις παραδόσεις των λαών της

κεντροασιατικής στέπας που συναντώνται με την τέχνης της Μεσοποταμίας.

Η τέχνη της Αιγύπτου αποτελεί ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο στην επισκόπηση της Ανατολικής τέχνης εν γένει. Τούτο συμβαίνει γιατί ο λαός που κατοικούσε εκεί ανέπτυξε κάποια ιδιόμορφα

χαρακτηριστικά στην αντίληψή του για την εξουσία και τη θρησκεία και τη σχέση του με αυτές. Εντούτοις σε γενικές γραμμές οι ομοιότητές της με την τέχνη της Μέσης Ανατολής είναι πολύ

περισσότερες από τις διαφορές, κυρίως αναφορικά με την αισθητική αντίληψη περί του ωραίου και τη θέση της τέχνης στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων.

Σήμα κατατεθέν της Αιγύπτου οι Πυραμίδες και η καμήλα

Την Αίγυπτο ο Ηρόδοτος την ονόμασε "δώρο του Νείλου",

επειδή ο Νείλος αποτελούσε την κύρια πηγή πλούτου αυτής της

χώρας. Οι καλλιέργειες της άνυδρης γης της Αιγύπτου εξαρτιόταν

απόλυτα από τα νερά του Νείλου τα οποία, όταν πλημμύριζαν, κάλυπταν την κοιλάδα με ένα γόνιμο στρώμα λάσπης. Στην

κοιλάδα του Νείλου, το 5000 π.Χ. περίπου, εμφανίστηκαν οι πρώτοι μόνιμα εγκατεστημένοι γεωργοί.

Πάνω: Όψη από τις όχθες του Νείλου.Κάτω: Το δέλτα του Νείλου σε δορυφορική

φωτογραφία. Σε αυτή την περιοχή, στη λεγόμενη Κάτω Αίγυπτο, αναπτύχθηκε και

έλαμψε ο αιγυπτιακός πολιτισμός επί 3 χιλιετίες.

Αυτοί δημιούργησαν δύο βασίλεια: της Άνω και της Κάτω Αιγύπτου. Χάρη στον αγροτικό πλούτο που εξασφάλιζε ο ποταμός, δημιουργήθηκε εκεί ένας ακμαίος και σταθερός πολιτισμός. Η

Αίγυπτος ενώθηκε για πρώτη φορά κάτω από ένα μοναδικό άρχοντα το 3100 π.Χ., δηλαδή 400 χρόνια πριν από την "εποχή των πυραμίδων", ενώ η τέχνη και η αρχιτεκτονική που

αναπτύχθηκαν εκεί έφτασαν στο απόγειό τους με τις πυραμίδες της Γκίζας.

Η μεγάλη πυραμίδα στη Γίζα και η Σφίγγα σε πρώτο πλάνο.

Το Αρχαίο Βασίλειο κατέρρευσε το 2160 π.Χ. περίπου. Γύρω στο 2040 π.Χ. ιδρύθηκε το Μέσο Βασίλειο, το οποίο σταθεροποίησαν ισχυροί Φαραώ, ενώ την περίοδο 1550-1086 π.Χ.

δημιουργήθηκε το Νέο Βασίλειο, που ήταν και η σημαντικότερη περίοδος στην ιστορία της Αιγύπτου. Διάσημοι βασιλείς όπως ο Ραμσής βασίλεψαν εκείνη την περίοδο .

Ζωγραφική παράσταση από τον τάφο του Ραμσή Β’. Ο πανίσχυρος φαραώ εικονίζεται στο πολεμικό του άρμα να καταδιώκει τους τρομοκρατημένους εχθρούς. Σύμφωνα με τη συνήθεια

των ανατολικών λαών, το τιμώμενο πρόσωπο παρουσιάζεται υπερφυσικά μεγάλο σε σχέση με τα ταπεινά πρόσωπα γύρω του (δούλοι, αιχμάλωτοι, εχθροί κτλ.). Τα έντονα χρώματα και τα

ξεκάθαρα περιγράμματα δίνουν ζωντάνια στη σκηνή αυτή παρότι ι μορφές είναι άψυχες και ανέκφραστες.

