12. Wykonywanie sterylizacji instrumentów, materiałów opatrunkowych i bielizny zabiegowej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Ewa Doroszkiewicz

Wykonywanie sterylizacji instrumentów, materiałów opatrunkowych i bielizny zabiegowej 322[01].Z3.02 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: lek. dent. Alicja Jędrzejczyk dr n. med. Zofia Marzec-Koronczewska Opracowanie redakcyjne: mgr Ewa Doroszkiewicz Konsultacja: mgr inż. Halina Śledziona Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[01].Z3.02 „Wykonywanie sterylizacji instrumentów, materiałów opatrunkowych i bielizny zabiegowej”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu asystentka stomatologiczna. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Podstawowa terminologia. Organizacja stanowiska pracy. Sterylizacja fizyczna i chemiczna. Przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 18 4.1.3. Ćwiczenia 18 4.1.4. Sprawdzian postępów 20

4.2. Zasady przygotowania instrumentów, materiałów opatrunkowych i bielizny zabiegowej do sterylizacji. Zasady sterylizacji w autoklawie. Kontrola procesu sterylizacji, rodzaje wskaźników. 21 4.2.1. Materiał nauczania 21 4.2.2. Pytania sprawdzające 50 4.2.3. Ćwiczenia 50 4.2.4. Sprawdzian postępów 51

4.3. Zasady przechowywania sterylnych instrumentów, materiałów opatrunkowych i bielizny zabiegowej. Konsekwencje nieprawidłowo przeprowadzonej sterylizacji. Zasady znakowania sterylnych pakietów z narzędziami, materiałami opatrunkowymi i bielizną zabiegową. 52 4.3.1. Materiał nauczania 52 4.3.2. Pytania sprawdzające 56 4.3.3. Ćwiczenia 57 4.3.4. Sprawdzian postępów 58

5. Sprawdzian osiągnięć 59 6. Literatura 63


1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswojeniu podstawowych treści dotyczących wykonywania sterylizacji instrumentów, materiałów opatrunkowych i bielizny zabiegowej.

W poradniku zamieszczono: − wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś

bez problemów mógł korzystać z poradnika, − cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, − materiał nauczania, „pigułkę” wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania

treści jednostki modułowej, − zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści, − ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne, − sprawdzian postępów – zestaw pytań, na podstawie których sam możesz sprawdzić, czy

potrafisz samodzielnie poradzić sobie z zdaniami, które wykonywałeś wcześniej, − sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań, pozytywny wynik sprawdzianu

potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej,

− literaturę uzupełniającą. W podrozdziałach „Materiał nauczania” treści kształcenia zostały zaprezentowane

w sposób ogólny. Podany zakres wiadomości powinien być wystarczający do osiągnięcia celów kształcenia niniejszej jednostki modułowej, ale możesz poszerzyć wiadomości o wskazaną literaturę.

Z podrozdziałem „Pytania sprawdzające” możesz zapoznać się przed przystąpieniem do poznawania treści materiału, poznając wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści, odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń. Możesz także sprawdzić stan swojej wiedzy, która będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń po zapoznaniu się z materiałem nauczania.

Zamieszczone w poradniku ćwiczenia mają na celu wyrobienie nawyku rzetelności, dokładności i systematyczności w pracy – umiejętności niezbędnych podczas pracy w zawodzie asystentki stomatologicznej.

Po wykonaniu ćwiczeń masz możliwość sprawdzenia poziomu swoich postępów odpowiadając na pytania podane w podrozdziale „Sprawdzian postępów”. W tym celu powinieneś zakreślić odpowiedzi, wstawiając X w miejscu pod słowem:

TAK – jeżeli twoja odpowiedź na pytanie jest pozytywną, NIE – jeżeli twoja odpowiedź na pytanie jest negatywną. Zakreślenia pod NIE wskazują luki w Twojej wiedzy i zarazem informują, jakich

treści jeszcze nie poznałeś. Musisz do nich powrócić. Poznanie przez Ciebie wszystkich wiadomości na temat wykonywania sterylizacji

instrumentów, materiałów opatrunkowych i bielizny zabiegowej będzie stanowiło dla nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomości i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży się zestawem zadań testowych zawierającym różnego rodzaju ćwiczenia.


Schemat układu jednostek modułowych

322[01].Z3

Sterylizacja i dezynfekcja

322[01].Z3.01

Wykonywanie dezynfekcji instrumentów i stanowisk

pracy

322[01].Z3.02 Wykonywanie sterylizacji instrumentów, materiałów opatrunkowych i bielizny

zabiegowej


2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − korzystać z różnych źródeł informacji, − korzystać z technologii informacyjnej, − wykonywać prace zgodnie z zasadami bhp, − obsługiwać urządzenia techniczne, − obsługiwać komputer, − pracować w grupie i indywidualnie − wykorzystywać wiedzę z zakresu anatomii i fizjologii i patologii komórek, tkanek,

układów organizmu człowieka − wykorzystywać wiedzę z zakresu funkcji komórek, tkanek, układów organizmu człowieka − stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz

ochrony środowiska − posługiwać się terminologią farmakologiczną, − charakteryzować grupy leków, − wyjaśniać mechanizmy działania leków, − charakteryzować ważniejsze postacie leków, − posługiwać się nazwami leków oraz ich synonimami, − określać termin ważności leku, − określać zasady i techniki podawania leku, − charakteryzować środki lecznicze i materiały stosowane w profilaktyce i terapii

stomatologicznej, − stosować leki i środki opatrunkowe podczas udzielania pierwszej pomocy, − określać zasady przechowywania i ewidencjonowania leków stosowanych w gabinecie

stomatologicznym, − stosować dokumenty prawne, normalizujące dystrybucję leków, − wyjaśniać zdrowotne i społeczne skutki niewłaściwego i nadmiernego przyjmowania

leków, przeprowadzić działania edukacyjne na temat zasad przyjmowania leków oraz niebezpieczeństwa samoleczenia i nadużywania leków


3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń, powinieneś umieć: − wyjaśnić terminy: sterylizacja, aseptyka, − rozróżnić metody sterylizacji, − scharakteryzować chemiczne metody sterylizacji, − określić zasady przeprowadzania sterylizacji chemicznej, − scharakteryzować fizyczne metody sterylizacji, − określić zasady przeprowadzania sterylizacji fizycznej, − scharakteryzować etapy przygotowywania instrumentów − do sterylizacji, − zorganizować stanowisko pracy do przygotowywania instrumentów stomatologicznych,

materiałów opatrunkowych i bielizny zabiegowej przeznaczonych do sterylizacji, zgodnie z wymaganiami ergonomii,

− przygotować pakiety z narzędziami, materiałami opatrunkowymi i bielizną zabiegową do sterylizacji,

− rozróżnić rodzaje autoklawów, − scharakteryzować mechanizm sterylizacji w autoklawie, − zastosować procedury obsługi autoklawu, − zastosować przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony

przeciwpożarowej, − zastosować sposoby kontroli procesu sterylizacji, − oznakować wysterylizowane pakiety, − zastosować procedury postępowania z wysterylizowanymi instrumentami, materiałami

opatrunkowymi i bielizną zabiegową, − określić zasady przechowywania sterylnych instrumentów, materiałów opatrunkowych

i bielizny zabiegowej, − określić zagrożenia wynikające z nieprawidłowo przeprowadzonej sterylizacji, − zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz

ochrony środowiska.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Podstawowa terminologia. Organizacja stanowiska pracy.

Sterylizacja fizyczna i chemiczna. Przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej

4.1.1. Materiał nauczania

Wyjaławianie (sterylizacja) jest procesem mającym na celu trwałe zniszczenie wszystkich form drobnoustrojów, w tym również tych najbardziej odpornych na wiele czynników chemicznych i fizycznych, tj. przetrwalników (spor). Innymi słowy jałowość to brak drobnoustrojów.

Wyjałowienie to proces, w wyniku, którego uzyskuje się jałowość oraz istnieje duże prawdopodobieństwo utrzymania stanu jałowości (sterylności). Utrzymanie jałowości możliwe jest wówczas, kiedy sprzęt poddany procesowi sterylizacji jest opanowany. Opakowane instrumentarium można swobodnie, bez ryzyka zanieczyszczenia, przenosić z miejsca na miejsce i przechowywać przez wiele tygodni, bez potrzeby ponownej sterylizacji.

Aseptyka jest to postępowanie zapobiegające zakażeniom. Ma ono na celu ochronę pacjenta przed drobnoustrojami chorobotwórczymi.

Polega na: − właściwej dezynfekcji i sterylizacji, odpowiednim przechowywaniu sterylnych narzędzi

i materiałów, − używaniu dla każdego pacjenta czystych, odkażonych przedmiotów, − właściwym niszczeniu materiału skażonego, − stosowani sprzętu jednorazowego użytku, − używaniu odzieży ochronnej, rękawiczek, masek ochronnych, − przestrzeganiu higieny osobistej. Aseptyka - postępowanie mające na celu dążenie do jałowości bakteriologicznej pomieszczeń, narzędzi, materiałów opatrunkowych i innych przedmiotów w celu niedopuszczenia drobnoustrojów do określonego środowiska, np. otwartej rany operacyjnej. Aseptyczność jest to stan, w którym pomieszczenia, środki opatrunkowe, leki, narzędzia chirurgiczne i ręce operatora są wolne od żywych drobnoustrojów chorobotwórczych. Zapewnia to dokładne mycie i dezynfekowanie dłoni oraz stosowanie przez zespół operacyjny wyjałowionych masek, fartuchów, rękawiczek, narzędzi oraz odpowiednie przygotowanie sali operacyjnej (mycie, sterylizowanie sal poprzez naświetlanie promieniami ultrafioletowymi, powietrze jest przepuszczane przez filtr zanim trafi do sali operacyjnej) i pola operacyjnego. Oznacza to także działania, zabezpieczające przed zakażeniem. Aseptyka ma też zastosowanie poza salą operacyjną min. w badaniach laboratoryjnych i bakteriologicznych, w produkcji leków, żywności itp. Uwaga! Narzędzia wyjaławiane bez opakowania należy natychmiast zużyć. Nie wolno ich przechowywać i używać następnego dnia bez uprzedniej ponownej dezynfekcji i sterylizacji.


Dzięki procesom sterylizacji przeprowadzanym w specjalnych urządzeniach, zwanych sterylizatorami, uzyskuje się bezpieczne mikrobiologicznie sterylne (jałowe) narzędzia medyczne. Prawdopodobieństwo uzyskania niejałowego przedmiotu po sterylizacji we właściwie działającym sterylizatorze wynosi 1 do 1 000 000.

Zgodnie z normami europejskimi sterylizacja jest procesem „specjalnym”, ponieważ w czasie codziennej, rutynowej kontroli efektywność sterylizacji nie może być weryfikowana poprzez sprawdzanie produktu końcowego (wyrobów wysterylizowanych). Z tego powodu proces sterylizacji, w celu potwierdzenia jego efektywności, powinien być walidowany, przebieg procesu rutynowo monitorowany, a urządzenia muszą znajdować się pod stałą kontrolą.

W normach europejskich walidację zdefiniowano jako udokumentowaną procedurę w celu otrzymania, zapisania i interpretacji danych wymaganych do wykazania, że proces będzie zgodny z wyznaczoną specyfikacją. Specyfikacja jest dokumentem opisującym poziom wartości parametrów krytycznych, które muszą być utrzymane przy dostarczaniu produktu o akceptowalnym prawdopodobieństwie sterylności. Parametry krytyczne różnią się w zależności od procesu.

Polskie szpitale, po wejściu naszego kraju do Wspólnoty Europejskiej, będą musiały dostosować się do wymagań norm europejskich w celu zapewnienia jakości usług medycznych.

Bezpieczeństwo i higiena pracy - to ogół norm, środków organizacyjnych i technicznych mających na celu stworzenie takich warunków pracy, w których pracownik osiągnąć może wysoką wydajność pracy bez narażania się na wypadki i choroby związane z zatrudnieniem oraz bez nadmiernego obciążenia fizycznego i psychicznego.

Zasady bezpieczeństwa i higieny w gabinecie dentystycznym mają na celu stworzenie takich warunków pracy, zarówno personelowi, jak i pacjentom, aby wykonanie zabiegu mogło przebiegać sprawnie i bezpiecznie, nie zagrażając zdrowiu, obu stron.

Gabinet stomatologiczny musi być zaopatrzony w wodę bieżącą. Ze względów higienicznych zaleca się zainstalowanie umywalki (do mycia rąk) i zlewozmywaka (do mycia narzędzi). Niedopuszczalne jest używanie mydła w kostkach; należy zastąpić je pojemnikami na mydło w płynie oraz pojemnikami na ręczniki jednorazowego użytku. Ściany gabinetu muszą być zmywalne, a w obrębie zlewozmywaka wyłożone kafelkami. Podłoga powinna być wykonana z materiału łatwo zmywalnego, gładkiego, bez szczelin, w których mogłyby się gromadzić materiały zagrażające zdrowiu, np. rtęć. Powierzchnie mebli i sprzętu znajdującego się w pomieszczeniach powinny być z materiału ułatwiającego ich czyszczenie i dezynfekcję. Z pomieszczeń przychodni należy wydzielić poczekalnię dla pacjentów, z miejscem do przechowywania ich odzieży wierzchniej. W poczekalni lub w innym pomieszczeniu trzeba przewidzieć miejsce do przechowywania odzieży personelu. Odzież ochronna nie może być we wspólnej szafie z odzieżą wierzchnią. Ustawienie sprzętu stomatologicznego w gabinecie powinno być tak zaplanowane, aby stwarzało wygodne warunki pracy, zwłaszcza w przypadkach pracy „na 4 ręce”. Fotel dentystyczny powinien stać w pewnej odległości od ścian, przodem do okna, tak, aby można było dojść do niego z każdej strony i aby istniała możliwość zmiany jego pozycji. Zapewnienie bezpieczeństwa przy obsłudze sprzętu medycznego

Przy każdym urządzeniu znajdującym się w gabinecie stomatologicznym powinna wisieć instrukcja obsługi. Aparatura i sprzęt medyczny muszą mieć atesty (certyfikaty, świadectwa dopuszczenia do użytkowania), uzyskane na zasadach i w trybie określonym w odrębnych przepisach, oraz odpowiadać wymogom aktualnej wiedzy medycznej.


Instalacja elektryczna Każde urządzenie elektryczne musi być uziemione lub zerowane, a poszczególne

urządzenia powinny być okresowo przeglądane i konserwowane oraz oceniane pod kątem stanu technicznego. W każdej przychodni musi znajdować się centralny wyłącznik prądu.

Bezpieczeństwo przy urządzeniach elektrycznych w gabinecie stomatologicznym. Znajomość zasad bezpieczeństwa obowiązujących przy obsłudze urządzeń elektrycznych jest bardzo ważna dla pracowników je obsługujących. Urządzenia te powinny spełniać określone warunki technologiczne; mówi o nich rozporządzenie; Rady Ministrów z dnia 03.07.2001 r. Dz. U. nr 120/01, poz. 1276. Zgodnie z tym rozporządzeniem sprzęt elektryczny może być wprowadzony do obrotu tylko wtedy, gdy nie zagraża bezpieczeństwu. Sprzęt musi być odpowiednio oznakowany. W sprzęcie elektrycznym lub instrukcji obsługi powinny być umieszczone podstawowe informacje, których znajomość i przestrzeganie są warunkiem bezpiecznego użytkowania urządzeń. Sprzęt elektryczny powinien być zgodny z normami opublikowanymi przez: Międzynarodową Komisję Elektrotechniczną (IEC), a od chwili członkostwa w Unii Europejskiej na sprzęcie produkowanym przez polskich przedsiębiorców powinno znaleźć się międzynarodowe oznakowanie „CE”. Oznacza ono, że sprzęt elektryczny spełnia odpowiednie normy europejskie. Główne niebezpieczeństwo jakie niesie ze sobą prąd elektryczny, to porażenie elektryczne. Prąd o natężeniu: − poniżej 10 mA - nieszkodliwy, − ok. 15 mA - podczas przepływu prądu przez ciało następuje skurcz palców można je

jednak samodzielnie oderwać od elementu pod napięciem, − powyżej 20 mA - silne skurcze mięśni, oderwanie rąk jest niemożliwe, co może być

przyczyną śmierci, − powyżej 100 mA - migotanie komór i śmierć.

Przy ratowaniu poszkodowanego w pierwszej kolejności należy uwolnić go spod napięcia, przy zachowaniu środków ostrożności, i następnie udzielić pomocy przedlekarskiej - może to być sztuczne oddychanie, masaż serca, a następnie zorganizować pomoc lekarską. Natężenie prądu przepływającego przez organizm zależy od oporu ciała człowieka. Wilgotne ręce są przyczyną zmniejszenia tego oporu, stąd konieczność odłączania tych urządzeń z zasilania w trakcie ich mycia. Przyczyną porażenia może być wadliwa instalacja elektryczna, która stanowi również zagrożenie pożarowe, dlatego też należy pamiętać o systematycznej kontroli instalacji elektrycznej, sprawdzeniu, czy nie ma uszkodzonych przewodów, czy są zabezpieczone przed dotykiem. Należy też sprawdzić skuteczność działania samoczynnego wyłączania zasilania. Instalacja gazowa

Przewody gazowe muszą być zamontowane w miejscu zapewniającym odpowiednią wentylację. Corocznie powinna być sprawdzana szczelność przepływu gazu. W każdym gabinecie musi być centralny zawór gazu. Sterylizacja

Osoby obsługujące i konserwujące urządzenia sterylizacyjne powinny być przeszkolone w zakresie ich obsługi oraz dobrze znać instrukcję eksploatacyjną. Asystentka stomatologiczna odpowiadająca za sterylizację w sterylizatorze na suche powietrze (ostatnio rzadko stosowany) czy w autoklawie musi dokładnie znać zasady obsługi tych urządzeń.

Nieprawidłowe eksploatowanie grozi poważnymi poparzeniami, a szczególnie niebezpieczny jest autoklaw, gdzie wybuch pary wodnej pod ciśnieniem może nawet zagrażać życiu lub spowodować trwałe kalectwo.


