290

มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗
Page 2: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาตประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

วนองคารท ๙ กนยายน พทธศกราช ๒๕๕๗

ณ หอประชมเลก ศนยวฒนธรรมแหงประเทศไทย

กรมสงเสรมวฒนธรรม

กระทรวงวฒนธรรม

Page 3: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

ภาพปกหนา : “ชกพระทางน�า”ของชาญวารรตน

จากการประกวดภาพถาย“อารยะ...วฒนธรรมไทย”

ภาพปกหลง : “แขงเรอยาวจงหวดนานของสพรรณการอตชยโชตกล

จากการประกวดภาพถาย“อารยะ...วฒนธรรมไทย”

พมพครงท๑ จ�านวน๑,๐๐๐เลม

๙กนยายน๒๕๕๗

Page 4: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

สารปลดกระทรวงวฒนธรรม

กระทรวงวฒนธรรมมภารกจหนงทส�าคญคอการรกษา สบทอด วฒนธรรมของชาต

และความหลากหลายของวฒนธรรมทองถนใหคงอย อยางมนคง ในการด�าเนนงานทผานมา

หนวยงานตางๆ ภายใตกระทรวงวฒนธรรมไดมงเนนการด�าเนนงานในลกษณะการศกษาคนควาวจย

การอนรกษการฟนฟการพฒนาการสงเสรมการถายทอดและการแลกเปลยนจนประสบผลส�าเรจ

ในระดบหนง อยางไรกตาม กระแสโลกาภวตนในปจจบน สงผลกระทบตอมรดกวฒนธรรมของ

กลมชนตางๆ อยางรวดเรว ทงในดานทเสยงตอการสญหาย การน�าไปใชอยางไมเหมาะสมและ

ขาดการแบงปนผลประโยชนตอผเปนเจาของมรดกวฒนธรรมเปนตนโดยเหตนกระทรวงวฒนธรรม

เหนความส�าคญและความจ�าเปนทตองมมาตรการเพอการปกปองคมครองและสงเสรมมรดกภมปญญา

ทางวฒนธรรมทมความสอดคลองและมความหลากหลายของชมชนทองถน

การด�าเนนงานของกระทรวงวฒนธรรม โดยกรมสงเสรมวฒนธรรมไดด�าเนนการ

ขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม ซงถอเปนมาตรการหนงทส�าคญ ทงนเพอใหสงคม

ทกภาคสวนรบทราบและตระหนกถงคณคา รวมทงเปนการสรางความภาคภมใจรวมกนในคณคา

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ซงนอกจากจะเปนการจดท�าบญชรายชอเพอเปนฐานขอมล

ในการน�าไปเกบบนทกองคความรตางๆไวเปนหลกฐานส�าคญของชาตแลว ยงตองมการเผยแพรและ

ถายทอดองคความรเหลานใหแกเดกและเยาวชนไดสบทอดอยางจรงจง รวมถงสามารถน�าไปพฒนา

ตอยอดอยางสรางสรรคไดอนจะเปนหนทางหนงในการปกปองคมครองใหมรดกทางวฒนธรรมคงอย

อยางเหมาะสมและสอดคลองกบสถานการณปจจบน

(ศาสตราจารยอภนนทโปษยานนท)

ปลดกระทรวงวฒนธรรม

Page 5: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

สารอธบดกรมสงเสรมวฒนธรรม

การปกปองค มครองมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม โดยเฉพาะมรดกภมปญญา

ทางวฒนธรรมทจบตองไมได (Intangible Cultural Heritage - ICH) ซงหมายถง ทกษะ ความร

ความเชยวชาญ ดานภาษาพด การดนตร การละคร การฟอนร�า ประเพณ งานเทศกาล ความเชอ

ความรของธรรมชาตทเกยวของกบวถชวต ความรเชงชาง ฯลฯ ถอเปนเรองทประเทศตางๆ ในโลก

ใหความส�าคญเปนอยางยง ดวยเปนสงซงเสยงตอการสญหายเนองมาจากการเปลยนแปลง

ของสงคมโลกกระแสโลกาภวตนความเจรญกาวหนาดานเทคโนโลยรวมถงยงมการน�ามรดกภมปญญา

ทางวฒนธรรมบางอยางไปใชในทางทบดเบอนหรอไมเหมาะสม

กรมสงเสรมวฒนธรรม กระทรวงวฒนธรรม ในฐานะหนวยงานหนงทดแลงานดาน

วฒนธรรมไดเลงเหนและตระหนกในสถานการณดงกลาวเชนกนจงไดจดใหมการประกาศขนทะเบยน

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาตขน เพอเปนมาตรการหนงในการสนบสนน สงเสรมใหชมชน

ผปฏบตผสบทอดมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมไดเกดความภาคภมใจในขณะเดยวกนกเปนการสราง

ความตระหนกรบรใหผเกยวของไดหนมาสนใจทจะมสวนรวมในการอนรกษ สบสาน และพฒนา

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมดงกลาวใหด�ารงอยอยางสอดคลองกบสภาพปจจบนโดยไมละเลยคณคา

ทแทจรง

ในการขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ในปพทธศกราช ๒๕๕๗ น

ถอเปนปท ๖ โดยมมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมทไดรบการขนทะเบยน รวม ๗ สาขา ไดแก

สาขาศลปะการแสดง สาขางานชางฝมอดงเดม สาขาวรรณกรรมพนบาน สาขากฬาภมปญญาไทย

สาขาแนวปฏบตทางสงคม พธกรรมและงานเทศกาล สาขาความรและแนวปฏบตเกยวกบธรรมชาต

และจกรวาล และสาขาภาษา รวมจ�านวน ๖๘ รายการ จากขอมลทไดมการจดเกบและส�ารวจ

ในเบองตนจากส�านกงานวฒนธรรมจงหวดตางๆและการพจารณาคดเลอกกลนกรองของคณะกรรมการ

ผทรงคณวฒตามกระบวนการขนตอนและหลกเกณฑการพจารณาขนทะเบยนของแตละสาขา

Page 6: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมทไดรบการขนทะเบยนจะอยในลกษณะใดลกษณะหนงคอ

๑. รายการทมลกษณะเฉพาะในชมชน ทองถน ทเสยงตอการสญหาย ใกลขาด

ผสบทอดเชนภาษาชองการสกยาเปนตน

๒. รายการทมลกษณะเฉพาะในชมชน ทองถน ทยงมผสบทอดและปฏบตอย เชน

ประเพณแหผาขนธาตต�านานพญากงพญาพานเปนตน

๓. รายการทมอตลกษณชดเจนและมการปฏบตสบทอดโดยทวไปหรออยางกวางขวาง

เชนการแตงงานแบบไทยร�าโทนเปนตน

ในการนกรมสงเสรมวฒนธรรมก�าหนดจดงานพธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญา

ทางวฒนธรรมของชาต ประจ�าปพทธศกราช ๒๕๕๗ ขนในวนองคารท ๙ กนยายน ๒๕๕๗

ณ ศนยวฒนธรรมแหงประเทศไทย ดวยความหวงเปนอยางยงวากจกรรมในครงนจะน�าไปสความ

ภาคภมใจและตระหนกถงความส�าคญของมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมอนเปนเกยรตภมของชาต

(นายชายนครชย)

อธบดกรมสงเสรมวฒนธรรม

Page 7: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

สารบญ

สารปลดกระทรวงวฒนธรรม ค เพลงนา ๑๗

สารอธบดกรมสงเสรมวฒนธรรม จ แตรวง ๒๑

ก�าหนดการ ๑ ฟอนโยคถวายไฟ ๒๕

ความหมายมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม ๒ ระบ�าสบท ๒๘

การขนทะเบยนมรดกภมปญญา ร�าแมบท ๓๒

ทางวฒนธรรมของชาต ๒ ร�าโทน ๓๖

วตถประสงคการขนทะเบยน หนงประโมทย ๓๙

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรม ๓

การประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญา งานชางฝมอดงเดม ๔๒

ทางวฒนธรรมของชาตประจ�าป ผาทอเกาะยอ ๔๔

พทธศกราช๒๕๕๗ ๓ ผาทอเมองอบลฯ ๔๗

รปหนงใหญ ๕๒

รายการมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม งานแกะสลกกะโหลกซอ ๕๗

ของชาตประจ�าปพทธศกราช๒๕๕๗ ๔ งานชางตอกกระดาษ ๖๒

งานชางแกะสลกผกผลไม ๖๕

ศลปะการแสดง ๖ งานชางดอกไมสด ๖๘

เคง ๘ งานตทองค�าเปลว ๗๑

เพลงฉอย ๑๑ งานชางผาลายทองแผลวด ๗๔

เพลงเรอ ๑๔ เครองแตงกายมโนหรา ๗๘

Page 8: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

วรรณกรรมพนบาน ๘๔ อตก ๑๓๑

นทานนายดน ๘๖ แขงเรอ ๑๓๔

ต�านานพญากงพญาพาน ๘๘ ตขอบกระดง ๑๓๙

ต�านานพนทายนรสงห ๙๑ ตไกคน ๑๔๓

ต�านานชาละวน ๙๔ รถมาชาวเสยม ๑๔๖

ต�านานปแสะยาแสะ ๙๘ แขงโพนจงหวดพทลง ๑๔๙

เพลงแหนางแมว ๑๐๐

กาพยเซงบงไฟ ๑๐๓ แนวปฏบตทางสงคมพธกรรม

บทท�าขวญชาง ๑๐๕ และงานเทศกาล ๑๕๒

ต�าราพชยสงคราม ๑๐๗ ประเพณแหเทยนพรรษาจงหวดอบลราชธาน ๑๕๔

ต�ารานรลกษณ ๑๑๑ ประเพณลากพระ ๑๖๑

ประเพณแหผาขนธาต ๑๖๕

กฬาภมปญญาไทย ๑๑๔ ประเพณการท�าบญในพทธศาสนา ๑๗๐

แนดขามสาว ๑๑๖ การแตงงานแบบไทย ๑๗๘

โคงตนเกวยน ๑๑๙ สวดพระมาลยภาคใต ๑๘๙

เสอขามหวย ๑๒๒ พธบชาแมโพสพ ๑๙๓

งกนหาง ๑๒๖ พธกรรมขอฝน ๑๙๘

Page 9: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

ความรและแนวปฏบตเกยวกบ ภาษากะซอง ๒๕๔

ธรรมชาตและจกรวาล ๒๑๐ ภาษาซมเร ๒๕๗

ขาวตมมด ๒๑๒ ภาษาชอง ๒๕๙

เมยงค�า ๒๑๔ ภาษามลาบร ๒๖๑

มงคดคด ๒๑๖ ภาษามอแกน ๒๖๓

แกงพงปลา ๒๑๘ ภาษาผไทย ๒๖๕

น�าตาลมะพราว ๒๒๐

การยางไฟ ๒๒๓ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

การสกยา ๒๒๕ ประจ�าปพทธศกราช๒๕๕๒-๒๕๕๖ ๒๖๘

โหราศาสตรไทย ๒๒๗

ไกชนไทย ๒๓๓ คณะกรรมการอ�านวยการขนทะเบยน

แมวไทย ๒๓๙ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรม

ของชาต ๒๗๖

ภาษา ๒๔๒

ภาษาญอ ๒๔๔ คณะกรรมการผทรงคณวฒ

ภาษาแสก ๒๔๗ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรม ๒๗๗

ภาษาอมป ๒๔๙

ภาษาบซ ๒๕๑ คณะผจดท�า ๒๘๐

Page 10: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

ก�ำหนดกำร

พธประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ�าปพทธศกราช ๒๕๕๗วนองคารท ๙ กนยายน พทธศกราช ๒๕๕๗

ณ หอประชมเลก ศนยวฒนธรรมแหงประเทศไทย

๐๙.๐๐ น. - ลงทะเบยน

๐๙.๓๐ น. - การเสวนา เรอง “ โหราศาสตรไทยกบวถชวตคนไทย”

๑๒.๐๐ น. - พกรบประทานอาหารกลางวน

๑๓.๐๐ น. - ลงทะเบยนและรบเอกสารผเขารวมพธประกาศขนทะเบยน

- ชมวดทศนการประกาศรายการมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมทไดรบการประกาศขนทะเบยน

ประจ�าปพทธศกราช ๒๕๕๖ และการแสดงพนบาน

๑๔.๐๐ น. - รฐมนตรวาการกระทรวงวฒนธรรม (นายวระ โรจนพจนรตน) ประธานในพธเดนทางมาถง

หอประชมเลก ศนยวฒนธรรมแหงประเทศไทย

- การแสดงแตรวง

- พธกรกลาวตอนรบและด�าเนนรายการ

- ปลดกระทรวงวฒนธรรม กลาวรายงานความเปนมาการประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญา

ทางวฒนธรรมของชาต

- ชมวดทศน การประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ�าปพทธศกราช

๒๕๕๗

- ประธานมอบเกยรตบตรใหกบชมชนทมการสบสาน อนรกษ ฟนฟ มรดกภมปญญาทางวฒนธรรม

ทไดรบการประกาศขนทะเบยน และมอบนโยบายเกยวกบ การปกปองคมครองมรดกภมปญญา

ทางวฒนธรรมของชาต

- ประธาน แขกผมเกยรต และชมชน ถายภาพรวมกน

๑๕.๐๐ น. - การแสดงฟอนโยคถวายไฟ

- การแสดงหนงประโมทย

———————————————————————

พธประกาศขนทะเบยน1มรดกภมปญญำทำงวฒนธรรมของชำต ประจ�ำปพทธศกรำช ๒๕๕๗

Page 11: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน2 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ควำมหมำยของมรดกภมปญญำทำงวฒนธรรมของชำต

กำรขนทะเบยนมรดกภมปญญำทำงวฒนธรรมของชำต

“มรดกภมปญญาทางวฒนธรรม” หมายถง การปฏบต การเปนตวแทน การแสดงออก ความร ทกษะ

ตลอดจนเครองมอ วตถ สงประดษฐ และพนททางวฒนธรรมทเกยวเนองกบสงเหลานน ซงชมชน กลมชน และ

ในบางกรณปจเจกบคคล ยอมรบวาเปนสวนหนงของมรดกทางวฒนธรรมของตน มรดกภมปญญาทางวฒนธรรม

ซงถายทอดจากคนรนหนงไปยงคนอกรนหนงน เปนสงซงชมชนและกลมชนสรางขนใหมอยางสม�าเสมอ เพอตอบสนอง

ตอสภาพแวดลอมของตน เปนปฏสมพนธของพวกเขาทมตอธรรมชาต และประวตศาสตรของตน และท�าให

คนเหลานนเกดความรสกมอตลกษณ และความตอเนอง ดงนน จงกอใหเกดความเคารพตอความหลากหลายทาง

วฒนธรรม และการคดสรางสรรคของมนษย

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรม เปนสมบตอนล�าคาทบรรพบรษไดสรางสรรค สงสม และสบทอดมาถง

ลกหลานรนตอรน ซงประกอบดวย ความร ความคด ทกษะ ความช�านาญ ความเชยวชาญ ทแสดงออกผานทางภาษา

วรรณกรรม ศลปะการแสดง ขนบธรรมเนยมประเพณ พธกรรม งานชางฝมอดงเดม การเลน กฬา ศลปะการตอส

ปองกนตว และความรเกยวกบธรรมชาต และจกรวาล

ในยคทโลกก�าลงเปลยนแปลงอยางรวดเรวเชนปจจบน สงทเปนภมปญญาของมนษยชาตดงกลาวขางตน

ก�าลงถกคกคามจากภยนตรายตางๆ ทงจากวฒนธรรมตางชาต การฉกฉวยผลประโยชนจากการทมเทคโนโลย

ทเหนอกวา หรอการน�าภมปญญาของกลมชนหนงๆ ไปใชอยางไมเหมาะสม และไมมการแบงปนผลประโยชน

ปจจยตางๆ เหลาน สงผลใหกลมชนทไดรบผลกระทบถกครอบง�าจนเกดการสญเสย อตลกษณ และสญเสยภมปญญา

ทเปนองคความรของตนไปอยางรเทาไมถงการณ

การประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม จงเปนหนทางหนงในการปกปองคมครอง

และเปนหลกฐานส�าคญของประเทศในการประกาศความเปนเจาของมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมตางๆ ในขณะ

ทยงไมมมาตรการทางกฎหมายทจะคมครองมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต

Page 12: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน3มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

วตถประสงคกำรขนทะเบยนมรดกภมปญญำทำงวฒนธรรม

กำรขนทะเบยนมรดกภมปญญำทำงวฒนธรรมของชำต

๑. เพอบนทกประวตความเปนมา ภมปญญา และอตลกษณของมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม

๒. เพอเปนฐานขอมลส�าคญเกยวกบมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมทอยในอาณาเขตของประเทศไทย

๓. เพอเสรมสรางบทบาทส�าคญ และความภาคภมใจของชมชน กลมคน หรอบคคล ทเปนผถอครองมรดกภมปญญา

ทางวฒนธรรม

๔. เพอสงเสรมและพฒนาสทธชมชนในการอนรกษ สบสาน ฟนฟ และปกปองคมครองมรดกภมปญญาทางวฒนธรรม

ของทองถนและของชาต

๕. เพอรองรบการเขาเปนภาคอนสญญาเพอการสงวนรกษามรดกวฒนธรรมทจบตองไมไดของยเนสโก

กระทรวงวฒนธรรมตระหนกถงความจ�าเปนในการปกปองคมครองสงเสรม และสบทอดมรดกภมปญญา

ทางวฒนธรรม จงประกาศขนทะเบยนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจ�าปพทธศกราช ๒๕๕๗

เพอการคมครองในเบองตน จ�านวน ๗ สาขา ๖๘ รายการ คอ

๑. สาขาศลปะการแสดง จ�านวน ๑๐ รายการ

๒. สาขางานชางฝมอดงเดม จ�านวน ๑๐ รายการ

๓. สาขาวรรณกรรมพนบาน จ�านวน ๑๐ รายการ

๔. สาขากฬาภมปญญาไทย จ�านวน ๑๐ รายการ

๕. สาขาแนวปฏบตทางสงคม พธกรรมและงานเทศกาล จ�านวน ๘ รายการ

๖. สาขาความรและแนวปฏบตเกยวกบธรรมชาตและจกรวาล จ�านวน ๑๐ รายการ

๗. สาขาภาษา จ�านวน ๑๐ รายการ

ในการน กระทรวงวฒนธรรม จะด�าเนนการสงเสรม สนบสนนใหเกดการแลกเปลยนเรยนร และถายทอด

มรดกวฒนธรรมทไดรบการประกาศอยในบญชรายชอโดยวธการตางๆ ตามความเหมาะสมตอไป

Page 13: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน4 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

สาขาศลปะการแสดง

๑. เคง

๒. เพลงฉอย

๓. เพลงเรอ

๔. เพลงนา

๕. แตรวง

๖. ฟอนโยคถวายไฟ

๗. ระบ�าสบท

๘. ร�าแมบท

๙. ร�าโทน

๑๐. หนงประโมทย

สาขาวรรณกรรมพนบาน

๑. นทานนายดน

๒. ต�านานพญากงพญาพาน

๓. ต�านานพนทายนรสงห

๔. ต�านานชาละวน

๕. ต�านานปแสะยาแสะ

๖. บทท�าขวญชาง

๗. เพลงแหนางแมว

๘. กาพยเซงบงไฟ

๙. ต�าราพชยสงคราม

๑๐. ต�ารานรลกษณ

สาขางานชางฝมอดงเดม

๑. ผาทอเกาะยอ

๒. ผาทอเมองอบลฯ

๓. รปหนงใหญ

๔. งานชางแกะกะโหลกซอ

๕. งานชางตอกกระดาษ

๖. งานชางแกะสลกผกผลไม

๗. งานชางดอกไมสด

๘. งานตทองค�าเปลว

๙. งานผาลายทองแผลวด

๑๐. เครองแตงกายมโนหรา

สาขากฬาภมปญญาไทย

๑. แนดขามสาว

๒. โคงตนเกวยน

๓. เสอขามหวย

๔. งกนหาง

๕. อตก

๖. แขงเรอ

๗. ตขอบกระดง

๘. ตไกคน

๙. รถมาชาวเสยม

๑๐. แขงโพน จงหวดพทลง

รำยกำรมรดกภมปญญำทำงวฒนธรรมของชำต ประจ�ำปพทธศกรำช ๒๕๕๗

Page 14: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน5มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

สาขาแนวปฏบตทางสงคม พธกรรม

และงานเทศกาล

๑. ประเพณแหเทยนพรรษา จงหวดอบลราชธาน

๒. ประเพณลากพระ

๓. ประเพณแหผาขนธาต

๔. ประเพณการท�าบญในพทธศาสนา

๕. การแตงงานแบบไทย

๖. สวดพระมาลยภาคใต

๗. พธบชาแมโพสพ

๘. พธกรรมขอฝน

สาขาภาษา

๑. ภาษาญอ

๒. ภาษาอมป

๓. ภาษาบซ

๔. ภาษาแสก

๕. ภาษากะซอง

๖. ภาษาซมเร

๗. ภาษาชอง

๘. ภาษามลาบร

๙. ภาษามอแกน

๑๐. ภาษาผไทย

สาขาความรและแนวปฏบตเกยวกบ

ธรรมชาตและจกรวาล

๑. ขาวตมมด

๒. เมยงค�า

๓. มงคดคด

๔. แกงพงปลา

๕. น�าตาลมะพราว

๖. การยางไฟ

๗. การสกยา

๘. โหราศาสตรไทย

๙. ไกชนไทย

๑๐. แมวไทย

Page 15: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน6 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ศลปะกำรแสดง

ควำมหมำยและประเภท

ศลปะการแสดง หมายถง การแสดงดนตร ร�า-เตน และละครทแสดงเปนเรองราวทงทเปนการแสดงตาม

ขนบแบบแผน มการประยกตเปลยนแปลง การแสดงทเกดขนนน เปนการแสดงสดตอหนาผชม และมจดมงหมาย

เพอความงาม ความบนเทงและ/หรอเปนงานแสดงทกอใหเกดการคด วพากษ น�าสการพฒนาและเปลยนแปลงสงคม

ประเภทของศลปะการแสดง

๑. ดนตร หมายถง เสยงทเกดจากเครองดนตรและการขบรองทประกอบกนเปนท�านองเพลง ท�าใหรสก

เพลดเพลน หรอเกดอารมณตางๆ โดยมบทบาทหนาทเพอบรรเลง ขบกลอม ใหความบนเทง ประกอบพธกรรม

และประกอบการแสดง ดนตร แบงออกเปนดนตรในการแสดงและดนตรในพธกรรม

๒. นาฏศลปและการละคร หมายถง การแสดงออกทางรางกาย ทวงทาการเคลอนไหว ทาเตน ทาร�า

การเชด การพากย การใชเสยง การขบรอง การใชบท การใชอปกรณ ฯลฯ ซงสอถงเรองราว อารมณ ความรสก

อาจแสดงรวมกบดนตรและการขบรองหรอไมกได การแสดง แบงออกเปน การแสดงในพธกรรม การแสดงทเปน

เรองราวและไมเปนเรองราว

Page 16: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน7มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เกณฑกำรพจำรณำขนทะเบยน

๑. มคณสมบตเฉพาะของวฒนธรรมนน ๆ ทแสดงใหเหนถงเอกลกษณและอตลกษณ

๒. มองคประกอบของศลปะการแสดงทบงบอกใหเหนคณลกษณะของศลปะการแสดงนนๆ

๓. มรปแบบการแสดงหรอการน�าเสนอทชดเจน

๔. มการสบทอดกนหลายชวคนทยงคงมการแสดงอย หรอแสดงตามวาระโอกาสของการแสดงนนๆ

๕. มคณคาทางสงคม จตใจ และวถชวตชมชน

๖. คณสมบตอนๆ ทคณะกรรมการผทรงคณวฒเหนวาเหมาะสม

Page 17: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน8 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เคง เคง เปนค�าทชาวมง (ชาวไทยภเขาในภาคเหนอ

ของประเทศไทย เคยถกเรยกวา แมว มานาน) ใชเรยกเครองดนตร

ตระกลเครองลมไมประเภทลนอสระประจ�าเผาของตน ค�าน

บางทไดยนออกเสยงเปน เกง และบางทมผเขยนเปน เฆง ดวย

เคง เปนเครองเปาตระกลเดยวกนกบแคนซงนอกจาก

พบในภาคอสานประเทศไทยแลว ยงพบในจน ญปน และชาวไทย

ภเขาเผาอนๆ ดวย แตมรปรางลกษณะแตกตางกน แคนทกลกษณะ

ประกอบดวยหลอดเสยงซงสวนมากท�าจากไมในตระกลไผ

ทกหลอดมลนโลหะผสม (มทองเหลองเปนสวนผสมส�าคญ)