Τότε η Αίγυπτος επεκτάθηκε στη Νουβία, τη Λιβύη και την Ασία.

Εμπνευσμένη από τα πρότυπα της Μεσοποταμίας, ανέπτυξε ένα δικό της σύστημα γραφής (τα ιερογλυφικά) με

το οποίο καταγράφονταν όλα τα γεγονότα, ενώ οι γραφείς κατείχαν σημαντική θέση στην αιγυπτιακή

κοινωνία.

Η Στήλη της Ροζέττας, ένας μεγάλος λίθος από διορίτη λίθο στον οποίο είναι γραμμένο το ίδιο κείμενο – ένας νόμος του έλληνα βασιλιά Πτολεμαίου Ε’ το 196 π.Χ. – σε τρεις γλώσσες, τα Ιερογλυφικά, τη Δημώδη αιγυπτιακή και τα Ελληνικά. Με την ανακάλυψή της το 1799 από γάλλους στρατιώτες και τη φιλολογική εργασία του Σαμπολιόν, αποκωδικοποιήθηκαν για πρώτη φορά τα Ιερογλυφικά.

Η αιγυπτιακή τέχνη έχει να επιδείξει θαυμάσια επιτεύγματα στην αρχιτεκτονική (ναούς, πυραμίδες, τάφους), στη γλυπτική (ανάγλυφα ή γλυπτά από πέτρα, ξύλο, γύψο), στη ζωγραφική

(τοιχογραφίες, ταφική ζωγραφική, παπύρους), καθώς και στην αγγειοπλαστική, την υφαντική τέχνη και την κοσμηματοποιία.

Η αινιγματική Μεγάλη Σφίγγα (2530 π.Χ. περίπου), Γκίζα.Μπροστά από τις πυραμίδες της Γκίζας υπάρχει αυτό το πέτρινο σώμα λιονταριού με κεφάλι βασιλιά. Θεωρείται ότι απεικονίζει το Φαραώ Χεφρήνο και συμβολίζει μια μορφή του Ήλιου.

Ο Νείλος διευκόλυνε τη μεταφορά βαριάς πέτρας από τα λατομεία των γύρω βουνών προκειμένου να χτιστούν τα στιβαρά οικοδομήματα της Αιγύπτου. Οι απέραντες εκτάσεις και το

έντονο φως συνέβαλαν στη δημιουργία των οριζόντιων μορφών, των λιτών γραμμών και της τάσης για πολύ μεγάλα κτίσματα που χαρακτηρίζει την αιγυπτιακή αρχιτεκτονική.

Οι αδριάντες του φαραώ Ραμσή Β’ (1279-1213 π.Χ.) λαξευμένοι σε βράχο στις όχθες του Νείλου στο Καρνάκ. Οι ανδριάντες έχουν ύψος 20 μέτρα και είναι σχεδόν όμοιοι – καθιστά αγάλματα με αυστηρή έκφραση, όπως συνηθιζόταν στην αιγυπτιακή τέχνη. Ο φαραώ εκείνος διέταξε την ανέγερση αρκετών κολοσσιαίων φαραωνικών μνημείων τα οποία ήταν και τα τελευταία ανάλογου μεγέθους στην Αίγυπτο.

Οι Φαραώ, με την απόλυτη εξουσία τους (θεωρούνταν η ενσάρκωση του θεού Όσιρι), προσέδωσαν στην αιγυπτιακή τέχνη τις τεράστιες διαστάσεις της. Στις πυραμίδες, τόπους

ενταφιασμού των Φαραώ, το σώμα του νεκρού έπρεπε να μείνει προφυλαγμένο και άφθαρτο και γι' αυτό ταριχευόταν.