Obsługa sterylizatorów parowych (autoklawów)

Obok każdego autoklawu musi znajdować się instrukcja dotycząca jego obsługi i podpisana przez pracownika, że został zapoznany z jej treścią. Instrukcja ta oparta jest na rozporządzeniu MIPS z dnia 26 września 1997 r. w sprawach ogólnych przepisów bhp (Dz. U. nr 129, poz. 844, z późniejszymi zmianami). Uwzględnione tu zostały zagadnienia dotyczące pracownika i pracodawcy: − obowiązki pracownika przed przystąpieniem do pracy z autoklawem, − warunki bezpieczeństwa pracy, − obowiązki w czasie wykonywania pracy, − obowiązki po zakończeniu pracy. Gwarancją jałowości (skuteczności sterylizacji) jest: − zachowanie właściwego toku postępowania z narzędziami, sprzętem medycznym

i materiałem przygotowywanym do sterylizacji. Wszystko to, co ma być wyjaławiane, musi być idealnie umyte, osuszone, opakowane w specjalistyczne opakowania sterylizacyjne przeznaczone do danej metody sterylizacji. (Niski wstępny stopień skażenia narzędzi przed procesem wyjaławiania ma duży wpływ na końcowy efekt. Niedostateczne oczyszczenie sprzętu utrudnia penetrację czynnika sterylizującego i może prowadzić do tego, że sterylizacja zawiedzie mimo prawidłowo przeprowadzonego procesu. Dotyczy to wszystkich metod sterylizacji).

− prawidłowe przeprowadzenie procesu sterylizacji. Zapakowany sprzęt i materiał do wyjałowienia musi być tak ułożony w komorze urządzenia sterylizującego, aby czynnik sterylizujący miał dostęp do każdego wyjaławianego elementu. W czasie procesu sterylizacji muszą być przestrzegane wszystkie parametry sterylizacji ustalone dla poszczególnych rodzajów wyjaławianych materiałów i narzędzi.

− właściwe postępowanie z materiałem w czasie przechowywania po sterylizacji celem wyeliminowania możliwości wtórnego zainfekowania wyjałowionych pakietów i zestawów z narzędziami i sprzętem medycznym.

Metody sterylizacji

Istnieje kilka metod sterylizacji, zarówno wysokotemperaturowej jak i niskotemperaturowej. Do sterylizacji wysokotemperaturowych zaliczane są: − sterylizacja parą wodną pod ciśnieniem (w autoklawie), − sterylizacja suchym gorącym powietrzem. W zakresie sterylizacji niskotemperaturowej rozróżnia się: 1. Technologie wykorzystujące tlenek etylenu

− tlenek etylenu/freon, − tlenek etylenu / hydroksyfreon, − tlenek etylenu / dwutlenek węgla, − 100% tlenek etylenu.

2. Technologie niewykorzystujące tlenku etylenu − pary nadtlenku wodoru, − plazma gazu, − ozon, − kwas nadoctowy,


− para formaldehydu, − promieniowanie jonizujące. Część z tych metod ma zastosowanie w gabinetach zabiegowych, część w szpitalach lub

sterylizacji w warunkach przemysłowych. Sterylizacja wysokotemperaturowa Sterylizacja parą wodną pod ciśnieniem (w autoklawie)

Najbardziej skuteczną, najmniej szkodliwą i powszechnie dostępną w naszym kraju metodą sterylizacji jest sterylizacja termiczna w autoklawie. Sprzęt, który może być wyjaławiany parą wodną pod ciśnieniem, nie powinien być wyjaławiany innymi metodami.

Zgodnie z rozporządzeniem ministra zdrowia z 23 kwietnia 1998 roku w sprawie wymagań, jakie powinny spełniać prywatne gabinety lekarskie i specjalistyczne, do 31 grudnia 2000 roku wszystkie gabinety zabiegowe muszą być wyposażone w sterylizatory parowe (autoklawy).

W autoklawach czynnikiem sterylizującym jest nasycona gorąca para wodna w nadciśnieniu. Sterylizację parą wodną przeprowadza się w dwóch zakresach temperatur: 1. Temperatura 134°C (czas 3,5–7 minut, ciśnienie 2 atmosfery nadciśnienia).

W temperaturze 134°C wyjaławia się: − narzędzia chirurgiczne, − bieliznę operacyjną, − materiał opatrunkowy, − szczotki do mycia paznokci, − szkło (przeznaczone do sterylizacji termicznej), − optykę (z czerwonym kółkiem – przeznaczoną do sterylizacji termicznej).

2. Temperatura 121°C (czas 15–20 minut, ciśnienie 1 atmosfery nadciśnienia) W temperaturze 121°C wyjaławia się: − przedmioty gumowe, − sprzęt z tworzywa sztucznego, − rękawiczki chirurgiczne. Parametry temperatury, czasu trwania sterylizacji i ciśnienia uzależnione są od rodzaju

autoklawu. W związku z tym, zawsze przed zakupem aparatury sterylizacyjnej należy się zapoznać z informacją producenta. Przed rozpoczęciem sterylizacji narzędzi i sprzętu medycznego również należy sprawdzić w instrukcji producenta, które parametry sterylizacji dopuszcza do wyjaławiania danego wyrobu. Pozwoli to uniknąć dokonania niewłaściwego zakupu lub zniszczenie sprzętu medycznego w wyniku zastosowania nieodpowiednich parametrów sterylizacji.

Uwaga! Placówki ochrony zdrowia należy wyposażać w sprzęt medyczny, który jest dopuszczony do stosowania w zakładach służby zdrowia przez COTM (Centralny Ośrodek Techniki Medycznej). Urządzenia te muszą posiadać odpowiednie świadectwo.


Proces sterylizacji Czas sterylizacji jest elementem składowym procesu (cyklu) sterylizacji, który obejmuje:

− nagrzanie komory autoklawu (i wytworzenie próżni)

− penetrację pary w załadunku − utrzymanie temperatury (sterylizacja) − chłodzenie komory autoklawu (suszenie)

czas sterylizacji (3,5–7 minut)

Ze względu na sposób usuwania powietrza z komory, autoklawy zostały podzielone na

urządzenia grawitacyjne, próżniowe i specjalne. Autoklawy grawitacyjne

Autoklawy grawitacyjne to przestarzałe rozwiązania techniczne, w którym wytwarzana para wodna stopniowo wypiera powietrze z komory i załadunku. Proces ten jest bardzo często niedokładny, w komorze pozostaje znaczna ilość powietrza (nawet 10–15%). Zawarty w powietrzu tlen i wysoka temperatura w środowisku wilgotnym przyspieszają korozję narzędzi.

O skuteczności procesu decyduje usunięcie powietrza z komory autoklawu i ze sterylizowanych w niej przedmiotów. Powietrze zatrzymane w sterylizowanych przedmiotach (tzw. poduszki powietrzne) utrudnia lub wprost uniemożliwia dotarcie gorącej pary wodnej do sterylizowanych powierzchni. Autoklawy grawitacyjne wykorzystują zamknięty obieg wody. Autoklawy próżniowe

W autoklawach próżniowych, dzięki zastosowaniu pomp, powietrze z komory i umieszczonych w niej przedmiotów jest dokładnie usuwane, a para szybko penetruje załadunek. Te urządzenia, które mają fazę podciśnienia następczego, lepiej suszą narzędzia i mają krótszy czas całkowitego trwania cyklu. W autoklawach tych można wyjaławiać wszystkie wyroby przeznaczone do sterylizacji termicznej we wszystkich dopuszczonych do sterylizacji termicznej opakowaniach sterylizacyjnych. Autoklawy kasetowe

Autoklawy kasetowe STATIM są nowoczesnymi, w pełni zautomatyzowanymi, małymi autoklawami przeznaczonymi do wszystkich gabinetów zabiegowych (np.: ginekologicznych, stomatologicznych, chirurgicznych, chirurgii jednego dnia). Komorą sterylizacyjną w tych autoklawach jest kaseta na narzędzia. W komorze – kasecie zawartość powietrza nie przekracza 2%. Cykl sterylizacyjny trwa ok. 10 minut i może przebiegać w jednej ze standardowych temperatur: 134°C lub 121°C. W zależności od potrzeb zawartość komory można poddać procesowi suszenia w czasie ok. 30–40 minut (sterylizacja narzędzi, endoskopów, materiałów opatrunkowych, wyrobów gumowych lub z tworzyw sztucznych opakowanych w torebki papierowo - foliowe) lub z niego zrezygnować i wyjaławiać narzędzia chirurgiczne lub stomatologiczne bez opakowania.

Narzędzia wyjałowione bez opakowania mogą być krótko przechowywane w kasecie do czasu jej otwarcia. Każdy autoklaw dodatkowo wyposażony jest w wyjmowane i przenośne kasety i może zaopatrzyć w jałowe narzędzia kilka gabinetów. Po otwarciu kasety, narzędzia należy w całości zużyć do jednego zabiegu. Jeżeli kaseta z jałowymi narzędziami będzie otwarta bezpośrednio po zakończeniu procesu sterylizacji, narzędzia należy bezwzględnie od razu zużyć. Nie wolno ich przechowywać. Wyjątek stanowią tylko narzędzia, które nie będą używane do zabiegów przebiegających z uszkodzeniem tkanek, np. narzędzia stosowane do przeglądu diagnostycznego jamy ustnej, metalowe szpatułki, łyżki do wycisków itp.


Autoklaw posiada otwarty obieg wody, co oznacza, że w każdym cyklu porcja wody jest wykorzystywana tylko jeden raz. Szybkowar

Szybkowar jest autoklawem parowym, w którym w trakcie podgrzewania, z lustra wody stojącej na dnie urządzenia powstaje para wodna. W autoklawach tych zawartość powietrza w komorze jest duża, a para mokra. Autoklawy nie dają możliwości suszenia zawartości komory, a narzędzia po wyjęciu są bardzo mokre, nie można, więc w nich sterylizować narzędzi w opakowaniach. Autoklawy te znajdują zastosowanie w stomatologii do wyjaławiania narzędzi diagnostycznych. Przygotowanie autoklawu do pracy

Pomimo, że autoklaw przeznaczony jest do sterylizacji, czyli niszczenia wszystkich form drobnoustrojów, należy dbać o szczególną jego higienę oraz o sprawność techniczną. W tym celu należy: − Umyć i zdezynfekować komorę autoklawu. Komora każdego autoklawu powinna być raz

dziennie umyta i zdezynfekowana, najlepiej rano, kiedy autoklaw jest jeszcze zimny. − Umyć i zdezynfekować zbiornik zdemineralizowanej wody. W autoklawach o małej

pojemności, będących wyposażeniem gabinetów zabiegowych, okresowo należy zlać stojącą wodę w zbiorniku, usunąć ewentualny osad używając do tego celu specjalnych (zalecanych przez producenta) preparatów, wypłukać pojemnik czystą wodą. Po umyciu, pojemnik należy uzupełnić świeżą wodą zdemineralizowaną do określonego poziomu.

− Sprawdzić jakość pracy autoklawu. W przypadku sterylizatorów parowych z próżnią wstępną (będących wyposażeniem szpitali), poza kontrolą każdego procesu przy użyciu wskaźników chemicznych, konieczna jest codzienna kontrola usunięcia powietrza z komory. Całkowite usunięcie powietrza ze sterylizowanego pakietu gwarantuje właściwą penetrację przez parę zawartości sterylizowanego pakietu. Do kontroli stopnia usunięcia powietrza z komory stosowane są chemiczne testy arkuszowe „Once-a Day® - Test Sheet” typu Bowie-Dick. Test ten należy wykonać jeden raz dziennie przed przystąpieniem do pierwszej sterylizacji.

Sposób wypełniania komory autoklawu

Przystępując do załadowania komory autoklawu należy pamiętać, że wielkość pakietów (zestawów z narzędziami) i sposób ich ułożenia w komorze autoklawu ma istotne znaczenie dla prawidłowego przebiegu procesu sterylizacji. Aby przebieg procesu był prawidłowy, (aby sterylizacja była skuteczna), należy z komór autoklawu (po załadowaniu i zamknięciu komory) całkowicie usunąć powietrze. Jeżeli pakiety i zestawy stanowiące załadunek będą zbyt duże, a ponadto ciasno ułożone, to mogą stanowić barierę utrudniającą odpowietrzanie i dostęp pary do przedmiotów poddawanych procesowi sterylizacji. Należy, więc tak układać pakiety, aby pozostawiać między nimi szpary, które utworzą kanały do swobodnego przepływu pary. Zestawy z narzędziami powinny być ustawione w taki sposób, aby była między nimi przestrzeń. Kontenery do narzędzi są tak skonstruowane, aby można było ustawić dwa kontenery jeden na drugim. Pakiety z narzędziami (bez kontenera), należy oddzielić od siebie koszyczkami (np. siatkami do narzędzi) lub sterylizować w specjalnych koszykach. Komora autoklawu nie może być szczelnie wypełniona.

W tych miejscach komory czy pakietu, gdzie zalega powietrze, temperatura pary (w mieszaninie z powietrzem) jest znacznie niższa od zaprogramowanej temperatury sterylizacji, a więc przedmioty znajdujące się w tych strefach nie zostaną wyjałowione.


Kierunek (sposób), ułożenia pakietów w komorze autoklawu jest zależny od rodzaju autoklawu. Po zakończonym procesie sterylizacji pakiety i zestawy muszą być suche.

Uwaga! Jeżeli wyjaławiane są pakiety w torebkach papierowo-foliowych włożone do kosza sterylizacyjnego, należy uważać na sposób układania tych pakietów. Optymalny sposób układania przezroczystych opakowań papierowo-foliowych polega na naprzemiennym układaniu według schematu „folia na folię, papier na papier” (wymiana powietrza i przenikanie pary może odbywać się tylko przez papier). Sterylizacja suchym gorącym powietrzem

Sterylizacja sprzętu medycznego suchym gorącym powietrzem dozwolona była tylko do dnia 31 grudnia 2000 roku. Wszystkie sterylizatory na gorące suche powietrze musiały zostać do tego terminu zastąpione autoklawami.

Aktualnie w Polsce wszystkie nowe gabinety zabiegowe nie otrzymają pozwolenia na prowadzenie działalności medycznej - zabiegowej, jeżeli nie będą wyposażone w autoklaw.

Sytuacja gabinetów zabiegowych starych, już funkcjonujących jest dramatyczna. Prawie wszystkie są one wyposażone w sterylizatory na suche gorące powietrze (bez wymuszonego obiegu powietrza), często przestarzałe, wysłużone i często ulegające awariom. Sterylizacja w takich warunkach odbywa się jakby na oko. Nigdy nie wiadomo, czy proces przeprowadzony został do końca prawidłowo, czy w czasie jego prowadzenia został wyłączony prąd i urządzenie przestało działać. Często obserwuje się, że proces sterylizacji jest prowadzony (ze względów „oszczędnościowych” i bezmyślności personelu) przy przepełnionej komorze.

Nowocześniejsze urządzenia są wyposażone w czujniki elektroniczne, które na odpowiednim wydruku rejestrują jakość przeprowadzonej sterylizacji lub informują, że sterylizacja została wykonana źle.

Czynnikiem wyjaławiającym w wymienionej metodzie sterylizacji jest wysoka temperatura (160°C–200°C). Czas sterylizacji w urządzeniach z naturalnym obiegiem powietrza wynosi 150 minut w temperaturze 160°C, 45 minut w temperaturze 180°C. Czas sterylizacji w urządzeniach z wymuszonym obiegiem powietrza wynosi 120 minut w temperaturze 160°C, 30 minut w temperaturze 180°C.

Proces sterylizacji obejmuje: czas podgrzania komory z załadunkiem, czas wyrównania temperatury, czas sterylizacji. Całkowity czas procesu sterylizacji może trwać około 255 minut. Wady sterylizacji suchym gorącym powietrzem: − Suche ciepło gorzej zabija drobnoustroje od ciepła wilgotnego (powietrze jest złym

przewodnikiem ciepła, dyfuzja i penetracja ciepła w komorze sterylizatora wewnątrz załadunku jest powolna - stąd długi czas sterylizacji). W komorze sterylizatora między poszczególnymi miejscami występują różnice temperatur wynikające z rozmieszczenia grzałek (różnice mogą wynosić nawet do 15°C). W aparatach bez wymuszonego obiegu powietrza mogą się tworzyć tzw. kieszenie powietrza, gdzie różnica temperatur może być jeszcze większa.

− Sterylizatory można otworzyć w dowolnym okresie procesu sterylizacji (ze względu na brak blokady drzwi). Konsekwencją tego jest przerwanie procesu sterylizacji i nieskuteczność procesu.

− Ze względu na wysoką temperaturę nie można wyjaławiać sprzętu wykonanego z tworzywa sztucznego, gumy, tkanin, gazy itp.


− Długi czas sterylizacji powoduje niszczenie narzędzi chirurgicznych oraz wydłużenie czasu przygotowania ich do zabiegu. Jest to metoda nieekonomiczna, energochłonna i czasochłonna).

− Długi jest czas stygnięcia wyjałowionych narzędzi. Negatywne przykłady: 1. Wyjaławianie narzędzi i sprzętu medycznego niedokładnie przygotowanego

(tzn. niedokładnie zdezynfekowanego, źle umytego - z pozostałościami tkanek lub śladami krwi, nieosuszonego).

2. Wyjaławianie narzędzi i sprzętu medycznego nieopakowanego lub źle opakowanego (złą techniką, w nieodpowiednie opakowania).

3. Powszechne wyjaławianie sprzętu i materiału medycznego w (zdeformowanych) puszkach Schimmelbuscha i korzystanie z nich przez długi okres czasu (często przez cały dzień) – do tzw. zużycia całej zawartości, pomimo, że puszka w ciągu tego okresu czasu jest wielokrotnie otwierana i zamykana, a czasem z puszki korzysta kilka osób wybierając „jałowy” materiał przy użyciu np. pęsety ze słoiczka, która dodatkowo infekuje wyjmowaną zawartość puszki.

4. Zaniedbywanie obowiązku mycia i dezynfekcji komory autoklawu (personel medyczny wychodzi z założenia, że jeżeli autoklaw służy do wyjaławiania, nie trzeba go myć ani dezynfekować.