ผนกตดอยคอนไปทางปลายดานหนง สวนประกอบสวนตอไป

คอ เตาส�าหรบสอดหลอดเสยงใหลนเขาไปอยในเตา สวนนบางเผา

ใชผลน�าเตาแหงท�าเตา และบางเผาใชไมจรงท�าเตาเคงของชาวมงท�าดวยไมจรง มทอเปาเปนงวงซงเปนไมเนอเดยวกน

กบเตายาวเรยวตรงไป รวมความยาวทงสนประมาณสองฟตหรอกวานน

เคง มหลอดเสยงหกหลอด หลอดแรกมขนาดใหญ ความยาวประมาณฟตเศษๆ มเสยงทมต�า

ซงท�าหนาทเลน เสยงยน คลอเสยงจากหลอดเสยงอนๆอกหาหลอดซงเลนท�านองเพลง หลอดเสยงทงหกสอดผานเตา

ไปดานหลงประมาณ ๕ นว ทเหลอยนไปขางหนา ความยาวมตงแตประมาณสองฟตขนไปจนถงเกอบสามฟต

เสยงต�าสดกบเสยงสงสดของเคงเปนเสยงเดยวกน แตหางกนเปนคแปด เสยงอนๆ อกสเสยงเปนเสยงท

เรยงกนอยภายในคแปด ท�าใหระบบเสยงของเคงเปนระบบหาเสยง อนเปนระบบของดนตรพนเมองทแพรหลายทวไป

ในเอเชยอาคเนย

บทบาททส�าคญทสดของเคงในสงคมชาวมง คอ การเปาเพลงทใชเฉพาะในงานศพ ซงมเพลงสวดสลบ

กบการเปาเคงและตกลองตรวไปตลอดคนทกคนตลอดงานศพซงมระยะเวลานานตงแต ๕ คนขนไป นอกจากน

ตอนกลางวนกมการเปาเคงและตกลองตรวเปนระยะๆ ดวย งานศพบางงานมระยะเวลาถงสองสปดาห ดงนนชมชน

ชาวมงจงตองมเคงและมนกดนตรประจ�าหมบานเสมอ แตในงานศพจรงๆ นกดนตรจากหมบานอนๆ หลายคนจะมา

ชวยนกดนตรในหมบานทมงานศพ เพราะภาระหนาทดงกลาวใชเวลายาวนานมากจนนกดนตรคนเดยวหรอสองคน

ไมสามารถยนระยะได

เรยบเรยงโดย ผชวยศาสตราจารยประสทธ เลยวศรพงศ

ภาพเคงของชาวมง

ทมา: นรตร แกวหลา,๒๕๕๔

Page 18: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน9มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เพลงทใชในงานศพของชาวมงทกเพลง

เปนเพลงตองหามไมสามารถน�าไปเปา

ในกาลเทศะอนๆได แมแตเพลงทใชตอน

กลางวนกบตอนกลางคนกใชสลบกนไมได

เพลงส�าหรบเปาเคงในงานศพทส�าคญม

หลายเพลงแตละเพลงมบทบาทหนาท

เฉพาะ เชน เพลงทใชเปาเพอบอกใหผตาย

ทราบวาตนนนไดตายแลวนน ยงสามารถ

แบงไดตามอาย และแบงตามลกษณะ

ของการตายทแตกต างกนไปอกด วย

(หลอ เตชะเลศพนา, สมภาษณ ๒๑ เมษายน ๒๕๕๗) นอกจากน มเพลงทเปาเพอจดหมายปลายทางทภพภมของคน

ตาย เพลงทบรรยายถงการมชวตและการแตกดบซงเปนธรรมดาของทกภมทกภพ เพลงทแนะน�าใหวญญาณผตาย

รจกบรรพบรษ และเพลงทแนะน�าวธเดนทางไปพบบรรพบรษยงภพใหมของตน เปนตน

นอกจากน เวลามงานท�าบญอทศใหญาตผลวงลบไปในอดต กจะมเพลงเปาเพอปลดปลอยวญญาณ

จากหวงทกข ชาวมงในอดตเครงครดกบประเพณทขนกบความเชอนมาก นกดนตรทกคนจะไมใชเคงเลนเพลง

ส�าหรบงานศพในงานอนๆ

อยางไรกตาม เคงของชาวมงไมใชเครองดนตรส�าหรบความตายเทานน ในบรบทอนๆ เชน งานรนเรงใน

วนขนปใหม และงานแตงงาน กจะมเพลงส�าหรบงานนนๆ อกเปนจ�านวนไมนอย เพลงในบรบทเหลานเปนเพลง

สนกสนาน เปนสอของงานเฉลมฉลอง บางแหงนกดนตรทมทกษะสงหลายคนใชเคงเปาทกทายปราศรยกนแทนการ

ใชค�าพดดวย และโดยปกตนกดนตรมกจะเตนร�าไปดวยในขณะทเปาเคง บทบาทของเคงในงานรนเรงท�าใหเคงมสถานะ

เปนเสมอนของเลน

จารตประเพณในการปฏบตตอผลวงลบมสวนส�าคญยงในสงคมชาวมง เพราะเปนการแสดงความรก

ความอาลยทมตอผลวงลบ เปนการแสดงความเคารพและใหเกยรตอยางสง และเคงคอสอแสดงความรก ความรสก

ตลอดจนการสงเสยและฝากฝงทผอยขางหลงจดใหแกผลวงลบผานทางเสยงเพลงของเคง ดงนน บทบาทของเคง

ในงานศพ จงเปนพธการทจรงจงและขรมขลง บทบาทนเคงไมใชของเลนเพอความสนก แตเปนสงทมชนวรรณะสงกวา

ปกต

การเปาเคงและตกลองตรวในงานศพชาวมง

ทมา: นรตร แกวหลา,๒๕๕๔

Page 19: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน10 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

บทบาทและสถานะทตางกนตามความเชอและประเพณ ท�าใหเคงเปน

สญลกษณของประเพณและความเชออนเปนอตลกษณของชนเผามงดวย

การทเคงส�าคญตอวถชวตของชาวมงอยางแนบแนนเชนนท�าใหหมอแคนมง

คนหนงกลาววา “ไมมเคงกไมใชมง” (ซว นทไพรวลย, สมภาษณ ๒๑ เมษายน

๒๕๕๗)

อยางไรกตาม ชาวมงและเคงก�าลงเผชญกบปญหาหนงอยในขณะน คอ จ�านวนชางผสามารถท�าเคงดๆ

ไดลดจ�านวนลงเปนล�าดบ ถงแมชาวมงจะกระจายตวอาศยอยในจงหวดตางๆ รวม ๑๔ จงหวด แตชางท�าเคงจะมใน

ไมเกนครงหนงของจ�านวนจงหวดเหลาน การสงวนรกษาเคงไวในฐานะมรดกทางวฒนธรรมของชนเผาจงเปนเรองท

สมควรพจารณาอยางยง

เอกสารอางอง

นรตร แกวหลา (๒๕๕๔). ดนตรของชาวมงในเขตพนทศนยพฒนา โครงการหลวงหนองหอย ต�าบลแมแรม อ�าเภอแมรม

จงหวดเชยงใหม เชยงใหม มหาวทยาลยราชภฏเชยงใหม

ประสทธ เลยวสรพงศ(๒๕๔๒) ดนตรพนบานไทยภาคเหนอ เชยงใหม โครงการต�าราวชาการราชภฏเฉลมพระเกยรต สถาบนราชภฏ

เชยงใหม

รลนา มณประเสรฐ (๒๕๓๑) “เพลงและการละเลนพนบานแมว:ภาพสะทอนภมปญญาทองถน” เพลงและการละเลนพนบานลานนา

เชยงใหม วทยาลยครเชยงใหม

วสนตชาย อมโอษฐ (๒๕๔๓) เคง: เครองดนตรของชนเผามง นครปฐม คณะดรยางคศลป บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหดล

สวชานนท รตนภมล (๒๕๔๑) เพลง ดนตร ชวตชาวดอย เชยงใหม กองทนชมชนรกปา มลนธพฒนาภาคเหนอ

สมภาษณ

นายเลง แซจนทร (นกดนตรเคงชาวมง) (๒๕๔๐) ศนยวฒนธรรมเชยงใหม ต�าบลหายยา อ�าเภอเมอง จงหวดเชยงใหม

นายหลอ เตชะเลศพนา (นกดนตรเคงชาวมง) (๒๕๕๗) บานหนองหอย ต�าบลแมแรม อ�าเภอแมรม จงหวดเชยงใหม

นายซว นทไพรวลย (นกดนตรเคงชาวมง) (๒๕๕๗) บานหนองหอย ต�าบลแมแรม อ�าเภอแมรม จงหวดเชยงใหม

การเปาเคงในงานเทศกาลอน

ทมา: นรตร แกวหลา,๒๕๕๔

Page 20: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน11มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เพลงฉอย

เพลงฉอย เปนเพลงพนบานชนดหนงของภาคกลาง นยมเลนในทกจงหวดของภาคกลางและแพรหลาย

ไปยงภาคอนๆ ทงภาคเหนอ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ภาคตะวนออก ภาคตะวนตก และภาคใต แตในภาคอนๆ นยม

รองเลนเปนบางจงหวด มไดแพรกระจายโดยทวไปทกจงหวด ชาวบานนยมรองเลนกนมานานแลวไมปรากฏหลกฐาน

แนชดวาเกดขนเมอใด

เนองจากมการรองเลนเพลงฉอยในหลายจงหวด ชอของเพลงฉอยกมปรากฏหลายชอ เชน “เพลงไอเป”

หรอ “เพลงเป” เพลงไอเปหรอเพลงเปนเรยกตามชอคนรองแตดงเดมทรจกกน นายเปมชอเสยงมากในการรองเพลง

ฉอย บทรองทนายเปรองมกลอนทกนใจสนกสนาน เชน

“ ...วาท�าไมรมเงา ไมกางกน

พเดนลอดตาวนนองเอยมาได

กบงเอญแดดหนายเสยละมนไมออก

กเลยหบรมจมปลอกเฉยไว...”

(เอชา เอชา ชา ฉา ชา หนอย แม)

นอกจากชอเพลงไอเปหรอเพลงเปแลว ยงมชอวา “เพลงทอดมน” ชาวบานแถบจงหวดราชบร

ใหชอวาเพลงทอดมน เพราะเวลารองลกครบวา “เอชา เอชา ชา ฉา ชา หนอย แม” มเสยง “ฉา” เหมอนเสยง

ทหยบทอดมนดบลงทอดในกระทะ

ในสมยหนงแมเพลงรนเกาเรยกเพลงฉอยวา “เพลงวง” เพราะเลนกนบนลานดน ยนกนเปนวง คนด

กนงดรอบๆ วงบนลานดนนนรปแบบการเลน เมอพอเพลงแมเพลงและลกคทงสองฝายแตงตวเรยบรอยแลว

โดยแตงตวสสนฉดฉาด ฝายหญงนยมนงโจงกระเบนเสอแขนกระบอก ฝายชายนงโจงกระเบนเสอคอพวงมาลย

มผาขาวมาคาดเอว กจะออกมาทเวทแสดงตามสถานทตางๆ ทจดใหมการแสดงเชน ลานวด หรอในสถานทอนๆ

อาจมการจดเวทใหตามความเหมาะสม

เพลงฉอยไมมเครองดนตรประกอบแตอยางใด จงหวะในการรองเพลงใชการตบมอ อาจมกรบมาต

ประกอบใหดงขนกได แตดงเดมไมมการระบเปนหลกฐานวามการใชกรบตประกอบจงหวะ

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยกาญจนา อนทรสนานนท

Page 21: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน12 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

รปแบบการรอง มการไหวครโดยฝายชายจะไหวครกอน แลวฝายหญงกจะรองไหวครบาง ไหวครเสรจ

ฝายชายกจะรองเกรนเปนการชกชวนใหฝายหญงไดรองเพลงโตตอบกน หลงจากนนกวาเพลงประ ฝายชายขนวากอน

เชนเดมเปนการโตตอบกน แลวฝายหญงกวาตอบ เรยกวารองโตตอบคารมกน

หลงจากนนจะเลนเปนเรองเปนราว เรยกวา เลนเพลงตบ โดยจะมตบตางๆ เชน ตบผกรกตบสขอ

ตบชงช ตบตหมากผว ตบเหลานเปนเรองราวของวถชวต รองเลนกนโดยใชปฏภาณไหวพรบ ใชภาษาโตตอบกน ม

ความสนกสนาน กนใจ สองแงสองงาม ใหผฟงไปคดตามไปไดหวเราะ เรยกวา “ไดฮา” ทงผแสดงผชมกมความสข

สนกสนาน

ลกษณะค�าประพนธของเพลงฉอย คอ กลอนแปดหวเดยว ทมการสมผสทายวรรคเปนเสยงเดยวกน

ตวอยางเชน

“...ฉนจะมเนอความรองถามหนอย แมหนเอยอยานอยน�าใจ

กดมายนสลางดมานงเปนแถว ถามวามผวแลวกนหรอไร...”

สมผสค�าสดทายของวรรครบจะตองมาสมผสกบค�าสดทายของวรรคสง จะสมผสอยางนตอไปจนจบ

เนอความ

ขนตอนการรองเลนจะจบลงตามเวลาทผแสดงรบไวในแตละงาน และจบลงดวยการรองอวยพรใหเจาของ

งานและบทลาจาก

Page 22: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน13มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เนองจากเพลงฉอยมความคลายคลงกบเพลงพนบานอนๆ หลายเพลงในดานลกษณะค�าประพนธทเปน

กลอนแปดหวเดยวซงเปนคณคาทางดานวรรณกรรมของบทเพลงพนบาน เชนเดยวกนกบเพลงเรอ เพลงระบ�าบานนา

และเพลงอนๆ อกหลายเพลง ทงยงไดมบทบาทในการด�าเนนเรองของเพลงทรงเครองทใชเพลงฉอยรองด�าเนนเรอง

ในการแสดงเพลงทรงเครอง

เพลงฉอยมคณคาทางจตใจผทไดรองและผฟงมความสนกสนาน ไดฟงคารมคมคายของผรองทม

ความหมายใหไดทงความรและความสนก โดยตองคดตามท�าใหเกดปญญา

เพลงฉอยมการรองเลนกนอยในกลมชาวบานและยงมครภมปญญาชาวบานไดสบทอดใหกบเยาวชน

ตามทองถนและสถานศกษาตางๆ เชน มหาวทยาลยราชภฏและวทยาลยนาฏศลป

สถานภาพในปจจบน เพลงฉอยยงเปนเพลงพนบานทชาวบานรจก เพราะเปนเพลงพนบานทรองเลน

ไมยากนก มลลาท�านองทสนและซ�าวนไปวนมา ภาษาทใชเปนภาษางายๆ ค�าโดดเขาใจงาย ยงมการอนรกษโดยกลม

วฒนธรรมในจงหวดตางๆ และตามสถานศกษากยงมบทเรยนใหนกเรยนไดรจกเพลงฉอยดวย

เอกสารอางอง

กาญจนา อนทรสนานนท. (2525). แนวการศกษาเพลงพนบาน.ดนตรไทยอดมศกษาครงท 8. กรงเทพฯ : โรงละครแหงชาต.

-------- (2532).“การวเคราะหรปแบบเพลงพนบาน” วารสารมนษยศาสตรปรทรรศ ปท 11 ฉบบท 2.

-------- (2532).“เพลงพนบาน” สารานกรมศกษาศาสตร ฉบบท 12. มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ. กรงเทพฯ : พฒนาศกษา.

-------- (2555).เพลงพนบาน. เอกสารการสอนชดวชาวฒนธรรมพนบานของไทย. มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช. กรงเทพฯ:

โรงพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช.

เอนก นาวกมล. (2527). เพลงนอกศตวรรษ (ฉบบปรบปรง).กรงเทพฯ : เมองโบราณ.

ทมา: สารานกรมไทยส�าหรบเยาวชน โดยพระราชประสงคในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว

Page 23: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน14 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เพลงเรอ

เพลงเรอของภาคกลางเปนเพลงปฏพากยทรองโตตอบกนระหวางชายหญง ซงมชอพองกบ เพลงเรอ

แหลมโพธของภาคใตทไมมการรองโตตอบกน ในทนจะอธบายเรองเพลงเรอของภาคกลาง

เพลงเรอของภาคกลางเปนเพลงพนบานทมการรองเลนกนมานานมากแลว แตไมมหลกฐานทชดเจนวา

เรมมขนเมอใด ชาวบานในภาคกลางนยมรองเลนเพลงเรอในฤดน�าหลาก เรยกโดยรวมวา “เพลงหนาน�า”

ซงยงมเพลงอนๆ อกทรองเลนกนในฤดน เชน เพลงหนาใย เพลงครงทอน เพลงร�าภาขาวสาร เพลงรอยพรรษา ฯลฯ

ชาวบานนยมรองเลนเพลงตางๆ เพราะท�าใหเกดความสนกสนาน ผอนคลายความเครยดหลงจากการท�างานตางๆ

เสรจกจะชกชวนกนไปรองเลนเพลง บานทมล�าคลองผานชาวบานกจะพายเรอสญจรไปมาหาสกน การสญจรทางน�า

จะไปไดงายและรวดเรว ดงนน การเลนเพลงเรอจงเปนทนยมมากในจงหวดพระนครศรอยธยา สพรรณบร อางทอง

สงหบร

อปกรณทใชประกอบการเลนเพลงเรอ ไดแก “เรอ” เรอทใชนยมใชเรอพายมาหรอเรอมาด เพราะเปน

เรอล�าใหญนงไดหลายคน นอกจากเรอแลวกมรมกระดาษ หรอเรยกกนวา “รมก�ามะลอ” เอาไวกนแดด เวลาพายเรอ

เลนเวลากลางวนแดดรอนกจะกางรมกระดาษน และถาเลนเพลงถงเวลากลางคนตองใชตะเกยงเจาพายจดไฟใหสวาง

และรองเลนเพลงกนไปจนจบ

ขนตอนการรองเลนเพลงเรอจะตองเรมจากฝายชายรวมตวกนลงเรอพายไปทบ านฝายหญง

รองชกชวนใหมาเลนเพลงเรอกน ถาฝายหญงพอใจกจะรวมตวกนลงเรอพายตามกนไปทค งน�าใตรมตนไมใหญ

กปกพายผกโซเรอ

การรองเลนเพลงเรอนนเรมตนทฝายชายจะรองไหวครจากนนฝายหญงรองไหวครตาม แลวรองตาม

ขนตอนดงน

๑) ไหวคร ๒) ปลอบ ๓) ประ ผกรก ๔) สขอ

๕) ลกหาพาหน ๖) ชงช ๗) ตหมากผว ๘) บทจาก

Page 24: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน15มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การรองเลนอาจไมไดรองเปนชดทงหมด แตจะรองแยกเปนตอนๆ กได จะรองเลนเฉพาะตอนชงช

เทานนกได แตอยางไรกตามจ�าเปนทจะตองมการรองไหวครกอนเสมอ นอกจากรองเลนตามรปแบบทกลาวมานแลว

ยงสามารถรองเลนบทเบดเตลด เชน บทหาซอควาย บทเชานา เปนตน

ลกษณะค�าประพนธของเพลงเรอเปนลกษณะกลอนแปดหวเดยว มสมผสทค�าสดทายของวรรครบ

และวรรคสงเปนเสยงเดยวกน มการรองขนตนและลงเพลงทเปนลกษณะเฉพาะคอ ลงเพลงวา “ฮาไฮ เชยบ เชยบ”

ตวอยางเพลงเรอ

เดอนสบเอดน�านองเดอนสบสองน�าทรง

พกเขญเรอลงหนาทา

จะชกชวนนองสาวทขาวขาวหนานวล

ถาพจะเชญชวนแมลงมา

ไปรองเพลงเรอไปเพอพบกน

มาเถอะตวฉนจะคอยหา

ถาแมไมมากจะพากนกลบ

เดยวตะวนละลบไปไปกบตา

แมขาวเงนยวงเชญมาลวงใจพ

โอแมดอกจ�าป ขอใหรลงมา

อยาอยรอชาเลยเอย

กาญจนา อนทรสนานนท ประพนธ

๒๘ กมภาพนธ ๒๕๕๗

Page 25: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน16 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เพลงเรอของภาคกลางมคณคาทางดานภาษา เสนหของภาษาทมการรอยกรองภาษาไทย ค�าโดด ความ

หมายทกนใจ สนกสนานดวยค�ารองสองแงสองงามโดยทผฟงตองฟงแลวคดตาม คณคาทางจตใจทท�าใหผรองเลน

และผฟงไดสนกสนานคลายเครยดใชความคดในการสรางสรรคบทกลอน ค�ารองทไพเราะสนกสนาน ท�าใหจตใจ

เบกบาน ผรองเลนและผฟงมความสข ทงไดอนรกษและเผยแพรวฒนธรรมเพลงพนบานของชาตไทยไว

ปจจบนการสบทอดการเลนเพลงเรอของภาคกลางยงมการสบทอดในกลมของชาวบาน โดยเฉพาะ

ในจงหวดพระนครศรอยธยา อางทอง สพรรณบร และสงหบร ครภมปญญาชาวบานไดรบการยกยองจากทองถน

และไดรบเชญใหไปสอนในสถานศกษา เชน มหาวทยาลยราชภฏ และวทยาลยนาฏศลป

เอกสารอางอง

กาญจนา อนทรสนานนท. (๒๕๒๕). แนวการศกษาเพลงพนบาน.ดนตรไทยอดมศกษาครงท ๘. กรงเทพฯ : โรงละครแหงชาต.

-------- (๒๕๓๒).“การวเคราะหรปแบบเพลงพนบาน” วารสารมนษยศาสตรปรทรรศ ปท ๑๑ ฉบบท ๒.

-------- (๒๕๓๒).“เพลงพนบาน” สารานกรมศกษาศาสตร ฉบบท ๑๒. มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ. กรงเทพฯ : พฒนาศกษา.

--------- (๒๕๕๕).เพลงพนบาน .เอกสารการสอนชดวชาวฒนธรรมพนบานของไทย. มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช. กรงเทพฯ:

โรงพมพมหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช.

เอนก นาวกมล. (๒๕๒๗). เพลงนอกศตวรรษ (ฉบบปรบปรง).กรงเทพฯ : เมองโบราณ.