Οι Πυραμίδες της Γκίζας (2723-2563 π.Χ. περίπου). Πρόκειται για τις πυραμίδες του Μυκερίνου, του Χεφρήνου και του Χέοπα. Δεσπόζει με το μέγεθός της η πυραμίδα του Χέοπα, με ύψος 146,5 μ., πλευρά 235 μ. και 52 μοίρες κλίση. Οι τέσσερις έδρες της πυραμίδας είναι απόλυτα ευθυγραμμισμένες με τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα.

Οι πυραμίδες χτίζονταν κατά τη διάρκεια της ζωής ενός Φαραώ. Υπολογίζεται ότι, για να

χτιστούν, χρειαζόταν χιλιάδες άντρες να δουλεύουν επί είκοσι χρόνια, τοποθετώντας

τεράστιους ογκόλιθους που ζύγιζαν μέχρι και δεκαπέντε τόνους ο καθένας. Οι

ογκόλιθοι σέρνονταν επάνω σε ράμπες. Η μούμια του Φαραώ, που ήταν

τοποθετημένη μέσα στη σαρκοφάγο, ερχόταν με πλοίο από το Νείλο. Μέσω μιας

σκεπαστής οδού που υπήρχε μέσα στον ταφικό ναό και ύστερα από μια τελετή που επιτελούσαν οι ιερείς, εναπόθεταν το νεκρό

βαθιά μέσα στην πυραμίδα, την οποία σφράγιζαν με έναν τεράστιο ογκόλιθο. Γύρω

από τις πυραμίδες υπήρχε μια ολόκληρη νεκρόπολη. Οι μικρότερες πυραμίδες

φτιάχτηκαν για τις βασίλισσες, ενώ για τους ηγεμόνες και τους αυλικούς έχτιζαν τους

μασταμπά.

Τοιχογραφία από τον τάφο της βασίλισσας Νεφερτάρι, συζύγου του Ραμσή Β’ (13ος αι. π.Χ.)

Οι ναοί των Αιγυπτίων κατασκευάζονταν σταθερά με ένα σχέδιο: ένα οικοδόμημα σκοτεινό, περιτριγυρισμένο από τοίχους, στην εσωτερική αυλή του οποίου συναθροιζόταν το κοινό. Τα εσωτερικά διαμερίσματα προορίζονταν αυστηρά για τους ιερείς και τους ευγενείς. Η ογκώδης

πύλη εισόδου βρισκόταν ανάμεσα σε πυλώνες διακοσμημένους με ανάγλυφες παραστάσεις ενώ μεγάλοι κίονες υψώνονταν στο εσωτερικό του ναού.

Αριστερά: Κιονοστοιχία του ναού του Άμμωνα, Λούξορ, 18η δυναστεία (1400-1360 π.Χ. περίπου), ύψος κίονα 22,5 μ. Η κιονοστοιχία αυτή έχει μήκος 53 μ. και αποτελείται από επτά παπυρόσχημους κίονες στην κάθε πλευρά. Οι κίονες μοιάζουν με τεράστια πέτρινα φυτά παπύρου.Δεξιά: Μέρος του εσωτερικού ναού στο Καρνάκ.

Συνηθισμένα ήταν τα μεγαλοπρεπή και τυποποιημένα επαναλαμβανόμενα γλυπτά στις εισόδους των ναών. Μπορούσαν να απεικονίζουν φαραώ, θεούς ή μυθολογικά υβριδικά όντα-

φύλακες των ναών.

Καρνάκ, "λεωφόρος των κριών". Όταν ήταν βασιλιάς ο Ραμσής ο Β', ο ναός του Λούξορ ήταν ενωμένος με το ναό του Καρνάκ με μια πλακόστρωτη λεωφόρο πλαισιωμένη από λέοντες, εν είδει

σφίγγας, με κεφάλι κριαριού. Κάθε χρόνο το είδωλο του Αμμωνα έκανε, μέσω του Νείλου (μέσα σε ιερή βάρκα), τη διαδρομή Λούξορ - Καρνάκ, για τη γιορτή του Ιωβηλαίου.