5. Rzadkie wymienianie wody zdemineralizowanej w zbiorniku wody. 6. Nieodpowiednie wypełnianie komory autoklawu. 7. Powszechne stosowanie sterylizacji suchym gorącym powietrzem. 8. Dokładanie narzędzi do sterylizatora na suche gorące powietrze w czasie trwania cyklu

sterylizacji. 9. Chłodzenie gorących, nieopakowanych narzędzi przy uchylonym oknie, włączonym

wentylatorze lub przez polewanie zimną wodą (z butelki, która była dużo wcześniej otwarta).

10. Wykonywanie sterylizacji w niesprawnych sterylizatorach. Sterylizacja niskotemperaturowa

Narzędzia i sprzęt medyczny, które są wykonane z materiałów wrażliwych na wysoką temperaturę, powinny być wyjaławiane jedną z metod sterylizacji niskotemperaturowej.

Sterylizacja niskotemperaturowa niesie ze sobą szereg problemów technicznych i technologicznych. Nie ma czynników, które byłyby doskonale biobójcze i obojętne dla człowieka i środowiska. Sterylizacja niskotemperaturowa ma pomimo swoich zalet, wiele wad i ograniczeń w stosowaniu. Przed dokonaniem zakupu sterylizatora niskotemperaturowego należy zapoznać się z samą technologią sterylizacji oraz warunkami zapewniającymi bezpieczeństwo zarówno dla pacjentów jak i dla personelu obsługującego sterylizator. Sterylizacja tlenkiem etylenu

Tlenek etylenu jest stosowany głównie w szpitalach (do wyjaławiania sprzętu medycznego wielokrotnego użycia wykonanego z materiałów termolabilnych) i w przemyśle medycznym (do wyjaławiania narzędzi i sprzętu medycznego jednorazowego użycia). Tlenek etylenu − jest gazem o bardzo silnym działaniu bakteriobójczym (niszczącym nawet przetrwalniki

czyli spory),


− jest gazem „przenikliwym”(ma zdolność przenikania i wnikania w głąb tworzyw, w związku z czym dociera do przedmiotów o skomplikowanej budowie, do trudno dostępnych przestrzeni w ich wnętrzu),

− ma zdolność wnikania (adsorpcji) w głąb tworzywa (może zalegać w zależności od ich rodzaju, od kilku godzin do kilku dni),

− jest związkiem toksycznym (toksyczne są również produkty jego rozkładu; może być przyczyną hemolizy krwinek, martwicy tkanek).

Uwaga! Wyjaławianie tlenkiem etylenu nie może być stosowane do powtórnej sterylizacji sprzętu jednorazowego użycia. Jak nazwa wskazuje, sprzęt ten może być wykorzystywany tylko jeden raz. Degazacja

Z uwagi na dużą toksyczność, karcinogenność i mutagenność tlenku etylenu, należy zachowywać szczególne środki ostrożności w czasie jego używania. Związki toksyczne muszą być usunięte z wyjałowionych przedmiotów przed ich użyciem.

Proces degazacji w prawidłowych warunkach magazynowania (w temperaturze pokojowej, w dobrze przewietrzanym pomieszczeniu) trwa ok. 7 dni lub dłużej w zależności od rodzaju wyjaławianego sprzętu. Dopiero po ok. 7 dniach można uzyskać pewność, że gaz został usunięty z wyjałowionych przedmiotów. Degazację można skrócić do kilkunastu godzin (ok.12 godzin) w wyższej temperaturze (60°C) w specjalnym urządzeniu zwanym aeratorem. Uwaga! Pomieszczenie, w którym przeprowadza się degazację powinno być dobrze przewietrzane (klimatyzowane), powinna być utrzymywana stała temperatura i wilgotność powietrza, w pomieszczeniu nie powinni przebywać ludzie (szczególnie kobiety ciężarne). Nieprzestrzeganie warunków degazacji stanowi zagrożenie zarówno dla personelu jak i dla pacjentów. Negatywne przykłady: 1. Nie przestrzeganie okresu i warunków degazacji sprzętu wyjaławianego tlenkiem etylenu. 2. Używanie sprzętu (szczególnie do zabiegów i badań endoskopowych) bezpośrednio po

wyjęciu ze sterylizatora gazowego. 3. Prowadzenie bardzo krótkiej „ degazacji” w pomieszczeniu, w którym przebywają ludzie

(w sali zabiegowej, sali operacyjnej lub pokoju socjalnym personelu). 4. Spożywanie posiłków w pomieszczeniu, w którym odbywa się sterylizacja tlenkiem

etylenu lub degazacja. 5. Nieodpowiednie odprowadzenie gazów w pomieszczeniu, w którym prowadzona jest

sterylizacja. 6. Przechowywanie wyjałowionych opakowań w pomieszczeniu o dużej wilgotności powietrza. 7. Stosowanie nieodpowiednich opakowań do sterylizacji tlenkiem etylenu. 8. Wielokrotne sterylizowanie sprzętu jednorazowego użycia. Sterylizacja plazmowa

Sterylizacja plazmowa jest jedną z nowszych technologii sterylizacji. Plazma jest to wysoce zjonizowany gaz, który powstaje w warunkach głębokiej próżni pod wpływem fal elektromagnetycznych (mikrofale lub fale radiowe). Najczęściej stosowanym gazem macierzystym do wytwarzania plazmy jest nadtlenek wodoru. Plazma uzyskiwana z nadtlenku


wodoru została wykorzystana w sterylizatorze STERRAD 100. Po wytworzeniu próżni w komorze następuje wytrysk nadtlenku wodoru do komory, jego parowanie i dyfuzja. Cząsteczki H202 osiadają na sprzęcie. Jest to pierwsza faza biobójcza. Następnie włączane jest źródło energii o wysokiej częstotliwości i z obecnego w komorze nadtlenku wodoru jest wytwarzana plazma. Jest to druga faza biobójcza (faza plazmy), w której efekcie osiągany jest poziom sterylizacji. Trwa ona 10-15 minut w maksymalnej temperaturze 44°C. Na koniec procesu następuje faza wentylacji oraz wyrównanie ciśnień. Cały cykl sterylizacji trwa około 75 minut i przebiega w temperaturze około 40°C.

Wyjałowiony sprzęt medyczny nie wymaga aeracji (degazacji), końcowymi produktami procesu są tlen i para wodna. Sterylizacja plazmowa działa skutecznie, przyjaźnie dla ludzi i środowiska naturalnego, nie pozostawia toksycznych odpadów. W sterylizacji plazmowej można wyjaławiać: − opakowane (w opakowanie Tyvek) instrumenty metalowe wrażliwe na wysoką

temperaturę i wilgoć − opakowane (w opakowanie Tyvek) narzędzia z materiałów termowrażliwych. W sterylizacji plazmowej nie można wyjaławiać: − materiałów zawierających celulozę, − materiałów porowatych (o wysokiej absorpcyjności), − płynów, − materiałów, które są łatwo rozkładane przez substancje utleniające jak np. nadtlenek

wodoru, − sprzętu o zamkniętych z jednej strony przewodach.

Sterylizacja sprzętu o średnicy poniżej 3 mm i długości powyżej 30 cm wymaga zastosowania dodatkowego ładunku H202. Sterylizacja w ciekłym kwasie nadoctowym

Kolejną niskotemperaturową technologią jest sterylizacja sprzętu i urządzeń medycznych (w systemie STERIS), która wykorzystuje ciekły kwas nadoctowy generowany z nabojów jednorazowego użycia. Czas sterylizacji trwa 12 minut, całkowity czas sterylizacji z 4-krotnym płukaniem jałową wodą po sterylizacji trwa 28 minut, temperatura procesu wynosi 50–55°C. System STERIS przeznaczony jest do wyjaławiania sprzętu medycznego z materiałów termowrażliwych, np. endoskopów, sprzętu anestezjologicznego, precyzyjnych urządzeń metalowych itp.

Ponieważ wyjałowienie sprzętu i urządzeń medycznych odbywa się poprzez zanurzenie w roztworze sterylizującym, system STERIS instaluje się w pobliżu miejsca używania sprzętu wyjaławianego w ten sposób. Uwaga! Sprzęt wyjałowiony w ciekłym kwasie nadoctowym powinien być bezpośrednio po wyjałowieniu użyty do zabiegu operacyjnego (diagnostycznego), ponieważ nie jest wyjaławiany w opakowaniu. Brak możliwości stosowania opakowań stwarza ryzyko wtórnego zakażenia oraz uniemożliwia przechowywanie sprzętu po zakończeniu sterylizacji. (Sprzęt jest wyjaławiany w specjalnej kasecie i zachowuje jałowość do chwili wyjęcia kasety z urządzenia).

Ten rodzaj sterylizacji daje możliwość stosunkowo szybkiego przygotowania do badania czy zabiegu np. endoskopu - przeznaczonego do natychmiastowego użycia. Pozostaje jednak pewna wątpliwość naukowców, czy zgodnie z definicją norm europejskich urządzenie STERIS można nazwać sterylizatorem? (Wyjałowienie to proces, w wyniku, którego uzyskuje się


jałowość oraz istnieje duże prawdopodobieństwo utrzymania stanu jałowości, co jest możliwe tylko w przypadku wyjaławiania sprzętu w opakowaniu sterylizacyjnym). Sterylizacja formaldehydem

Metoda sterylizacji formaldehydowej przebiega w podciśnieniu. Czynnikiem sterylizującym jest formaldehyd i para wodna o niskiej temperaturze (48–75°C).

Formaldehyd jest aktywny wyłącznie powierzchniowo, słabo penetruje. Należy przeprowadzić go w stan gazowy, aby mógł dotrzeć do skomplikowanych powierzchni, czy długich wąskich świateł. Ułatwieniem takiego działania jest wielokrotna zmiana ciśnień podczas procesu sterylizacji. W procesie sterylizacji formaldehydowo-parowej najpierw wytwarzana jest próżnia wstępna w sposób pulsacyjny. Następnie komora wraz z załadunkiem „przepłukiwana” jest wielokrotnymi pulsami pary; dostarczany jest formaldehyd, komora utrzymywana jest w warunkach próżniowych - gaz penetruje załadunek. Po tej fazie następują kilkakrotne pulsacje pary i formaldehydu. Zmiany ciśnienia zapewniają penetrację gazu w głąb wyjaławianego sprzętu. W końcowym etapie procesu znajdujący się w komorze i załadunku formaldehyd jest wypłukiwany za pomocą pary wodnej, następnie przepłukiwany i suszony jałowym powietrzem.

Formaldehyd jest toksyczny, mutagenny i prawdopodobnie karcinogenny. Przyjmuje się, że sprzęt po wyjałowieniu nie wymaga aeracji. (W Szwajcarii zalecany jest 3-4 dniowy okres degazacji. 4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co oznaczają terminy: sterylizacja, aseptyka? 2. Jakie znasz metody sterylizacji? 3. Jakie są zasady przeprowadzenia sterylizacji chemicznej? 4. Na czym polegają fizyczne metody sterylizacji? 5. W jaki sposób przygotujesz stanowisko pracy do sterylizacji? 6. W jaki sposób przygotujesz instrumenty stomatologiczne, materiały opatrunkowe, bieliznę

zabiegową do sterylizacji? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Porównaj sterylizację suchym powietrzem i tlenkiem etylenu. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokładnie materiał nauczania z poradnika dla ucznia, 2) narysować tabelkę wg wzoru, 3) uzupełnić tabelkę, 4) zaprezentować wyniki.


Suche powietrze Tlenek etylenu zalety

wady

Wyposażenie stanowiska pracy:

− kartka papieru, − tabelka, − długopis. Ćwiczenie 2

Na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 03.07.2001 r. (Dz. U. nr 120/01, poz. 1276) wypisz warunki technologiczne jakie powinny spełniać urządzenia elektryczne znajdujące się w gabinecie stomatologicznym.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować dokładnie materiał nauczania z poradnika dla ucznia, 2) przeanalizować treść Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 03.07.2001r. (Dz. U. nr

120/01, poz. 1276) pod kątem zadania z ćwiczenia, 3) wypisać warunki technologiczne jakie powinny spełniać urządzenia elektryczne znajdujące

się w gabinecie stomatologicznym, 4) zaprezentować wyniki.

Wyposażenie stanowiska pracy: − kartka papieru, − Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 03.07.2001 r., − długopis, − poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 3

Z poradnika dla ucznia wypisz negatywne przykłady degazacji. Określ, w jaki sposób należy postępować po sterylizacji tlenkiem etylenu.


1) przeanalizować dokładnie materiał nauczania z poradnika dla ucznia, 2) wypisać negatywne przykłady degazacji, 3) określić sposoby prawidłowego postępowania po sterylizacji tlenkiem etylenu, 4) pracę przedstawić na forum klasy.


Wyposażenie stanowiska pracy: − kartka papieru, − długopis, − poradnik dla ucznia − literatura zgodna z wykazem. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak Nie 1) posłużyć się podstawową terminologią z zakresu aseptyki i sterylizacji? 2) określić zasady aseptyki i antyseptyki? 3) określić zasady sterylizacji? 4) charakteryzować metody sterylizacji? 5) określić konieczność przestrzegania higieny rąk, zgodnie

z obowiązującymi procedurami? 6) stosować przepisy BHP, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony

środowiska?


4.2. Zasady przygotowania instrumentów, materiałów opatrunkowych i bielizny zabiegowej do sterylizacji. Zasady sterylizacji w autoklawie. Kontrola procesu sterylizacji, rodzaje wskaźników.

4.2.1. Materiał nauczania Przygotowanie do wyjałowienia (mycie, osuszanie, pakowanie) Mycie

Wszystkie narzędzia chirurgiczne oraz sprzęt medyczny (również do badań i zabiegów endoskopowych) po zakończeniu dezynfekcji należy wyjąć wraz z sitem z roztworu dezynfekcyjnego, chwilę potrzymać sito nad wanną do dezynfekcji, aby narzędzia a lekko „obciekły” z roztworu dezynfekcyjnego a następnie sito wstawić do zlewozmywaka (dwukomorowego, dość głębokiego) przeznaczonego do mycia narzędzi i sprzętu medycznego. Jeżeli w gabinecie zabiegowym używane są znaczne ilości narzędzi i dezynfekcję przeprowadza się w wannach o dużej pojemności, narzędzia powinny być dezynfekowane na specjalnych siatkach do narzędzi. Siatki w całości należy wyjąć z sita i wstawić do zlewozmywaka. Uwaga! W czasie ręcznego mycia należy zachować szczególne środki ostrożności: − narzędzia należy myć w odzieży ochronnej (w nieprzemakalnym fartuchu, rękawicach

gospodarczych, oczy należy osłonić okularami ochronnymi lub specjalną maską posiadającą osłonę oczu)

− nie wolno narzędzi przekładać z siatki lub sita do zlewozmywaka (aby uniknąć możliwości skaleczenia)

− narzędzia należy myć biorąc do rąk pojedyncze narzędzia − w czasie mycia unikać rozpryskiwania wody (ustawić delikatny strumień wody, narzędzia

trzymać w taki sposób, aby w czasie mycia szczotką wymyć zanieczyszczenia a jednocześnie nie powodować rozpryskiwania wody).

Wszystkie narzędzia, które były nawilżane („myte”) w myjniach ultradźwiękowych

bezwzględnie muszą być umyte ręcznie. Mycie narzędzi powinno się odbywać pod strumieniem chłodnej lub letniej wody (gorąca

woda, powyżej 40°C powoduje ścinanie się białka, co uniemożliwia skuteczne umycie narzędzi), przy użyciu szczoteczki (takiej jak do mycia paznokci) przeznaczonej wyłącznie do mycia narzędzi. Bardzo zabrudzone elementy, np. zamki, zawiasy można umyć emulsją czyszczącą przy użyciu małej szczoteczki (takiej jak do mycia zębów) a następnie narzędzia trzeba dokładnie wypłukać. Po zakończeniu mycia wszystkich narzędzia, szczoteczki również należy dokładnie wypłukać a następnie zdezynfekować. Po dezynfekcji ponownie wypłukać i wysuszyć. Pozostawienie wilgotnej, niewypłukanej i niezdezynfekowanej szczoteczki spowoduje mnożenie się drobnoustrojów na jej powierzchni, co przyczyni się do wtórnego infekowania kolejnych narzędzi. Niedokładne umycie narzędzi, pozostawienie zanieczyszczeń na ich powierzchni uniemożliwi skuteczną sterylizację i spowoduje trudne do usunięcia „przebarwienia” będące wynikiem „przypalenia nieczystości”.


Negatywne przykłady: − Mycie narzędzi w gorącej wodzie. − Mycie narzędzi w stojącej wodzie (np. w misce) i nie płukanie ich po umyciu. − Mycie narzędzi brudną szczoteczką. − Mycie narzędzi gołymi rękami (oraz nie stosowanie ochrony osobistej: fartucha foliowego

i ochrony dla oczu). − Mycie narzędzi w tym samym zlewie (lub umywalce), który służy do mycia rąk personelu. − Używanie myjek ultradźwiękowych jako jedynej metody mycia instrumentarium. − Ręczne przekładanie narzędzi z naczynia, w którym odbywała się dezynfekcja do

zlewozmywaka. Osuszanie

Narzędzia chirurgiczne, narzędzia endoskopowe i sprzęt medyczny (w tym do badań i zabiegów endoskopowych) po dezynfekcji i dokładnym umyciu muszą być osuszone. Drobny sprzęt i narzędzia medyczne można osuszać używając do tego celu czystej, bawełnianej ściereczki lub ciepłego powietrza w tzw. suszarce. Susząc sprzęt w suszarce należy zwracać uwagę na rodzaj materiału, z którego wykonany jest sprzęt do sterylizacji. Nie można suszyć w suszarkach niektórych narzędzi endoskopowych, światłowodów i optyk, ponieważ wysoka temperatura może je uszkodzić.

Narzędzia do badań i zabiegów endoskopowych, które mają kanały, należy osuszyć powietrzem podawanym z urządzenia pistoletowego lub specjalnej pompki.