การเลนเพลงเรอ คณะโรงเรยนบรรหารแจมใสวทยา ๑ จงหวดสพรรณบร ในพธเปดงานศลปหตถกรรมนกเรยน ครงท ๕๖

ทมา: นายช�าเลอง มณวงษ. http://www.gotoknow.org/blogs/posts/116941

Page 26: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน17มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การท�านาเปนการเกษตรส�าคญยงของคนไทยทกภมภาคไมวา เหนอ อสาน กลาง ตะวนออก และใต

การท�านาจดประสงคหลกคอเพอน�าผลผลตมาเปนอาหารประจ�าวน สวนขาวทเหลอกจะขายน�าเงนทไดมาจบจาย

ซอหาสงจ�าเปนในชวต ขาวสมยกอนจงเปนทกสงทกอยางของชาวนาไทย ขาวทเกบไวในยงขาวหรอคนไทยภาคใต

เรยกวาหองขาวนน จะเปนทกสงทกอยางทจะไดมาเพอการบรโภคและอปโภค ขาวในยงจงเปนประหนงเปนเงนทฝาก

ไวในธนาคารอยางปจจบนนเอง จะตางกนตรงทจะเบกออกมาใชจายเมอไรกไดเพยงแตเอาไปแลกออกมาเปนเงนเทานน

แตเมอกอนบางแหงน�าขาวไปแลกกบสงของไดเลยโดยไมตองแปรสภาพใหเปนเงนกอน ดวยความส�าคญของขาวและ

การท�านาปลกขาวนเอง ในการท�านาขาวจงมประเพณและวฒนธรรมหลายอยางเขาไปเกยวของและเกดประเพณ

และวฒนธรรมจากการท�านาหลายหลากประการ หนงในจ�านวนนทเกดวฒนธรรมจากการท�านาในชวงฤดเกบเกยว

คอ “เพลงนา” ชอเพลงกบอกอยางชดเจนวาเพลงนเกดขนมานานแลวคกบการท�านา และมเรองราวทเกยวเนองกบ

การท�านา สวนเนอหาบางทมทเกยวกบการท�านาอยมากบางนอยบาง เพลงนาสวนใหญเนอหาจะเกยวกบความรก

เพลงนานยมเลนกนในจงหวดภาคใตของประเทศไทย ตงแตชมพร ลงไปสราษฎรธาน และนครศรธรรมราช

ปจจบนการเลนเพลงนานยมนอยลง เหลอการเลนอยบางในจงหวดชมพร สวนจงหวดอนๆ แทบจะไมมใหไดพบเหน

และไดยนแลว เพลงนาจงเปนวฒนธรรมการละเลนประเภทเพลงทมโอกาสสญหายไปจากผนแผนดนไทย จงเปน

หนาทของคนไทยทจะตองดแลและรกษาลมหายใจสดทายใหกบ “เพลงนา” ซงยงเหลออยเพยงแหงเดยวทจงหวด

ชมพร ภาคใตของประเทศไทย

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยสบพงศ ธรรมชาต

เพลงนำ

Page 27: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน18 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การเลนเพลงนามมานานแลวตงแตรนบรรพชนของคนไทยภาคใต แตไมมหลกฐานบนทกไววามมา

ตงแตเมอไร เปนลกษณะวรรณกรรมมขปาฐะ (Oral Literature) เปนการรองปากเปลาโตตอบกนอยางฉบพลนทนใด

หรอเปนการปฏภาณ คนไทยภาคใตใชค�าวา “มตโต” หากจะเรยกผเลนกลอนเพลงนากอาจจะเรยกไดวา “ปฏภาณ

กว” กไมผด เพราะเมอเลนกลอนเพลงนาจะมการโตตอบกนอยางตอเนองและไมชา ไมเชนนนกจะถกสรปวาไมเกง

และความสนกสนานกจะลดลงไป ผทอยในนารวมเกยวขาวหรอเกบขาว (คนไทยภาคใตใชแกะในการเกบขาว)

กจะไมไดรบบรรยากาศของความสนกสนานและรนเรง เพลงนาเปนสงหนงทเปนเหตจงใจใหคนหนมสาว รวมทง

คนเฒาแกไปลงนาเกยวขาว เพราะไดรบความบนเทงจาการลงนาเกยวขาวหรอเกบขาว จบพลดจบผลไดครกตดไม

ตดมอกลบบานดวย การเลนเพลงนาหรอรองเพลงนามกมเมอมการบอกแขกเกยวขาวเพราะท�านาจ�านวนหลายไร

คนไทยภาคใตเรยกวา “นาวาน” คอการขอชวยแรงของคนอนทสนทสนมกนไปชวยเกยวขาวหรอเกบขาว การไถนา

และด�านากใชวา นาวาน เชนเดยวกน แตการรองเพลงนาหรอเลนเพลงนานยมเฉพาะการเกยวขาวหรอเกบขาว

ทงนเพราะฤดเกยวขาวเปนฤดแลง สภาพดนและสภาพภมศาสตรเอออ�านวยใหแสดงออกในดานความบนเทง

ไดอยางคลองแคลว กอใหเกดบรรยากาศและรสชาตนนเอง

การเลนเพลงนานยมเลนครงละ ๑ ค ชาย-หญง ถามากกวานกไมเกน ๒ ค ทงนเพราะถามากค

จะยากในการจดระบบการขบรองหรอการเลน เลน ๑ ค ถอวาเหมาะทสดเพราะผฟงหรอผชมทก�าลงเกยวขาว

หรอเกบขาวอยอยากจะตดตามเนอหาและกลเมดเดดพรายลลากลอนเพลงนาทชาย-หญงคนนโตตอบกน ถามากค

จดเนนจดเดนของทงเนอหาและศลปะการถายทอดกจะลดลงไป ในการเลนเพลงนาจะมผรองน�าคนหนงเรยกวา

แมค เมอรองจบจะมการรบ หรอภาษาไทยภาคใตใชวา ทอย ผท�าหนาททอยหรอรบเรยกวา ทายไฟ ทายไฟ (ผรบ)

ของคใดกตองรบของคนน ในการรบนนจะรบเมอแมเพลงรองซ�าวรรคท ๑ และจะรบหรอทอยเฉพาะวรรคท ๑ เทานน

วรรคอนๆ แมเพลงเปนผรองหรอวาทงสน ในการเลนถามเพยงคเดยวกจะมเนอหาเกยวกบเกยวพาราสและบอกเรอง

ราวตางๆ ตามทคเพลงจะยกขนมากลาวหรอเลา เพอเปนการใหความรความเขาใจ หรอเรองทเปนเรองสนกสนาน

สรางความเพลดเพลนในการเกยวหรอเกบขาวในนา

Page 28: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน19มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การทผเกยวหรอเกบขาวในนาไดฟงเพลงนาและเรองราวตางๆ จากการโตตอบกนของคเพลงนาท�าให

บรรยากาศการท�านาเปนไปอยางสนกสนานเพลดเพลนและกอใหเกดมตรภาพมากขนไปอก คเพลงนาบางค

หรอขามค หลงการเกบเกยวแลวกมการไปมาหาสหมนหมาย และไดแตงงานกนในทสด ในการเลนเพลงนาถามคเดยว

กมกจะรองหรอวาโตตอบกนโดยน�าเอาปมดอยบางอยางของฝายตรงกนขามมารองหรอวา ทงน จะเปนการชวยกระตน

หรอกระทงใหอกฝายหนงมอารมณและคดหาลทางในการโตตอบอยางมรสชาต การน�าเอาปมดอยหรอจดออนขนน�า

กอนจะท�าใหไดรบความสนใจมาก ทงคโตและผฟงทเกยวหรอเกบขาวในนาเดยวกนหรอผเกยวขาวทนาอยใกลเคยง

การรองเพลงนาเปนไปในท�านองประหนงจะเขาตอสกน จงพอเทยบไดกบการรอง กลอนรบ ฉะ หรอ เพลงรบ

ดวยการรองเพลงนาเปนการรองกลอนสดโตตอบหรอเพลงปฏพากย ผเลนเพลงนาจงตองเปนผมความช�านาญและ

รอบรในเรองภาษาไทยอยางด อกทงมความรในเรองทน�าขนมารองหรอวา นอกจากนยงจะตองเปนผมความแมนย�า

ในเรองท�านองและจงหวะในการรองเพลงนาอกดวย ดวยเหตน ผทรองหรอวาเพลงนาไดดจะตองมการฝกฝนตนเอง

อยบอยๆ ไมเชนนนจะมปญหาเมอถงเวลาโตตอบกน ความลงเลหรอการชะงกในการรองหรอวานนจะท�าใหผฟง

ลดความเชอมนลงไป และสงผลตอความสนใจทจะฟงเพลงนา หากคเพลงนารองกลอนอยางคลองแคลว วางจงหวะ

ลลาและท�านองไดนาฟง และเนอหานาสนใจ เสยงใหก�าลงใจและการสงเสยงรบกจะดงขนมาดวย ผรองเพลงนาจงตอง

รองหรอวาบอยๆ เมอถงเวลารองหรอวากจะท�าไดดเปนทชนชมชนชอบของผเกยวขาวในนานน ปจจบนการรองหรอ

วาเพลงนาไดขยบออกจากนาไปสบานและบนเวทดวย กลายเปนเพลงทไมจ�ากดพนทท�านองเดยวกบเพลงเตนก�า

ร�าเคยวในจงหวดภาคกลางของไทย

กลอนเพลงนา มลกษณะเปนกลอนหวเดยวเชนเดยวกบกลอนหรอเพลงหวเดยวในภาคกลาง ไมวาเพลง

ฉอย เพลงอแซว และล�าตด ตางกนทเพลงนาม ๓ วรรค เรยกวา หนงลง แตละวรรคม ๑๐ ค�าหรอพยางค แตยดหยน

ได ๘ หรอ ๑๑ กลอนหกลงเรยกวา หนงลาง (จ�านวน ๑๘ วรรค) ในการรองโตตอบกนกใชหนงลาง และจะจบสง

ทโตตอบกน เรยกเปนภาษาทางการวา หนงกระท เพลงนาจงเปนกลอนทบงคบเปนคณะเชนเดยวกบกลอนและรอย

กรองอนๆ ของไทย แตมความตางจากกลอนอนๆ ในเรองจ�านวนวรรคในหนงบทหรอหนงลง และการรบสมผส

แมจะเปนแบบเดยวกบกลอนหวเดยวแตตอง ๓ วรรค ถงจะสมผส

Page 29: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน20 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

รปแบบหรอฉนทลกษณของเพลงนาเปนดงน

(ลงท ๑) OOOOOOOOOO OOOOOOOOOO (เสยงสง)

OOOOOOOOOO (เสยงต�า)

(ลงท ๒) OOOOOOOOOO OOOOOOOOOO

OOOOOOOOOO

(ลงท ๓) OOOOOOOOOO OOOOOOOOOO

OOOOOOOOOO

ขอก�าหนดของเพลงนาเกยวกบเสยงทายวรรคเปนดงแผนแบบ การสมผสบงคบคอ ค�าสดทายวรรคท ๑

ตองสมผสกบค�าท ๕ หรอใกลเคยงของวรรคท ๒ ค�าสดทายวรรคท ๒ ตองสมผสกบค�าสดทายวรรคท ๓ และค�าสดทาย

วรรคท ๓ ของ ลง แรก จะตองสงสมผสไปยงค�าสดทายของวรรคท ๒ ของแตละลงจนกระทงจบ สมผสบงคบทวาน

เปนสมผสสระแมสะกดเดยวกน ดงตวอยางเพลงนาทนยมยกมาจดจ�ากนดงน

บรรดาหญงสาวสาวมาเกบขาวนาน สาวคนนนอยดผวฉวสดใส

ขาวหลอดมอตนเหมอนแมจนพอไทย

แมหญงสาวขาวสวยทมาทงไกลแค นองคนโนนแทพหลงแลตะลงไหล

ตาตอตามองกนเกดสมพนธถงใจ

ผวเนอสาวขาวแลวยงไมแคลวทาแปง สวยแลวยงชงแตงตองตามแบบสมย

บรรดาสาวชาวนานองสวยหวาใครใคร

ฯ ล ฯ

ภมปญญาเพลงนาเปนภมปญญามรดกวฒนธรรมดานภาษาไทยทคนคดน�ามาใชเพอใหเกดรสชาต

หรอบรรยากาศในการเกยวหรอเกบขาวในนา อกทงเปนการบงบอกถงความเฉยวฉลาดในการก�าหนดค�าในแตละวรรค

เพอใหเกดความสมพนธกลมกลนกนไป และก�าหนดเสยงทายวรรคใหสลบกนไป สง ต�า เพอใหเกดความไพเราะ

การทคเพลงน�าเนอหามาเสนอและโตตอบกนไดนนนบไดวาเปนความเฉลยวฉลาดและไหวพรบปฏภาณทบมเพาะสงสม

มาจากบรรพชนไทยภาคใต เมอถงเวลารองหรอวาเพลงนากจะดงเอาสงทสงสมมาไมวา ความร ความคด และความ

เขาใจมาผสมผสานกบสงแวดลอม เพอน�าเสนอใหมความสมพนธกนระหวางคนกบธรรมชาต ธรรม และศลปะ

และวฒนธรรมดานภาษา นกเลงเพลงนาหรอผรองเพลงนาทช�านาญ เฉลยวฉลาดจะสงเสยงรองเพลงนาไดอยางนาฟง

ม จงหวะ ลลา ท�านอง และเนอหาดมคณคา หากเพลงนายงมนกรองหรอนกวาเพลงนาเชนทกลาวน เพลงนากนาจะ

ยงด�ารงอยคแผนดนไทยภาคใตอกนานแสนนาน

Page 30: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน21มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

แตรวง พฒนามาจากวงดนตรเครองเปา (Wind and Brass Ensemble) เปนวงดนตรทใชในยโรป

และสหรฐอเมรกามาแตโบราณ ในกจการของกองทพ การฝกแถวการเดนสวนสนามในพธเกยรตยศ และการประโคม

ในพธเฉลมฉลองของรฐหรอราชส�านกใชเครองดนตรตระกลเครองเปาทองเหลองและลมไม (Brass & Woodwind

musical instruments) ในสมยโบราณเรยกรวมๆ วา บราสแบนด (Brass Band) เนองจากบทบาทในการด�าเนน

ท�านองเปนของกลมเครองดนตรทองเหลองมากกวาและนยมเลนกลางแจง ใหเสยงทดงเจดจาชดเจนสามารถเดนเลน

และนงเลนเปนกลมไดวงเครองเปา ไดพฒนาขนมาเปนมลทารแบนด (Military Band) มจดประสงคในการใชงาน คอ

การเลนเพลงเดนเทาเขาสสนามรบของทหาร หรอใชประกอบการสวนสนามของทหารเพอปลกใจในยามสงคราม

หรอประกอบพธตางๆ ของทหารโดยเฉพาะ

สมยกรงศรอยธยาชวงแผนดนพระนารายณมหาราช มฝรงน�าแตรมาทลเกลาฯถวายเปนเครองราช

บรรณาการ สวนในสมยกรงรตนโกสนทรพบในบนทกวามแตรวลนดาทใชในพระราชพธของราชส�านก ซงเชอวาเปน

แตรฝรงทชาวฮอลนดาน�าเขามาเปนชาตแรกในกรงสยาม ตอมาในสมยรชกาลพระจอมเกลาเจาอยหว ไดรเรมมการ

ฝกทหารแบบองกฤษทวงหนาของพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวและทวงหลวง ครผฝกแถวคอรอยเอกนอกซ

(Knox) และรอยเอกอมเปย (Impey) ชาวองกฤษ ตามล�าดบ ทงสองทานไดน�าวงดรยางคเครองเปาขนาดเลก ทเรยก

Brass Band ของยโรปมาบรรเลงค�านบถวายเวลาพระเจาแผนดนเสดจฯออกมหาสมาคม พอถงรชกาลพระบาทสมเดจ

พระจลจอมเกลาเจาอยหว มบนทกชดเจนวาแตรวงของทหารเรอ เรยกวา แตรวงทหารมะรน สมยนมครฝรงมาสอน

และควบคมแตรวงอย ๓ ทาน คอ ครเวสเตอรเฟล ชาวเยอรมน ครเฮวด เซน ชาวฮอลนดา และครจาคอบ ไฟท

(Jakob Feit) ชาวเยอรมน จนแตรวงทหารมหาดเลกถอก�าเนดในสมยรชกาลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา

เจาอยหวนเอง ไดพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระเจานองยาเธอกรมหมนอดศรอดมเดชเปนผบงคบการและกอตงแตรวง

ทหารหนาขนเปนครงแรก ซงตอมาแตรวงทหารนไดเจรญรงเรองมาเปนกองดรยางคทหารบกในปจจบน

เรยบเรยงโดย อานนท นาคคง

แตรวง

Page 31: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน22 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

“แตรวง” เชอกนวามใชกนมากอนสมยรชกาลท ๕ และเปนค�าทพบในหนงสอสาสนสมเดจ ซงสมเดจ

พระเจาบรมวงศเธอเจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศและสมเดจพระบรมวงศเธอกรมพระยาด�ารงราชานภาพ

ทรงเขยนจดหมายโตตอบกนดวย ครนถงสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวรชกาลท ๖ ไดทรงบญญต

ค�าวา “ดรยางค” ขน ดงนน วงดนตรทงหลายจงหนมาใชค�าวา “ดรยางค” แทนค�าวา ดนตร อาท วงจลดรยางค

วงดรยางคสากล วงดรยางคไทย เปนตน วงดรยางคใชในความหมายของการนงบรรเลง เชน วงดรยางคกรมศลปากร

วงดรยางคซมโฟนกรงเทพ เปนตน ส�าหรบวงโยธวาทตนน (Military Band) เปนศพทบญญตทราชบณฑตยสถาน

สรางขนในยคหลง หมายถง “วงดนตรทบรรเลงโดยทหาร” ซงมาจากค�าวา “โยธา” แปลวา ทหาร รวมกบค�าวา

“วาทต” แปลวา “ดนตรหรอผบรรเลงดนตร” นยมใชกบดนตรทใชในการสวนสนามของกองดรยางคทหารกองลกเสอ

นอกจากนน วงโยธวาทตไดแพรเขาไปสระบบการศกษา เขาไปอยในโรงเรยนทวประเทศทงระดบประถมศกษาและ

มธยมศกษา วงโยธวาทตมหนาทน�าแถวนกกฬา น�าแถวลกเสอ และใชในการนงบรรเลงเพลงไทยตามแบบแผนทสมเดจ

พระเจาบรมวงศเธอเจาฟาบรพตรสขมพนธกรมกระนครสวรรควรพนต ทรงปรบปรงแนวทางขนเพอใชกบโยธวาทต

ของกองทพบกและกองทพเรอในอดต มการเรยบเรยงสกอรเพลงไทยส�าหรบวงโยธวาทตจ�านวนมาก ใชวตถดบจาก

เพลงปพาทยส�านกพาทยโกศลและเพลงพระนพนธของพระองคเอง ผเรยบเรยงเพลงไทยส�าหรบโยธวาทตทมชอเสยง

ไดแก สมเดจพระเจาบรมวงศเธอเจาฟาบรพตรสขมพนธกรมกระนครสวรรควรพนต พนตรหลวงประสานดรยางค

รอยเอกนพ ศรเพชรด และพนโทวชต โหไทย เปนตน

ทมา : กลมประชาสมพนธ กรมสงเสรมวฒนธรรม กระทรวงวฒนธรรม

Page 32: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน23มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

กล มเครองดนตรทประกอบขนเปนโยธวาทตและแตรวงของไทย ประกอบดวย เครองดนตร

กลมใหญๆ ๒ กลม คอ

๑. กลมเครองเปา แบงยอยเปนเครองลมไมและเครองทองเหลอง (Wind & Brass Instruments)

๒. กลมเครองจงหวะ เครองต-เครองกระทบ (Percussions Instruments)

ลกษณะของการผสมวงเปนไปอยางหลวมๆ ไมไดจ�ากดวาจะตองมแบบแผนทตายตวเหมอนกบ

วงดนตรไทยทวไป หรอเทยบกบวงดนตรในประเพณนยมของยโรปคลาสสค คนไทยนยมใชเสยงแตรวงชาวบานประโคม

แหในงานพธกรรมตางๆ ทมชาวบานมาชมนมกน ทงงานรนเรงบนเทงใจ อาท งานบวชนาค ท�าขวญ งานแหขนหมาก

งานมงคลสมรส งานสมโภชวนส�าคญทางพทธศาสนา งานศพ งานมหรสพ การโหมโรงหนาโรงละคร โหมโรงหนาโรง

ภาพยนตรทเรยกวา “หนงเงยบ” ไปจนถงงานประโคมขาวปาวประกาศกจกรรมการเมองทองถน ฯลฯ แตรวงชาวบาน

มอสระในการเลอกบทเพลงมาใชในการแสดง ในการออกงานพธ และไมมสตรตายตววาจะตองมล�าดบเพลงอยางไร

เพลงทใชเลนบรรเลงตามงานของแตรวงชาวบานสวนหนงเปนเพลงทจ�ามาจากแตรวงของทหาร มทงเพลงฝรงเพลง

ไทย ใชจงหวะเดนแถวอยางทหารทเรยกวามารช (March) ตดวยกลองใหญใหจงหวะ เรยกชอเพลงวา มารชตางๆ

อาท มารชด�ารง มารชภานรงษ มารชกรมหลวงประจกษ มารชลาวดวงเดอน และยคสมยรชกาลท ๗ มการน�าภาพยนตร

เงยบเขามาฉายในประเทศไทย การโฆษณาประชาสมพนธใหคนดมาซอบตรเขาดภาพยนตร กจะนยมใชแตรแหน�า

เมอถงชวงภาพยนตรใกลฉาย กจะไปตงวงเลนโหมโรงเรยกรองความสนใจจากคนด และเมอถงเวลาฉายภาพยนตร

กจะยายเขาไปบรรเลงสดๆหนาจอ คดดนเพลงไปตามภาพเคลอนไหวของหนง เปนทชนชอบของผคนในอดต

ทไดมประสบการณใหมกบภาพยนตรเงยบอยางยง ตอมาเมอเกดเพลงร�าวงสมยสงครามโลกครงทสอง

แตรวงชาวบานกน�าเพลงร�าวงสนกๆ ทนยมรองเลนกนไปเปาในกระบวนแหดวย จนกระทงยคเพลงลกท ง

เพลงลกกรง หรอเพลงไทยสากลในปจจบน ถาเพลงไหนเปนทนยมกมกจะถกน�าไปบรรเลงรบใชสงคมไทยเสมอมา

คณะแตรวงชาวบานทมชอเสยงในปจจบน อาท คณะถนอมศลป ปทมธาน คณะ ส.จฬาลกษณ

สมทรสงคราม คณะวรรณธนวาทต นนทบร คณะกหลาบโชว พระนครศรอยธยา คณะครด�ามวสค พระนครศรอยธยา

คณะเพชรพระนคร พระนครศรอยธยา คณะเอกซเรย ราชบร คณะสนศา ทามะขาม ราชบร คณะมณฑาสวรรค

ด�าเนนสะดวก ราชบร คณะสมหวง บานโปง ราชบร คณะ ส.แกวบชา นครปฐม คณะแตรวงรกชาตเมองสพรรณ

คณะลกทงเมองทอง นนทบร คณะสวรรณศลป ศาลายา นครปฐม ฯลฯ บคลากรทถอเปนภมปญญาทางแตรวง

ชาวบานในปจจบน อาท พนโทวชต โหไทย ศลปนแหงชาต ครสมคร กรานตแหยม นนทบร ครหม เมองนนท

ครสมาน กนเกต ราชบร ครวรช แสงจนทร สมทรสงคราม

Page 33: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน24 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

แตรวงชาวบาน ในปจจบนสภาพสงคมเปลยนไป ความนยมในการประโคมแหลดลงและมกจกรรมดนตร

เพอสงคมชาวบานแบบอนๆ มาใชทดแทน แตกมใชวาแตรวงชาวบานจะเงยบเสยงไปเสยเลยทเดยว ในหลายทองถน

ยงคงพงพาดนตรแตรวงเพอความสนกสนานบนเทงในชมชน ยงคงมชาวบานทสนใจฝกฝนแตรวงแบบชาวบานสบทอด

วธการบรรเลงดวยลลาของชาวบานกนอย แมวาทางหนวยงานราชการและสถานศกษาสมยใหมจะหนไปนยม

การสงเสรมวงโยธวาทต ทมระเบยบแบบแผนมาตรฐานระดบชาตและนานาชาตมากกวาแลวกตาม สงทนาเปนหวง

คอการรวบรวมและบนทกหลกฐานความรเกยวกบแตรวงชาวบานเอาไวอยางเปนรปธรรม ยงไมมความชดเจนพอ

และไมไดรบการเอาใจใสจากสถาบนการดนตรใดๆ อยางจรงจง แมกระทงสถาบนการศกษาทมสวนเกยวของ

กบความรทางเครองเปาตะวนตกทมงสรางมาตรฐานใหเทยบเทาสากล กละทงรากฐานความสมพนธทางวฒนธรรม

แตรวงชาวบานกบการศกษาในระบบเสยมาก ความหวงในการสบทอดแตรวงยงคงลางเลอนหากมงฝากภารกจเอาไว

ทภาครฐและสถาบนการศกษา คงเปนเรองทางเลอกและการตดสนใจของชมชนทจะเลงเหนคณคาของแตรวงชาวบาน

กบการอยรวมกบสงคมไทยในอนาคตไดอยางไร

เอกสารอางองดวงจนทร บญล�า. ศกษาแตรวงชาวบานจงหวดสโขทย. ปรญญานพนธ มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ. ๒๕๕๑.

ปรชา ออกกจวตร. แตรวงชาวบาน:กรณศกษาความเขมแขงทางวฒนธรรมของแตรวงใน จงหวดสมทรสงคราม. ปรญญานพนธ

มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ. ๒๕๔๘.

พระชย ลสมบรณผล. การบรรเลงเพลงไทยเดมของคณะแตรวงชาวบานทามะขาม ต�าบลดอนทราย อ�าเภอโพธาราม จงหวดราชบร.

สถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยราชภฏหมบานจอมบง. ๒๕๕๐.

สธ ช�านาญสธา. แตรวงชาวบาน กรณศกษาแตรวงในพนทอ�าเภอเมอง จงหวดสมทรสาคร. วทยานพนธ มหาบณฑต มหาวทยาลย

มหดล. ๒๕๔๕.

สดแดน สขเกษม. แตรวงชาวบานกบการรบใชสงคม กรณศกษาแตรวงคณะถนอมศลป. วทยานพนธ มหาบณฑต มหาวทยาลย

มหดล. ๒๕๔๑.

อาร สขะเกศ. แตรวงชาวบาน. วารสารการศกษานอกโรงเรยน ๒๓, ๑๒๙. ๒๕๒๕.