Όλα τα αρχιτεκτονήματα κτίζονταν με αξιόλογες γνώσεις γεωμετρίας από ειδικευμένους αρχιτέκτονες τα ονόματα των οποίων κάποιες φορές έμεναν στην ιστορία και ανευρίσκονται σε

παπυρικά κείμενα. Πάντως συνηθιζόταν για ναούς και πυραμίδες να βρίσκονται κοντά στις όχθες του Νείλου ως τα όρια της Άνω Αιγύπτου (π.Χ. Καρνάκ)

Αριστερά: Ο ναός του Ώρου στο Εντφού αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ναϊκής αρχιτεκτονικής και

γλυπτικής.Δεξιά: Οβελίσκος από το Καρνάκ. Οι οβελίσκοι είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό μνημείο της αιγυπτιακής αρχιτεκτονικής μετά

τις πυραμίδες.

Οι ζωγραφικές παραστάσεις και τα ανάγλυφα που βρίσκονται στις πυραμίδες είχαν ως στόχο να βοηθήσουν το νεκρό να περάσει στην άλλη ζωή ώστε κάποια στιγμή να επιστρέψει με ένα νέο

σώμα (μετενσάρκωση).

Ανάγλυφη παράσταση βασιλικής οικογένειας. Από αριστερά ο φαραώ Ακενατών με ένα από τα παιδιά και δεξιά η βασίλισσα Νεφερτίτι με τα άλλα δυο ακόμη. Στα

ιερογλυφικά αναφέρονται τα ονόματα των φαραώ καθώς και ύμνοι.

Η αιγυπτιακή ζωγραφική ακολουθούσε αυστηρούς κανόνες

αναπαράστασης. Χαρακτηρίζεται από ευκρινή περιγράμματα, τα οποία οι δημιουργοί γέμιζαν με επίπεδο και

καθαρό χρώμα. Τα πράγματα αποδίδονταν με βάση τη γνώση που είχαν οι άνθρωποι γι' αυτά και όχι με βάση τη συγκεκριμένη οπτική γωνία

που εμφανίζονταν. Ας σημειωθεί πως ενώ η θρησκευτική τέχνη υπάκουε σε

αυστηρούς κανόνες μορφής, οι ζωγραφιές που απεικόνιζες σκηνές καθημερινής ζωής χαρακτηρίζονται

από μια μεγαλύτερη ελευθερία, πάντα μέσα στις ίδιες καλλιτεχνικές

συμβάσεις της αυστηρής στιλιζαρισμένης αιγυπτιακής τέχνης.

Ζωγραφική σκηνή αγροτικών εργασιών με διάφορα θέματα. Προέρχεται από τάφο της 18ης Δυναστείας (14ος αι. π.Χ.).

Οι ζωγραφικές παραστάσεις βρίσκονται είτε με τη μορφή τοιχογραφίας στους μεγάλους ναούς και το εσωτερικό των βασιλικών τάφων είτε σε χειρόγραφα παπύρων.

Το ζύγισμα της ψυχής μετά θάνατον: Παράσταση από το βιβλίο των Νεκρών του γραφέα Χουνεφέρ σε πάπυρο (περ. 1400 π.Χ.). Συνηθισμένο θέμα της ζωγραφικής σε τάφους ήταν η κρίση του νεκρού από τους θεούς του κάτω κόσμου. Παρατηρεί κανείς τις θεότητες με κεφάλι ζώου που εμφανίζονται στην

Αιγυπτιακή θρησκεία ήδη από την 4η χιλιετία. Πιστευόταν από την αριστοκρατία ότι έλκυε την καταγωγή της από εκεί. Εδώ ο Άνουβις (με κεφάλι σκύλου) ζυγίζει την καρδιά του γραφέα απέναντι σε ένα φύλλο και ο Θωθ, θεός των γραφέων, σημειώνει το αποτέλεσμα. Αν η καρδιά ζύγιζε όσο το φύλλο ο

νεκρός θα περάσει ομαλά στον άλλο κόσμο. Αν όχι, θα καταβροχθιζόταν από τον Άμμιτ, πλάσμα με κεφάλι κροκόδειλου και σώμα σκύλου που κάθεται δίπλα στη ζυγαριά. Στην άκρη δεξιά ο θεός Όσιρις

δέχεται προσφορές.