Celem osuszenia narzędzi, instrumentarium endoskopowego oraz sprzętu medycznego jest usunięcie wilgoci (wody), która może: − zamoczyć opakowanie sterylizacyjne, − stanowić barierę dla czynnika sterylizującego (dotyczy sprzętu posiadającego kanały), − spowodować osad (plamy).

Rys. 1. Samoprzylepne torebki ochronne [7]


Negatywne przykłady: − Nie osuszanie narzędzi przed sterylizacją. − Osuszanie narzędzi ściereczką służącą do wycierania rąk lub naczyń kuchennych. − Osuszanie narzędzi brudną ściereczką (rzadko zmienianą). Pakowanie

Narzędzia chirurgiczne, sprzęt medyczny, materiał opatrunkowy czy serwety zabiegowe, czyli wszystko to, co będzie wykorzystane do przeprowadzenia zabiegu chirurgicznego, badania lub zabiegu aseptycznego (co będzie miało kontakt z uszkodzonymi tkankami) musi być wyjałowione po uprzednim opakowaniu.

Obecnie dostępny jest szeroki asortyment opakowań zarówno jednorazowego jak i wielorazowego użycia. Tabela 1. Rodzaje opakowań sterylizacyjnych

Opakowanie jednorazowego użycia: Opakowania wielorazowego użycia:

− torebki papierowo – foliowe, − rękawy papierowo – foliowe, − torebki papierowe, − papier krepowany, − papier gładki, − włóknina, − folia poliamidowa, − folia polietylenowa, − folia poliestrowa, − folia polipropylenowa, − opakowania Tyvek – folia, − torebki włókninowo-foliowe.

− kontenery do sterylizacji i z filtrem, − kontenery do sterylizacji z zaworem.

Wybór rodzaju opakowania zależy od metody wyjaławiania. Zawsze przed dokonaniem

zakupu opakowań sterylizacyjnych należy się zapoznać z wykazem opakowań sterylizacyjnych, które zostały pozytywnie zaopiniowane przez Państwowy Zakład Higieny oraz z zaleceniami producentów poszczególnych rodzajów opakowań. Należy wziąć również pod uwagę rodzaj sterylizatora, w który jest wyposażony gabinet zabiegowy.

Obecnie dostępne są opakowania do sterylizacji termicznej w autoklawie, do sterylizacji tlenkiem etylenu, formaldehydem, plazmą H202 i gorącym suchym powietrzem.

Stosowanie opakowań sterylizacyjnych ma wpływ na stworzenie bezpiecznych warunków do leczenia i diagnozowania pacjentów a tym samym do poprawy jakości świadczonych usług medycznych. Przygotowane pakiety powinny być dostosowane do potrzeb danego gabinetu zabiegowego, przy czym należy pamiętać, że pakiet nie może być większy niż potrzebny dla jednego pacjenta (jednego zabiegu czy badania). Opakowanie sterylizacyjne powinno: − umożliwić odpowiednie dla danego procesu sterylizacyjnego ułożenie sprzętu, − zapewnić pełne bezpieczeństwo mikrobiologiczne dla pacjenta (zapobiec wtórnemu

zainfekowaniu po wyjałowieniu - przed użyciem do zabiegu czy badania), − umożliwić pewne zamknięcie zawartości, − nie ulegać zniszczeniu w procesie sterylizacji, − umożliwiać przenikanie czynnika sterylizującego do jego wnętrza i wyjałowienia

zawartości,


− zapewnić suszenie zawartości opakowania w systemie zamkniętym, bez dostępu powietrza atmosferycznego,

− eliminować możliwość przenikania niepożądanych substancji (np. z nadruku, kleju, testu chemicznego) do wnętrza jałowego opakowania,

− zapewnić szczelność w czasie przechowywania (od chwili wyjęcia ze sterylizatora do chwili użycia do zabiegu czy badania),

− umożliwić bezpieczny transport pomiędzy miejscem wyjałowienia a miejscem wykorzystania do zabiegu czy badania.

Rys. 2. Rękawy i torebki papierowo-foliowe [7] Uwaga! Opakowania jednorazowego użycia mogą być wykorzystywane tylko jeden raz, tzn. wyłącznie do jednej sterylizacji, ponieważ: − kilkakrotne składanie czy pakowanie i sterylizowanie powoduje osłabienie struktury

opakowania, − wszelkie manipulacje przy opakowaniach (pakietach) w czasie transportu

i przechowywania mogą być przyczyną uszkodzeń mechanicznych papieru czy włókniny, − opakowanie, które było w gabinecie zabiegowym lub w sali operacyjnej (np. w sali

operacyjnej chirurgii jednego dnia) mogło mieć kontakt z materiałem biologicznym (zakaźnym) pochodzącym od pacjenta,

− papier stanowi filtr przepuszczający parę i jego pory zwężają się w czasie procesu sterylizacji termicznej, tworząc barierę dla bakterii, co uniemożliwia powtórne stosowanie opakowania.

W przypadku przerwania procesu sterylizacji (w razie awarii autoklawu czy otwarcia np. sterylizatora na gorące suche powietrze w trakcie sterylizacji sprzętu) należy sprzęt ponownie opakować i poddać procesowi sterylizacji.


Sposoby pakowania sprzętu przygotowywanego do wyjałowienia Pakowanie w torebki papierowo-foliowe i rękawy papierowo-foliowe

Narzędzia do niewielkich zabiegów chirurgicznych (typu: usunięcie paznokcia, usunięcie ciała obcego, wykonanie opatrunku, nacięcie ropnia itd.) można pakować w formie małego zestawu (razem z gazikami) na tacy perforowanej włożonej do torebki papierowo - foliowej lub pojedynczo zapakowane - w jedną torebkę (np. do takich zabiegów jak: usunięcie szwów chirurgicznych, sączka, zęba itd.). Zasady pakowania w torebki i rękawy papierowo-foliowe: 1. Torebka lub odcięty rękaw papierowo foliowy powinien być nieco większy niż narzędzie

(lub inna zawartość opakowania np. serwety zabiegowe, gaziki itp.). 2. Torebka (rękaw) musi być dopasowany do objętości wyjaławianej zawartości

(opakowanie nie może być za luźne ani za ciasne - nieodpowiednia wielkość opakowania może wpływać na zmiany ciśnienia podczas sterylizacji).

3. Torebka (odcięty rękaw) może być napełniona do 3/4 objętości opakowania (między wyjaławianym sprzętem a zgrzewem musi być ok. 3 cm odstępu; jeżeli odstęp będzie mniejszy, wówczas nie będzie możliwe wykonanie zgrzewu o odpowiedniej szerokości, co wpłynie na to, że torebka może ulec rozerwaniu lub zgrzew przypadnie na samym brzegu opakowania i uniemożliwi to bezpieczne otworzenie torebki po wyjałowieniu - ponieważ nie będą zostawione tzw. „listki”).

4. Torebka musi być zamknięta przy użyciu zgrzewarki do folii lub samoprzylepnego paska (torebka samoprzylepna).

5. Rękaw papierowo-foliowy musi być zamknięty przy użyciu zgrzewarki na obu odciętych brzegach (przy czym należy pamiętać o tym, aby na brzegu zgrzewanym w drugiej kolejności zostawić margines ok. 2 cm mierząc od linii zgrzewu do linii odcięcia rękawa. Ma to duże znaczenie w czasie otwierania opakowania na jałowo). Ostre końcówki narzędzi powinny być zabezpieczone osłonką z drenika gumowego, papierową nakładką lub kawałkiem papieru sterylizacyjnego w celu uchronienia opakowania przed przedziurawieniem ostrymi końcówkami narzędzi).

6. Narzędzia do drobnych zabiegów chirurgicznych lub badań diagnostycznych oraz do zabiegów stomatologicznych typu usunięcie zęba, usunięcie korzenia, nacięcie ropnia mogą być pakowane w pojedynczą torebkę papierowo-foliową.

7. Narzędzia i sprzęt medyczny (dreny, przewody elektryczne itp.) materiał opatrunkowy, bielizna operacyjna przeznaczone do wszystkich zabiegów operacyjnych muszą być pakowane w podwójne opakowanie papierowo - foliowe. Torebka mniejsza powinna być włożona do większej. Można lekko zawinąć brzegi mniejszej torebki, tak, aby zmieściła się ona w torebce większej o jeden numer. W czasie pakowania należy pamiętać o tym, aby warstwy torebek były względem siebie dobrze ułożone. To znaczy, że strona papierowa jednej torebki powinna się stykać ze stroną papierową drugiej torebki, a strona foliowa jednej torebki ze stroną foliową drugiej torebki (zawartość torebki wewnętrznej musi być widoczna przez dwie warstwy folii). Wymiana powietrza i przenikanie pary może odbywać się tylko przez papier. Podwójne opakowanie: − przedłuża okres przechowywania i przydatności do użycia, − chroni opakowanie wewnętrzne (mniejsze) przed zanieczyszczeniem związanym

z długim okresem przechowywania, co zmniejsza ryzyko zanieczyszczenia podczas otwierania wewnętrznego opakowania,

− chroni jałową zawartość opakowania wewnętrznego przed przypadkowym zabrudzeniem w czasie podawania przez osobę pomagającą pielęgniarce


przygotowującej zestaw narzędzi do operacji (pielęgniarka w jałowym ubraniu odbiera od osoby pomagającej całą wewnętrzną torebkę i rozpakowuje ją na stoliku zabiegowym w bezpiecznych warunkach. Jeżeli np. dreny i przewody elektryczne do zabiegów endoskopowych będą zapakowane w pojedyncze opakowanie, wówczas w czasie otwierania jedynego opakowania może dojść do zainfekowania zawartości pakietu. Szczególnie często sytuacja taka ma miejsce, kiedy czynnościom przygotowawczym towarzyszy pośpiech.

Jeżeli gabinet lekarski dysponuje dużą ilością drobnego sprzętu, który „może być

wyjałowiony na zapas” lub wyjaławiane narzędzia są stosunkowo rzadko wykorzystywane w gabinecie a zawsze muszą być jałowe, ponieważ nie wiadomo, kiedy będą konieczne do natychmiastowego użycia, można narzędzia te (podwójnie zapakowane) włożyć do dodatkowej torebki osłonowej, najlepiej z fałdą. Pozwoli to na zachowanie jałowości przez dłuższy okres czasu, pod warunkiem, że będą spełnione zalecenia dotyczące przechowywania jałowego sprzętu. Wskazane jest wkładanie do każdego wyjaławianego pakietu (szczególnie do większych zabiegów) chemicznego wskaźnika kontroli skuteczności procesu sterylizacji.

Rys. 3. Rękawy i torebki papierowo-foliowe z fałdą [7] Rys. 4. Torebki papierowe z fałdą [7] Pakowanie w papier sterylizacyjny lub włókninę

Narzędzia i sprzęt medyczny do większych zabiegów przygotowane w formie zestawu zasięgowego na tacy perforowanej mogą być zalakowane w papier sterylizacyjny krepowany lub gładki oraz we włókninę. Na rynku dostępne są opakowania z papieru czy włókniny w kolorze zielonym, niebieskim i białym. Kolory te są kolorami umownie stosowanymi do oznakowania tego, co jest jałowe i tego, co jest czyste. Każdy pakiet musi być zapakowany w dwie warstwy (2 arkusze) papieru lub włókniny.


Uwaga! Należy pamiętać, aby w czasie przechowywania wyjałowionych torebek papierowo-foliowych nie wiązać ich ciasnymi gumkami, które mogą być przyczyną uszkodzeń opakowania. Uwaga! Należy pamiętać o tym, aby warstwę wewnętrzną stanowił zawsze papier lub włóknina w kolorze zielonym symbolizującym jałowość, a warstwę zewnętrzną papier lub włóknina w kolorze niebieskim lub białym symbolizującym czystość. Opakowanie zewnętrzne (niebieskie lub białe) może otworzyć osoba pomagająca - asystująca do zabiegu, natomiast opakowanie wewnętrzne (zielone) może otworzyć osoba, która ma nałożone przynajmniej jałowe rękawiczki lub jest ubrana w jałowe ubranie operacyjne.

Rys. 5. Zgrzewarka [7]

Zasady pakowania w papier sterylizacyjny i włókninę 1. Do pakowania zestawów każdorazowo należy używać nowych arkuszy papieru lub

włókniny w arkuszach. 2. Arkusze papieru lub włókniny muszą być przechowywane w stanie rozwieszonym (na

specjalnym stojaku. Nie mogą być składane np. w kostkę, rulony związane mocną gumką itp.) 3. Arkusze papieru lub włókniny muszą być dobrane (dopasowane) do wielkości

pakowanego zestawu. 4. Każdy pakiet powinien być zapakowany w dwie warstwy papieru sterylizacyjnego lub

dwie warstwy włókniny. 5. Jako opakowanie zewnętrzne powinien być używany papier lub włóknina w kolorze

niebieskim lub białym; jako opakowanie wewnętrzne - papier lub włóknina w kolorze zielonym.

6. Do każdego pakietu powinien być włożony chemiczny wskaźnik kontroli skuteczności sterylizacji.

7. Każdy pakiet powinien być zamknięty przy użyciu taśmy samoprzylepnej będącej jednocześnie sprawdzianem sterylizacji.

8. Każdy pakiet powinien zawierać informację o jego zawartości (powinien być opisany specjalnym pisakiem).

9. Każdy pakiet powinien zawierać informację o osobie przygotowującej pakiet (czytelny podpis).

10. Na każdym pakiecie powinna być umieszczona data wyjałowienia i data ważności pakietu. 11. Każdy pakiet powinien zawierać ilość narzędzi, sprzętu medycznego, materiału

opatrunkowego niezbędnych do wykonania jednego zabiegu (badania) i musi być zużyty w całości do jednego zabiegu (badania).


Sposoby przygotowania pakietów Sposób I

Rys. 6. Sposoby przygotowania pakietów I [7]


Sposób II

Rys. 7. Sposoby przygotowania pakietów II [7] Pakowanie w kontenery metalowe

Opakowaniami wielorazowego użycia przeznaczonymi do wyjaławiania narzędzi, sprzętu medycznego, materiałów opatrunkowych bielizny zabiegowej (operacyjnej) są kontenery. Obecnie dostępne są kontenery o zróżnicowanej pojemności od bardzo małych do dużych. Kontenery zapewniają pełne bezpieczeństwo mikrobiologiczne pod warunkiem, że są prawidłowo używane. Istnieją dwa rodzaje kontenerów: kontenery z filtrem i kontenery z zaworem.

Kontenery z filtrem posiadają jeden lub kilka bakterioszczelnych papierowych filtrów, które muszą być używane do każdej sterylizacji świeże – nowe. Papierowe filtry umożliwiają


działanie czynnika sterylizującego w czasie procesu sterylizacji, a po jego zakończeniu uniemożliwiają przedostanie się drobnoustrojów do wnętrza kontenerów.

Kontenery z zaworem wyposażone są w specjalne zawory, dzięki którym w czasie procesu sterylizacji powietrze z kontenerów wydostaje się na zewnątrz, a w kontenerach dochodzi do wytworzenia się próżni. Po zakończeniu procesu sterylizacji zawory uniemożliwiają zasysanie powietrza do wnętrza kontenerów i infekowanie ich jałowej zawartości. Zasady pakowania w kontenery do sterylizacji 1. Przed użyciem każdy kontener musi być umyty i zdezynfekowany. 2. Do kontenera z filtrem należy włożyć nowy filtr i tak go umocować, aby ściśle przylegał

do wieczka kontenera. 3. Wnętrze kontenera należy wyłożyć miękką, podwójnie złożoną tkaniną np. podkładem

bawełnianym. (Ma to istotne znaczenie w czasie rozpakowywania kontenera. Rozwinięte w pierwszej kolejności prześcieradło osłoni brzegi kontenera i umożliwi bezpieczne wyjęcie jałowej zawartości. Postępowanie takie jest bardzo ważne w salach operacyjnych).

4. Narzędzia i sprzęt medyczny powinien być ułożony na specjalnych metalowych siatkach sterylizacyjnych.

5. Przygotowane siatki z narzędziami i sprzętem medycznym należy wstawić do kontenera. 6. Podkład wyściełający kontener należy sfałdować w sposób umożliwiający szczelne

przykrycie zestawu przygotowywanego do wyjałowienia. 7. Na tkaninę (na wierzch zestawu) należy położyć chemiczny wskaźnik kontroli

skuteczności sterylizacji. 8. Przygotowany zestaw należy szczelnie zamknąć wieczkiem a wieczko zabezpieczyć

specjalną plombą do kontenerów. 9. Każdy kontener powinien zawierać informację o jego zawartości (kontenery zaopatrzone

są w specjalne wizytówki, na których można umieścić trwałe informacje dotyczące zawartości kontenera).

10. Kontener powinien zawierać informację o osobie przygotowującej kontener (czytelny podpis).

11. Na każdym kontenerze powinna być umieszczona data wyjałowienia i data ważności zestawu.

Czynniki wpływające na przebieg sterylizacji Na przebieg sterylizacji wpływa: − typ mikroorganizmu - pewne mikroorganizmy są bardziej, inne mniej wrażliwe na działanie

czynników sterylizacyjnych; największą odporność na temperaturę wykazują przetrwalniki bakteryjne (spory); termostabilny jest również wirus HBV (przeżywa w autoklawie w temperaturze do 121°C przez godzinę, a w suchym powietrzu w temp. 160°C); HCV ulega inaktywacji w ciągu 5 min w temp. 100°C, a w temp. 60°C po 10 godz.; w postaci liofilizatu ginie dopiero po 72 godz. w temp. 60°C; ulega całkowitej inaktywacji w warunkach autoklawu; HIV wrażliwy na wszystkie metody sterylizacji ginie w 56°C po czasie 30 min, natomiast w liofilizatach białkowych w 68°C po 2 godz.

− obecność zanieczyszczeń, resztek krwi, substancji organicznych tworzących otoczkę koloidalną wokół drobnoustrojów, zwiększających ich odporność na czynniki sterylizacji

− liczba drobnoustrojów - czas sterylizacji jest tym dłuższy, im mikroorganizmów jest więcej w wyjaławianym materiale.