วชต โหไทย. สมภาษณ. ๒๕๕๗

ทมา : กลมประชาสมพนธ กรมสงเสรมวฒนธรรม กระทรวงวฒนธรรม

Page 34: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน25มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ฟอนโยคถวายไฟ เปนกระบวนฟอนชดหนงทเกดขนจากด�ารของเจาแกวนวรฐฯ เจาผครองนครเชยงใหม

โดยมแนวความคดกระบวนทาร�าทไดรบอทธพลการฟอนของไทยใหญ(เงยว) ซงแยกมาจากฟอนมานมยเชยงตา

ฟอนโยคถวายไฟ ก�าเนดขนทนครเชยงใหมเมอราวพทธศกราช ๒๔๖๓ คราวทสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาบรพตร

สขมพนธกรมพระนครสวรรควรพนต เสดจฯนครเชยงใหม ในการน ทางการนครเชยงใหมจงจดการรบเสดจฯ

มการแสดงตางๆ ถวายในงานเลยงพระกระยาหารค�า ในคราวนนเจาแกวนวรฐโปรดใหพอเลยงนอยสม (ค�าโสม)

สมทรนาว(อสานด)คหบดชาวพมา เปนผจดการตดตอครฟอนร�าจากไทยใหญเขามาฝกสอนใหบตรหลานในบาน

เพอออกแสดงในงานดงกลาวและใหชอชดการแสดงวา “ฟอนโยคถวายไฟ” เพราะทาร�าเลยนแบบทาร�าฤษดดตน

ของไทยใหญ เหตทเรยกวาฟอนโยคถวายไฟไมมบนทกกลาวไว แตอาจวเคราะหจากการแตงกายทใชสขาวคลายโยค

บชาไฟมาเรยกซงผทไดรบการฝกหดฟอนชดแรกนเปนหญงลวนแตกลบมไดออกแสดง เนองจาก ภรรยาของพอเลยง

สม ชอแมเลยงบญปน สมทรนาว ไมยอมใหหลานๆ ทเปนสาวออกแสดง จงตองเปลยนเปนใชผชายแสดงแทนทงหมด

ในปพทธศกราช ๒๔๗๕ โรงเรยนดาราวทยาลย เชยงใหม ไดจดงานประจ�าปของโรงเรยน นางค�าสวน

วงศธาน และนางล�าดวน พทธโกษา นกเรยนโรงเรยนดาราวทยาลยขณะนน ซงเปนนองสาวของนางทวลกษณ สามะ

บตร ผทไดรบการฝกหดการฟอนจากไทยใหญ คราวรบเสดจสมเดจฯ กรมพระนครสวรรควรพนต ไดขอรองใหนางทว

ลกษณฝกสอนการแสดงฟอนโยคถวายไฟน�าออกแสดง ซงในครงนนพระราชชายาเจาดารารศมไดเสดจทอดพระเนตร

ดวย ตอมาพระราชชายาฯ ไดโปรดใหนางทวลกษณ สอนใหกบตวละครของเจาแกวนวรฐและไดน�าออกแสดงตอมา

อกหลายครง

พทธศกราช ๒๕๑๔ กรมศลปากรไดเปดโรงเรยนนาฏศลปสวนภมภาคทจงหวดเชยงใหมเปนแหงแรก

และไดเชญนางสมพนธ โชตนา เขามาท�าการสอนนาฏศลปพนเมองเหนอ และบรรจฟอนโยคถวายไฟเขาไวในหลกสตร

การเรยนการสอนโดยนางสมพนธ โชตนา เปนผซงไดรบการถายทอดจาก นางทวลกษณ สามะบตร ขณะทเปนตวละคร

ในคมพระราชชายา นางสมพนธ โชตนา ซงตอมาไดรบการยกยองใหเปนศลปนแหงชาต สาขานาฏศลปพนเมอง

ไดถายทอดทาร�าโยคถวายไฟใหกบครอาจารยและนกเรยนของวทยาลยนาฏศลปเชยงใหม จวบจนถงแกกรรม

ฟอนโยคถวำยไฟ

เรยบเรยงโดย ประเมษฐ บณยะชย

Page 35: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน26 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ทมา : ส�านกการสงคต กรมศลปากร กระทรวงวฒนธรรม

ดนตรทประกอบการฟอนโยคถวายไฟ ใชวงดนตรพนเมองหรอวงปพาทย มเนอรองส�าเนยงไทย – พมา

ดงน

๑. เมยวดอไบฉนเลเลเลฉน นะเมย (ซ�า)

๒. เหมาเลโก เหมาเลโก เซามะ หยา บา แง เลเลเลเลเลเลเลเลเล

๓. ซวย แม ต เมย ลมะแม โส จา บา ลา แด เลเลเลเลเลเลเลเล (ซ�า)

๔. ลมะแม อะยวย กะ เล บา ละ เพต กน ยา โอ เล เมา กะ จวยแม (ซ�า)

โตงเลเลเลเลโตงเลเลเลเลเบย (ซ�า)

โตงเลเบยโตงเลเลเล เซ มา บา แง เลเลเลเลเลเลเลเล

๕. ลนเลเช ยะ โฮ เหมย แด หมา ด เมย แด หมา

๖. สะ แบ เลเลเลเล โก แก – วะ โอ ดะ แว ดด ไล บา โล แด

๗. ดอเลเลเลนากานากาดอเลเลเลเลเลนากานากา (ซ�า)

๘. ดอนากานากาตนแด เลเลเลเลเลเลเล

๙. ซอ โซ ซอ ยน เจาแพคกวา (ซ�า)

ซอตะดา ยนซอยน เกา มาโอแด ซอตะดา ยน เกา มาโอ แด เกาเลโซะ โปะ ลา

Page 36: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน27มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ทมา : ส�านกการสงคต กรมศลปากร กระทรวงวฒนธรรม

ฟอนโยคถวายไฟ มการแตงกายแบบชาวไทยใหญ ผแสดงเปนผชายทงหมด นงสนบเพลา นงผาแบบผา

ปายทบ สวมเสอคอกลมปายขาง โพกผา สของเสอผาทงหมดปจจบนนยมเปนสขาว มอถอไมเทายาวประมาณ

๑.๒๐ เมตร

คณคาในทางวฒนธรรม การแสดงชดนถอเปนการผสมผสานกระบวนทาร�าทมทงรปแบบการเคลอนไหว

แบบไทยใหญ เชน การกระโดด การเขยงเทา และทาร�าทเปนมาตรฐานของลานนาทเนบชาออนหวาน ครนาฏศลป

ทคดคนขนไดปรบปรงขน ทงการแตงกาย ลลาทาร�า และเพลงรอง จนเปนชดการแสดงทงดงามยง แตเปนทนาเสยดาย

ทโอกาสแสดงคอนขางนอยไมเปนทแพรหลาย

สถานภาพในการแสดงปจจบนและแหลงปฏบตยงคงมการถายทอดในสถาบนการศกษาในสงกดสถาบน

บณฑตพฒนศลป กระทรวงวฒนธรรม โดยคงรปแบบการฟอนโยคถวายไฟอย โดยเฉพาะวทยาลยนาฏศลปเชยงใหม

แตโอกาสทจะน�าออกแสดงเผยแพรนอยมาก

ขอมลบคคลอางองจาก

นายพงศธร สามะบตร บตรชายทานเดยวของ นางทวลกษณ สามะบตร ผซงไดรบการถายทอดตงแตป

พ.ศ.๒๔๖๓ และเปนผถายทอดใหกบนางสมพนธ โชตนา รวมทง นางสาวสกญญา ชมพรตน ในวทยาลยนาฏศลป

เชยงใหม

Page 37: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน28 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ระบ�ำสบท

ระบ�าสบทเปนระบ�าทเกาแกชดหนง มบทรองดวยกน ๔ บท แตละบทจะแตกตางกนทงเนอรอง

ทวงท�านอง และจงหวะเพลง ไดแก เพลงพระทอง เพลงเบาหลด เพลงสระบหรง และเพลงบหลม เนอรอง

มลกษณะเชงเกยวพาราส สนนษฐานวาระบ�าสบทนมมาตงแตสมยสโขทย แตไมมหลกฐานใดปรากฏแนชด จะเหน

ไดจากบทละครจบระบ�าพระราชนพนธรชกาลท ๑ นน จะมบทรองเพยง ๒ บทเทานน ซงขนตนดวยเพลงสระบหรง

และตามดวยเพลงพระทอง ครนตอมาในสมยรชกาลท ๒ พระองคไดทรงพระราชนพนธบทรองเพมขนอก ๒ บท คอ

บทรองในเพลงเบาหลด และบทรองในเพลงบหลม อกทงทรงก�าหนดใหรองเพลงพระทองเปนอนดบหนง แลวตาม

ดวยเพลงเบาหลด เพลงสระบหรง และเพลงบหลมตามล�าดบ โดยถอเปนแบบฉบบมาจนถงปจจบน ระบ�าสบทนเปน

ระบ�าชดหนงทถอเปนแบบอยาง และเรยกกนวา “ระบ�าใหญ” ซงผแสดงจะตองร�างาม ร�าถกตองตามแบบแผน และ

ใชเวลามากในการฝกฝน ดงนน คณครลมล ยมะคปต ผเชยวชาญการสอนนาฏศลปไทย จงไดน�ามาบรรจไวในหลกสตร

การเรยนการสอนของนกเรยนวทยาลยนาฏศลปในระดบชนกลางและชนสง เพราะเปนระบ�าทส�าคญเชนเดยวกบ

แมบท โดยนกเรยนจะตองเรยนรและฝกฝนใหเกดความเชยวช�านาญทงทาร�า กระบวนแถว เนอรอง ทวงท�านอง

และจงหวะเพลง เพอตอยอดไปสการแสดงโขน ละคร

ลกษณะการแสดง คอ แสดงไดตงแต ๒ คนขนไป ผแสดงมทงฝายตวพระ และฝายตวนาง ใชทาร�า

พนฐานหรอทาฝกหดเบองตน และทานาฏยศพทเปนทาหลก ผสมผสานกบลลาการเคลอนไหวดวยการใชทาเชอม

จากทาหนงไปอกทาหนง ใชวงปพาทยประกอบการแสดง ออกดวยเพลงโคมเวยน แลวนกรอง รองเนอเพลง

ตามทวงท�านองจงหวะทก�าหนด จบดวยเพลงชา-เรวระบ�า แตงกายดวยเครองแตงกายทเรยกวา ยนเครอง ดงน

พระ แตงกายยนเครองพระ จะเปนเสอแขนสน หรอแขนยาว ใสเครองประดบ สวมชฎา

นาง แตงกายยนเครองนาง ใสเครองประดบ สวมมงกฎ หรอรดเกลา

โดยสมมตใหผแสดงเปนเทวดา นางฟา มาจบมาระบ�าชนชมยนดทผทรงอทธฤทธไดปราบปรามอสรพาย

แพ ดงปรากฏระบ�าสบทนในการแสดงโขน เรองรามเกยรต ชด “นารายณปราบนนทก” หรอชด “เมขลา–รามสร”

หรอตอนทพระรามสงหารทศกณฐไดแลว อนมเนอรอง ดงน

เรยบเรยงโดย วนทนย มวงบญ

Page 38: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน29มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เพลงพระทอง

เมอนน ฝายฝงเทวาทกราศ

ทงเทพธดานาร สขเกษมเปรมปรดเปนสดคด

เทพบตรจบระบ�าท�าทา นางฟาร�าฟอนออนจรต

ร�าเรยงเคยงเขาไปใหชด ทอดสนทตดพนกลยา

แลวตวงเวยนเปลยนซาย ไลตวงเวยนเปลยนขวา

ตลบหลงลดเลยวลงมา เทวญกลยาส�าราญใจ

เพลงเบาหลด

เมอนน นางเทพอปสรศรใส

ร�าลอเทวาสราลย ทวงทหนไลพอไดกน

เทพบตรฉดฉวยชายสไบ นางปดกรคอนใหแลวผนผน

หลกหลบลดเลยวเกยวพน เหยนหนมาขวาท�าทาทาง

ครนเทพเทวญกระชนไล นางชมอยถอยไปเสยใหหาง

เวยนระวนหนวงอยตรงกลาง ฝงนางนารกปรดา

เพลงสระบหรง

เมอนน ฝายฝงเทพไทถวนหนา

ร�าเรยงเคยงคนกลยา เลยวไลไขวควาเปนแยบคาย

เทพบตรหยดยนจบระบ�า นางฟาฟอนร�าท�าฉยฉาย

ทอดกรออนระทวยกรดกราย เทพไททงหลายกเปรมปรด

เพลงบหลม

เมอนน นางฟาธดามารศร

กรายกรออนระทวยทงอนทรย ดงกนรร�าฟอนรอนรา

แลวตวงลดเลยวเกยวกล ประสานแทรกสบสนซายขวา

ทอดกรงอนงามกรยา เทวาปฏพทธเปรมปรด

Page 39: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน30 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

คณคาทางวฒนธรรม

- แสดงใหเหนถงพระอจฉรยภาพ ความเปนปราชญ และความสนพระทยทางดานนาฏดรยางคศลป

ไทยของบรพกษตรยไทยอนมมาแตโบราณ

- แสดงให เหนถงภมป ญญาของบรมครทางด านนาฏศลป ทคดประดษฐ ท าร�าต างๆ

เชงเกยวพาราส ของตวพระ ตวนาง ไดอยางสวยงาม ไมสอถงความหยาบคาย ทงยงสามารถสอความหมาย

ใหผชมรบรและคลอยตามได รวมทงกระบวนแถวทท�าใหผชมไมเบอตา

- แสดงใหเหนถงภมปญญาของบรมครทางดานดนตร ทคดประดษฐทวงท�านอง จงหวะใหเขา

กบบทรองทมถง ๔ บท

- กอใหเกดทกษะแกผแสดง ในการปฏบตทาร�า การฟงทวงท�านองจงหวะ การรองเพลงและจดจ�า

น�าไปใชในการแสดงอนๆ อนกอใหเกดการเผยแพรศลปวฒนธรรมดานนาฏศลป ดนตรอยางกวางขวาง

การสบทอด ศลปนร นคร ร นพส ร นนอง ในสายอาชพดานนาฏศลปไทยของส�านกการสงคต

กรมศลปากร และสบทอดจากครสศษย รนสรน ในสถาบนบณฑตพฒนศลป และสถานศกษาทสนบสนนศลปวฒนธรรม

ดานนาฏศลป ดนตร

ทมา : ส�านกการสงคต กรมศลปากร กระทรวงวฒนธรรม

Page 40: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน31มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

สถานภาพปจจบน มทงทยงคงอนรกษไวทงบทรอง ทาร�าทเปนมาตรฐาน แตบางครงจะใชแสดงเพยง

๒ บท คอบทในเพลงพระทอง และเพลงเบาหลดเทานน ส�าหรบในการแสดงโขน ชด “นารายณปราบนนทก”

ของส�านกการสงคต กรมศลปากร ปจจบนจะใชเพยงบทเดยวในเพลงพระทอง แลวตดเหลอ ๔ ค�ากลอน

๒ ค�ากลอนแรกใชเพลงพระทอง อก ๒ ค�ากลอนหลงใชเพลงเบาหลด แลวจบดวยเพลงเรวบาง เพลงเรว ลา บาง ดงน

รองเพลงพระทอง

เมอนน ฝายฝงเทวาทกราศ

ทงเทพธดานาร สขเกษมเปรมปรดเปนสดคด

รองเพลงเบาหลด

เทพบตรจบระบ�าท�าทา นางฟาร�าฟอนออนจรต

ร�าเรยงเคยงเขาไปใหชด ทอดสนทตดพนกลยา

ปพาทยท�าเพลงเรว ลา

สวนการแตงกายยงคงแตงยนเครองทงตวพระและตวนาง ใชแสดงทงในโขน และแสดงเปนชดเอกเทศ

เชน ใชเปนระบ�าเบกโรง และระบ�ามาตรฐาน เพอแสดงเฉลมฉลองในโอกาสตางๆ รวมทงใชวดผลในการสอบ

เขารบการศกษาในสายอาชพศลปน

แหลงปฏบต ในปจจบนมหลายสถานท อาท

- ส�านกการสงคต กรมศลปากร กระทรวงวฒนธรรม

- วทยาลยนาฏศลป สถาบนบณฑตพฒนศลป กระทรวงวฒนธรรม ทงสวนกลาง และสวนภมภาค

จะบรรจร�าสบทเขาในหลกสตรการเรยนการสอนรายวชาทกษะขนพนฐานนาฏศลป เพอใหนกเรยนไดฝกหดเรยนร

ทาร�าหลก ทาร�าเชอม ทาร�าเชงเกยวพาราส กระบวนแถวไดอยางแมนย�า และสามารถน�าไปตอยอดในการเรยน

นาฏศลปไทยชนสงตอไป

- สถาบนการศกษาในระดบมธยม และอดมศกษาบางสถาบน

Page 41: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน32 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ร�ำแมบท ตามพจนานกรมฉบบเฉลมพระเกยรต พ.ศ.๒๕๓๐ ค�าวา “ร�า” หมายถง แสดงทาเคลอนไหว

โดยมลลาและแบบทา เขากบเสยงจงหวะเพลงรองหรอเพลงดนตร ค�าวา “แมบท” หรอ “แมทา”หมายถง

ทาทเปนหลกของการร�า เมอรวมแลวจงหมายถง การเคลอนไหวทาทเปนหลกของการร�าใหมลลาไปตามเสยง

ทวงท�านองจงหวะเพลง ซงร�าแมบทน มทงแมบทเลก และแมบทใหญ

แมบทเลก จะมทาทเปนแมทาเพยง ๑๘ ทา นอยกวาแมบทใหญ ไดแก ทาเทพนม ปฐม พรหมสหนา

สอดสรอยมาลา กวางเดนดง หงสบน กนรนเลยบถ�า อกชานางนอน ภมรเคลา แขกเตา ผาลาเพยงไหล เมขลาโยน

แกว มยเรศฟอนใน ยอดตองตองลม พรหมนมต พสมยเรยงหมอน มจฉาชมสาคร และพระสกรขวางจกร ซงแตละทา

มความหมาย เชน ทาเทพนม ปฐม พรหมสหนา หมายถง เทวดานอมไหวเปนเบองตนแดพระพรหม เปนตน อกทง

เปนทาแมแบบในการแสดงนาฏศลปโขนละครตอมา ซงทานผหญงแผว สนทวงศเสน ศลปนแหงชาต และผเชยวชาญ

ดานนาฏศลปไทย เปนผประดษฐกระบวนทาร�า โดยเรยงรอยทาจากเพลงชา เพลงเรว อนเปนทาแมแบบการฝกหด

นาฏศลปไทย มการเชอมทาจากทาหนงไปสทาหนงแลวตงชอทาร�าผกเปนบทกลอนใหสอดคลองกน นบเปนการแสดง

ทสวยงามชดหนง

ลกษณะการแสดง แสดงไดตงแต ๒ คนขนไป ผแสดงมทงฝายตวพระ และฝายตวนางใชทาร�าพนฐาน

หรอทาฝกหดเบองตน และทานาฏยศพทเปนทาหลก ผสมผสานกบลลาการเคลอนไหวดวยการใชทาเชอมจากทาหนง

ไปอกทาหนง ใชวงปพาทยประกอบการแสดง โดยออกดวยเพลงรวหรอท�านองเพลงชมตลาด แลวผขบรอง

รองตามบทรองในเพลงชมตลาด จบดวยเพลงเรว-ลา หรอเพลงรว แตงกายดวยเครองแตงกายทเรยกวา ยนเครอง ดงน

พระ แตงกายยนเครองพระ จะเปนเสอแขนสน หรอแขนยาว ใสเครองประดบ สวมชฎา

นาง แตงกายยนเครองนาง ใสเครองประดบ สวมมงกฎ หรอรดเกลา

ใชแสดงเปนชดเอกเทศ และใชในการแสดงโขน เรองรามเกยรต ชดนารายณปราบนนทกจากอดตถง

ปจจบน ซงมเนอหากลาวถงพระนารายณเทพเจา ทรงอวตารเปนนางอปสรมาลอลวงอสรนนทกใหร�าตามในทาร�าตางๆ

หากร�าไดกจะยอมเปนคครองดวย อสรนนทกผมนวเพชรเรองฤทธาอานภาพทพระอศวรเทพเจาประทานใหหลงกล

ร�าตาม จงเผลอใชนวเพชรนน ชขาตวเองจนหกลง ซงทาร�าดงกลาวขางตน ใชท�านองเพลงชมตลาดมเนอรองดงน

เทพนมปฐมพรหมสหนา สอดสรอยมาลาเฉดฉน

ทงกวางเดนดงหงสบน กนรนเลยบถ�าอ�าไพ

อกชานางนอนภมรเคลา แขกเตาผาลาเพยงไหล

เมขลาโยนแกวแววไว มยเรศฟอนในนภาพร

ยอดตองตองลมพรหมนมต อกทงพสมยเรยงหมอน

ยายทามจฉาชมสาคร พระสกรขวางจกรฤทธรงค

Page 42: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน33มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

จะสงเกตเหนได ว าจากอดตถงปจจบน การแสดงตอนน กยงคงเนอร องแมบทเลกไว คงเดม

จะมเปลยนแปลงในบททตอทายเพลงชมตลาด ทรองรายเปนบางครงเทานน เปนบทนางนารายณร�าตอ แลวให

นนทกร�าตาม ทวา

“ฝายวานนทกกร�าตาม ดวยความพสมยใหลหลง

ถงทานาคปวนมวนหางลง กชตรงเพลาพลนทนใด

ดวยอ�านาจนวเพชรสทธศกด ขายกษหกลงไมคงได

นนทกลมคว�าขม�าไป ตกใจไมเปนสมประด

จากนนปพาทยบรรเลงเพลงรว ตวนนทกจะท�าทาชนวเพชรลงไปทขา แลวลมลง ซงบางครงพอจบเนอรองเพลง

ชมตลาด ปพาทยจะบรรเลงเพลงรว ใหตวนางนารายณท�าทาชนวทขา แลวนนทกท�าตาม ซงมไดท�าใหผดเนอเรอง

เพยงแตใหการแสดงกระชบขน ทงนขนอยกบเวลาทก�าหนดแสดงในแตละครง

สวนแมบทใหญ จะมทาทเปนแมทา ๖๔ ทา โดยถกก�าหนดตามเนอเพลงทรองในท�านองเพลง

ชมตลาดเชนเดยวกบแมบทเลก แตละทามชอก�าหนดเรยกและมความหมาย อกทงเปนทาแมแบบในการแสดงนาฏศลป

โขน ละครตอมา บางทาบางชอกจะซ�าและใกลเคยงกบร�าแมบทเลก ไดแก ทาเทพนม ปฐม พรหมสหนา สอดสรอย

มาลา ชานางนอน ผาลาเพยงไหล พศมยเรยงหมอน กงหนรอน แขกเตาเขารง กระตายชมจนทร จนทรทรงกลด

พระรถโยนสาร มารกลบหลง เยองกาย ฉยฉายเขาวง มงกรเลยบถ�า กนนรร�า ชางประสานงา ทาพระรามาโกงศลป

ภมรเคลา มจฉาชมวารน หลงใหลไดสน หงสลนลา ทาสงโตเลนหาง นางกลอมตวร�ายว ชกแปงผดหนา ลมพดยอด

ตอง บงสรยา เหราเลนน�า บวชฝก นาคามวนหาง กวางเดนดง พระนารายณขวางจกร ชางหวานหญา หนมานผลาญ

ยกษ พระลกษมณแผลงอทธฤทธ กนนรฟอนฝง ยงฟอนหาง ขดจางนาง ทานายสารถ ตระเวนเวหา ขมาตคล ตโทน

โยนทพ งขวางคอน ร�ากระบสทา จนสาวไสทาชะนรายไมทงขอน เมขลาลอแกว กลางอมพร กนนรเลยบถ�า หนงหนาไฟ

ทาเสอท�าลายหาง ชางท�าลายโรง โจงกระเบนตเหลก แทงวไสย กรดสเมร เครอวลยพนไม ประลยวาตยงคด ประดษฐ

ท�า กระหวดเกลา ขมาเลยบคาย กระตายตองแลว ชกซอสามสาย

ปฐม พรหมสหนา สอดสรอยมาลา

ทมา : สารานกรมไทยส�าหรบเยาวชน โดยพระราชประสงคในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว

Page 43: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน34 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ร�าแมบทใหญนเชอวาไดรบอทธพลจากต�ารานาฏยศาสตรของอนเดย ซงพวกพราหมณน�าเขามาเผยแพรพรอมกบศาสนาพราหมณตงแตสมยสโขทย และไดววฒนาการเปนนาฏศลปไทยทสมบรณ ประณตงดงามในสมยอยธยาและรตนโกสนทร เมอกรมศลปากรกอตงโรงเรยนศลปากร จงไดน�ามาบรรจไวในหลกสตรวชานาฏศลปละคร โดย คณครมลล คงประภศร ครสอนนาฏศลปไทยไดคดประดษฐลลาเชอมทาร�า โดยยดค�ากลอนต�าราร�า จากหนงสอต�าราฟอนร�าในรชกาลท ๖ ทงนทานเจาคณคร (พระยานฏกานรกษ) ไดดและเหนชอบแลว จงไดน�าไปฝกหดนกเรยนโรงเรยนศลปากรใหร�าประกอบการแสดงละครเรองสรยาคปต ของหลวงวจตรวาทการ และใชแสดงเปนชดเอกเทศ เครองแตงกายของฝายพระ และฝายนางจะนยมแตงเชนเดยวกบแมบทเลก ใชผแสดงตงแต ๒ คนขนไป นอกจากน ร�าแมบทใหญยงปรากฏอยในการแสดงเบกโรงเรองนาฏราช ผร�าคอผแสดงบทบาทพระอศวร โดยเนอหากลาวถงพระอศวรและพระนารายณเทพเจาทรงอวตารเปนดาบสและดาบสน เพอปราบพวกนกบวชชายหญงทประพฤต