Για να είναι ένα σχέδιο σαφές, έπρεπε να ακολουθεί τις πιο χαρακτηριστικές όψεις των αντικειμένων. Για παράδειγμα, το μάτι και το

στήθος παρουσιάζονταν μετωπικά, ενώ το πρόσωπο και το υπόλοιπο σώμα πλάγια. Οι καθιστές φιγούρες εικονίζονταν με τα χέρια

επάνω στα γόνατα. Τα ιερογλυφικά λειτουργούσαν επεξηγηματικά και συνόδευαν

τις παραστάσεις.

Ζωγραφικές παραστάσεις με διαφορετική θεματολογία από τάφους του Νέου Βασιλείου (1550-1077π.Χ.), οπότε και η ζωγραφική ήκμασε στην Αίγυπτο.

Η γλυπτική αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στην Αίγυπτο. Μαλακά υλικά λαξεύονταν με χάλκινα ή μπρούτζινα εργαλεία. Στη συνέχεια ήταν δυνατόν να επιχρυσωθούν και να χρωματιστούν. Τα

αγάλματα των Φαραώ και των θεών ήταν λαξευμένα επάνω σε σκληρές πέτρες όπως ο γρανίτης, για να διατηρηθούν "αιώνια".

Χαρακτηριστικά γλυπτά της

Αιγυπτιακής τέχνης: Αριστερά,

άγαλμα καθισμένου

οκλαδόν γραφέα (οι γραφείς θεωρούνταν

πρόσωπα υψηλού κύρους και συχνά έχουν διασωθεί ονόματά τους).Δεξιά, το πάνω

μέρος του αγάλματος του

φαραώ Τούθμωση Γ’.

Η αιγυπτιακή τέχνη γρήγορα τυποποίησε και τις μορφές σε πέτρα. Ο άνθρωπος παρουσιαζόταν

πάντα σε στάση βαδίσματος με το ένα πόδι προτεταμένο και τα χέρια κολλημένα στο σώμα, σε μετωπική διάταξη. Η έκφραση του προσώπου

δεν διακρινόταν αφού ήταν πανομοιότυπη σε όλα τα αγάλματα. Έτσι, αυτά έμοιαζαν άψυχα,

χωρίς πνευματικότητα και δική τους προσωπικότητα. Από την άλλη πλευρά, κέρδιζαν σε υποβλητικότητα, κάτι που σίγουρα ενδιέφερε

τους παραγγελιοδότες, αφού τα περισσότερα από αυτά προορίζονταν για την εξύμνησή τους

μετά θάνατον. Επομένως και σε αυτό τον τομέα η αιγυπτιακή τέχνη βρίσκεται στην υπηρεσία μιας

συγκεκριμένης ιδεολογίας, εμπνευσμένης από τη θρησκευτικότητα και την ισχύ των φαραώ.

Ο φαραώ Μενκαβάρα και η σύζυγός του. Αγάλματα από λίθο των μέσων της 3ης χιλιετίας π.Χ. ο Αιγύπτιος γλύπτης κατόρθωσε να εκφράσει το πνεύμα των μοντέλων του μολονότι σεβάστηκε τους παραδοσιακούς κανόνες. Πάνω σε κομμάτι σκληρής πέτρας σμίλεψε απλά ορθογώνια επίπεδα. Αυτά έγιναν το κορμί, τα πόδια και τα χέρια στις ακίνητες αυστηρές φιγούρες, τέλεια ισορροπημένες και αρχιτεκτονικά συντεθημένες.