Kontrola skuteczności procesu sterylizacji Na sukces przygotowania jałowych, czyli bezpiecznych dla pacjenta narzędzi, materiałów

opatrunkowych, bielizny zabiegowej i innego sprzętu niezbędnego do wykonania zabiegów chirurgicznych i badań diagnostycznych (szczególnie inwazyjnych) składa się szereg działań. Działania te są zależne od wiedzy, umiejętności i sumienności personelu medycznego, od sprawności aparatury sterylizującej oraz- od możliwości finansowych placówek medycznych - chodzi tu o inwestowanie w: − nowoczesną aparaturę do sterylizacji sprzętu medycznego, − instrumentarium nadające się do sterylizacji termicznej (w takim zakresie, jak to jest

możliwe), − środki dezynfekcyjne i czystościowe, − urządzenia do mycia i osuszania sprzętu endoskopowego, − profesjonalne opakowania sterylizacyjne, − wskaźniki kontroli skuteczności sterylizacji, − sprawdziany sterylizacji, − modernizację pomieszczeń zmierzającą do stworzenia zbliżonych do norm europejskich

warunków leczenia i przygotowywania sprzętu niezbędnego do leczenia (operowania) pacjentów.

Istotne jest również inwestowanie w personel: − szkolenie wewnętrzne (na stanowisku pracy np. przez szefa - właściciela gabinetu

zabiegowego czy praktyki), − umożliwienie podnoszenia kwalifikacji na kursach kwalifikacyjnych i doskonalących oraz

specjalizacjach organizowanych przez upoważnione do prowadzenia tego typu działalności instytucje (pracownik, który aktualizuje swoją wiedzę może świadczyć usługi wysokiej jakości, a właściciel placówki poniesie mniejsze koszty inwestując w szkolenie pracownika niż płacąc zasądzone odszkodowania z tytułu zakażeń nabytych przez pacjentów w jego placówce),

− opracowanie materiałów dydaktycznych dla personelu typu: algorytmy postępowania, standardy dla poszczególnych procedur leczniczych i higieniczno - sanitarnych.

Na skuteczność procesu sterylizacji ma ogromny wpływ: − przygotowanie narzędzi i sprzętu medycznego do sterylizacji § dezynfekcja (rodzaj i zakres działania preparatu dezynfekcyjnego, stężenie roztworu

roboczego, sposób zanurzenia w roztworze dezynfekcyjnym, czas dezynfekcji), § mycie (sposób mycia, rodzaj wody), § płukanie (sposób płukania, rodzaj wody), § osuszanie (jakość osuszania, sposób osuszania), § pakowanie (rodzaj opakowania sterylizacyjnego, sposób przygotowania pakietu czy

zestawu, sposób zamknięcia opakowania), − przygotowanie materiału opatrunkowego i bielizny zabiegowej do sterylizacji § składanie (sposób składania ważny w przypadku przygotowania bielizny operacyjnej), § ułożenie w opakowaniu sterylizacyjnym (sposób ułożenia), § pakowanie (rodzaj opakowania sterylizacyjnego, sposób przygotowania pakietu,

sposób zamknięcia), − przygotowanie aparatury sterylizującej § higiena komory sterylizatora, § ułożenie pakietów i zestawów w komorze sterylizatora (właściwy sposób),


§ przestrzeganie parametrów sterylizacji (czas, temperatura, ciśnienie), § kontrola procesu sterylizacji (wskaźniki fizyczne, chemiczne, biologiczne,

sprawdziany sterylizacji), − postępowanie po zakończeniu procesu sterylizacji § rozładowanie sterylizatora (higiena rąk osoby wyjmującej pakiety i zestawy), § przechowywanie (higiena pomieszczenia, temperatura i wilgotność powietrza, higiena

rąk personelu medycznego mającego bezpośredni kontakt, z powierzchnią opakowań),

§ transport (rodzaj transportu, sposób transportu), § otwarcie (higiena rąk osoby otwierającej pakiet czy zestaw, sposób otwarcia

opakowania, sposób przygotowania zestawu do samego wykonania zabiegu).

Warunkiem niedopuszczenia do zakażenia pacjenta jest przestrzeganie wszystkich wyżej wymienionych elementów. Zaniedbanie któregoś z punktów może doprowadzić do zainfekowania sprzętu i materiału użytego do zabiegu i narażenia pacjenta na powikłania związane z procesem leczenia.

Podstawowymi warunkami uzyskania skutecznej sterylizacji jest wyposażenie placówki w sprawne urządzenia sterylizujące i kontrolowanie procesu sterylizacji wskaźnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi. Wskaźniki fizyczne

Wskaźniki fizyczne służą do kontroli stanu technicznego urządzenia. Wskaźnikami fizycznymi są: manometry, termometry, kontrolki świetlne, karty kontrolne, wydruki, wykresy, raporty. Wydruki i wykresy rejestrują parametry procesu sterylizacji: temperaturę, czas i ciśnienie. Wskaźniki chemiczne

Substancja chemiczna naniesiona na paski wskaźnikowe poddana procesom chemicznym i fizycznym wystarczającym do zabicia spor w procesie sterylizacji, po osiągnięciu wymaganych parametrów sterylizacji, trwale zmienia swoje właściwości (zmienia barwę).

Wskaźniki chemiczne informują, że wewnątrz załadunku zostały osiągnięte wszystkie parametry lub co najmniej dwa. Zaletą wskaźników jest to, że natychmiast po otwarciu wyjałowionego opakowania można ocenić skuteczność procesu sterylizacji, testy uwzględniają margines bezpieczeństwa, są proste w użyciu, umożliwiają rejestrację i archiwizację wyniku kontroli (Przechowywanie pasków w dokumentacji medycznej placówki czasem jest pomocne w rozstrzygnięciu sprawy sądowej o zakażenie pacjenta).

Zgodnie z zaleceniami PZH każdy proces sterylizacji należy kontrolować wskaźnikami chemicznymi, które zostały pozytywnie zaopiniowane przez PZH. Minimum dwa wskaźniki chemiczne należy umieścić w różnych miejscach w komorze sterylizatora, najtrudniej dostępnych dla czynnika sterylizującego, wkładając do wnętrza dwóch pakietów reprezentatywnych dla wyjaławianego sprzętu.

W przypadku sal operacyjnych, pasek wskaźnikowy powinien być włożony do każdego wyjaławianego opakowania (do każdego zestawu z narzędziami, materiałem z gazy i bielizną operacyjną). Sprawdziany sterylizacji

Sprawdziany sterylizacji pozwalają na odróżnienie sprzętu poddanego procesowi wyjaławiania od niewyjaławianego. Zmiana ich barwy świadczy o tym, że zestaw czy pakiet był


poddany sterylizacji; zmiana barwy następuje pod wpływem osiągnięcia tylko jednego z parametrów np. temperatury.

Stosowane są do użytku zewnętrznego (np. samoprzylepne taśmy wykorzystywane są do zamykania - zaklejania pakietów lub oznakowania kontenerów sterylizacyjnych).

Indykatory umieszczone na torebkach i rękawach papierowo - foliowych i papierowych są również sprawdzianami. Chcąc sprawdzić skuteczność procesu sterylizacji należy wewnątrz każdej torebki umieścić wskaźnik chemiczny dostosowany do parametrów danego sterylizatora. W przypadku wyjaławiania większej ilości np. pojedynczo (oddzielnie) opakowanych narzędzi i włożonych dodatkowo do dużej torebki osłonowej z fałdą, wystarczy włożyć jeden pasek wskaźnikowy do dużej torebki. Uwaga! Sprawdziany sterylizacji nie mogą zastępować wskaźników chemicznych i nie mogą być stosowane jako jedyna, podstawowa metoda kontroli skuteczności sterylizacji (są one tylko formą dodatkowej kontroli). Wskaźniki biologiczne

Zasada działania wskaźników biologicznych polega na eksponowaniu żywych, wysuszonych, wysoce opornych niepatogennych spor bakterii w cyklu sterylizacyjnym. Jeżeli w procesie sterylizacji zostaną one zabite, oznaczało, że zostały zabite wszystkie drobnoustroje znajdujące się w wyjaławianym materiale. Rodzaje wskaźników biologicznych − Wskaźniki w formie paska lub krążka bibułowego, podkładu z przędzy bawełnianej

z naniesionymi sporami bakterii. Po ekspozycji w sterylizatorze, wskaźniki przenosi się do probówki z pożywką bulionową i inkubuje przez 7 dni. Przy nieumiejętnym postępowaniu może dojść do skażenia pożywki bakteriami z otoczenia, co może być przyczyną błędnej interpretacji wyników.

− Wskaźniki fiolkowe. Wykonane są w sposób, który eliminuje konieczność obróbki w laboratorium mikrobiologicznym i jednocześnie wyklucza możliwość skażenia pożywki. Test składa się z zewnętrznej fiolki plastikowej, wewnątrz, której znajduje się bibułka z naniesionymi sporami bakterii standardowej oraz zatopiona rurka z cienkiego szkła z pożywką bakteryjną. Po ekspozycji w sterylizatorze, łączy się pożywkę ze sporami przez mechaniczne zniszczenie (silny ucisk) pojemnika

− Z pożywką. Fiolkę inkubuje się w specjalnym inkubatorze przez 48 godzin. Zmiana barwy pożywki po inkubacji świadczy o nieprawidłowym przebiegu procesu sterylizacji. Brak zmiany barwy oznacza, że proces sterylizacji odbył się we właściwy sposób.

Wskaźniki biologiczne należy umieszczać wewnątrz pakietów lub zestawów, aby

stwierdzić, czy czynnik sterylizujący dotarł do ich wnętrza i spenetrował wyjaławiany materiał. Nie mniej niż dwa wskaźniki biologiczne należy umieścić wewnątrz dwóch pakietów wybranych spośród załadunku - reprezentatywnych dla materiału przeznaczonego do sterylizacji w danym cyklu. Uwaga! Przekazanie wskaźników biologicznych do laboratorium powinno się odbyć w krótkim czasie po zakończeniu procesu sterylizacji. Wskaźniki fiolkowe powinny być dostarczone w ciągu 2 godzin. Jeżeli jest to niemożliwe, należy je przechowywać w lodówce. Zbyt późne poddanie wskaźnika biologicznego inkubacji może dać mylny wynik braku wzrostu, ponieważ użyte


bakterie mogą nie zostać zniszczone w procesie sterylizacji, a zginąć w wyniku długiego przechowywania przed inkubacją. Wskaźniki biologiczne muszą być dostarczone do laboratorium razem z protokołem zawierającym takie informacje jak: typ sterylizatora, numer fabryczny, rok produkcji, parametry sterylizacji (czas, temperaturę, ciśnienie), rozmieszczenie testów w komorze sterylizacyjnej oraz datę i podpis osoby odpowiedzialnej za przeprowadzenie procesu sterylizacji.

Kontrolę przy użyciu wskaźników biologicznych, które zostały pozytywnie zaopiniowane przez PZH, przeprowadza się okresowo: − 1 raz w miesiącu - lub częściej w miarę potrzeby (np. po naprawie urządzenia

sterylizującego). Jest to tzw. kontrola wewnętrzna każdego sterylizatora przeprowadzana przez osobę odpowiedzialną za sterylizację.

− 1 raz na kwartał - jest to tzw. kontrola zewnętrzna każdego sterylizatora przeprowadzana przez pracowników stacji sanitarno-epidemiologicznych.

Jeżeli badanie laboratoryjne wykaże wzrost drobnoustrojów, należy zaprzestać sterylizacji

w danym sterylizatorze do czasu jego naprawy i uzyskania pozytywnego wyniku badania. Negatywne przykłady: 1. Wyjaławianie sprzętu w sterylizatorach starego typu, które nie posiadają wskaźników

fizycznych lub wskaźniki są uszkodzone. 2. Nie stosowanie żadnych wskaźników skuteczności procesu sterylizacji. 3. Stosowanie taśmy samoprzylepnej jako jedynej metody kontroli skuteczności procesu

sterylizacji. 4. Sporadyczne stosowanie wskaźników chemicznych lub biologicznych. 5. Stosowanie wskaźników niewłaściwie, np. przez ułożenie ich bezpośrednio w komorze

sterylizatora (poza pakietem). 6. Długie przechowywanie wskaźników biologicznych w placówce wykonującej kontrolę. Kontrola procesów sterylizacji

Jednym z czynników mających wpływ na ograniczenie zakażeń wewnątrzszpitalnych jest kontrola każdego procesu sterylizacji. Przeprowadza się ją przy pomocy: 1) przyrządów fizycznych, informujących o pracy sterylizatora, tzn. termometrów,

manometrów, zegarów; oprócz obserwacji ich wskazań w trakcie przebiegu procesu stosuje się obecnie coraz częściej system rejestracji podstawowych parametrów fizycznych w postaci wydruków wykresów lub raportów;

2) testów biologicznych zawierających niepatogenne, standardowe, wysokoodporne przetrwalniki szczepu Bacillus stearothermophilus lub/i Bacillus subtilis, zdolne do przejścia w formy wegetatywne;

3) testów chemicznych, w których substancja chemiczna poddana procesom chemicznym i fizycznym wystarczającym do zabicia spor w procesie sterylizacji, trwale, wyraźnie i jednoznacznie zmienia swoje właściwości fizyczne. Najefektywniejszy sposób kontroli to stosowanie równolegle conajmniej dwóch, a najlepiej wszystkich trzech sposobów monitorowania. W porównaniu z innymi metodami kontroli sterylizacji, testy chemiczne mają

niepodważalne zalety: a) wynik kontroli jest natychmiastowy (po otwarciu sterylizatora), b) uwzględniają margines bezpieczeństwa, c) są tanie i proste w użyciu,


d) umożliwiają rejestrację i archiwizację wyniku kontroli, e) wykluczają możliwość błędnej interpretacji wyniku, f) istnieje możliwość dostosowania parametrów działania do indywidualnych wymagań

użytkownika. Poniżej przedstawiono projektowaną obecnie normę opartą o ustalenia grupy roboczej ds.

testów chemicznych podjęte na sesji w Sztokholmie w dniach 27-28.02.1995. Grupa ta działa w ramach Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej. Testy do sterylizacji dzielą się na sześć klas:

Klasa A. Test procesu (wykazuje jedynie, że pakiet został poddany procesowi sterylizacji). Klasa B. Test stosowany do przeprowadzenia specjalnych badań opisanych w stosownych

normach (np. test Bowie&Dick). Klasa C. Test jednoparametrowy (wykazuje, że została osiągnięta wymagana wartość

jednego z krytycznych parametrów sterylizacji). Klasa D. Test wieloparametrowy (wykazuje, że zostały osiągnięte wartości dwóch lub

więcej krytycznych parametrów sterylizacji). Klasa E. Test zintegrowany (wykazuje, że zostały osiągnięte wszystkie wartości

krytycznych parametrów sterylizacji gwarantujących jej prawidłowy przebieg np. Zintegrowany Test TST czy Rurka Browne'a typ 5).

Klasa F. Test emulacyjny (test kontrolny cyklu). Przeznaczony do sprawdzenia czy wszystkie zadane parametry cyklu sterylizacji (np. różne czasy, temperatury przy założeniu, że jakość pary jest właściwa) zostały spełnione. Do tego typu testów można zaliczyć np. test TST o parametrach 121°C/ 20 min. i 134°C/ 7 min.

Należy mieć na uwadze fakt, iż według opinii jednego z autorów opracowywanych norm europejskich wprowadzenie 3,5 001 nowych standardów europejskich spowoduje zmiany w obecnym stosowaniu testów chemicznych i biologicznych. W przypadku sterylizacji parowej jak i radiacyjnej polegać będzie na znacznym ograniczeniu stosowania testów biologicznych.

Wskaźniki i sprawdziany firmy Browne były testowane w placówkach i instytucjach niezależnych różnych krajów m.in. w: The UK Department of Health (Wlk. Brytania), Statens Bakteriologiska Laboratorium (Szwecja), Laboratoire National D' Essais (Francja), Higienischen Institut Hamburg (RFN), Central Public Health Laboratory Helsinki, (Finlandia), Rijkscontrole Laboratorium (Holandia), Państwowy Zakład Higieny (Polska) i są stosowane w ponad 57 krajach całego świata -w wiodących szpitalach, zespołach opieki stomatologicznej oraz przemyśle farmaceutycznym jako składnik procesu kontroli zapewniającego właściwą jakość sterylizacji.

Albert Browne Ltd. Leicester produkuje wskaźniki i sprawdziany od ponad 50 lat. Dziesiątki, lat pracy i doświadczeń w tej dziedzinie doprowadziły do wynalezienia najnowszej generacji zintegrowanych testów do kontroli sterylizatorów parowych - Browne TST. Testy chemiczne

Zgodnie z zaleceniami PZH każdy cykl sterylizacji powinien być kontrolowany testami chemicznymi.


Sterylizacja parą wodną w nadciśnieniu W przypadku sterylizatorów parowych z próżnią wstępną poza kontrolą każdego procesu

przy użyciu testów chemicznych konieczna jest codzienna kontrola usunięcia powietrza z komory. Jedynie całkowite usunięcie powietrza ze sterylizowanego pakietu gwarantuje właściwą penetrację przez parę zawartości sterylizowanego pakietu. Do kontroli stopnia usunięcia powietrza z komory stosowane są testy arkuszowe Bowie&Dick (konieczne jest przygotowanie pakietu standardowego) oraz gotowe pakiety testowe. Ze względu na ważność oraz nowość zagadnienia problemowi temu poświęcono więcej miejsca.