ผดพรหมจรรยอย ณ ปาตาระกะ แตมยกษตนหนงชอมลคะน ผมหนาทเฝาปาไดเขามาชวยปกปองนกบวชไว พระอศวรจงส�าแดงอทธฤทธเอาพระบาทเหยยบยกษนน พรอมกบวาดกรเปนทาทางสวยงาม ซงต�านานทาร�าถอวาเปนทาร�าแรกทเกดขนในโลก โดยใหชอวา ทานาฏราช เมอพญาอนนตนาคราชซงตามเสดจพระนารายณ ไดเหนกเกดความประทบใจ จงทลขอใหพระอศวรทรงร�าอกครงบนสรวงสวรรค พระอศวรกทรงประทานโดยใหบรรดาเทพยดา ทงหลายไดดการร�าไปพรอมๆกน ซงการร�าครงนเปนร�าแมบททมเนอรองยาวเรยกวา ร�าแมบทใหญ ปจจบนไมนยมน�ามาแสดงเปนชดเอกเทศ เนองจากมบทยาวมาก ดงจะเหนไดจากเนอรองตอไปน เทพนมปฐมพรหมสหนา สอดสรอยมาลาชานางนอน ผาลาเพยงไหลพศมยเรยงหมอน กงหนรอนแขกเตาเขารง กระตายชมจนทรจนทรทรงกลด พระรถโยนสารมารกลบหลง เยองกรายฉยฉายเขาวง มงกรเลยบถ�ามจลนท กนนรร�าซ�าชางประสานงา ทาพระรามาโกงศลป ภมรเคลามจฉาชมวารน หลงใหลไดสนหงสลนลา ทาสงโตเลนหางนางกลอมตว ร�ายวชกแปงผดหนา ลมพดยอดตองบงสรยา เหราเลนน�าบวชฝก นาคามวนหางกวางเดนดง พระนารายณฤทธรงคขวางจกร ชางหวานหญาหนมานผลาญยกษ พระลกษมณแผลงอทธฤทธ กนนรฟอนฝงยงฟอนหาง ขดจางนางทานายสารถ ตระเวนเวหาขมาตคล ตโทนโยนทพงขวางคอน ร�ากระบสทาจนสาวไส ทาชะนรายไมทงขอน เมขลาลอแกวกลางอมพร กนนรเลยบถ�าหนงหนาไฟ ทาเสอท�าลายหางชางท�าลายโรง โจงกระเบนตเหลกแทงวไสย กรดสเมรเครอวลยพนไม ประลยวาตยงคดประดษฐท�า กระหวดเกลาขมาเลยบคาย กระตายตองแลวแคลวถ�า ชกซอสามสายยายล�าน�า เปนแบบร�าแตกอนทมมา

Page 44: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน35มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

คณคาทางวฒนธรรม

๑. แสดงใหเหนถงภมปญญาของบรมครทางดานนาฏศลป ทคดประดษฐทาร�าตางๆ จากการเลยนแบบ

กรยาอาการ ทาทางของคน สตว และธรรมชาตใหเปนทานาฏศลปทสวยงาม ดวยการใชสรระสวนตางๆ ของรางกาย

เคลอนไหวไปมา ทงยงสามารถสอความหมายใหผชมรบร และคลอยตามได

๒. แสดงใหเหนถงภมปญญาของบรมครทางดานดนตร ทคดประดษฐทวงท�านอง จงหวะใหสอดประสาน

สมพนธกบบทรอง ท�าใหการแสดงตอนนเปนทประทบใจกบผแสดง และผชม

๓. กอใหเกดทกษะแกผแสดง ในการปฏบตทาร�า การฟงทวงท�านองจงหวะ การรองเพลงและจดจ�า

น�าไปใชในการแสดงอนๆ อนกอใหเกดการเผยแพรศลปวฒนธรรมดานนาฏศลป ดนตรอยางกวางขวาง

การสบทอด ศลปนรนคร รนพสรนนองในสายอาชพดานนาฏศลปไทยของส�านกการสงคต กรมศลปากร

และสบทอดจากครสศษย รนสรน ในสถาบนบณฑตพฒนศลป และสถานศกษาทสนบสนนศลปวฒนธรรมดานนาฏศลป

ดนตร

สถานภาพปจจบน ยงคงอนรกษไวทงบทรอง ทาร�าทเปนมาตรฐาน และการแตงกาย ใชแสดงในโขน

และแสดงเปนชดเอกเทศ รวมทงใชวดผลในการสอบเขารบการศกษาในสายอาชพศลปน ดานนาฏศลป ดนตรโดยใช

บทรองทเรยบเรยงขนใหมจากบทเดม ทเรยกวาแมบทสลบค�า

แหลงปฏบต ในปจจบนมหลายสถานท อาท

ส�านกการสงคต กรมศลปากร กระทรวงวฒนธรรม วทยาลยนาฏศลป สถาบนบณฑตพฒนศลป

กระทรวงวฒนธรรม ทงสวนกลาง และสวนภมภาค จะบรรจร�าแมบทเขาในหลกสตรการเรยนการสอนรายวชาทกษะ

ขนพนฐานนาฏศลป เพอใหนกเรยนไดฝกหดเรยนรแมทา แมแบบไดอยางแมนย�า และสามารถน�าไปตอยอดในการ

เรยนนาฏศลปไทยชนสงตอไป รวมทงสถาบนการศกษาในระดบประถมศกษาบางสถาบน

ทมา : ส�านกการสงคต กรมศลปากร กระทรวงวฒนธรรม

Page 45: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน36 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ร�ำโทน ร�าโทน เปนการแสดงระหวางชาย หญงร�าเปนวง เชงเกยวพาราส ประกอบบทรอง มเครองดนตรประกอบ คอ โทน หรอกลองหนาเดยว ฉงและกรบ การรายร�า ผร�าจะร�าตามจงหวะหนาทบของโทน จงเรยกการแสดงนวา ร�าโทน มผน�าร�าโทนไปแสดงตามทองถนเปนทแพรหลาย ไมทราบผแตงเพลงเพราะรองเลนตอๆ กนมา จนกระทง ป พ.ศ. ๒๔๘๗ รฐบาลสมย จอมพล ป. พบลสงคราม ไดมอบหมายให กรมศลปากรปรบปรงการร�าโทน ประพนธบทรอง ก�าหนดทาร�าเฉพาะเพลงเรยกชอใหมวา“ร�าวง” ความเปนมาของร�าโทนนน พบวานยมเลนกนในชวงสงครามโลกครงท ๒ (พ.ศ. ๒๔๘๔-๒๔๘๘) หนมสาวเมอวางจากงานกจะมารองร�าเพอความบนเทง โดยเฉพาะอยางยงในเขตกรงเทพมหานครและปรมณฑล ร�าโทน หรอเรยกอกอยางวา ร�าร�ามะนา เรยกตามชอเครองดนตรทใชประกอบการแสดง ร�าโทนเปนการแสดงทร�า ใชพนทลานกวาง โดยจดวางครกต�าขาวเปนจดศนยกลางวง เดมนนใชตะเกยงเจาพายใหแสงสวางวางตะเกยงไวท ครกต�าขาว ตอมาเปลยนเปนวางน�าดมไวกลางวง ทงนตามแตกลมผแสดงในแตละพนทจะจดวางอปกรณ การแสดงร�าโทนมกแบงพนทแสดงออกเปน ๓ ฝาย ฝายนกแสดงหญง มการจดวางทนงไวใหนงพก ฝายดนตร ประกอบดวยมนกรอง นกดนตร เรยกอกอยางวา ฝายกองเชยรนงพนราบ และฝายนกแสดงชาย มกนงรวมกบฝายดนตร ขนตอนการแสดง เรมจาก การตงเครองบชา โดย ศลปนอาวโสจะจดดอกไม ธปเทยน เหลาขาว บหร เงนก�านลใสพานบชา เครองดนตร จากนนนกดนตรจะตกลองร�ามะนาตามจงหวะ นกรองกจะรองเพลงบชาคร ฝายนกแสดงชายจะเขาไปไหวฝายหญง เปนการทกทายจะเชญฝายหญง ออกมาร�าฝายหญงรบไหวฝายชายแลว ทงคกจะรายร�าตามกระบวนทา เดนร�าเปนวงทวนเขมนาฬกา

ตงก�านลบชาครกอนการแสดง ร�าโทน หมบานหวยกรด อ.สรรคบร จ.ชยนาท

เรยบเรยงโดย ผศาสตราจารยอนกล โรจนสขสมบรณ

Page 46: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน37มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เพลงรองในการร�าโทนมนบรอยเพลง ไมสามารถระบผประพนธไดแนชด เนอหาแบงเปนตามหมวดได

๓ กลมคอ เพลงรองบชาคร รองเชญชวนใหรายร�า เพลงรอง เชงเกยวพาราส และเพลงรองเพอกลาวอ�าลา

ตวอยางเพลงร�าโทน ของ หมบานหวยกรด อ�าเภอสรรคบร จงหวดชยนาท

เพลงไหวคร

“ร�ารองฉลองไหวคร ทานผดชชวยดวยกน หนาวใจกระไรไหวหวนๆ ขออภยใหฉนเถดนะทานผด”

เพลงขอเชญมาร�าวง

“ขอเชญเจาเอยๆ ขอเชญมาสวงเอย ขอเชญหญงชาย มาแตงกายรวมวง เพอเปนเกยรตทเสรมสง

ขอเชญมาสวงเอย”

เพลงจ�าใจจาก

“ดกเสยแลวละหนอ ทางคณะตองลาไปกอน จ�าใจจ�าจร ดวยความอาวรณและอาลย ขอใหโชคด

ถาโอกาสมเรามาสนกกนใหม ขอเชญคณพระรตนไตร ขออวยพรใหเจาภาพถาวร”

การแตงกายร�าโทน โดยทวไปแลวแตงกายธรรมดาตามแตสะดวก ผแสดงแตงแบบเรยบงายเทาทม

แตเมอมการประกวดหรอการแสดงเชงสาธต ผแสดงมกจะเลอกเครองแตงกายทเนนสสน เครองประดบ แตงหนา

ท�าผม ใหดดกวาการแสดงพนบานทวไปมกจดเครองแตงกายทเปนชดไทยตดเยบส�าเรจรปโทนสเดยวกนเปนตน

การแตงกาย ผแสดงร�าโทน จงหวดลพบร โทนทใชการแสดง

Page 47: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน38 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ร�าโทน เปนการแสดงทสะทอนคณคาทางวฒนธรรม สอผาน

เพลงทรองใหทราบถงยคสมยนน เชน ประวตศาสตร วฒนธรรมประเพณ

โดยเฉพาะอยางยง เพลงร องเป นเพลงท เน นค�ากระชบไม ยาวมาก

งายตอความจ�า และรองช�าๆ กนหลายรอบ เชน

“อยธยาๆ ของเราแตเกาถกพมามนเผา ไทยเราเจบช�าน�าใจ

พระเจาตากสนยกสแควนแดนให ยกพลขบไลไพรเอากรงศรคน”

“พ.ศ.๒๔๘๙ ไทยเราเงยบเหงาเสยทกคน สมเดจฯ

อานนทมหดล ทานสนพระชนมแตเสยยงเยาว”

วฒนธรรมการไหว การใหความเคารพ สงเกตจากฝายชาย

ใหเกยรตฝายหญง เมอกอนเรมการแสดง ฝายชายจะเดนไปไหวฝายหญง ฝายหญงกรบไหว ซงสะทอนวฒนธรรม

การไหว ของไทยไดชดเจน

ร�าโทน-ร�าวง มกใชแสดงตอนรบผมาเยอนหรอสรางความสนกสนานในงานเลยงเปนเอกลกษณของไทย

ทเชญชวนใหผรวมงานมารวมร�าวงอยางสนกสนาน พบมากในงานเลยงตอนรบหรองานเลยงทตองการใหแขกผมาเกด

ความสนก รจก คนเคยกนโดยใชร�าวงเปนสอในการเชอมความสมพนธรจกกน จงหวะเพลง เนอหาของเพลงทสนก

เราใจ จงเปนสวนท�าใหผทมาร�าวงมความสนกสนาน คนเคยกนไดไมเกอเขนในงานเลยง

การสบทอดร�าโทน ปจจบนสบทอดในสถาบนการศกษา จดการเรยนร ภมปญญาทองถนโดย ศลปน

อาวโสเปนผถายทอด การรองและการร�า ใหกบนกเรยนในสถาบน อกดานหนงสบทอดตามกลมชมรบผสงอาย

ชมรมแมบานแตละทองถน เปนกจกรรมสนทนาการและเปนการเพมรายไดพเศษจากการจดการแสดงในแตละครง

การรองเพลง ถายทอดโดยการทองจ�าและรองซ�าๆ จนเคยชน ผแสดงมกรองไปร�าไปในขณะเดยวกน

ร�าโทน ปจจบนจดแสดงเชงสาธตตามแหลงสถานศกษา บางทแสดงในงานแกบน งานมหรสพประจ�าป

ผแสดงมทงวยเดก และวยกลางคนเปนสวนใหญ ปจจบน ยงคงพบร�าโทนไดทจงหวดนครสวรรค ชยนาท อางทอง

สงหบร สพรรณบร ลพบร พระนครศรอยธยา ราชบร เปนตน

เอกสารอางองกรมศลปากร. ร�าวง. โรงพมพการศาสนา. ๒๕๑๔

อนกล โรจนสขสมบรณ. การศกษาร�าวงประกอบบทหมบานหวยกรด อ�าเภอสรรคบร จงหวดชยนาท. การวจยภาควชานาฏยศลป

คณะศลปกรรมศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย. ๒๕๔๐

อมรา กล�าเจรญ.สนทรยนาฏศลปไทย. ส�านกพมพโอเดยนสโตร. กรงเทพ ๒๕๓๑

http://www.baanjomyut.com/library_2/extention-3/hop_singles/index.html

Page 48: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน39มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

หนงประโมทย คอหนงตะลงของภาคอสาน โดยการน�าหมอล�ากบหนงตะลงมารวมกน ค�าวา

“หนงประโมทย” ทองทบางแหงในภาคอสานเรยก หนงปราโมทย หรอ หนงปะโมทย ซงมาจากค�าๆ เดยวกนคอ

“ปราโมทย” ซงหมายถงความบนเทงใจ ความปลมใจ ดงนนหนงประโมทย จงหมายถงหนงทใหความสนกสนาน

ประโมทยหรอปราโมทยเปนชอของคณะละครรองซงมประวตความเปนมาดงน ปลายรชกาลท ๕ นน

การละครของไทยไดพฒนาโรงละครเกดขนหลายโรงทงเจานายเชอพระวงศกใหการสนบสนนโดยมละครของตนเอง

ขนหลายคณะ ฉะนนจงไดชวยกนสนบสนนดดแปลงปรบปรงขนตงแตสมยรชกาลท ๕ และนยมแพรหลายสบทอดมา

จนถงสมยรชกาลท ๗ ละครรองในชวงนแบงออกเปน ๒ แบบ ตามลกษณะความเปนมาคอละครรองแบบไทยเดม

และละครรองสลบพด ผใหก�าเนดละครรองสลบพด คอ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอกรมพระนราธปประพนธพงศ

โดยทรงดดแปลงจากละครชาวตะวนตก ใหผหญงแสดงลวนๆ ใชตลกผชายเปนตวประกอบด�าเนนเรองดวยการรอง

ผเรองแบบชวตสามญชน บางครงเรยกละครแบบนวาละครปรดาลย (กรมพระนราธปประพนธพงศ) สรางโรงละคร

ปรดาลยแทนโรงละครนฤมตรซงถกไฟไหมทแพรงนราถนนบานตะนาง แสดงในวนเสารและวนอาทตย) กรมพระนราธป

ประพนธพงศ ทรงเปนผประพนธบทและก�ากบการแสดงเอง ทรงเรยกละครรองของพระองควา คณะละคร “นฤมตร”

ละครรองเรองแรกทคณะนฤมตรน�าออกแสดง คอเรอง อาหรบราตรเปนทนยมของประชาชนมาก

และรชกาลท ๕ แหงกรงรตนโกสนทรไดพระราชทานเกยรตใหเปนละครหลวง โดยเตมค�าวาหลวงหนาชอคณะ

เปนละครหลวงนฤมตร เมอ พ.ศ. ๒๔๕๖ ละครทแสดงสบตอมาจากละครปรดาลยมหลายคณะ ไดแก ปราโมทย

ปราโมทยเมอง ประเทองไทย วไลกรง ไฉวเวยง เสรส�าเรง บนเทงไทย เปนตน

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยปยพนธ แสนทวสข และชมเดช เดชภมล

หนงประโมทย

ตวหนงพระฤาษ ตวหนงบกตอ ตวหนงบกแกว

Page 49: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน40 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

จะเหนไดวาในขณะทละครรองก�าลงไดรบความนยมอยางแพรหลายอยนนเปนชวงเวลาเดยวกบทม

หนงประโมทยเกดขน ชวงทคณะละครนฤมตรไดเปนละครหลวง พ.ศ. ๒๔๕๖ หางจากชวงทตงหนงตะลงคณะฟา

บานทงซงเปนคณะแรกในอบลราชธาน ใน พ.ศ. ๒๔๖๙ เพยง ๑๓ ป ละครรองคณะทตงขนตอจากคณะหลวงนฤมต

ร กคอคณะปราโมทยและปราโมทยเมอง จะเหนไดวารวมสมยกน จงนาจะเปนไปไดททางกรงเทพไดตงคณะละคร

รองซงเปนของใหมก�าลงเปนทนยมในขณะนนขนหลายคณะ ตางกคดหาชอมาตงคณะละครของตวตางๆ กน ไดมผยม

เอาชอละครคณะหนงในสมยนนมาตงชอเรยกหนงตะลงอสานซงกเปนของใหมส�าหรบภาคอสานเชนกน หนงประโมทย

แถบจงหวดอบลราชธานกลมพระบรมวงศานวงศและขาราชการซงมาก�ากบราชการในยคนน จงน�าชอคณะละครรอง

คอคณะประโมทยมาตงชอหนงตะลงอสาน และเมอพจารณาเชงภาษาแลวจะเหนไดวาประโมทยไมใชค�าภาษาถนแต

ความหมายเหมาะเจาะทจะน�ามาตงชอการละเลนเพอความบนเทงใจ อนงการละเลนทมชอใหความหมายวา

ความบนเทงใจ

บางแหงเรยกหนงบกตอ หนงบกปองบกแกว หนงบกปอดบกแกว หรอชอตามรปตวละครตลกทส�าคญ

หรอเปนรปตวละครทออกประกาศเรองทแสดงในคนนนใหผชมทราบ

ส�าหรบหนงประโมทยนนมองคประกอบส�าคญดงตอไปน คอ ตวหนง โรงหนง ผ เชด บทพากย

บทเจรจา ดนตรประกอบ ตลอดจนแสงเสยงทใชในการแสดง เปนตน

คณะหนงประโมทยในภาคอสาน นยมเรยกเปนคณะ ในคณะหนงๆ จะมผเลนประมาณ ๕-๑๐ คน

โดยท�าหนาทเปนคนเชดหนง คนพากยและเจรจา และนกดนตรซงอาจเพมขนตามจ�านวนเครองดนตร เครองดนตร

ประกอบดวย กลองสองหนา แคน กลองชด เบส คยบอรด กตาร ฉง และระนาดเอก เปนตน เวททใชแสดงจะอยระดบ

สายตา สวนจอจะสงจากเวทประมาณ ๑ เมตร ขนาดของเวทกวางประมาณ ๑.๘๐ เมตร แสงไฟทสองจะใชตะเกยง

โปะ (เจาพาย) ตอมาใชหลอดไฟประมาณ ๖๐ หรอ ๗๐ แรงเทยน ผเชดและผพากยเปนคนเดยวกนปจจบนไดพฒนา

ตามความนยมของผชม คอใชท�านองล�าซงเพอความสนกสนาน เนอเรองทใชแสดงมหลายเรองแตสวนมากนยมเลน

เรองรามเกยรต หรอ สงขสนชย

การไหวครเปนพธกรรมกอนการแสดง เมอเรมการแสดงตองไหวครในจอหรอไหวครในการแสดง

อกครง โดยการออกรปพระฤๅษและการออกรปตวแสดงทงหมด การเชด หนงประโมทยนน ผเชดจะยนเชดเมอผเชด

จบตวหนงตวใด ผเชดกจะพากย และเจรจาตามตวหนงนนไป การพากยหนงประโมทยดวยภาษาถนงายๆ วา

“ฮองหนงตะลง” (รองหนงตะลง) และเรยกการเจรจาวา “ความเวา” (ค�าพด) บทพากยหนงประโมทย มทงทเปน

กลอนแปด กลอนบทละครแบบภาคกลาง และกลอนล�าชนดตางๆ เชน ทางยาง ทางสน เตย เปนตน โอกาสในการ

แสดงของหนงประโมทยจะแสดงตามงานเทศกาลและงานมงคลตางๆ ทไดรบวาจางใหไปแสดง

หนงประโมทยถอวาเปนการแสดงพนบาน เปนมหรสพอยางหนงของภาคอสานเฉกเชนเดยวกบ

การแสดงชนดอนๆ เชน หมอล�า คณคาของหนงประโมทยมมากมาย โดยใหความเพลดเพลนสนกสนาน ซงท�าให

Page 50: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน41มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ผชมไดสนกสนานครนเครงดวยความหวเราะดวยความขบขน หนงประโมทยมกมสวนประกอบในเนอเรองทแสดงให

ผชมเขาใจในสภาพสงคม สงแวดลอม เขาใจในชวต และใหความรในดานตางๆ

การแสดงของหนงประโมทยมกจะมการแทรกพทธภาษตและคตธรรม รวมทงแสดงใหเหนวา

ฝายอธรรมยอมพายแพแกฝายธรรมะ ผทท�าความดแมตกยากกมผอปการะ ผทท�ากรรมชวกจะประสพกบภยพบต

ในทสด หนงประโมทยชวยอนรกษไวซงศลปวฒนธรรมพนบานอนเกยวเนองกบการแสดงของหนงประโมทย อนเปน

มรดกทางวฒนธรรมชนหนงของภาคอสาน ทชใหเหนถงอารยธรรมบางอยางของอสาน หนงประโมทยเปนมหรสพ

ทผสมผสานกนของศลปะพนบานหลายแขนง นบแตการสรางรปหนง บทพากย บทเจรจา ดนตร การล�า และศลปะ

ในการเชดตวหนง สงเหลานไดหลอหลอมขนมาจากขนบธรรมเนยมและวฒนธรรมทองถน แลวสะทอนออกมาในรป

ของมหรสพทใหความบนเทง ซงมคตความคดของผคนในถนนนๆ เกยวกบเรองตางๆ สอดแทรกดวย

นอกจากนนในการแสดงของหนงประโมทยยงมการสอดแทรกองคความรตางๆ ไมวาจะเปนประวตศาสตร

สงคม วฒนธรรม ประเพณ การเมอง การปกครอง ตลอดถงวถชวต

ในชมชน จงจะเหนไดวาหนงประโมทยมคณคายงตอสงคม

หนงประโมทยในปจจบนไดลดความนยมลง อนเนองมาจาก

เทคโนโลยและรบวฒนธรรมใหมๆ เขามาท�าใหเกดการเปลยนแปลงทาง

วฒนธรรม แตยงมการสบทอดจากรนสรนในวง เนองจากการแสดงชนดน

ยงคงไดรบความนยมในคนบางกลมหรอบางทองทในภาคอสาน และม

หนวยงานราชการสถานศกษาหลายแหงไดน�าการแสดงหนงประโมทย

ไปเผยแพรหรอบรรจเปนหลกสตรในการเรยน เชน มหาวทยาลย

มหาสารคาม วทยาลยนาฏศลปกาฬสนธ เปนตน

หนงประโมทยในปจจบนเหลอเพยงไมกคณะยงรบงานแสดง

ทวไปตามงานบญหรองานประเพณตางๆ ซงในอดตมเกอบรอยคณะ

ในภาคอสาน สามารถพบเหนการแสดงไดทวไปตามงานบญหรอ

งานประเพณตางๆ ทวภาคอสาน

เอกสารอางองเจรญชย ชนไพโรจน. ดนตรและการละเลนพนบานอสาน. มหาสารคาม : มหาวทยาลยศรนครนทร วโรฒ มหาสารคาม, ๒๕๒๖.