Τα γλυπτά πορτρέτα εξελίχθηκαν σε αγαπημένη τέχνη καθώς επικρατούσε η

αντίληψη πως το πνεύμα ενός ανθρώπου θα ζούσε για πάντα αν στον τάφο του

τοποθετείτο ένα πορτρέτο που θα του έμοιαζε. Τα πορτρέτα αυτά είχαν πάντοτε

άκαμπτες στάσεις, ήταν απλά και δυναμικά, με περιορισμένη έκφραση συναισθημάτων. Μόνο κατά τη 18η Δυναστεία, μετά το 1400 π.Χ. παρουσίασαν μια πιο ανθρώπινο ύφος.

Νεφερτίτη (σύζυγος του Ακενατών) (1365 π.Χ. περίπου), ασβεστόλιθος, Βερολίνο, Αιγυπτιακό Μουσείο. Τα ιδιαίτερα τονισμένα χαρακτηριστικά του προσώπου δείχνουν ότι οι παραδοσιακοί κανόνες απόδοσης της μορφής εν μέρει καταργούνται, αλλά η εικόνα της βασίλισσας δεν παύει να υποδηλώνει την εξουσία της. Κατά την περίοδο της βασιλείας του Ακενατών η θρησκεία αλλάζει και η τέχνη αντιμετωπίζεται με μια πιο φιλελεύθερη στάση. Τα γωνιώδη σχήματα αντικαθίστανται από πιο στρογγυλεμένες φόρμες και η ακαμψία με μια λιγότερο τυπική και περισσότερο ελεύθερη απόδοση.

Εντυπωσιακή παραμένει ανά τους αιώνες η γλυπτική πάνω σε πολύτιμα

υλικά όπως ο χρυσός και ο λαζουρίτης λίθος. Η χρήση τους βέβαια περιοριζόταν σε έργα για τους φαραώ και

τους πρίγκιπες.

Δεξιά: Σαρκοφάγος του Τουταγχαμών (1300 π.Χ. περίπου), Κάιρο, Αιγυπτιακό Μουσείο. Οι σαρκοφάγοι έφεραν μαγικές ρήσεις που βοηθούσαν την ψυχή να φύγει από τον Κάτω Κόσμο και να ταξιδέψει στη μελλοντική ζωή. Ο πλούτος και η κοινωνική θέση των Φαραώ εκφράζονταν μέσα από την πολυτελή κατασκευή και διακόσμηση των σαρκοφάγων τους.Αριστερά: Σύμπλεγμα με την ιερή τριάδα αιγυπτίων θεών, τον Ώρο, την Ίσιδα και στη μέση τον Όσιρι σε τυπική αιγυπτιακή τεχνοτροπία, με το ένα πόδι μπροστά και αυστηρή μετωπικότητα και ακαμψία.

Τα αγάλματα των ιδιωτών βρέθηκαν μέσα σε "παρεκκλήσια" ή εντοιχισμένα

σε ένα είδος "αναπαυτηρίου", που επικοινωνούσε μέσω μιας στενής

σχισμής με τον κόσμο των ζωντανών. Σε κάθε περίπτωση η γλυπτική συνδεόταν άμεσα και σχεδόν

αποκλειστικά με τις αντιλήψεις των αιγυπτίων για τη μετά θάνατον ζωή, ενώ η συντριπτική πλειοψηφία τους

σχετίζεται με φαραωνικές παραγγελίες για ναούς και τάφους, ένα αυστηρά

συντηρητικό περιβάλλον που περιόριζε βέβαια την ελευθερία

έκφρασης των καλλιτεχνών.

Τα αγάλματα του Σενέμπ και της γυναίκας του από το ταφικό τους δωμάτιο. Χρονολογούνται στην 3η χιλιετία. Το γενικό μοτίβο της γλυπτικής σε ταφικά μνημεία δεν επρόκειτο να αλλάξει στην Αίγυπτο. Το εντυπωσιακότερο στοιχείο παραμένει το καλά διατηρημένο χρώμα σε αρκετές περιπτώσεις.