Poniżej przedstawiono wymagania nałożone na testy arkuszowe Bowie&Dick przez Normę Holenderską /RIVM GUIDELINE R6102A 1. Arkusze testowe muszą być wykonane z materiału przepuszczającego parę. 2. Wymiary arkuszy muszą wynosić 20 x 30 cm (+2). 3. Cała powierzchnia arkusza musi być zadrukowana atramentem w sposób regularny. 4. Sposób nadruku musi zapewniać wykrywanie kieszeni powietrznych o powierzchni nie

mniejszej niż 3 cm2. 5. Atrament wskaźnikowy musi zmieniać barwę z jasnej na ciemną. 6. Test musi całkowicie zmienić barwę po poddaniu go działaniu pary nasyconej

o temperaturze 134°C przez 3–3,5 min i/lub 121°C przez 15 min. 7. W czasie sterylizacji atrament nie może barwić materiału. 8. Arkusz testowy nie może zmienić koloru po poddaniu go działaniu ciepła suchego

o temperaturze 140°C przez 30 min. 9. Arkusz nie powinien osiągnąć pełnej zmiany koloru po poddaniu go działaniu pary

nasyconej o temperaturze 134°C przez 2,5 min i/lub 121°C przez 12 min. 10. Wahania czasu reakcji testu po osiągnięciu temperatury sterylizacji nie mogą być większe

niż 10 %. 11. Zastosowany w standardowym pakiecie Bowie & Dick arkusz testowy musi wykrywać

niżej podane czynniki utrudniające penetrację pary: 1) pozostałość powietrza w komorze, jeśli jego ilość jest większa niż 0,5% ilości

powietrza na początku cyklu, 2) kieszeń powietrzną o objętości większej, niż 0,5% ilości powietrza na początku cyklu, 3) obecność zmieszanych z parą nie kondensujących gazów, jeśli ich zawartość jest

większa, niż 0,5% ilości powietrza na początku cyklu, 4) przegrzanie pary, jeśli to przegrzanie jest większe niż 2,5°C; 5) obecność skondensowanej pary w komorze sterylizatora, jeśli kondensacja przekracza

5%, tzn. jeżeli ilość wody na jednostkę objętości pary jest nie większa niż 5% w porównaniu z parą nasyconą;

12. Na opakowaniu, w którym są przechowywane arkusze testowe na oddziałach muszą być oznaczone: 1) data produkcji, 2) warunki przechowywania, 3) termin przydatności.

13. Opakowanie lub załączona ulotka musi zawierać informacje, do jakiego procesu sterylizacji testy są przeznaczone, sposób użycia i sposób interpretacji wyniku.

Taśma kontrolna do autoklawu TAS

Taśma wykonana jest z krepowanego papieru z naniesioną warstwą specjalnego kleju odpornego na temperaturę i wilgoć oraz gwarantującego jej dobre przyleganie do czystych i suchych powierzchni.


Nalepiona na zewnątrz pakietu, służy do natychmiastowej kontroli czy dany pakiet/puszka był poddany procesowi sterylizacji.

Nie niszczy się w czasie procesu i może być łatwo usunięta. Ze względu na swoje właściwości taśma służy do zamykania pakietów papierowych.

Rys. 8. Taśma kontrolna do autoklawu TAS [10]

Wyraźna zmiana barwy z białej na brązową naniesionych na taśmie ukośnych linii z kropką następuje w poniższych warunkach: Tabela 2. Warunki zmiany barwy taśmy kontrolnej

czas sterylizacji temperatura sterylizacji 20 minut 120°C 9 minut 125°C 5 minut 135°C

Zgodnie z zaleceniami PZH, do dokładnego sprawdzenia skuteczności procesu sterylizacji

parą wodną w nadciśnieniu należy stosować chemiczny test zintegrowany typu TST wewnątrz każdego pakietu, niezależnie od okresowej kontroli biologicznej. Zintegrowany test paskowy TST

Aby uzyskać całkowite zniszczenie form wegetatywnych bakterii i spor przy zachowaniu optymalnych kosztów procesu, przedmioty powinny być poddane działaniu pary nasyconej o ścisłe określonych warunkach termomechanicznych w odpowiednim czasie (wynikającym z wykresu przeżycia spor). TST oznacza skrót angielskich wyrazów: Time (czas), Steam (para), Temperaturę (temperatura) - trzy czynniki, które muszą być jednocześnie skontrolowane, aby mieć pewność czy proces sterylizacji był skuteczny.

Rys. 9. Zintegrowany test paskowy TST [10]

Browne TST jest jednym z najbardziej wyrafinowanych testów chemicznych ze wszystkich dotychczas produkowanych: jest to bowiem zintegrowany system kontroli, który zmienia barwę wyraźnie i natychmiastowo, ale tylko wówczas, gdy została osiągnięta wzajemna zależność temperatura/czas w parze nasyconej. Gdyby którykolwiek z tych trzech czynników nie został osiągnięty - Test TST nie wykaże właściwej zmiany barwy. Najważniejsze cechy testu TST: − działa w sposób zintegrowany - zarejestruje przejście barwy żółtej w końcową granatową

tylko wówczas, gdy zostaną właściwie zsynchronizowane wszystkie czynniki: czas, temperatura i obecność nasyconej pary wodnej,


− daje jednoznaczny wynik - zmiana barwy jest natychmiastowa i wyraźna; następuje momentalnie po osiągnięciu wszystkich trzech czynników w odróżnieniu od innych testów, które zmieniają kolor stopniowo, co często prowadzi do błędnej interpretacji wyników,

− jest nietoksyczny - substancje chemiczne zawarte w zintegrowanym teście Browne'a TST są nietoksyczne, wolne od soli metali ciężkich, które występują w większości wskaźników dostępnych na rynku,

− wynik testu otrzymuje się natychmiast po zakończeniu procesu i może być odczytany przez każdą osobę z personelu medycznego.

Wskaźnik powinno się umieszczać wewnątrz każdego sterylizowanego pakietu.

Zmiana barwy z żółtej na granatową (barwa kontrolna jest pokazana na pasku) pola kontrolnego następuje po przeprowadzonym procesie o następujących parametrach: 121°C/15 min. lub 134 0 C/5,3 min. w parze nasyconej. Arkusze testowe typu BOWIE&DICK BD-k

Testy Bowie&Dick służą do kontroli pracy sterylizatora. W sposób niezawodny wykazują: − czy ze sterylizatora zostało całkowicie usunięte powietrze, − czy para właściwie spenetrowała całą przestrzeń sterylizowanego pakietu, − różnice temperatur w komorze już od 2°C, − zaleganie lub przecieki powietrza.

Arkusze testowe BD-k należy umieszczać wewnątrz standardowego pakietu wykonanego z ręczników. Sposób przygotowania pakietu standardowego można znaleźć m. in. w normie brytyjskiej (UK DHSS Appendix 8). Przedstawiono go poniżej. A8.10 Każdy ręcznik powinien być trzy razy złożony na pół, co zapewnia osiem grubości materiału o powierzchni 300 x 225 mm. Ułożyć z ręczników stos o wysokości ok. 270 mm. Liczba ręczników waha się w granicach 25 - max. 36 w zależności od stopnia ich zużycia (jeżeli 36 ręczników nie wystarcza do uzyskania takiej wysokości, należy zastosować mniej zużyte). Pomiędzy tak ułożone ręczniki włożyć arkusz testowy Bowie & Dick w środku wysokości stosu. Tak przygotowany pakiet standardowy zapakować w papier lub tkaninę używaną zazwyczaj do pakowania materiałów sterylizowanych i poddać procesowi sterylizacji.

W przypadku właściwej pracy sterylizatora (zachowania właściwych parametrów sterylizacji w całej przestrzeni roboczej) test zmienia barwę z żółtej na czarną na całej powierzchni. Jej zmiana jedynie na ograniczonym obszarze oznacza niecałkowitą penetrację sterylizowanego pakietu przez parę.

Rys.10. Arkusze testowe typu BOWIE&DICK BD-k [10]


Cykl kontrolny należy wykonać po wstępnym nagrzaniu i ustabilizowaniu warunków pracy autoklawu. Test B-D należy przeprowadzać w temp. 134°C w czasie nie dłuższym niż 3,5–4 minut. Pakiet testowy autoklawu typu TST BD-TP

Pakiet testowy BD-TP służy do kontroli prawidłowości działania autoklawu oraz określenia przyczyn jego ewentualnej niesprawności.

Specjalnie przygotowany do natychmiastowego użycia Pakiet Bowie&Dick typu TST

(Time-Steam-Temperature) składa się z jednego arkusza testu umieszczonego w środku pliku bibuł i imituje pakiet standardowy (utrudnienie penetracji pary i zbliżenie do warunków sterylizacji rzeczywistego pakietu/puszki).

Prawidłowe przebarwienie arkusza kontrolnego Pakietu uzyskuje się po wykonaniu cyklu sterylizacyjnego przy parametrach nasyconej pary wodnej w pustej komorze: 134°C/3,5 min. zgodnie z cytowaną normą RIVM GUIDELINE R6102.

Cykl kontrolny należy wykonać po wstępnym nagrzaniu i ustabilizowaniu warunków pracy autoklawu.

Szczególnie poleca się stosowanie Pakietu po pierwszym uruchomieniu nowego lub dokonaniu naprawy sterylizatora oraz w przypadku autoklawu „podejrzanego” o niesprawność lub niewłaściwe parametry pary technologicznej na zasilaniu.

Na podstawie koloru i wielkości pól przebarwionych z koloru żółtego - wyjściowego - na inny niż prawidłowy granatowy można określić m.in. następujące wady sterylizatora lub instalacji: − złe odwodnienie, niewłaściwą lokalizację i nastawienie reduktorów, złą konstrukcję

rurociągu zasilającego, − nieprawidłowe przebiegi opróżniania i pulsacji pary, wady w sterowaniu procesem, złą

pracę pompy próżniowej, nieszczelności układu, − zbyt duże różnice w temperaturze płaszcza w stosunku do komory, − złe ciśnienie lub wilgotność pary, − nieszczelności systemu. Wynik testu należy przechowywać i sprawdzić po 48 godzinach.

Jeżeli po tym czasie arkusz kontrolny powróci do barwy wyjściowej (żółtej), to oznacza to, że parametry pary w komorze były krytyczne, tzn. na granicy prawidłowości. Jest to „system wczesnego ostrzegania” o możliwym wystąpieniu nieprawidłowości działania autoklawu lub generatora pary w najbliższej przyszłości. Sterylizacja suchym gorącym powietrzem taśma kontrolna TGP

Taśma wykonana jest z krepowanego papieru z naniesioną warstwą specjalnego kleju gwarantującego jej dobre przyleganie do czystych i suchych powierzchni.

Nalepiona na zewnątrz pakietu/puszki służy do natychmiastowego odróżnienia przedmiotów poddanych procesowi sterylizacji. Polepsza szczelność zamknięcia. Nie niszczy się podczas procesu sterylizacji i może być łatwo usunięta.

Wyraźna zmiana barwy z zielonej na brunatną naniesionych na taśmie znaków w kształcie litery V następuje po 30 min. w temperaturze 155°C.


Rys. 11. Taśma kontrolna TGP [10]

Zgodnie z zaleceniami PZH, do dokładnego sprawdzenia skuteczności procesu sterylizacji suchym gorącym powietrzem należy stosować testy typu Rurki Browne'a RB5 wewnątrz każdego pakietu lub na każdej półce sterylizatora, niezależnie od okresowej kontroli biologicznej. Rurka BROWNE'A typ 5 RB 5

Mimo postępu w konstrukcjach sterylizatorów, w których czynnikiem sterylizującym jest suche gorące powietrze, zdarza się, że nie zawsze zostają zachowane warunki sterylizacji, tzn. nie jest dostarczona odpowiednio duża dawka ciepła, gwarantująca zabicie bakterii i spor przez koagulację białka. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy szukać między innymi w niewłaściwym lub zbyt pełnym załadowaniu komory sterylizatora, sterylizacji wyrobów metalowych o dużej wadze lub dużym ciężarze właściwym, nieprawidłowym nastawieniu lub złym działaniu termostatu czy regulatora czasowego, nieszczelnością komory.

Do kontroli procesu sterylizacji gorącym powietrzem służy Rurka Browne'a typ 3. Dla ułatwienia jej identyfikacji na jednym z końców oznaczona jest białą plamką.

Rys. 12. Rurka BROWNE'A typ 5 RB 5 [10]


Rurkę należy umieścić w pobliżu lub wewnątrz ładunku przeznaczonego do sterylizacji, w miejscach najtrudniej dostępnych dla czynnika sterylizującego, najlepiej na każdej z półek sterylizatora. Po wystąpieniu właściwych parametrów sterylizacji, tj. poddawaniu przedmiotów sterylizowanych wygrzewaniu w żądanej temperaturze przez odpowiadający tej temperaturze czas (według krzywej przeżycia spor 160°C/120 min. lub 180°C/35 min.) znajdująca się wewnątrz rurki ciecz zmienia barwę z czerwonej na zieloną.

Rys. 13. Krzywa zależności czasu od temperatury – Typ 5 – Rurka kontrolna z Białą Plamką [10] Sterylizacja tlenkiem etylenu taśma kontrolna TEO

Taśma wykonana jest z krepowanego papieru z naniesioną warstwą specjalnego kleju gwarantującego jej dobre przyleganie do czystych i suchych powierzchni, przez co służy również do zamykania pakietów papierowych. Nie niszczy się podczas procesu sterylizacji i może być łatwo usunięta. Nalepiona na zewnątrz pakietu służy do natychmiastowej kontroli czy dany pakiet był poddany procesowi sterylizacji. Wyraźna zmiana barwy z brązowej na zieloną naniesionych na taśmie napisów „ gas „ następuje po 3 godzinach przebywania w temp. 54°C w gazie będącym mieszaniną gazów o zawartości minimum 12% tlenku etylenu.

Zgodnie z zaleceniami PZH, do dokładnego sprawdzenia skuteczności procesu sterylizacji tlenkiem etylenu należy stosować wewnątrz pakietu test paskowy typu EOp, niezależnie od kontroli biologicznej.

Rys. 14. Taśma kontrolna TEO [10] Test paskowy EOp

Testy EOp BROWNE służą do natychmiastowego wykazania czy do środka sterylizowanego pakietu przeniknął tlenek etylenu o właściwym stężeniu i temperaturze. Powinien być on umieszczony wewnątrz każdego sterylizowanego pakietu.

Rys. 15. Test paskowy EOp [10]


Pole kontrolne testu zmienia barwę z czerwonej na zieloną, zgodną z barwą kontrolną pokazaną na pasku. Tabela 3. Kryteria zmiany barwy

Koncentracja [mg/l] Temp. °C Czas [min] Wilgotność względna

600 55 30-45 30% 600 24 135-150 60% 900 55 25-30 30% 900 24 120-135 60%

Jedno opakowanie zawiera 100 szt. testów. Warunki przechowywania: w suchym,

ciemnym i chłodnym miejscu, okres przydatności wg informacji na opakowaniu (2–3 lata). Sterylizacja formaldehydem Test paskowy FORp

Testy FORp służą do wykazania, że formaldehyd (w postaci gazowej) przeniknął do środka sterylizowanego pakietu, że jego ilość i czas penetracji były odpowiednie. Objawia się to zmianą barwy pola kontrolnego wskaźnika z niebieskiej na zieloną.

Rys. 16. Test paskowy FORp [10] Testy były sprawdzane przy następujących parametrach procesu sterylizacji formaldehydowej: − pojemność komory sterylizatora - 600 dm3, − temperatura w komorze - 73°C, − temperatura w aparacie wyparnym - 73°C, − ilość użytej formaliny - 600 ml, − ilość wtrysków formaliny – 20, − czas trwania pojedynczego wtrysku - 2 min. 30 sek.

Przed przystąpieniem do codziennego stosowania wskaźników, zaleca się przeprowadzenie badań w sterylizatorze, do kontroli, którego będzie on stosowany, przez wykwalifikowaną osobę.

Wskaźnik powinien być umieszczany wewnątrz każdego sterylizowanego pakietu. Jedno opakowanie zawiera 100 szt. testów.

Warunki przechowywania: w suchym, chłodnym i ciemnym miejscu, okres przydatności wg informacji na opakowaniu. Symbol katalogowy: FORp


„Groszek” samoprzylepny FORg Groszki służą do kontroli czy dany pakiet został poddany procesowi sterylizacji

formaldehydowej. Nakleja się je na zewnątrz każdego sterylizowanego pakietu. Po jego poddaniu procesowi

sterylizacji groszek powinien zmienić barwę z niebieskiej na żółtą.

Rys. 17. „Groszek” samoprzylepny FORg [10]


Rys. 18. Taśmy kontrolne [10]

Rys. 19. Taśmy kontrolne do sterylizacji [10]

Rys. 20. Pakiet testowy autoklawu BD-TP [10]


Rys. 21. Paski kontrolne [10]

Rys. 22. Rurka Browne’a typ 5 (RB 5) [10]


Rys. 23. „Groszki” formaldehydowe [10] Testy biologiczne

Konieczność kontroli procesów sterylizacji przy użyciu testów biologicznych jest oczywista. W różnych krajach istnieją różne zalecenia co do częstotliwości kontroli. W Polsce zgodnie z zaleceniami PZH kontrola biologiczna powinna być przeprowadzana raz na kwartał. W przypadku sterylizacji tlenkiem etylenu powinna ona dotyczyć każdego procesu. Testy do kontroli sterylizacji parowej SSI STEAM

Opakowanie to powinno pozostać zamknięte przez cały czas ekspozycji. Test powinien być umieszczony wewnątrz sterylizowanego pakietu/ przedmiotu w miejscu najtrudniej dostępnym dla czynnika sterylizującego. Inkubować w temperaturze 54–58 °C do 2 tygodni. Attest 1261 i Attest1262

Składa się z zewnętrznej fiolki plastykowej, wewnątrz której znajduje się bibułka z naniesionymi sporami bakterii standardowej oraz zatopiona rurka szklana z pożywką. Po ekspozycji w autoklawie łączy się pożywkę ze sporami przez mechaniczne zniszczenie pojemnika z pożywką i inkubuje w specjalnym inkubatorze. Jeżeli czas pomiędzy zakończeniem sterylizacji a umieszczeniem testu w inkubatorze przekracza 2 godziny - fiolkę należy schłodzić.

Uwaga! Fiolka po wyjęciu z autoklawu jest pod ciśnieniem i ma wysoką temperaturę. Do obu tych Atestów właściwym inkubatorem jest model 118 lub 131 z żądaną temperaturą inkubacji 56°C +/- 2 0 C.

Zmiana koloru pożywki na żółty świadczy o wzroście bakterii. Brak zmiany koloru oznacza właściwą sterylizację. Pełna ocena skuteczności sterylizacji może być dokonana po 48 godz.