ชมเดช เดชภมล. การศกษาเรองหนงประโมทยในจงหวดรอยเอด. ปรญญานพนธ ศศ.ม. มหาสารคาม : มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ

มหาสารคาม, ๒๕๓๑

บญเจรญ บ�ารงช. หนงประโมทยอสาน. ปตตาน : ปตตานการชาง, ๒๕๕๓

รถพร ซงธาดา. หนงประโมทย : หนงตะลงอสาน. กรงเทพฯ : ศกดโสภาการพมพ, ๒๕๒๖

Page 51: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน42 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

งำนชำงฝมอดงเดมควำมหมำยและประเภท งานชางฝมอดงเดม หมายถง ภมปญญา ทกษะฝมอชาง การเลอกใชวสด และกลวธการสรางสรรค

ทแสดงถงอตลกษณ สะทอนพฒนาการทางสงคม และวฒนธรรมของกลมชน

ประเภทของงานชางฝมอดงเดม

๑. ผาและผลตภณฑจากผา หมายถง ผลผลตทเกดจากการทอ ยอม ถก ปก ตเกลยว ยก จก มดหม

พมพลาย ขด เกาะ/ลวง เพอใชเปน เครองนงหม และแสดงสถานภาพทางสงคม

๒. เครองจกสาน หมายถง ภาชนะเครองใชประจ�าบานทท�าจากวตถดบในทองถน เชน ไผ หวาย

กระจ ล�าเจยก โดยน�ามาจกและสาน จงเรยกวา เครองจกสาน กลวธในการท�าเครองจกสาน ไดแก การถก ผกรด

มด รอย โดยใชตอก หวาย เพอใหเครองจกสานคงทนและคงรปอยไดตามตองการ

๓. เครองรก หมายถง หตถกรรมทใชรกเปนวสดส�าคญในการสรางผลงาน เชน ปดทองรดน�า

ภาพก�ามะลอ ประดบมก ประดบกระจกส ปนกระแหนะ และเขน รกหรอยางรก มคณลกษณะเปนยางเหนยว

สามารถเกาะจบพนของสงใดสงหนงทประสงคจะทา หรอถมทบหรอเคลอบผวไดด ท�าใหเปนผวมนภายหลงรกแหง

สนท มคณภาพคงทนตอความรอน ความชน กรดหรอดางออนๆ และยงเปนวสดทใชเชอมสมกหรอสเขาดวยกน

๔. เครองปนดนเผา หมายถง หตถกรรมทใชดนเหนยวเปนวตถดบหลกในการผลต มทงชนดเคลอบและ

ไมเคลอบ โดยทเนอดนเหนยวตองมสวนผสมของทราย แมน�าทเปนทรายเนอละเอยดและชวยใหเนอดนแหงสนท

ไมแตกราว ดนเหนยวทใชท�าเครองปนดนเผาจากทตางๆ ใหสแตกตางกน

๕. เครองโลหะ หมายถง สงทมวสดหลกเปนเหลก ทองเหลองหรอทองแดง เครองโลหะทท�าจากเหลก

นยมท�าโดยการเผาไฟใหออนตวและตเหลกเปนรปทรงตางๆ เครองโลหะทท�าจากทองเหลอง นยมน�าทองเหลองมา

เผาจนหลอมเหลวแลวจงน�าไปเทลงในแบบตามลกษณะทตองการเสรจแลวน�ามาตกแตง สวนเครองโลหะทท�าจาก

ทองแดง มการน�าทองแดงมาใชเปนโลหะเจอหลกส�าหรบผลตตวเรอนของเครองประดบโลหะเงนเจอ

๖. เครองไม หมายถง งานฝมอชางทท�าจากไมซงหรอไมแปรรปเปนทอน เปนแผน เพอใชในงานชาง

กอสรางประเภทเครองสบ เครองเรอน เครองบชา เครองตง เครองประดบ เครองมอ เครองใช เครองศาสตรา

เครองดนตร เครองเลน และยานพาหนะ โดยอาศยเทคนควธการแกะ สลก สบ ขด เจาะ กลง ถาก ขด และขด

Page 52: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน43มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๗. เครองหนง หมายถง งานหตถกรรมพนบานทท�ามาจากหนงสตวโดยผานกระบวนการหมกและ

ฟอกหนงเพอไมใหเนาเปอย และใหเกดความนมนวลสามารถบบงอไดตามทตองการ เครองหนงนยมน�าไปใชในงาน

ดานศลปะการแสดง รวมถงอปกรณอนๆ ทมหนงเปนสวนประกอบ

๘. เครองประดบ หมายถง งานชางฝมอทประดษฐขนเพอการตกแตงใหเกดความงดงาม เรมตนจากการ

ใชวสดทหาไดงายในทองถนน�ามาผลตและพฒนาขนเรอยๆ โดยใชอญมณและโลหะมคาตางๆ

๙. งานศลปกรรมพนบาน หมายถง งานทมการแสดงอารมณสะทอนออกทางฝมอการชางใหเหน

ประจกษเปนรปธรรมเพอตอบสนองตอการยงชพและความตองการดานคณคาความงาม เชน งานเขยน งานปน

งานแกะสลก งานหลอ เปนตน

๑๐. ผลตภณฑอยางอน หมายถง งานชางฝมอดงเดมทไมสามารถจดอยใน ๙ ประเภทแรกได ซงอาจ

เปนงานชางฝมอทประดษฐหรอผลตขนจากวสดในทองถนหรอจากวสดเหลอใช เปนตน

เกณฑกำรพจำรณำขนทะเบยน ๑. มตนก�าเนดและ/หรอถกน�ามาพฒนาในชมชนนนจนเปนทยอมรบและมการสบทอด

๒. แสดงถงทกษะฝมอ ภมปญญา และใชเทคโนโลยอยางเหมาะสม

๓. มการพฒนาเครองมอ วสด เพอสนองตอกระบวนการผลต

๔. ผลตเพอประโยชนใชสอยในวถชวต ขนบประเพณ ความเชอ วฒนธรรมหรอการประกอบอาชพ

ของคนในชมชน

๕. มงานชางแสดงใหเหนถงเอกลกษณ หรออตลกษณเฉพาะทองถนหรอชาตพนธนนๆ และเปน

ความภาคภมใจของคนในชมชน

๖. มคณคาทางศลปะ วฒนธรรม เศรษฐกจ และสงคม มความหมาย และคณคาทางประวตศาสตร

ทองถนหรอชาตพนธนน ๆ

๗. งานชางทตองไดรบการคมครองอยางเรงดวน เสยงตอการ สญหาย หรอก�าลงเผชญกบภยคกคาม

๘. คณสมบตอนๆ ทคณะกรรมการผทรงคณวฒเหนวาเหมาะสม

Page 53: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน44 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ผาทอเกาะยอ หรอผาเกาะยอ เปนผาทอพนเมองของชาวต�าบลเกาะยอ อ�าเภอเมองสงขลา จงหวดสงขลา

มชอเสยงมากจดเปนหตถกรรมพนบานทเปนเอกลกษณส�าคญยงของเกาะยอ ซงเปนเกาะเลกๆ ในทะเลสาบสงขลา

หางจากตวเมองสงขลาประมาณ ๖ กโลเมตร ประกอบดวย ๙ หมบาน ชาวเกาะยอสวนใหญอพยพมาจาก

ต�าบลน�านอย อ�าเภอหาดใหญ และจากต�าบลทงหวง อ�าเภอเมองสงขลา ประชากรสวนใหญ นบถอศาสนาพทธ อาชพ

ส�าคญคอ การประมง การท�าสวนผลไม และการทอผา เรยกวา “ผาทอเกาะยอ” ชาวเกาะยอรจกวธทอผามาตงแต

ครงทมคนอพยพมาตงถนฐานท�ามาหากนอยบนเกาะ และมการสอนสบตอกนภายในครวเรอน การทอผาของเมอง

สงขลาคงมความสมพนธกบการทอผาของเมองนครศรธรรมราช มการถายทอดโดยครทอผากลมเดยวกน จากหลก

ฐานพบวาในสมยกรงธนบรมการเกณฑชางทอผาจากเมองสงขลาไปยงเมองนครศรธรรมราช พ.ศ.๒๓๑๐ ดวย ทงน

เจาพระยานครศรธรรมราชไดมหนงสอใหกรมการเมองออกไปน�าผหญงชางทอหก (ทอผา) บตรสาวกรมการเมองสงขลา

และบตรสาวราษฎรเมองสงขลา พาไปเมองนครศรธรรมราชหลายสบคน หลวงสวรรณครสมบต เจาเมองสงขลา

ไดน�าความขนกราบบงคมทลสมเดจพระเจากรงธนบร หรอสมเดจพระเจาตากสนมหาราช (พ.ศ.๒๓๑๐-๒๓๒๕) วา

เจาเมองนครศรธรรมราชใชอ�านาจกบเมองสงขลามากเกนไป จงไมขอขนกบเมองนครศรธรรมราชอกตอไป สมเดจ

พระเจากรงธนบรจงโปรดเกลาฯ ใหมตราออกไปยงเมองนครศรธรรมราชใหยกเมองสงขลาขนกบกรงธนบรโดยตรง

การทอผาเกาะยอใชกทอเปนกมอและใช “ตรน” แทนกระสวย ยอมผาเองโดยใชสทไดจากธรรมชาต

ตามแบบพนบาน สวนมากจะไดจากตนไม เชน เปลอก แกน ราก ล�าตนและผล เชนสแดงไดจากรากยอและอฐ

สตองออนไดจากผลแถลงหรอมะพด สเหลองไดจากขมนชน แกนเข (แกแล) สสม (แดงเลอดนก) ไดจาก

สะต สลกหวา (มวงออน) ไดจากลกหวา สเขยวไดจากเปลอกสมอ ใบหกวาง ครามแลวยอมทบดวยน�าจากผลแถลง

อกทหนง สครามไดจากตนคราม ผาทอเกาะยอทอมทงผาพนและ ผายกดอกลวดลายตางๆ บาง พ.ศ. ๒๔๗๕

กลาววาชาวบานเกาะยอไดน�าผาทอ เกาะยอลายคอนกเขา หรอลายกานแยงขนทลเกลาฯ ถวายพระบาทสมเดจ

พระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท ๗ ซงพระองคไดพระราชทานนามใหมวา ลายราชวตถ นอกจากน มบนทกวา

พ.ศ. ๒๔๘๒ กรมการเมองสงขลาไดขอครทอผาชาวจน ๒ คน ชอนายยสนและนายพดดนจากเมองเซยงไฮใหมาสอน

การทอผาดวยกกระตกใหชาวเกาะยอทวดแหลมพอหรอวดหวแหลม และเปลยนการยอมจากสธรรมชาตเปนสเคม

แตสคณภาพไมดพอ ท�าใหเสนใยดายแขง เมอทอเปนผนผาแลวเนอผาหยาบ ผายบงาย สตก ผาทอมอจงแขงกบ

ตลาดผาจากโรงงานไมได หลงสงครามโลกครงท ๒ ผาจากตางประเทศไดรบความนยมมากขน เพราะราคาถก เนอนม

ไมยบงายเหมอนผาทอเกาะยอ จงท�าใหผาทอเกาะยอไมไดรบความนยม ขายไมได จงเลกทอและถกลมไปกวา ๓๐ ป

เรยบเรยงโดย ณฏฐภทร จนทวช และส�านกงานวฒนธรรมจงหวดสงขลา

ผำทอเกำะยอ

Page 54: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน45มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

พ.ศ.๒๕๑๖ ไดมการฟนฟการทอผาทเกาะยอขนอกครงหนงโดยน�าผาแบบดงเดม สวนหนงทเกบรกษา

และจดแสดงอยทพพธภณฑสถานแหงชาต วดมชฌมาวาส (วดกลาง) อ�าเภอเมองสงขลา จงหวดสงขลา และมตวอยาง

ลายจดแสดงทสถาบนทกษณคดศกษา เกาะยอมาเปนตนแบบ และมเจาหนาทจากกรมสงเสรมอตสาหกรรม

กระทรวงอตสาหกรรม มาชวยอบรมการทอผาและวธยอมสเปนเวลา ๑ เดอน ท�าใหผาทอเกาะยอมคณภาพดขน

และสสวยงามตามหลกวชา ตอมาไดมการพฒนาน�าเสนใยสงเคราะหมาทอแทนเสนดายจากฝายรวมทงไดรบ

พระมหากรณาธคณจากพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดช และสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ

โปรดเกลาฯ ใหจดครไปสอนการทอผาทจงหวดปตตาน และจงหวดยะลาดวย หลงการฟนฟการทอผาได ๖ เดอน

ผาทอเกาะยอกเรมออกสตลาดและเปนแรงจงใจใหชางทอหนมาทอผาเพมมากขน การผลตผาทอเกาะยอแตเดม

ชาวบานนยมปลกฝายชนดสขาวและสกากขนใชในการทอผา แตใยฝายไมด เปอย และเสยงาย ปจจบนจงนยมซอวสด

ส�าเรจรปประเภทเสนใยสงเคราะห เชน เสนดายโทเร โปลเอสเตอร และไหมเปนวสดทใชในการทอ กบทงนยมไหม

เทยมมากขนเพราะคงทนกวาและไมยบงาย ในการผลตมการเตรยมอปกรณตางๆ ส�าหรบเตรยมเสนยน การเตรยม

เสนพง และการทอในกมอแบบเดม

ลายราชวต

Page 55: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน46 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ส�าหรบผาทอเกาะยอในอดตมตวอยางใหศกษาพบวาทอไดอยางสวยงาม มผายกดอกทงยกไหมและยก

ดนไดอยางนาสนใจ เพราะมลกษณะคลายคลงกบผายกดอกโบราณของเมองนครศรธรรมราชและของภาคเหนอ

ดงลายรปแบบทนาสนใจ ไดแก ลายราชวตถ ลายดอกพะยอม ลายดอกพกล ลายดอกพกลลอมลายผาเกยว

ลายดอกโบตน ลายขาวหลามตด ลายกานแยง ลายดอกบหงา ลายคดกรช ลายดอกสคนธ ลายตาหมากรก

ลายลกแกว

ปจจบนมกลมแมบานทรวมตวกนกอตงกลมทอผาเกาะยอหลายกลม เชน กลมทอผารมไทร หม ๕ ต�าบล

เกาะยอ จงหวดสงขลา กลมทอผาดอกพกล ตงอยหมท ๔ ต�าบลเกาะยอ อ�าเภอเมอง จงหวดสงขลา กลมราชวตถแสง

สองหลา ๑ มโรงเรอนทอผาตงอยทหมท ๓ ต�าบลเกาะยอ อ�าเภอเมอง จงหวดสงขลา ซงเปนกลมทอผาทยดการทอ

ผาเกาะยอเปนอาชพอยางจรงจง มการฝกหดสมาชกในกลมทงในระดบแมบานและเยาวชน ใหเรยนรถงกรรมวธ

ในการทอผาเกาะยอ เพอใหบคคลเหลาน สามารถน�าความรไปใชในการประกอบอาชพทยงยนได ซงดไดจากปรมาณ

ของการผลตผาทกลมราชวตถแสงสองหลา ๑ สามารถผลตไดประมาณ ๒,๐๐๐ หลาตอเดอน โดยกลมสมาชกจะได

รบ คาตอบแทนจากงานคนละ ๔,๐๐๐ – ๕,๐๐๐ บาทตอเดอน ประธานกลมไดน�ารปเรอใบมาใชเปนสญลกษณของ

สนคาเนองจากเหนวาในสมยกอน ชาวเกาะยอไดมการคาขายโดยใชเรอใบเปนพาหนะในการขนสงสนคาออกส

ตลาด ความประณตในการทอ เสนใยทมสสนสดใส ประกอบกบความวจตรงดงามของลวดลายท�าใหผาเกาะยอมความ

เปนเอกลกษณโดดเดนกลายเปนสนคาหนงทขนชอของต�าบลเกาะยอ อ�าเภอเมองจงหวดสงขลา แลวในปจจบน

ลายคดกรช ลายดอกพกลลอม

Page 56: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน47มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

มรดกภมปญญาทางดานวฒนธรรมในเรองผาทอของจงหวดอบลราชธาน ถอเปนมรดกภมปญญา

ทางดานวฒนธรรมทมเอกลกษณโดดเดน ในดานรปแบบ ลวดลายของผาททอขนใชในเมองอบลฯ ตงแตชนชนเจาเมอง

ลงมาถงสามญชนธรรมดา ตามหลกฐานในพระราชหตถเลขาพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาฯ เจาอยหว ทรงม

พระราชหตถเลขาตอบกลบสมเดจพระเจานองยาเธอ กรมหลวงสรรพสทธประสงค เมอครงสงผาทอของเมองอบลฯ

ขนทลเกลาฯ ถวายในครงนน ทรงกลาวถง “ผาเยยรบบลาว” นบเปนหลกฐานทส�าคญวา เมองอบลราชธานในอดต

กมสงถกทอมากมายหลายชนดบงบอกถงฐานานศกด แบงระบบชนชนผปกครองไดอยางชดเจน ถอเปนการพฒนา

ในดานรปแบบ และลวดลายของการแตงกายของผคนสมยนนไดอยางชดเจน

ผำทอเมองอบลฯ

ชนดผาทอของเมองอบลฯ หากจะแบงตามชนด

และประเภท สามารถแบงได ดงน

๑. ผาเยยรบบลาว

๒. ผาซนยกดอกเงน-ดอกค�า ลายสรอยดอก

หมาก ลายสรอยพราว(ลายจนพราว) ลายดอกแกว (ลายดอก

พกล)

๓. ผาซนมก/ซนทวมก

๔. ผาซนหมคน/ซนหมนอย (ลายหอปราสาท

ลายนาคนอย ลายจอนฟอน ลายนาคเอย ลายหมากจบ ลาย

หมคองเอย)

๕. ผาซนมดหม (ลายหมโคมหา โคมเจด หมตม

หมวง หมนาค หมหมากจบ หมหมากบก)

๖. ผาซนทว/ซนกวย/ซนเครอกวย

๗. ผาซนไหมกอม/ซนไหมเขนกอม/ซนสไพล/

ซนตาแหล

๘. ผาซนหมฝาย

๙. แพรเบยง ผาเยยรบบลาว

เรยบเรยงโดย ผชวยศาสตราจารยสทธชย สมานชาตและ

นายบญชย ทองเจรญบวงาม

Page 57: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน48 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๑๐. แพรตม/แพรขด

๑๑. แพรไสปลาไหล (แพรไสเอยน)

๑๒. แพรอโป (ผาขาวมาเชงขด)

๑๓. ผาตาโกง (โสรงไหม)

๑๔. ผาขงา

๑๕. หมอนขด

๑๖. ผาตอหวซนชนดตางๆ (หวจกดาว จกดอกแกวทรงเครอง หวขดคน)

๑๗. ตนซนแบบเมองอบลชนดตางๆ (ตนกระจบยอย ตนตวย ตนขดปราสาท ตนขดดอกแกว ตนชอ

ตนขดคน)

๑๘. ผากาบบว (ผาประจ�าจงหวด พ.ศ.๒๕๒๔-ปจจบน)

การสบทอดภมปญญาผาทอเมองอบลฯ ยงเปนสงแสดง ทกษะความสามารถของการทอผาชนสง

ของชางทอผาเมองอบลฯทไดท�างานกบเจานายเมองอบลฯในทองถน และลวดลายผาหลายอยางเปนงานออกแบบ

ความคดสรางสรรคทประยกตมาจากลวดลายผาในราชส�านก เชน ผาเยยรบบลาว ทเจานาย เมองอบลฯ

ผลตสงใหราชส�านกสยาม และลายตนซนทน�าลายกรวยเชงมาประยกตเปนตนซนแบบเมองอบลฯ แสดงถงสญลกษณ

ของความสมพนธระหวางศลปะผาราชส�านกไทยและศลปะผาทอเมองอบลฯ ซงสถานการณปจจบนภมปญญาเหลาน

เสยงตอการสญหายโดยเฉพาะสวน “คณคาความหมายทางประวตศาสตรและกระบวนการในการผลต” ซงการม

สวนรวมของชมชนเจาของวฒนธรรมในการวจยครงน จะมบทบาทส�าคญในการสบทอดและสงวนรกษา องคความรน

ใหเปนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมในขอบเขตประเทศไทยและของโลก

Page 58: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน49มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

งานผาทอเมองอบลฯ มเอกลกษณทโดดเดนคอ

๑. ลวดลายผาหลายอยางเปนงานออกแบบความคดสรางสรรคทประยกตมาจากลวดลายผาสยาม เชน

ผาเยยรบบลาว ทเจานายเมองอบลฯผลตสงใหราชส�านกสยาม

๒. ลายตนซนทน�าลายกรวยเชงของลายผาในราชส�านกไทย มาประยกตออกแบบเปนตนซนแบบเมอ

งอบลฯ ดวยการใชเทคนคการทอขดของอสาน จงเปนสญลกษณของความสมพนธระหวางศลปะผาราชส�านก

และศลปะผาทอเมองอบลฯ

๓. ลายหวซนทใชการเทคนคการทอจก ลายดาวทเปนเอกลกษณทแตกตางจากผาอสานทวไป

๔. ลายมดหมของเมองอบล จะนยมการใหลายละเอยดของลายผาแบบ “หมสองสอด” ทเสรม

ความประณตของลายผา

๕. มการผสมผสานและประยกตเทคนคการทอผาจนเกดเปนงานผาทอใหม กรณ “ผาซนทวมกจกดาว”

ทผสมเทคนคการตงสเครอเสนยน การทอเสรมเสนยนพเศษ และการจกเสรมเสนพงพเศษ ในผนเดยว จนเปนงานผา

ทอทเปนเอกลกษณ

กลวธการผลตผาทอเมองอบลฯ

๑. การทอผา ไดแก ความรในการทอผาเยยรบบลาว น�าความคดสรางสรรคลวดลายผาจากผาราชส�านก

สยามและการทอดวยเทคนคการ “ยก” เทคนคการ “ขด” และผสมเทคนคการ “จก” และมการใชอปกรณการทอผา

ชวยในการทอ คอ “ตะกอแนวดง” ในการยกเสนยนเพอสรางลวดลายผา การจดองคประกอบสสนทซบซอนหลายส

เปนตน นอกจากนผาไหมคณภาพสงของเมองอบลฯ ยงรกษา “การตเกลยวไหมเสนพง” หลายครงเพอเพมความมน

วาวและเนอผาทสมผสละมนทงยงสวยงามตา รวมทง “ทกษะการมดหมเพอการทอแบบสองสอด” ทชวยใหสามารถ

สรางสรรคลวดลายละเอยดของลายผาขนาดเลกใหสวยงาม เชน ลายปราสาทผง ลายนาคนอย เปนตน

๒. การยอมสของทองถน ไดแก ความรในการเลอกวสดยอมสธรรมชาต จากครง เข คราม การยอมคราม

ทบสเหลองใหเกดสเขยว การยอมครามทบสแดงใหเกดสมวง ความรในการใช “สารตดสธรรมชาต” ทมคาเปนกรด

และมคาเปนดาง เปนตน

๓. การเลยงไหม เมองอบลฯ มทกษะในการสาวไหมไดคณภาพสงมาก จนไดรบรางวลการประกวด

เสนไหมของกรมหมอนไหม เฉลมพระเกยรตสมเดจพระนางเจาฯ เกอบทกป เปนความรทมทงศาสตรและศลปในการ

ปองกนมลพษและแมลงทเปนอนตรายตอหนอนไหม ความรในการยอยใบหมอนเปนอาหารแกหนอนไหม ความร

ในการกระจายสดสวนหนอนไหมในจอเพอการสรางรงไหมทสมบรณ ความรในการคดเลอกรงไหมทสมบรณ

ทกษะการสาวไหม การควบคมอณหภมหมอสาวไหม เปนตน

Page 59: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน50 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ตามจารตดงเดมจะถอละเวนการปฏบตทเปน “ขะล�า” (ผดจารต) ไดแก ๑) จะหามไมใหผชายทอผา

หรอนงบนหก/เครองทอผา ๒) ในระหวางทผหญงทอผาหรอเขนฝาย ฝายผชายจะมาแตะเนอตองตวไมได ถอวาเปน

“ขะล�า” (ผดจารต) ตองมการปรบสนไหม ๓) ในการยอมผา ตามความเชอดงเดม ในกรณการยอมสครง จะไมให

ผหญงทมประจ�าเดอนเขาใกลบรเวณ หรอเปนผยอม เพราะสจะดางหรอเสนไหมไมกนส/ตดส สวนสยอมวสดอนๆ

ไมมขอหาม ๔) จะไมยอมสผาในวนพระ ๕) จะไมสาวไหมในพระ/วนศลอโบสถ ๖) การยอมสครามจะไมยอม

ในวนขางแรม ๗) จะไมใชผาทมลวดลายเทยมเจานาย

นอกจากน ยงมความเชอความศรทธาในการใชผาของชาวเมองอบลฯ ไดแก ๑) การใชตนซนของแม

คลองคอในยามทไปออกรบ ๒) หญงมครรภจะน�าผาซนของแมมาใชนงในเวลาจะคลอดลก ๓) การใชหวซนแชน�าใหผ