Τέλος στην αγγειογραφία, οι Αιγύπτιοι δεν έδωσαν τόση βαρύτητα, όσο σε άλλες μορφές τέχνης. Τα αγγεία τους δεν διαθέτουν την καλλιτεχνική φαντασία της ζωγραφικής και περιορίζονται σε

τυποποιημένα αφηρημένα σχέδια με ελάχιστη καλλιτεχνική αξία εξαιρουμένων των ιδιόμορφων κανωπικών αγγείων.

Τα δύο εξοχότερα ίσως δείγματα αιγυπτιακής αγγειοπλαστικής και αγγειογραφίας. Πάνω: Αλαβάστρινες προτομές, μέρος κανωπικών αγγείων από τον τάφο του Τουταγχαμών, εξαιρετικής

ωραιότητας. Όπως έχει αναφερθεί και αλλού η αιγυπτιακή τέχνη, όπως και εκείνη της Μεσοποταμίας, τυποποιούσε τις μορφές περιορίζοντας την ελευθερία του καλλιτέχνη σε μοτίβα διαχρονικά που δεν άλλαζαν

στο πέρασμα των αιώνων με αποτέλεσμα τα όμορφα στιλιζαρισμένα αγάλματα ή οι ζωγραφιές να παραμένουν άψυχα και απόκοσμα, την ίδια στιγμή όμως υποβλητικά και μυστηριώδη.

Δεξιά: Γυάλινο, διακοσμημένο αγγείο.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (προϊστορικοί και Αρχαϊκοί χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010

Β) Munro Eleanor, Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια της Τέχνης, μτφρ. Αριστείδης Αγγελίδης, εκδ. Φυτράκης, Αθήνα 1994

Γ) Στο σχολικό βιβλίο Ιστορία της Τέχνης της Γ’ Γενικού Λυκείου (Ολ. Ζιρώ, Ελ. Μερτζάνη, Β. Πετρίδου), σ.σ.13-23

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Conteneau G., Η καθημερινή ζωή στη Βαβυλώνα και την Ασσυρία, μτφρ. Έλλη Αγγέλου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1997

Guidotti M-C., Αρχαία Αίγυπτος, Τέχνη – Ιστορία – Πολιτισμός, μτφρ. Χρίστος Αλεξανδρίδης, εκδ. Susaeta, Αθήνα 2008

Guillemette A., Η καθημερινή ζωή στην Αίγυπτο τον καιρό των Πυραμίδων, μτφρ. Γιώργος Σπανός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2000

Hagen R-M. & Hagen R., Egypt – People, Gods, Pharaohs, εκδ. Taschen, Koeln 2002

Helmut U., Σουμέριοι – Ένας λαός στις απαρχές της ιστορίας, μτφρ. Μαρούλα Κόντη, εκδ. Κονιδάρη, Αθήνα 2003

Κρήτη – Αίγυπτος (μελέτες), Πολιτισμικοί δεσμοί τριών χιλιετιών, εκδ. Υπουργείο Πολιτισμού, Αθήνα 2000

Montet P., Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Αίγυπτο, μτφρ. Έλλη Αγγέλου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1998

Munro Eleanor, Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια της Τέχνης, μτφρ. Αριστείδης Αγγελίδης, εκδ. Φυτράκης, Αθήνα 1994

Scheidel M. & Schulz R., Αίγυπτος, Τέχνη και Αρχιτεκτονική, μτφρ. Χριστίνα Θεοχάρη, εκδ. Ελευθερουδάκη, Αθήνα 2008

Siliotti A., Ναοί, Άνθρωποι και Θεοί – Το μεγαλείο ενός αρχαίου πολιτισμού, μτφρ. Μαριλένα Αλεβίζου, εκδ. Καρακωτσόγλου, Αθήνα 1999

Windlung D., Egypt – From Prehistory to the Romans, εκδ. Taschen, Koeln 2004

art