Attest 1261 przeznaczony jest do kontroli sterylizacji parowej w temp. 132°C w autoklawach grawitacyjnych.

Attest 1262 przeznaczony jest do kontroli sterylizacji parowej w temp. 121°C i 132°C w autoklawach próżniowych. Tabela 4. Odporność testu biologicznego Attest 1261

Temperatura Przeżywalność Zabicie 132°C 1 min 3 min

Czas ten należy przedłużyć o 1,5 min podgrzewania komory. Tabela 5. Odporność testu biologicznego Attest 1262

Temperatura Przeżywalność Zabicie 121°C 5 min 15 min 132°C 1 min 3 min

Warunki przechowywania: w warunkach pokojowych (temp. 15–30°C, wilgotność

35–60%) z dala od chemikaliów. Testy do kontroli sterylizacji gazowej SSI EO

Test jest przeznaczony do wykazania niewłaściwej wilgotności lub niedostatecznego stężenia gazu. Test powinien być umieszczony wewnątrz sterylizowanego pakietu/ przedmiotu w miejscu najtrudniej dostępnym dla czynnika sterylizującego. Attest 1264

Wskaźnik biologiczny Attest 1264 przeznaczony jest do monitorowania sterylizacji tlenkiem etylenu. Wykonany jest w specjalny sposób, który eliminuje konieczność obróbki w laboratorium mikrobiologicznym, a jednocześnie wyklucza możliwość skażenia pożywki. Składa się z zewnętrznej fiolki plastikowej, wewnątrz której znajduje się bibułka z naniesionymi sporami bakterii standardowej oraz zatopiona rurka szklana z pożywką. Po ekspozycji w autoklawie łączy się pożywkę ze sporami przez mechaniczne zniszczenie pojemnika z pożywką i inkubuje w specjalnym inkubatorze. Jeżeli czas pomiędzy zakończeniem sterylizacji a umieszczeniem testu w inkubatorze przekracza 2 godziny - fiolkę należy schłodzić. Zmiana koloru pożywki na żółty świadczy o wzroście bakterii. Brak zmiany koloru oznacza właściwą sterylizację. Pełna ocena skuteczności sterylizacji może być dokonana po 48 godz. Test uniwersalny BIO BROWNE

Test biologiczny BIO BROWNE przeznaczony jest do monitorowania sterylizacji parą wodną lub tlenkiem etylenu. Jest to test wykonany w specjalny sposób, który eliminuje konieczność obróbki w laboratorium mikrobiologicznym, a jednocześnie wykluczający możliwość skażenia pożywki.

Składa się z zewnętrznej fiolki plastikowej, wewnątrz której znajduje się bibułka z naniesionymi sporami dwu bakterii standardowych (Bacillus stearothermophilus z jednej strony i Bacillus subtilis - z drugiej) oraz zatopiona rurka szklana z pożywką.

Na zewnątrz fiolki naniesiony jest test chemiczny, który wskazuje - po użyciu testu – czy i jakiemu procesowi sterylizacji test został poddany.


Po ekspozycji łączy się pożywkę ze sporami przez mechaniczne zniszczenie pojemnika z pożywką i inkubuje w specjalnym inkubatorze Browne'a.

Zmiana koloru pożywki na żółty świadczy o wzroście bakterii. Brak zmiany koloru oznacza właściwą sterylizację. Pełna ocena skuteczności sterylizacji może być dokonana po 48 godz. Test do kontroli sterylizacji formaldehydowej SSI FORM

Test kontrolujący jednocześnie dwa czynniki sterylizacji formaldehydowej składa się z dwóch testów opisanych wyżej, a mianowicie: 1. Testu biologicznego do kontroli sterylizacji gazowej: Bacillus subtilis, SSIMK1 na

podkładzie z piasku kwarcowego. Liczba kolonii w jednostce testu: ok. 106 2. Test biologiczny do kontroli sterylizacji parowej: Metoda biologicznej kontroli sterylizacji formaldehydowej została zatwierdzona przez Laboratory of Biological Indicator, Department of Clinical Microbiology duńskiego Statens Seruminstitut w Kopenhadze. Test do kontroli sterylizacji suchym gorącym powietrzem SPORAL S

Jest to test biologiczny w postaci krążków tektury nasyconych zawiesiną zawierającą 108 - 10 przetrwalników szczepu Bacillus subtilis, zdolnych do przejścia w formy wegetatywne. Po przeprowadzeniu procesu sterylizacji należy połączyć bibułkę testową z pożywką i inkubować przez ok. 7 dni. Błyskawiczna sterylizacja

Błyskawiczna (szybka) sterylizacja polega na wysterylizowaniu w autoklawie niezapakietowanych narzędzi. Może ona być stosowana tylko jako procedura w sytuacjach nagłych, gdy narzędzia będą użyte w ciągu 20 minut od ich wysterylizowania.

Stosując tę metodę, należy pamiętać, że narzędzia również muszą być czyste i suche, ułożone pojedynczą warstwą na tacce, nie dotykając się wzajemnie. Ten cykl sterylizacyjny nie może być stosowany do końcówek, które muszą być zapakietowane i sterylizowane podczas specjalnego cyklu.

Sterylizacja błyskawiczna nie powinna być stosowana tylko, dlatego, że w gabinecie jest zbyt mało zestawów narzędzi, lub dla oszczędzenia czasu. Jest to postępowanie niedozwolone, co jest ujęte w odpowiednich przepisach.

Aby uniknąć ryzyka oparzenia pacjenta, narzędzia po błyskawicznej sterylizacji powinny być całkowicie ochłodzone. 4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie znasz rodzaje autoklawów? 2. W jaki sposób przebiega mechanizm sterylizacji w autoklawie? 3. W jaki sposób przygotujesz pakiety z narzędziami, materiałami opatrunkowymi, bielizną

zabiegową do sterylizacji? 4. Jakie znasz wskaźniki kontroli sterylizacji?


5. Na czym polega kontrola biologiczna sterylizacji? 6. Jakie znasz testy paskowe? 7. Jakie są zasady pakowania narzędzi? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Przygotuj zestawy narzędzi stomatologicznych do sterylizacji w autoklawie. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok postępowania, 2) zorganizować stanowisko pracy, 3) zadbać o bhp i ochronę osobistą, 4) przygotować narzędzia do sterylizacji, 5) zaprezentować i omówić pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy: − odzież ochronna, − opakowania jednorazowe tzw. rękawy, − narzędzia stomatologiczne, − zgrzewarka, − czasomierz, − stanowisko dydaktyczne w gabinecie stomatologicznym, − poradnik dla ucznia, − materiały piśmienne. Ćwiczenie 2

Przygotuj zestawy materiału opatrunkowego do sterylizacji w autoklawie. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok postępowania, 2) zorganizować stanowisko pracy, 3) zadbać o bhp i ochronę osobistą, 4) przygotować materiał opatrunkowy do sterylizacji, 5) zaprezentować i omówić pracę.


− odzież ochronna, − opakowania jednorazowe tzw. rękawy, − materiał opatrunkowy – gaziki, − zgrzewarka, − czasomierz, − stanowisko dydaktyczne w gabinecie stomatologicznym, − poradnik dla ucznia, − materiały piśmienne.


Ćwiczenie 3 Przygotuj zestawy bielizny zabiegowej do sterylizacji w autoklawie. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok postępowania, 2) zorganizować stanowisko pracy, 3) zadbać o bhp i ochronę osobistą, 4) przygotować bieliznę zabiegową do sterylizacji, 5) zaprezentować i omówić pracę.


− odzież ochronna, − opakowania jednorazowe tzw. rękawy, − bielizna zabiegowa, − zgrzewarka, − czasomierz, − stanowisko dydaktyczne w gabinecie stomatologicznym, − poradnik dla ucznia, − materiały piśmienne. Ćwiczenie 4

Opisz mechanizm działania autoklawu na podstawie jego instrukcji obsługi. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaplanować tok postępowania, 2) zorganizować stanowisko pracy, 3) zadbać o bhp i ochronę osobistą, 4) przygotować autoklaw, 5) zaprezentować i omówić pracę.


− odzież ochronna, − autoklaw, − instrukcja obsługi autoklawu, − stanowisko dydaktyczne w gabinecie stomatologicznym, − poradnik dla ucznia, − materiały piśmienne.


4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak Nie 1) zorganizować stanowisko pracy do sterylizacji? 2) scharakteryzować etapy przygotowania instrumentów, materiałów

opatrunkowych, bielizny zabiegowej do sterylizacji? 3) określić konieczność przestrzegania higieny rąk zgodnie

z obowiązującymi procedurami? 4) określić metody kontroli procesów sterylizacji? 5) różnicować testy do kontroli procesów sterylizacji? 6) omówić działanie autoklawu? 7) przeprowadzić sterylizację w autoklawie?


4.3. Zasady przechowywania sterylnych instrumentów, materiałów opatrunkowych i bielizny zabiegowej. Konsekwencje nieprawidłowo przeprowadzonej sterylizacji. Zasady znakowania sterylnych pakietów z narzędziami, materiałami opatrunkowymi i bielizną zabiegową

4.3.1. Materiał nauczania Przechowywanie narzędzi po sterylizacji

Narzędzia i materiały medyczne po prawidłowo przeprowadzonym procesie sterylizacji muszą być przechowywane zgodnie z zasadami aseptyki. Czas przechowywania jest ściśle uzależniony od rodzaju i sposobu opakowania materiałów oraz od warunków ich magazynowania.

Pomieszczenie powinno być czyste, suche, wolne od insektów, niedostępne dla ogółu, o temperaturze powietrza od 15 do 25°C. Pakiety powinny być przechowywane w zamykanych szafach, minimum 30 cm od podłogi i z dala od promieni słonecznych.

Drobne instrumenty i materiały opatrunkowe, np. kuleczki z waty wyjaławiane na płytkach Petriego i na nich przechowywane, muszą być sterylizowane codziennie.

Maksymalny czas przechowywania wysterylizowanych narzędzi, szczelnie opakowanych, zalecany w Polsce, to: 2 tygodnie dla opakowań z podwójnej warstwy papieru lub warstwy papieru i warstwy włókniny oraz 3 miesiące dla opakowań papierowo-foliowych, (mimo że producent opakowań może określić czas przechowywania od 2 do 3 lat). Procedura postępowania z wysterylizowanymi przedmiotami i ich przechowywanie 1. Miejsce ich przechowywania powinno być sprzątnięte z godnie z odpowiednią procedurą.

Przed przekładaniem sterylnych przedmiotów należy pamiętać o umyciu i wysuszeniu rąk. 2. Pakiety należy dokładnie sprawdzać pod kątem występowania przedziurawień, zawilgoceń

i innych uszkodzeń. 3. Należy najpierw zużywać wcześniej przygotowane pakiety, przed przygotowanymi

później. 4. Należy sprawdzać wskaźniki, aby się upewnić, że pakiety zostały wysterylizowane. 5. Pakiety muszą być przechowywane z zachowaniem warunków suchości. Powinny być

ochładzane przed przeniesieniem do miejsca przechowywania, aby nie nastąpiło zaparowanie folii.

6. Pakiety powinny być chronione przed działaniem promieni słonecznych i innych źródeł promieniowania ultrafioletowego, a także przed insektami.

7. Należy używać odpowiednich materiałów do pakietowania, pakiety nie mogą być zabezpieczane za pomocą zszywek, gumek recepturek i innych materiałów mogących uszkodzić opakowanie.

8. Pakiety powinny być sprawdzane pod względem szczelności zgrzewów. 9. Podczas transportu przedmiotów sterylnych należy postępować ostrożnie, aby nie

zniszczyć pakietów. 10. Otwarte półki powinny znajdować się co najmniej 25 cm nad podłogą i 44 cm poniżej

sufitu. 11. Nieopakowane przedmioty, które będą używane do przerwania ciągłości tkanek, muszą

być ponownie umyte i wysterylizowane przed użyciem.


12. Narzędzia nie powinny być przechowywane w pudełkach kartonowych, ponieważ są one porowate i mogą być siedliskiem drobnoustrojów i kurzu.

Narzędzia powinny być ponownie poddane sterylizacji, jeżeli: − są nieodpowiednio opakowane lub opakowanie jest uszkodzone lub otwarte, − zawartość pakietu jest wilgotna po zakończeniu cyklu lub opakowanie zostanie

zawilgocone, − opakowanie zostanie umieszczone na brudnej powierzchni, − nie ma oznakowania na opakowaniu i nie można stwierdzić, czy pakiet był

wysterylizowany, − miejsce przechowywania jest brudne, − pakiet był wystawiony na działanie promieni słonecznych lub ultrafioletowych, albo

insektów, − z pakietem obchodzono się nieostrożnie lub doszło do jego uszkodzenia przez znajdujące

się wewnątrz ostre przedmioty, − do zapakietowania użyto nieodpowiednich materiałów lub pakiet jest nieszczelny. Przechowywanie wyjałowionych narzędzi i materiału w opakowaniach

Okres przydatności do użycia wyjałowionych narzędzi i innych artykułów zależy od sposobu ich przechowywania. Ideałem jest przechowywanie jałowych pakietów w pomieszczeniu klimatyzowanym (szczególnie ważne jest to w szpitalach, w blokach operacyjnych, w których przechowuje się duże ilości narzędzi do operacji i badań inwazyjnych). Powietrze w pomieszczeniu magazynowym powinno mieć stałą temperaturę 23°C (15 - 25°C) i wilgotność 50% (40 - 60% -powietrze powinno być suche). Wilgoć może przenikać w głąb pakietów i sprzyjać rozwojowi drobnoustrojów. Jeżeli pomieszczenie magazynowe jest klimatyzowane, wówczas drzwi wejściowe do niego muszą być cały czas zamknięte, aby zapobiec zawirowaniom powietrza i wyrównaniu ciśnienia powietrza. Do magazynu jałowego sprzętu (w centralnych sterylizatorniach) nie powinna mieć prawa wstępu osoba, która nie zmieniła odzieży i nie odkaziła higienicznie rąk.

Pomieszczenie magazynowe powinno być wolne od insektów i kurzu. Musi być często sprzątane. W czasie sprzątania należy zwracać uwagę na dezynfekcję regałów, półek w szafach. Umyte półki muszą być całkowicie suche przed położeniem na nich jałowych opakowań. Pakiety nie mogą mieć kontaktu z preparatami dezynfekcyjnymi ani wodą. W przypadku zamoczenia, pakiety muszą być otwarte a ich zawartość ponownie wyjałowiona.

Ściany, podłogi i sufity powinny być gładkie, bez ubytków (pęknięć, dziur), wykończone materiałami nadającymi się do mycia i dezynfekcji.

Okres przechowywania zależy również od tego, czy pakiety i zestawy będą przechowywane w szafie czy na regale. (W przypadku przechowywania jałowego sprzętu na regale, zaleca się zapewnienie co najmniej 30 centymetrów odległości pierwszej półki regału od podłogi). Przy przechowywaniu jałowych opakowań na regale termin ważności będzie krótszy, przy przechowywaniu w zamkniętej szafie - dłuższy. Po zakończeniu procesu sterylizacji zawartość pakietów pozostaje jałowa do czasu: 1) otwarcia lub uszkodzenia opakowania

Po otwarciu opakowania jego jałowa zawartość musi być wyjęta i zużyta do zabiegu; zawartość uszkodzonego opakowania uważa się za niejałową. Uszkodzone opakowanie nie może być wykorzystane do żadnego zabiegu czy badania inwazyjnego.


2) skażenia w czasie transportu W gabinetach zabiegowych, które są wyposażone w autoklawy nie ma obawy o zakażenie

w czasie transportu, ponieważ zaraz po wyjęciu pakietów z komory autoklawu są one układane na regałach lub w szafkach, warunkiem jest jednak wyjmowanie pakietów z autoklawu umytymi i odkażonymi higienicznie rękami.

W przypadku, kiedy praktyka lekarska korzysta ze wspólnej dla kilku praktyk sterylizatorni lub z autoklawu w szpitalu, zachodzi potrzeba przetransportowania pakietów z miejsca wyjaławiania do miejsca ich składowania i wykorzystania. Transport jałowych pakietów powinien się odbywać w zamkniętych pojemnikach (najlepiej sztywnych kontenerach) lub workach nieulegających zawilgoceniu (np. workach impregnowanych lub foliowych). Sposób transportu jest bardzo istotny szczególnie w czasie opadów atmosferycznych. Kontenery i worki transportowe nie powinny być przepełnione, aby nie doszło do mechanicznego uszkodzenia opakowań jednorazowego użycia.

Jałowy sprzęt na terenie szpitala powinien być transportowany z miejsca sterylizacji do miejsca przeznaczenia w czystych opakowaniach transportowych (w dodatkowym worku, w szczelnie zamkniętym kontenerze lub w specjalnym wózku transportowym przypominającym szafę na kółkach), czystymi ciągami komunikacyjnymi (czystą windą i czystymi korytarzami). 3) skażenia w czasie przechowywania

Do skażenia w czasie przechowywania może dojść, jeżeli personel medyczny będzie dotykał brudnymi rękami do wyjałowionych opakowań lub, jeżeli nie będą przestrzegane zasady higieny pomieszczenia magazynowego (rzadkie sprzątanie, nie przeprowadzanie dezynfekcji, obecność insektów przenoszących infekcje, uszkodzenia w ścianach, podłodze, suficie - wpływa to na gromadzenie się kurzu i brudu).

Do skażenia opakowań w czasie przechowywania może również dojść, jeżeli w pomieszczeniu będzie nieodpowiednia temperatura i wilgotność lub, jeżeli pomieszczenie będzie ogólnie dostępne (w przypadku dużych magazynów jałowego sprzętu w centralnych sterylizatorniach czy blokach operacyjnych). 4) skażenia w czasie wyjmowania z opakowań

Podczas otwierania (rozrywania) opakowania kurz znajdujący się na zewnętrznej stronie opakowania dostaje się do wnętrza opakowania i tym samym może doprowadzić do wtórnego skażenia jałowej zawartości. Stąd bardzo ważne jest pakowanie wszystkich artykułów do zabiegów operacyjnych w podwójne opakowania. Uwaga! Wszystkie jałowe torebki papierowo - foliowe oraz fabryczne opakowania, w których wyjaławiane są igły do iniekcji, aparaty do kroplówek, strzykawki, muszą być otwarte poprzez rozchylenie wolnych brzegów, czyli tzw. „listków” opakowania. W żadnym wypadku nie można otwierać jałowego opakowania przez „wypchnięcie” zawartości opakowania (nagminnie to się zdarza w czasie przygotowywania strzykawek i igieł do iniekcji lub w gabinetach stomatologicznych w czasie przygotowywania narzędzi do zabiegów chirurgicznych). Otwieranie przez przebicie opakowania powoduje bezpośredni kontakt niejałowej powierzchni torebki z jałową jej zawartością.

Otwierając kontenery, należy uważać, aby w czasie zdejmowania wieczka chwytać czystymi rękami tylko za specjalne uchwyty na wieczku. Nie wolno wkładać palców do wnętrza wieczka. Osoba, która będzie wyjmowała zawartość kontenera, musi być ubrana w jałowy strój (w przypadku sali operacyjnej) lub powinna mieć nałożone jałowe rękawiczki (w przypadku wykonywania drobnego zabiegu lub badania diagnostycznego). Po zdjęciu


wieczka najpierw należy rozwinąć jałowy podkład wyściełający kontener, tak, aby brzegi kontenera były osłonięte jałową tkaniną a następnie można wyjąć zawartość kontenera.

Otwierając pakiety owinięte w papier krepowany lub włókninę, należy uważnie rozwijać (czystymi rękami) poszczególne warstwy opakowania. W czasie wykonywania tych czynności nie wolno dopuścić, aby zewnętrzna powierzchnia papieru miała kontakt z powierzchnią wewnętrzną. Osoba pomagająca (asystująca do zabiegu czy badania) może otworzyć tylko pierwsze, zewnętrzne opakowania (w kolorze białym lub zielonym). Osoba, która ma nałożone jałowe rękawiczki ma prawo do rozpakowania wewnętrznej warstwy (w kolorze zielonym).

Zgodnie z Normą Europejską EN-868 producent materiału i / lub systemu opakowaniowego powinien przeprowadzić weryfikację materiału w wyspecyfikowanych warunkach pod kątem zachowania jałowości zawartości opakowania. Natomiast spełnienie odpowiednich wymagań dla końcowego opakowania zależy od sposobu zastosowania materiału i / lub systemu opakowaniowego i zależność ta powinna być sprawdzona przez użytkownika.

Producenci opakowań do sterylizacji pozytywnie zaopiniowanych w PZH deklarują różne okresy przechowywania jałowych opakowań. W Polsce nie ma norm regulujących sposób i czas przechowywania. Państwowy Zakład Higieny (biorąc pod uwagę warunki przechowywania w naszych placówkach) zaleca, aby sprzęt po sterylizacji, który jest przygotowywany w prawidłowy sposób, a warunki przechowywania dobre, był przechowywany w minimalnym okresie zalecanym przez producentów opakowań sterylizacyjnych. Negatywne przykłady: 1) Przechowywanie jałowych opakowań w pomieszczeniach:

– ogólnodostępnych, rzadko sprzątanych i nie dezynfekowanych, w których czasem stwierdza się obecność insektów (takich jak: mrówki faraona, pluskwy, karaluchy, prusaki),

– dużej wilgotności powietrza, 2) Nie sprawdzanie terminów ważności opakowań. 3) Używanie opakowań przeterminowanych. 4) Nieumiejętne otwieranie jałowych opakowań. 5) Otwieranie jałowych opakowań brudnymi rękami.

Czas przechowywania wyjałowionych artykułów Tabela 6. Czas przechowywania wyjałowionych artykułów

Rodzaj opakowania Czas przechowywania Kto zaleca

Kontener z filtrem 1 miesiąc Kontener z zaworem 1 miesiąc Pakiet − podwójna warstwa papieru lub − warstwa papieru i warstwa włókniny

1 miesiąc 1-2 miesiące 2 miesiące

PZH, Semigat SA WIPAK, TZMOSA ARJO WYCOMBE MEDICAL

Opakowania papierowo-foliowe zamykane zgrzewarką: − pojedyncza torebka − dwie torebki (jedna w drugiej)

6 miesięcy 6 miesięcy - 2 lata 1 rok

PZH, Semigat SA WIPAK, TZMOSA Semigat SA

Rękawy do suchego gorącego powietrza zamykane zgrzewarka 1 rok Semigat SA, TZMOSA

Torebki papierowe zamykane zgrzewarka 1 miesiąc 2 miesiące Semigat SA TZMOSA

Opakowania umieszczone dodatkowo w torebce osłonowej 5 lat Semigat SA, TZMOSA


Uwaga! Zalecenia powyższe obowiązują przy zachowaniu właściwych warunków przechowywania tj: − niedopuszczeniu do tworzenia się kroplowej wilgoci na materiale opakowania, − ograniczeniu dużych wahań temperatury i wilgotności powietrza, − unikaniu przekraczania wysokich wartości wilgotności, − przechowywaniu pakietów w pomieszczeniach wolnych od zanieczyszczeń

(w pomieszczeniach klimatyzowanych). Oznakowanie partii sterylizowanych narzędzi

Każdy pakiet powinien być oznakowany za pomocą wodoodpornego pisaka, pieczątki lub odpowiednio ustawionej metkownicy. Oznaczenie powinno obejmować informacje dotyczące: − zawartości , − partii, czyli datę, numer autoklawu (jeżeli w gabinecie jest więcej niż jeden) i numer cyklu.

Podczas oznaczania pakietów za pomocą wodoodpornych pisaków i pieczątek należy uważać, aby tusz nie przeniknął do wnętrza pakietu. Z tego powodu lepiej znakować pakiety na folii plastikowej. Długopisy i bardzo cienkie pisaki nie powinny być używane, ponieważ mogą one przerwać ciągłość opakowania. Ważnym elementem przyjętego systemu dokumentacji jest oznakowanie każdego pakietu etykietą zawierającą: datę sterylizacji, ważności, numer sterylizatora, numer cyklu, numer osoby pakującej - na etykietach zwykłych i podwójnie przylepnych. Dokumentacja procesu sterylizacji − przechowywana przez 10 lat, − prowadzona dla każdego sterylizatora obejmuje: § data sterylizacji, § nr kolejny cyklu w danym dniu, § parametry cyklu, § wyniki kontroli chemicznej wsadu z zaznaczeniem miejsca, rozmieszczenia testów w

komorze, z zaznaczeniem ich prawidłowego wybarwienia, § podpis osoby zwalniającej wsad do użycia, § wyniki okresowej kontroli biologicznej,

− dokumentacja kontroli pakietu, zestawu prowadzona osobno - np. w karcie pacjenta obejmuje: § datę sterylizacji, § datę użycia materiału sterylnego, § zaznaczenie prawidłowego wybarwienia testu.

Prawidłowa dokumentacja jest konieczna w przypadku roszczeń pacjentów, w celu

udowodnienia prawidłowego przebiegu procesu sterylizacji. 4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. W jaki sposób należy przechowywać narzędzia po sterylizacji? 2. W jaki sposób przebiega procedura dotycząca postępowania przedmiotami

wysterylizowanymi przedmiotami i ich przechowywaniem? 3. Jakie warunki powinno spełniać pomieszczenie do magazynowania wyjałowionych

instrumentów, materiału opatrunkowego, bielizny zabiegowej? 4. W jakich warunkach zawartość wysterylizowanych pakietów przestaje być jałowa?


5. W jaki sposób przeprowadzisz błyskawiczną sterylizację? 6. Jakie informacje zawarte są na wysterylizowanym pakiecie? 7. Jaką cechę powinien posiadać pisak do oznakowania pakietu? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Zaprojektuj pomieszczenie do przechowywania narzędzi, materiałów opatrunkowych i bielizny zabiegowej w gabinecie stomatologicznym.


1) zaplanować tok postępowania, 2) zorganizować stanowisko pracy, 3) zadbać o bhp i ochronę osobistą, 4) przygotować schemat pomieszczenia, 5) zaprezentować i omówić pracę.


− odzież ochronna, − poradnik dla ucznia, − materiały piśmienne. Ćwiczenie 2

Oznacz pakiety z narzędziami stomatologicznymi po sterylizacji. Zwróć uwagę na różne sposoby znakowania.


1) zaplanować tok postępowania, 2) zorganizować stanowisko pracy, 3) zadbać o bhp i ochronę osobistą, 4) przygotować pakiety do oznaczania, 5) zaprezentować i omówić pracę.


− odzież ochronna, − pakiety do oznaczania, − wodoodporny pisak, − pieczątka, − metkownica, − stanowisko dydaktyczne w gabinecie stomatologicznym, − poradnik dla ucznia, − materiały piśmienne.


Ćwiczenie 3 Spośród materiałów do pakowania używanych do sterylizacji wyodrębnij materiały do

pakowania: − narzędzi, − materiałów opatrunkowych, − bielizny zabiegowej.


1) zaplanować tok postępowania, 2) zorganizować stanowisko pracy, 3) zadbać o bhp i ochronę osobistą, 4) dokonać podziału opakowań, 5) zaprezentować i omówić pracę.


− odzież ochronna, − opakowania do sterylizacji, − stanowisko dydaktyczne w gabinecie stomatologicznym, − poradnik dla ucznia, − materiały piśmienne, − materiały do pakowania używane do sterylizacji, − narzędzia, − materiały opatrunkowe, − bielizna zabiegowa. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) określić zasady przechowywania sterylnych instrumentów, materiałów

opatrunkowych i bielizny zabiegowej? 2) zastosować procedury postępowania z wysterylizowanymi

instrumentami, materiałami opatrunkowymi i bielizną zabiegową? 3) określić zagrożenia wynikające z nieprawidłowo przeprowadzonej

sterylizacji? 4) stosować przepisy BHP, przeciwpożarowe oraz ochrony środowiska? 5) określić konieczność przestrzegania higieny rąk, zgodnie

z obowiązującymi procedurami? 6) oznakować wysterylizowane pakiety? 7) wskazać dokumentację prowadzoną w sterylizacji?


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa. 5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Zadania wymagają opanowania materiału. 7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 9. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia! ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Sterylizacja jest to

a) postępowanie zapobiegające zakażeniu. b) mechaniczne usuwanie bakterii ze środowiska. c) niszczenie wszystkich drobnoustrojów, zarówno ich form wegetatywnych jaki

i przetrwalników. d) chemiczne eliminowanie drobnoustrojów chorobotwórczych.

2. Etapami przygotowania narzędzi do sterylizacji są

a) dezynfekcja, mycie, suszenie, segregowanie, pakowanie. b) mycie, suszenie, wietrzenie, pakowanie. c) dezynfekcja, mycie, dezynfekcja, natłuszczanie. d) mycie, dezynfekcja, suszenie, pakowanie.

3. Tyndalizacja jest to

a) sterylizacja za pomocą środków chemicznych. b) proces zastępujący sterylizacje roztworów wodnych wrażliwych na temperaturę

100°C. c) proces zastępujący sterylizację sprzętu medycznego lub płynów. d) zabicie lub usunięcie drobnoustrojów chorobotwórczych.

4. Pomieszczenie do przechowywania narzędzi po sterylizacji powinno być

a) czyste, suche, wolne od insektów, niedostępne dla ogółu, o temperaturze od +15°C do +25°C.

b) czyste, przewiewne, o temperaturze od -5°C do -10°C. c) wydzielone pomieszczenie, suche, o temperaturze od -1°C do +5°C. d) wydzielone miejsce w gabinecie stomatologicznym o temperaturze pokojowej 18°C,

przewiewne.


5. Skuteczność sterylizacji opiera się na wskaźnikach a) biologicznych, atmosferycznych, chemicznych. b) mechanicznych, biologicznych, chorobotwórczych. c) chorobotwórczych, atmosferycznych, chemicznych. d) fizycznych, chemicznych, biologicznych.

6. Wskaźniki biologiczne informujące o prawidłowo przeprowadzonej sterylizacji to

a) wskaźniki wewnętrzne i zewnętrzne. b) temperatura, ciśnienie. c) testy bakteriologiczne, badanie jałowości. d) wskazania termometrów, manometrów.

7. Maksymalny czas przechowywania wysterylizowanych narzędzi w opakowaniach

papierowo-foliowych wynosi a) 3 lata. b) 3 dni. c) 3 tygodnie. d) 3 miesiące.

8. Wykorzystanie pary wodnej pod zwiększonym ciśnieniem jest metodą

a) rzadko stosowaną. b) mało dokładną, stosowaną sporadycznie. c) pewną, uniwersalną, szybką, ekonomiczną. d) niedopuszczalną.

9. Sterylizacja chemiczna stosowana jest

a) w sytuacjach awaryjnych, z zachowaniem wszystkich parametrów procesu. b) 1 x w miesiącu. c) do sterylizacji wszystkich narzędzi. d) do sterylizacji materiałów opatrunkowych.

10. Narzędzia wyjaławiane bez opakowania należy

a) przechowywać tylko 2 dni. b) natychmiast zużyć. c) używać następnego dnia bez dezynfekcji. d) przechowywać maksymalnie 2 tygodnie.

11. Optymalny sposób układania przezroczystych opakowań papierowo-foliowych to

a) układanie w pionie. b) „folia na folię”, „papier na papier”. c) „folia na papier”. d) „papier na folię”.

12. Sprzęt jednorazowego użytku może być

a) sterylizowany do jego zniszczenia. b) sterylizowany tylko 5 razy. c) sterylizowany 2 razy. d) wykorzystany tylko 1 raz.


13. W zależności od stopnia czystości materiałów przechodzących przez centralną sterylizatornię sterylizacje dzielimy na a) brudną, czystą, sterylną. b) zanieczyszczoną, skażoną, czystą. c) brudną i czystą. d) zanieczyszczoną, sterylną.

14. Kontrola procesu sterylizacji przeprowadzana jest przy pomocy

a) przyrządów fizycznych, testów biologicznych, testów chemicznych. b) tylko testów chemicznych. c) kontroli dokonanej przez inspektora BHP i epidemiologa. d) testów fizycznych, kontroli dokonanej przez inspektora BHP.

15. Przygotowując autoklaw do pracy należy

a) umyć i zdezynfekować komorę autoklawu, umyć i zdezynfekować zbiornik zdemineralizowanej wody, sprawdzić jakość pracy autoklawu.

b) sprawdzić jakość pracy poprzez włączenie. c) umyć i zdezynfekować autoklaw przed sterylizacją. d) podłączyć do zasilania na 2 godziny.

16. Zestaw sterylnych narzędzi może być użyty

a) u jednego pacjenta. b) u kilku pacjentów. c) do kilku zabiegów. d) do momentu widocznego zabrudzenia narzędzi.

17. Czynnikami wpływającymi na przebieg sterylizacji są

a) temperatura, czas sterylizacji. b) stosowany środek chemiczny do sterylizacji. c) typ mikroorganizmu, obecność zanieczyszczeń, liczba drobnoustrojów. d) wysokość ciśnienia w autoklawie.

18. Wskaźniki fizyczne służą do

a) kontroli stanu technicznego urządzenia. b) odróżnienia sprzętu poddawanego procesowi wyjaławiania od nie wyjałowionego. c) eksponowania żywych, wysoce opornych spor bakterii w cyklu sterylizacyjnym. d) stwierdzenia czy czynnik sterylizujący dotarł do wnętrza pakietu i spenetrował jego

wnętrze.

19. Kontrolę wewnętrzną przy użyciu wskaźników biologicznych przeprowadza się okresowo a) 1 raz w tygodniu. b) 1 raz w miesiącu. c) 1 raz na kwartał. d) 1 raz co pół roku.

20. Wysterylizowany pakiet musi posiadać informacje dotyczące

a) rodzaju wskaźnika kontroli. b) daty przygotowania i sterylizacji. c) osoby sterylizującej pakiet. d) zawartości, daty, numeru autoklawu i numeru cyklu.


KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko ................................................................................................ Wykonywanie sterylizacji instrumentów, materiałów opatrunkowych i bielizny zabiegowej Zakreśl poprawną odpowiedź

Nr zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d

2 a b c d

3 a b c d

4 a b c d

5 a b c d

6 a b c d

7 a b c d

8 a b c d

9 a b c d

10 a b c d

11 a b c d

12 a b c d

13 a b c d

14 a b c d

15 a b c d

16 a b c d

17 a b c d

18 a b c d

19 a b c d

20 a b c d

Razem:


6. LITERATURA 1. Anusz Z.: Mikrobiologia i parazytologia lekarska. PZWL, Warszawa 1995 2. Anusz Z.: Podstawy epidemiologii i kliniki chorób zakaźnych. PZWL Warszawa 1998 3. Ayliffe’a G., Hambraeus A, Mehtara S: Kontrola zakażeń szpitalnych, Polskie

Towarzystwo Zakażeń Szpitalnych, Kraków 1996 4. Ciuruś M.: Zapobieganie zakażeniom w gabinetach zabiegowych a jakość usług

medycznych. Poradnik praktyczny, Wydawnictwo Adi, Łódź 1999 5. Dec Z., Pękacki J., Piegdoń G., Rzewuska I.: Wybrane zagadnienia z tematyki zakażeń

szpitalnych, Wydanie II, Auxilium Sp. z o.o., Warszawa 1997 6. Głądysz A., Juszczyk J.: Zakażenia HIV/AIDS. Poradnik dla stomatologów.

Wydawnictwo VOLUMED, Wrocław 1996 7. Jańczuk Z. (red.): Podręcznik dla asystentek i higienistek stomatologicznych.

Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005 8. KTG SEMIGAT SA., Dezynfekcja i sterylizacja. Ekologia i skuteczność, KTG

SEMIGAT SA, Warszawa 1995 9. Lech Vern Barnett (red.): Asystowanie w stomatologii. Podręcznik dla asystentek

i higienistek stomatologicznych. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2006

10. Murawska-Ciałowicz E., Zawadzki M.: Higiena. Podręcznik dla studentów wydziałów kosmetologii, Górnicki Wydawnictwo Medyczne, Wrocław 2005

Education

12. Wykonywanie sterylizacji instrumentów, materiałów opatrunkowych i bielizny zabiegowej