หญงทองแกกนจะคลอดลกงาย ๔) การใชตนซนแมตบปากเดกนอยจะไดพดงาย

กระบวนการจดการองคความร

๑. การเรยนรสบทอดภายในครอบครวหรอสงคมระดบหมบาน

ชมชนพยายามสบทอดไวในระบบเครอญาต จากรนสรน ดงเดมจะตองเรยนรทกขนตอน เพอท�าเอง

ทกขนตอนในการทอผา ตงแตเลยงไหม สาวไหม เตรยมเสนใยในการทอผา และทอผาเปนผน ปจจบนชางทออาวโส

เปนเสาหลกในการอบรมใหความรแกรนลกหลานในชมชน

๒. การจดการแหลงผลต

ชมชนรกษาทกษะการทอผา ทชวยสรางรายไดเสรม มการแบงงานกนโดยแยกท�าเปนขนตอน เชน

ชางทเชยวชาญการเตรยมเสนไหม ชางทเชยวชาญยอมสไหม ชางทเชยวชาญการทอผามดหม ชางทอทเชยวชาญ

การทอ “ขด” การทอ “จก” การทอ “ยก” เปนตน

ตวอยางผสบทอดการทอผาเมองอบลฯ ทส�าคญคอ บานค�าปน ซงจดงาน “นทรรศการผาโบราณและ

สาธตการทอผา แบบเมองอบลฯ” ชวงเดอนกรกฎาคม ของทกป ในชวงเทศกาลงานแหเทยนเขาพรรษา

คณคาของผาทอเมองอบลฯ ในอดตยดถอประเพณทหญงสาวจะตองมฝมอในการทอผา จงจะมคณสมบต

พรอมในการทเปนแมเรอนทด หญงสาวทเรยนรการทอผาตงแตเยาววย จนสามารถทอสานลวดลายอนซบซอนของผา

ซนมดหม ผาซนทว ผาซนมก ผาหวซนจกดาว ผาเยยรบบลาว และผาอนๆ ไดงดงาม จงจะมคณสมบตพรอมในการ

เปนผหญงและสมาชกเครอญาตลกหลานเจานายเมองอบลทดของตนเอง

การถายทอดความรและทกษะการทอผาทอเมองอบลฯ ปรากฏอย ๓ รปแบบ คอ ๑) ถายทอดในครอบครว

ชางทอผารนปจจบนอายเฉลยประมาณหาสบกวาป ไดเรยนรการทอผาจากแมหรอยายตามแบบปฏบตดงเดม

๒) ถายทอดในชมชน ชางทอผารนอายประมาณสามสบกวาป ไดเรยนการทอผาจากหวหนากลมวสาหกจชมชนทท�า

Page 60: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน51มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ผลตภณฑผาทอมอในจงหวดอบลราชธาน และ ๓) ถายทอดในระบบการศกษา เยาวชนไดเรยนรการทอผาในระบบ

การศกษาดวยการบรณาการเรยนรกบชมชน โดยเชญชางทอผาทเชยวชาญในชมชน ชวยเปนวทยากร โดยมการจดการ

เรยนการสอนทอผาในจงหวดอบลราชธานทโรงเรยนมวงสามสบ อ�าเภอมวงสามสบ โรงเรยนบานหนองบอ อ�าเภอเมอง

เปนตน

แหลงผลตผาทอเมองอบลฯ มดงน

๑. บานค�าปน ต�าบลในเมอง อ�าเภอวารนช�าราบ จงหวดอบลราชธาน

๒. บานหนองบอ ต�าบลหนองบอ อ�าเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน

๓. บานโนนสวาง ต�าบลโนนสวาง อ�าเภอตระการพชผล จงหวดอบลราชธาน

๔. บานลาดสมด ต�าบลกศกร อ�าเภอตระการพชผล จงหวดอบลราชธาน

๕. บานสมพรรตน ต�าบลสมพรรตน อ�าเภอบญฑรก จงหวดอบลราชธาน

๖. บานปะอาว ต�าบลปะอาว อ�าเภอเมอง จงหวดอบลราชธาน

๗. บานโนนสวาง ต�าบลโนนสวาง อ�าเภอกดขาวปน จงหวดอบลราชธาน

๘. อ�าเภอส�าโรง จงหวดอบลราชธาน

๙. บานทงนาเมอง ต�าบลโพธกลาง อ�าเภอโขงเจยม จงหวดอบลราชธาน

๑๐. บานคนพะลาน ต�าบลนาตาล อ�าเภอนาตาล จงหวดอบลราชธาน

๑๑. บานโพนทราย อ�าเภอเของใน จงหวดอบลราชธาน

๑๒. บานนาชม อ�าเภอเขมราฐ จงหวดอบลราชธาน

๑๓. ต�าบลจานลาน อ�าเภอพนา จงหวดอ�านาจเจรญ

เอกสารอางองณฏฐภทร จนทวช และคณะ. ผาพนเมองอสาน.กรงเทพฯ: ส�านกโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาต กรมศลปากร

กระทรวงศกษาธการ, ๒๕๔๐.

บ�าเพญ ณ อบล. เลาเรอง เมองอบลราชธาน. อบลราชธาน: มหาวทยาลยอบลราชธาน, ๒๕๔๗

สนย ณ อบล และคณะ. ผากบวถชวตของกลมชาตพนธไท – ลาว สายเมองอบล. กรงเทพฯ: รายงานการวจย. ส�านกงาน

คณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต กระทรวงศกษาธการ, ๒๕๓๗.

เอยมกมล จนทะประเทศ. สถานภาพเจานายพนเมองอบลราชธาน ระหวางป พ.ศ.๒๔๒๕-๒๔๗๖. วทยานพนธ ปรญญาการศกษา

มหาบณฑต สาขาประวตศาสตร มหาวทยาลยมหาสารคาม. มหาสารคาม: มหาวทยาลยมหาสารคาม, ๒๕๓๘.

Page 61: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน52 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การแกะสลกรปหนงใหญเปนงานชางพนบานทมควบคกบการแสดงหนงใหญอนเปนมหรสพใหความ

บนเทงแกคนในสงคมมาตงแตสมยโบราณ ซงจากการศกษาประวตความเปนมาของหนงใหญมหลกฐานใหเชอวาหนง

ใหญนาจะรเรมมมาตงแตสมยกรงศรอยธยา ดงปรากฏหลกฐานในสมยสมเดจพระนารายณมหาราชทไดทรงพระกรณา

โปรดเกลาฯใหพระมหาราชครแตงเรองสมทรโฆษค�าฉนท เพอใชในการแสดงหนงใหญเพมจากเรองรามเกยรต (ผะอบ

โปษะกฤษณะ,๒๕๓๗ : ๑)

ในประเทศไทย หนงประเภททเรยกวาหนงใหญไดรบยกยองใหเปนศลปะการแสดงหรอมหรสพชนสง

เนองจากไดรวมเอาคณคาทางศลปะหลายแขนงเขาไวดวยกน ไดแก คณคาความงามทางดานประณตศลปในการ

ออกแบบและแกะสลกลวดลายบนผนหนง คณคาความงามดานนาฏศลปคอลลาการเชดตวหนง คณคาดานคตศลป

คอดนตรทบรรเลงประกอบการเชด และคณคาวรรณศลปอนไดแกเนอเรอง บทพากย บทเจรจา นอกจากน นกวชาการ

หลายทานกลาววาหนงใหญเปนมหรสพทมความส�าคญมาก และมความส�าคญทางพธกรรม เพราะเปนการแสดงใน

พระราชพธตางๆ เพอยกยองสรรเสรญพระเกยรตคณและพระราชอ�านาจอนศกดสทธของพระเจาแผนดน

เนองจากมกเนนการแสดงเรองรามเกยรตหรอรามายณะ ซงเปนเรองสดดพระเจาแผนดนวาเปนพระนารายณอวตาร

มาปราบยคเขญ

เรยบเรยงโดย วาท ทรพยสน

รปหนงใหญ

Page 62: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน53มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

แตเดมเรยกหนงใหญวา “หนง” ดงทมหลกฐานปรากฏในสมยกรงศรอยธยา สวนค�าวา “หนงใหญ” นน

มผสนนษฐานวาเรมใชในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทงนนาจะเปนการเรยกตามขนาดของตวหนง

และอาจเพอใหเหนความแตกตางจากหนงตะลงทตวหนงมขนาดเลกกวาและนยมเลนกนในภาคใต รวมทงหนงตะลง

ทมแสดงกนอยในภาคกลางและภาคตะวนออกเฉยงเหนอบางจงหวดดวย การเรยกชอตามขนาดตวหนงน สอดคลอง

กบค�าเรยกหนงในประเทศกมพชา ซงเรยกตวหนงขนาดใหญวา “สเบก” หรอ “สเบกทม” และเรยกตวหนงขนาดเลก

วา “อยอง” (หนงตะลงเขมร) บางทานเหนวาการแสดงหนงใหญของไทยนนคลายคลงกบการแสดง “วายง”

ของอนโดนเซยดวย (ฉววรรณศร, ๒๕๒๘ : ๘) แตอนโดนเซยไมมตวหนงขนาดใหญ จงสนนษฐานวาหนงใหญของไทย

อาจไดรบอทธพลมาจาก ๒ แหลง คอ จากวฒนธรรมเขมรในชวงพทธศตวรรษท ๒๐ และอทธพลจากอนโดนเซย

ผานทางอาณาจกรศรวชยซงอยทางตอนใตของประเทศไทย ในชวงพทธศตวรรษท ๑๓-๑๘ อยางไรกตาม นกวชาการ

สวนมากเชอวาการแสดงหนงใหญทแพรหลายอยในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตน มตนเคามาจากการแสดงหนง

ของอนเดย ซงแพรหลายอยในอนเดยตงแตโบราณ เมอชาวอนเดยเรมตดตอคาขายกบประเทศในเอเชยตะวนออก

เฉยงใตเมอประมาณพทธศตวรรษท ๖-๗ จงไดน�าศาสนาพราหมณ พทธ และศลปวทยาการ ตลอดจนการละเลนและ

การดนตรตางๆ เขามาเผยแพรดวย แตละประเทศตางกปรบวฒนธรรมเหลานใหเหมาะสมกบวฒนธรรมเดมในทองถน

ของตน

การแสดงหนงในประเทศไทยนนอาจกลาวไดวาสบเนองมายาวนานกวา ๕๐๐ ป ตงแตสมยอยธยา

ในเอกสารโบราณหลายฉบบมการกลาวถงการแสดงประเภททเรยกวาหนง เชน ในกฎมณเฑยรบาลสมยพระเจาอทอง

(ครองราชยระหวาง พ.ศ.๑๘๙๓ – ๑๙๑๒) กลาววาหนงเปนมหรสพทนยมแพรหลายในสมยนน

ในสมยสมเดจพระนารายณมหาราช (ครองราชย พ.ศ.๒๑๙๙ – ๒๒๓๑) มพระบรมราชโองการใหกว

และนกปราชญราชส�านก แตงบทส�าหรบแสดงหนงเพมขนจากเรองทใชแสดงมาแตกอน พระมหาราชครจงไดแตงเรอง

สมทรโฆษค�าฉนทซงน�าเนอเรองมาจากสมทรโฆษชาดก ส�าหรบเปนบทพากยหนง แตไมปรากฏวาไดมการสรางตวหนง

ส�าหรบแสดงขนหรอไม อยางไรกตาม เรองสมทรโฆษกไมคอยเปนทนยมน�ามาแสดง แตยงคงใชเรองรามเกยรต

เปนเรองหลกเชนเดม ตอมาในสมยพระเจาอยหวบรมโกศ (ครองราชย พ.ศ.๒๒๗๕ – ๒๓๐๑) พระมหานาค

วดทาทราย ไดแตงหนงสอเรองปณโณวาทค�าฉนทขน ในเรองมการกลาวถงการแสดงหนงเรองรามเกยรตในงานสมโภช

พระพทธบาท อนเปนประเพณทพระมหากษตรยแตโบราณตองเสดจไปในการสมโภชเปนประจ�าทกป

นอกจากน หลกฐานอกอยางหนงทแสดงวามการเลนหนงมาแลวตงแตสมยกรงศรอยธยา คอ

บทไหวครกอนการเชดหนง หรอทเรยกวาบทเบกหนาพระ ทวยแรก (ผะอบ โปษะกฤษณะ, ๒๕๓๗ : ๔๗)

มตอนหนงวาดงน

Page 63: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน54 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

อยธยาถาวรเปรมปรด ทกขภยไมม

สนกนแมนเมองสวรรค

เครองเลนโขนละครหนประชน เชดชกลางวน

ดวยเครองวจตรแตงกาย

ราตรรศมเพลงพราย หนงงามลวดลาย

กระหนกกระหนาบภาพหาญ

เปนทประชาชนบาน ทอดทศนาการ

ส�าราญส�ารวลปรดา

ครงไดศภฤกษเวลา สนธเยศสรยา

พชยฤกษเบกบน

เบกโขลนเบกทวารโดยกล แตงตงก�านล

บายศรทงสองซายขวา

บดพลพลกรรมเทวดา ขออญเชญมา

รบเครองสงเวยอภวนท

ฯลฯ

สมยกรงธนบรมหลกฐานวา มหนงจากประเทศจนเขามาแสดงในเมองในครงหนง ปรากฏในจดหมายเหต

ครงพระเจากรงธนบร ในคราวฉลองพระแกวมรกต พทธศกราช ๒๓๒๒ ตอมาสมยรตนโกสนทร พระบาทสมเดจ

พระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ ปรากฏหลกฐานส�าคญทงทเปนตวหนงใหญและบทส�าหรบแสดงเรองรามเกยรต

ตวหนงใหญชดทมชอเสยงมากคอ “หนงใหญชดพระนครไหว” สนนษฐานเหตทเรยกวาหนงใหญชดพระนครไหว

เพราะตวหนงชดนมศลปะการแกะสลกทประณตมาก และผเชดกมลลาทงดงาม โดดเดน ท�าใหผมาชมเนองแนน

อยางทเรยกวามดฟามวดนจนแผนดนสะเทอน จงเรยกวา “หนงพระนครไหว” บางทานกลาววาเหตทเรยกวา

หนงใหญชดพระนครไหว เพราะหนงใหญชดนมลวดลายสสนทงดงามมาก เมอเชดดเหมอนหนงจะไหวเยอกเยนจนสน

สะทานไปทงพระนคร (ฉววรรณ ศร,๒๕๒๘ : ๑๗) หนงใหญชดนจ�านวนกวา ๒๐ ตว ไดถกคดเลอกน�ามาประดบทผนง

โรงละครของกรมศลปากร (ปจจบนเปนทตงของอาคารด�ารงราชานภาพ พพธภณฑสถานแหงชาตพระนคร)

เมอ พ.ศ.๒๕๐๓ เกดไฟไหมโรงละครและหนงใหญชดนกถกไฟไหมไปดวย แตเขาใจวายงคงมตวหนงจ�านวนหนง

เหลออย และปจจบนเกบรกษาไวทกรมศลปากร

Page 64: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน55มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

รปหนงใหญ หมายถง รปหนงขนาดใหญ ใชเปนตวละครประกอบการแสดงหนงใหญ ท�าจากหนงวว

หรอหนงควาย มไมตบผกตดกบตวหนงไวส�าหรบจบเชด

การแกะสลกรปหนงใหญมขนตอนทปฏบตสบทอดกนมามดงน คอ

๑. ขนเตรยมหนง โดยการคดเลอกหนงขนาดโต ไดแก หนงววหรอหนงควายมาฟอกเพอก�าจดกลน

พงผด เนอและไขมน ออกจากผนหนง ในอดตจะใชสบปะรด มะนาว และผลไมทมรสเปรยวมาฟอกหนง โดยแชหมก

ไวในโอง ประมาณ ๒-๓ วน ซงชางเชอวาความเปรยวของสมชนดตางๆ จะท�าใหเซลลหนงตาย ไมมกลน ขจดไขมน

ในผนหนง แตในปจจบนการฟอกหนงนยมใชน�าสมสายชฟอกหนงแทนสมตางๆ เพราะสะดวกและใชเวลานอยกวา

การฟอกหนงดวยน�าสมสายชจะใชเวลา ๑ คน เมอฟอกหนงเสรจจะน�าหนงมาลางท�าความสะอาด

แลวน�าไปขนตากแดดจนแหง

๒. ขนการเขยนลาย การเขยนลายบนหนงทฟอกแลว ชางทช�านาญจะเขยนลายดวยเหลกจารหรอใช

ดนสอเขยนลายบนผนหนง หากไมช�านาญกจะใชวธการลอกลายหรอการเขยนลายบนกระดาษกอน แลวน�ามาปดบน

หนงหรอหากมแบบทเสรจอยแลวอาจใชวธการลอกลายโดยใชสสเปรยพนลอกลายกได

๓. ขนตอนการแกะสลกรปหนงใหญ อปกรณเครองมอทใชในการแกะสลก ไดแก มกตอกหนง สว มด

แกะสลก คอนส�าหรบตมก เขยงไมเนอแขงใชรองตอก และเขยงไมเนอออนใชรองแกะ โดยชางจะใชมกตอกลายตางๆ

ตามความเหมาะสมบนตวรปหนง และใชมดแกะในสวนทตองการใหโปรงและลอยตว

๔. ขนตอนการระบายส รปหนงใหญทแกะสลกแลวจะน�ามาระบายสเพอความสวยงาม หากเปน

ตวละครในเรองรามเกยรต ชางกจะระบายตามลกษณะเฉพาะของตวละครแตละตวทก�าหนดไว เชน รปหนมาน คอ

ลงเผอกตองทาสขาว รปองคต กายสเขยว พระรามกายสเขยว และพระลกษณกายสทอง เปนตน หากเปนรปหนง

ตวอนๆ ทไมใชตวละครในเรองรามเกยรต ชางกจะระบายสรปหนงตามจนตนาการ ใหเกดความสวยงามและสมพนธ

กบเรองทแสดง เมอระบายสเสรจ ชางกจะน�ารปหนงไปทาน�ามนเพอใหเกดความเงางามและกนสลอก ในอดตนยมใช

น�ามนยางใสทารปหนง แตปจจบนนยมใชน�ามนวานช ซงสะดวกและหาไดงาย

๕. ขนผกไมตบหนงส�าหรบจดเชด รปหนงใหญถอเปนตวละครส�าคญในการแสดงหนงใหญ ดงนน

เมอระบายสเสรจ ชางจะน�าไมไผมาเหลาใหสวนโคนโตกวาสวนปลายขนาดพอเหมาะในการจดเชด ผกตดกบตวหนง

ถาเปนรปหนงเดยวหรอรปหนงขนาดเลกจะผกไมตบอนเดยวตรงกลาง แตถาเปนรปหนงขนาดใหญจะผกไมตบ ๒ อน

ใหระยะหางกนพอเหมาะกบการจดเชด ๒ มอ ทงน การผกไมตบชางจะพจารณาไมใหไมตบไปคาดทบในสวนหนาและ

จดเดนของรปหนง เพราะจะท�าใหความงามของรปหนงหายไปจากการถกบงดวยไมตบหนง

Page 65: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน56 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

คณคาของการแกะสลกรปหนงใหญ นอกจากชางผ ท�ารปหนงใหญจะตองใชความอตสาหะ

ในการท�างานแลว การใชทกษะความรในการออกแบบและใชลายไทยมาผสมผสาน สรางสรรคใหเกดความงาม

ทรปหนงแลว การเรยนรวธการฟอกหนง การเรยนรคณลกษณะเฉพาะของตวละครในเรองรามเกยรต เปนเรองทสะทอน

ใหเหนวาชางหนงใหญ นอกจากจะมทกษะฝมอทางชางแลว การเรยนรเรองรามเกยรตกเปนองคความรอกดานหนง

ของชางทถกน�ามาใชท�าใหรปหนงใหญใหมความงามและถกตองตามขนบในการสรางตวละครประกอบการแสดง

หนงใหญ

ปจจบนการแกะสลกรปหนงใหญ นบวนจะมชางนอยลง ทงนเนองจากตองใชความอตสาหะและ

ความอดทนเปนอยางสง ตงแตขนตอนการเตรยมหนง การออกแบบวาดรป และการละลายส ซงในแตละขนตอนตอง

ใชเวลา ในการท�างานยาวนาน จงจะไดหนงหนงตว ปจจบนมชางท�ารปหนงใหญอยางตอเนอง ไดแก กลมชางท�ารป

หนงตะลงในภาคใต เชน ทบานหนงสชาต ทรพยสน จงหวดนครศรธรรมราช บานชางอม จนทรชม จงหวดพทลง

นอกจากนจากการทหนวยงานของรฐสงเสรมใหเกดการเรยนรทองถนและใหรณรงคใหเกดการอนรกษมรดกภมปญญา

ทางวฒนธรรมท วดขนอน จงหวดราชบร วดบานดอน จงหวดระยอง วดสวางอารมณ จงหวดสงหบร ซงมคณะหนง

ใหญอยในวด ไดจดท�าโครงการในการสบสานและถายทอดการแกะสลกรปหนงใหญในชมชนท�าใหเกดกจกรรมและ

กระบวนการถายทอดการท�ารปหนงใหญในชมชน แมวาจะไมไดเกดชางท�าหนงใหญเพมมากขน แตคนในชมชนกได

ตระหนกในความส�าคญและเหนคณคาของรปหนงใหญมากขนในสงคม

ชมชนทมการสบสานการแกะรปหนงใหญ มดงน ๑) วดขนอน จงหวดราชบร ๒) วดสวางอารมณ

จงหวดสงหบร ๓) วดบานดอน จงหวดระยอง ๔) บานชางอม จนทรชม จงหวดพทลง และ ๕) บานหนงสชาต ทรพยสน

จงหวดนครศรธรรมราช

เอกสารอางองฉววรรณ ศร. สาเหตของการเสอมความนยมหนงใหญวดขนอน ต.สรอยฟา อ.โพธาราม จ.ราชบร

สารนพนธศลปศาสตรบณฑต (มานษยวทยา) มหาวทยาลยศลปากร. ๒๕๒๘.

ผะอบ โปษะกฤษณะ. “ความเปนมาของหนงใหญวดขนอน” การศกษาการถายทอดวฒนธรรม : กรณศกษาหนงใหญวดขนอน. เอกสาร

ประกอบการประชมวชาการเนองในโอกาสวนคลายวนสถาปนาคณะครศาสตร ครบ ๓๗ ป เมอวนท ๘-๙ กรกฎาคม ๒๕๓๗.

คณะครศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ชวสทธ บญยเกยรต และคนอนๆ. หนงสอวดบานดอน กรงเทพฯ:ศนยมานษยวทยาสรนธร (องคการมหาชน), ๒๕๒๙

สมภาษณ

หนงสชาต ทรพยสน ชางแกะสลกรปหนงใหญ จงหวดนครศรธรรมราช

หนงอ�านาจ มณแสง ผบรหารจดการหนงใหญ วดบานดอน จงหวดระยอง

Page 66: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน57มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

งานแกะสลกกะโหลกซอ หรอ มะพราวซอ เปนงานชางทผสมผสานความรในการจดหาใหไดมา

และคดเลอกวตถดบ งานประณตศลป และความรเชงอโฆษวทยาหรอคณภาพเสยง โดยชางฝมอจะแกะสลก ฉล

หรอปรลาย ลงบนกะลามะพราวทผานการคดเลอกวามรปลกษณะเหมาะสมเพอท�าเปนกะโหลกซออ ลวดลายทปร

ฉล หรอแกะสลกเปนชองทางระบายเสยงของซอและเปนการประดบตกแตงใหเกดความงามแกซอ งานแกะสลก

กะโหลกซอเปนงานหตถกรรมทมความซบซอน ตงแตการสรรหาและคดเลอกวสด การออกแบบลวดลายและการ

จดการพนผวของกะลาทใชเปนกะโหลกซอ และความเขาใจดานคณภาพสยงอนเกดจากคณสมบตของกะลาหรอ

กะโหลกซอ ทไดรบการปร ฉล หรอแกะสลกลายจนไดกะโหลกซอ ซงสามารถน�าไปประกอบขนเปนซอทงคน ทมทง

ความสวยงามและคณภาพเสยงเหมาะสมในการเลนดนตร

งานแกะสลกกะโหลกซอ เปนงานชางฝมอดงเดมในการสรางเครองดนตรทเรยกวา ซออ เปนเครองดนตร

ไทยประเภทเครองส จดอยในตระกลเครองสแนวตงสองสาย (two-stringed vertical fiddle) ซงมคนชก (bow)

แทรกอยระหวางสาย ซออ มกะโหลกหรอกะลามะพราวรปทรงพเศษปดหนาดวยหนงแผนบางเปนสวนประกอบส�าคญ

ทท�าใหเกดเสยงสนสะเทอนจากการบรรเลง ทงนไมปรากฏหลกฐานแนชดวาจดเรมตนของซออในสยามประเทศ

มมาตงแตเมอไร มขอสนนษฐานวา การประดษฐ ซออ อาจเกยวของกบ

การสบทอดงานชางประดษฐเครองดนตรประเภทเครองสลกษณะ

คลายๆ กน มาตงแตสมยเสนทางการคาสายไหม (Silk Road)

ในภมภาคน และนาจะมใชในสยามประเทศตงแตกอนสมยอยธยา

ตอนกลาง ในชวงระยะเวลาสองรอยกวาปของยครตนโกสนทร ซออ

มบทบาทอยในวงเครองสาย เครองสายผสม ปพาทยไมนวม ปพาทย

ดกด�าบรรพ การแสดงประกอบการเชดหน กระบอกในบทบรรยาย

ความ การรองเพลงพนบาน เพลงแอวเคลาซอ ซงมกจะใชซออสดนเคลา

กบการขบรอง รวมไปถงการใชซออบรรเลงประกอบการรองแหลในการ

ท�าขวญหรอเพลงลกทง นอกจากน ซออยงมบทบาทส�าคญในการเปน

เครองดนตรประกอบการบรรเลงเพลงพระราชนพนธในสมเดจพระเทพ

รตนราชสดาสยามบรมราชกมารฯ ในเพลงสมต�าและเพลงอนๆ

งำนแกะสลกกะโหลกซอ

เรยบเรยงโดย อานนท นาคคง

Page 67: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน58 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ในงานแกะสลกกะโหลกซอ ชางฝมอตองมความรความเขาใจเรองสายพนธมะพราวทเหมาะสมในการน�า

มาใชประดษฐกะโหลกซอ เพราะเปนวตถดบส�าคญในการประดษฐซออ สายพนธมะพราวทเหมาะสมในการท�า

กะโหลกซออ คอ มะพราวสายพนธทมผลมะพราวขนาดใหญพอเหมาะ ชางแกะสลกกะโหลกซออตองมความรความ

ช�านาญในการสงคตไทยเปนอยางด มความรเรองระดบเสยงของเครองดนตร สามารถเทยบเสยง ตงเสยงไดอยาง

แมนย�า เพอใหไดเครองดนตรทด ชางแกะสลกกะโหลกซอตองมความรในการกลงไม การเลอกหนง (ลกววหรอหนง

แพะฟอกบาง) เพอน�ามาขนหนาหนงของเครองดนตรใหมคณภาพเสยงตรงตามความตองการ นอกจากน ชางแกะสลก

กะโหลกซอ ตองมความรความสามารถในการสรางเครองมอทเหมาะใชในการแกะสลกเพราะเนอไมของกะลามะพราว

จะมความแตกตางจากเนอไมอนๆ มความรในงานชางอนๆ เชน งานมก งานประดบตบแตง งานฝงลาย ทส�าคญคอ

ตองมความรความช�านาญในการผกลาย จนสามารถน�าเสนอลายทมเอกลกษณสวยงาม จดเดนของงานชางแกะสลก

กะโหลกซอคอ ความสามารถในสรางลวดลายฉลทวจตรบรรจง เปนรองรเสยงทสามารถระบายอากาศไดถกตองทาง

กายภาพและไดคณภาพ ซงเมอประกอบกบองคความรในกรรมวธการขนหนาหนงซอ องคความรในการบงคบควบคม

ความยดหยนของหนงทรบสงขยายแรงสนสะเทอนระหวางคนชกกบสายซอ ท�าใหไดเครองดนตรทมเสยงไพเราะ

ถกตอง จงถอเปนภมปญญาลกล�าทสามารถผนวกเอาศาสตรของเสยงกบความงามของศลปะการแกะสลกฉลลวดลาย

อนวจตรงดงามเขาไวดวยกน

กลวธการผลตงานชางฝมอดงเดม

๑. คดเลอกกะลามะพราวทไดขนาดสดสวนความงามทเหมาะสม มขนาดความหนาของกะลา ประมาณ

๓๐-๔๐ มลลเมตร ซงความหนาบางของกะลาจะมผลตอความสวยงาม ของการแกะควาน กะลาหนาจะแกะลายได

ลกและมความทนทานตอการกระทบกระแทก

๒. ปอกเปลอก ผา ขดเปลอกนอกของผลมะพราวออกโดยเหลอเสนใยเอาไวบาง ใชชอนควานขดเนอ

มะพราวภายในออกจนหมด ตากกะลาจนแหง อาจทาดวยน�ายาวานชเคลอบผว หรอเกบกะลาเอาไวกอน โดยเกบ

ในทมด แหง ใหกะลาปรบตวประมาณ ๖ เดอน แลวน�าออกมาแขวน ในบรเวณทมอากาศถายเทแตไมโดนแดด

อกประมาณ ๖ เดอน แลวน�ามาขดเสนใยออก

ลกษณะกะโหลกซอ เครองมอ

ทมา : นายสมพร เกตแกว ทมา : นายสมพร เกตแกว

Page 68: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน59มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๓. ใช ดนสอเขยนลายต นแบบลงบน

กระดาษขาวบาง ผกลายใหอยในพนทวงกลม ใชวงเวยน

เหลกในการค�านวณพนนของกะลาและวงขอบลาย

ปรมาตรการผกลายขนอยกบการค�านวณขนาดของพ

กะลาดานทจะน�ามาบางกรณ ชางอาจจะไมใชกระดาษ

ลายตนแบบ แตจะรางเสนดนสอลงไปบนชวงกลมนนของกะลาโดยตรงตามความช�านาญ

๔. แกะสลก ปร ฉล ตามลวดลายทรางเอาไว

๕. ตดแตงหนาซอเพอการขนหนาหนง โดยใชความรในการเลอกหนงทจะใชขนหนาซอ (หมายเหต :

ชางสกลตางๆ จะมวธการทไมเหมอนกน บางสกลชางจะปรลายกะโหลกซอกอน เมอเสรจแลวน�ากะโหลกซอ

ไปขายเลยกม บางสกลชางขนหนาหนงกอนแลวจงปร สลกลาย บางสกลชางสลก ฉล ปรลายกะโหลกซอกอน แลวจง

ท�าการขนหนาซอในภายหลง)

๖. ตกแตงผวกะโหลกซอ ตามความตองการ โดยอาจลงส ยอมสกะลา หรอทาน�ามนชกเงา เคลอบลาย

ใหเงางามทวกะลาซอ หรอบางกรณชางอาจขดผวกะลาดวยผงอฐปนและใบตองแหงจนเรยบสวยเปนมนโดยไมตอง

ทาน�ามนเคลอบในขนตอนนอาจมการตอกรอบไมขดเสรมสวนหนาใหขอบกะลายาวขนเพอใชขนหนาหนง

๗. ขนหนาหนง

๘. ประกอบสวนประกอบตางของซอ อาท คนทวน และสวนประกอบ เชน ลกบด คนชก เทาชาง

ลกแกว กานทวน หรอเดอยกะโหลกซอ เขาดวยกนเปนซออ

การจดการองคความร ในเชงการสบทอด เปนการศกษาตามอธยาศย ยงไมมระบบมาตรฐาน

การถายทอดองคความรในหมชางสวนใหญมกเปนการถายทอดใหกบบคคลในครอบครว หรอบคคลทสนใจเขามา

ประกอบอาชพเปนชางแกะสลก ตามบรเวณพนททมการประกอบอาชพ ในระดบสงคมมการท�าวทยานพนธในทก

ระดบการศกษา มการถายทอดผานรายการโทรทศน มการบนทกการใหสมภาษณโดยสอสงพมพตางๆ มการจดการ

ประชมสมมนาเพอแลกเปลยนความรระหวางชางตางสกลชาง มการน�าเอาผลงานสวนตวของชางออกเผยแพร

ในอนเทอเนตผานเวบไซตและโซเชยลมเดยทมคนในวงการดนตรไทยสมยใหมใหความสนใจผลงานสรางสรรคใหมๆ

ของชางฝมอหลายรายสามารถท�ารายไดใหแกชางและรานขายเครองดนตรไทยทเปนตวกลางไดอยางด

Page 69: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน60 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

คณคาของงานแกะสลกกะโหลกซอ มคณคาในความประณตวจตรบรรจงของงานฝมอแกะสลกฉลลวดลาย

กะโหลกซออ มคณคาในเชงภมปญญาดานการประดษฐเครองดนตรทเปนเอกลกษณของดนตรไทยซงมทงความ

เพยบพรอมดานคณภาพเสยงผานการสงสมความรความเขาใจดานอโฆษวทยาและคณคาเชงศลปะ งานแกะสลก

กะโหลกซอมคณคาตอความยงยนของดนตรไทย มคณคาเชงเอกลกษณและอตลกษณของความเปนคนไทยในการ

แสดงใหเหน พฒนาการและการสงสมภมปญญา และการด�ารงอยอยางสอดคลองกบธรรมชาต และความสามารถ

ในการบรหารจดการและการน�าเอาทรพยากรธรรมชาตมาใชไดอยางชาญฉลาด

สถานภาพปจจบนของการถายทอดความรทกษะของงานชางสลกกะโหลกซอ นอกจากมการปฏบตผาน

การถายทอดภายในกล มผ ปฏบตและยงมการถายทอดผานสอกระแสหลกอนๆ เชน ทาง อนเทอรเนต

สอสงพมพและรายการสารคดทางโทรทศน มการรวบรวมลวดลายแกะสลกขนเปนหนงสอ มการเผยแพรผลงานสวน

ตวของชางแกะสลกในโลกออนไลน และผานตามแหลงขายเครองดนตรไทย ประกอบกบมการพฒนาการทองเทยว

เชงเรยนร สงผลใหความรความเขาใจและความสนใจ ของสาธารณชนตองานแกะสลกกะโหลกซอมวงกวางขน

กะโหลกซอ ลายนางฟาสซอสามสาย ฝมอแกะลาย ชางสวาง จนทกล

Page 70: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน61มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ในดานการพฒนาเชงทกษะฝมอและเครองมอ ในปจจบนมการพฒนาเครองมออปกรณสมยใหม

เพอชวยเสรมงานชางสลกกะโหลกซอใหพฒนามากยงขน เชน เครองขดกระดาษทราย เครองเจาะ เครองกลง

น�ายาเคม กาวแหงเรว เครองพนน�ายาเคลอบผว ชวยท�าใหเกดการพฒนาดานทกษะฝมอทดขนดวยเชนกน

สงทนาหวงใยเกยวกบสถานภาพของงานแกะสลกกะโหลกซอทส�าคญ คอ การสญพนธของสายพนธ

มะพราวทเหมาะตอการท�ากะโหลกซอ ทงนเพราะตองตอสกบโรคแมลงด�าหนาม โรคเพลยไฟระบาด และมลภาวะท

ไมพงประสงคจากการขยายตวของประชากรและอตสาหกรรมซงสงผลกระทบอยางรนแรงตอการเจรญเตบโตของสาย

พนธ มะพราวกะโหลกซอซงเพมมากขน การกลายพนธ ของมะพราวพนธ กะโหลกซอก�าลงเปนไปอยางวกฤต

และจะสงผลกระทบตองานแกะสลกกะโหลกซออยางยงยวด

ทตงทางภมศาสตรของกลมชางแกะสลกกะโหลกซอมกอยในพนททมมะพราวสายพนธกะโหลกซอ

หรอบรเวณใกลเคยง เชน พนทอ�าเภอบางคนท และอ�าเภออมพวา จงหวดสมทรสงคราม สามารถแบงตามกลมพนท

จงหวดไดดงน :-

๑. กลมชางแกะสลกกะโหลกซอพรอมสวนประกอบบานเขาปน จงหวดกาญจนบร

๒. กลมชางแกะสลกกะโหลกซอพรอมสวนประกอบ กรงเทพมหานคร

๓. กลมชางแกะสลกกะโหลกซอพรอมสวนประกอบ จงหวดสมทรสงคราม

๔. กลมชางแกะสลกกะโหลกซอพรอมสวนประกอบ จงหวดสมทรปราการ

๕. กลมชางแกะสลกกะโหลกซอพรอมสวนประกอบ จงหวดฉะเชงเทรา

๖. กลมชางแกะสลกกะโหลกซอตามภมภาคตางๆ ทแยกตวไปจากผประกอบการเดม กลายเปน

กลมชางแกะสลกกะโหลกซอรายใหมตามชมชนในภาคตางๆ ของประเทศไทย

เอกสารอางองคณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตในคณะกรรมการอ�านวยการ จดงานเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอย

หวฯ จดพมพเนองในโอกาสพระราชพธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา ๖ รอบ ๕ ธนวาคม ๒๕๔๒

สรพล สวรรณ สพฒน บณยฤทธกจ ธต ตรตระการ. ดด ส ต เปา บานครชางดนตรไทย

ส�านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต กระทรวงวฒนธรรม. วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตร เอกลกษณและภมปญญา

จงหวดสมทรสงคราม ๑ พฤศจกายน ๒๕๕๐

อานนท นาคคง. ดนตรไทยเดม. พมพลกษณ, กรงเทพฯ : สารคด. ๒๕๕๐

อานนท นาคคง และ อษฎาวธ สาครก. “ชางท�าเครองดนตรไทย” หนงสอทระลก ดนตรไทยอดมศกษา ครงท ๓๒ พ.ศ. ๒๕๔๐

อานนท นาคคง. ท�าเนยบศลปน ทองถนอมพวา. ๒๕๕๔.

Page 71: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน62 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

งานชางตอกกระดาษเปนงานชางทแยกตวออกมาจาก “ชางสลก” ถอเปนงานชางประเภทหนงของไทย

ชางกระดาษพบทวไปไดทกภาคในประเทศไทย อยในจารตขนบวฒนธรรมตามชมชนและทองถนตางๆ เชน

ภาคเหนอ จะพบงานชางกระดาษทององกฤษหรอกระดาษส ประดบปราสาท หบศพ หรอปะร�า ในจารตประเพณ

ของชาวลานนา ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ จะพบงานชางกระดาษ ประดบประดาในงานบญตางๆ ในฮตสบสอง

คลองสบส เชน ประดบประดาบงไฟในขบวนแหบงไฟงานบญเดอนหก เรอไฟบกในงานประเพณไหลเรอไฟในประเพณ

ออกพรรษา ตลอดจนงานศพตามแบบพนบานอสาน ประดบประดาหอธรรมาสนในงานบญผเวสภาคกลาง จะพบ

งานชางกระดาษในงานชางสบหมของไทย ในงานพระเมรทองสนามหลวง การตอกกระดาษประดบพระเมรมาศหรอ

พระเมร ตลอดจนปะร�า อาคารสงปลกสรางในงานพระราชพธ ทรจกกนในนาม “ชางกระดาษทองยน” ภาคใต

จะพบงานชางกระดาษ ในการประดบประดา เรอพนมพระในประเพณชกพระทงทางบกและทางน�า ในประเพณ

งานบญสารทเดอนสบของภาคใต และหบศพและเมรเผาศพของชาวไทยพทธ ใน ๔ จงหวดชายแดนภาคใต

งานชางตอกกระดาษทพบอยในชมชนตางๆ ทกภมภาคของประเทศไทย ถอเปนงานชางฝมอพนบาน

ทมเอกลกษณเฉพาะตว ประจ�าทองถนตางๆ ชางตอกกระดาษแตละสกลชาง มการสบทอดมาจากบรรพบรษลงมา

นานหลายชวอายคน ลวดลายตอกกระดาษตางๆ ทแสดงออกมาในรปแบบของลวดลายเชงสญลกษณ บงบอกถงแนว

คตความเชอในเรองจารตประเพณ และวฒนธรรมของตนเองไดเปนอยางด อาคารสงกอสรางชวคราว หรอสงของท

สรางขนเพยงใชงานชวคราวไมถาวร ลวนแลวแตตองอาศยงานชางตอก-กระดาษ ประดบประดาเสมอ เชน หบศพ

ปะร�า เมร พลบพลา ปราสาท ขบวนบงไฟ เรอไฟ ตลอดจนธรรมาสนเทศในเทศกาลงานบญผเวสของชาวอสาน

เปนตน สงเหลานถกสรางขนดวยภมปญญาของชางทอยในทองถนตางๆ ลวดลายและรปแบบทปรากฏ บางลวดลาย

มคตสอดแทรกความนกคดของชางผ ประดษฐ บางลวดลายไดแรงบนดาลใจจากเรองราวในพทธศาสนา เชน

ภาพตอกกระดาษในงานบญผเวส บางลวดลายไดแรงบนดาลใจจากสงของใกลตวและธรรมชาต นบเปนความงาม

ทมคตแฝงอยในลวดลายประจ�าตวในทองถนตางๆ

เรยบเรยงโดย บญชย ทองเจรญบวงาม

งำนชำงตอกกระดำษ

Page 72: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน63มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

กลวธการฉลหรอฉลกกระดาษนน สวนใหญจะใชกระดาษทองยนหรอกระดาษทององกฤษ หรอ

บางทองทจะใชกระดาษน�าตะโกมาเปนวตถดบ ระยะหลงมการใชกระดาษสตางๆ หรอผาดบมาเปนวตถดบแทนวสด

ดงเดม การท�างานของชางกระดาษนนจะตองมแบบลายฉลเปนแมแบบ เมอวางแผนกระดาษทององกฤษซอนกนราว

๑๑ – ๑๒ แผนแลวจงวางกระดาษแมแบบทบซอน ใชสวลกษณะตางๆ ตอก สวนทสกดออกไป ลวดลายทตอกฉล

ออกมานนใชไปผนกกบแผนไมหรอผา ในสวนประดบประดาตางๆ เชน พลบพลา ปราสาท พระเมร หบศพ เปนตน

ตามแตละขนบธรรมเนยมประเพณตางๆ

ในปจจบนมวสดอนเขามาแทนทกระดาษ ประกอบกบในบางชมชน นายชางเองลวนแลวแตสงอาย

ไมมใครสนใจหรอเลงเหนความส�าคญในงานชางแขนงน เปนทนาเสยดายยงนก ถาหากไมอนรกษภมปญญา งานชาง

แขนงนไว ในอนาคตคงจะสญหายไปในทสดไมชากเรว

เมรนกหสดลงค และหบศพแอวขน ประดบตกแตงดวยลายตอกกระดาษ

สกลชางพนบาน กลมชางพระครสรธรรมโกวท

ทมา: งานพระราชทานเพลงศพพระครพพธปรยตคณ

อดตเจาคณะต�าบลเมองไพร อ�าเภอเสลภม จงหวดรอยเอด หบศพทรงโบราณประดบตกแตงดวยการตอกกระดาษ

ทมา: นครศรธรรมราช ๘ กมภาพนธ ๒๕๕๗

Page 73: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน64 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

บคคลอางองชางตอกกระดาษ (ชางสบกระดาษ หรอชางสบเจยะ) สกลชาง ลกศษยอาจารยค�าหมา แสงงาม (ศลปนแหงชาต สาขาทศนศลป

ป พ.ศ.๒๕๒๙)

พระครสรธรรมโกวท (สายทอง สรธมโม) อาย ๕๗ พรรษา วทยฐานะนกธรรมเอก วดบานดอนเกลอ ต�าบลบงงาม อ�าเภอทงเขาหลวง

จงหวดรอยเอด

ชางตอกกระดาษพนบานภาคใต สกลชางนครศรธรรมราชกลมนายชางเฉลม เอยดนมตร และกลมนายชางสรนทร รณศร ตงอยท

บานเลขท ๙๕/๑ หมท ๔ ต�าบลควนชม อ�าเภอรอนพบลย จงหวดนครศรธรรมราช

กลมนายชางราน เกดแกว ตงอยทบานเลขท ๕๓/๑ หมท ๖ ต�าบลควนชม อ�าเภอรอนพบลย จงหวดนครศรธรรมราช

ชางตอกกระดาษพนบานภาคใต สกลชางสงขลากลมนายชางวนจ จนทรเจรญ ตงอยทบานเลขท ๑๕๙/๒ หมท ๔ ต�าบลสทงหมอ

อ�าเภอสงหนคร จงหวดสงขลา

ชางตอกกระดาษพนบานภาคใต สกลชางสงขลากลมนายชางเรม ดสโร ตงอยทบานเลขท ๕ หมท ๒ ต�าบลชงโค อ�าเภอสงหนคร

จงหวดสงขลา

ชางตอกกระดาษพนบานภาคใต สกลชางสงขลา กลมนายชางสมนก หนประพนธ ตงอยทบานเลขท ๓/๑ หมท ๕ ต�าบลจะทงพระ

อ�าเภอสทงพระ จงหวดสงขลา

กลมนายชางอรณ แกวสตยา ตงอยทบานเลขท ๑๔/๒ ต�าบลทาขาม อ�าเภอหาดใหญ จงหวดสงขลา

กลมนายชางสงวน หนดหละ ตงอยทบานเลขท ๘๙/๑ หมท ๓ ต�าบลควนร อ�าเภอรตภม จงหวดสงขลา

กลมนายชางพลเทพ บญหมน ตงอยบานเลขท ๖๙ หม ๑๑ ต�าบลวงตาล อ�าเภอสารภ จงหวดเชยงใหม

กลมนายชางพทยา ศลปศร ๙๐/๑ ม.๗ ต�าบลหนองโสน อ�าเภอเมอง จงหวดเพชรบร

เมรปราสาทนกหสดลงคตามแบบพนบาน ภาคเหนอ

ทมา: http://www.tangyuak.com

พระเมร สถาปตยกรรมไทยชวคราว ทจ�าลองงานสถาปตยกรรมไทย

ในงานพระราชพธออกพระเมร ณ มณฑลพธทองสนามหลวง

ประดบประดาดวยงานฉลสลกกระดาษทองยนสาบส

ทมา: http://www.changsipmu.com

Page 74: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน65มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

งำนชำงแกะสลกผกผลไม งานชางแกะสลกผกผลไม เปนงานชางทมรปแบบเฉพาะของคนไทย ซงหาชาตอนใดมาเสมอเหมอน

งานชางแขนงนมประวตสบเนองมาตงแตครงพบหลกฐานการประดษฐกระทงลอยของนางนพมาศหรอทาวศรจฬา

ลกษณทคนคดการประดษฐกระทงลอยเปนรปดอกโกมท ประดษฐดวยกลบดอกไมนานาพนธ มการแกะสลกเครอง

สดตกแตงเปนรปมยระก�าลงจกกนเกสรดอกโกมท ถอเปนหลกฐานในต�านานในครงนนวามการคดประดษฐงานแกะ

สลกผกผลไมตางๆ ประกอบงานเครองสด สบทอดกนมาตามยคตามสมยตงแตสมยอยธยาเรอยลงมาถง

สมยรตนโกสนทร ดงจะพบในการแกะสลกผกผลไมในส�ารบอาหารไทยคาวหวาน ตลอดจนการแกะผกผลไมประดบ

พระจตกาธานในงานพระราชพธถวายพระเพลงพระบรมศพ และพระศพในการออกพระเมร และแพรขยายไปส

ชาวบานในชมชนคมวดตางๆ ในการประดบประดาเชงตะกอนทใชเผาศพทวไป

งานชางแขนงนจะตองอาศยนายชางผทช�านาญการและมความเชยวชาญในดานทกษะฝมออนเปนเลศ

ตลอดจนกรรมวธตางๆ เชน การปอก การแกะ การแซะ และการควาน จะตองมความช�านาญเปนพเศษซงจะตอง

ท�างานแขงขนกบเวลา เนองจากวสดทใชลวนแลวแตเปนสงทไดจากธรรมชาตทงสน ดงนน เพอทจะใหของสด

เหลานดสดใสอยเสมอ ไมเหยวเฉางายจงจ�าเปนตองใชผคนทมความช�านาญมาก ใชระยะเวลาในการท�างานใหเรวทสด

ผนวกกบก�าลงฝมอทตองใชมากในการใชงานนนๆ ตวอยางดงจะปรากฏใหเหน เชน การแกะสลกผกผลไมประดบส�ารบ

อาหารไทย การปอกรวมะปราง การควานเมดผลไมตางๆ และการแกะสลกผกผลไมประดบพระจตกาธาน (เชงตะกอน)

ในงานพระราชพธถวายพระเพลงพระบรมศพ และพระศพในราชส�านก และในรปแบบการตกแตงกองฟอนเชงตะกอน

เผาศพแบบดงเดมของชาวบานภาคกลางทวไป

การแกะสลกผกผลไมส�าหรบประดบและรบประทานบนส�ารบคาว การแกะสลกผกผลไมส�าหรบประดบและรบประทานบนส�าหรบหวาน

ทมา: http://www.changsipmu.com

เรยบเรยงโดย บญชย ทองเจรญบวงาม

และผชวยศาสตราจารยสทธชย สมานชาต

Page 75: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน66 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

งานชางแกะสลกผกผลไม สามารถจ�าแนกออกเปน ๒ กลม ตามลกษณะการใชงาน คอ

๑. การแกะสลกผกผลไมส�าหรบประดบส�ารบอาหารคาวหวาน

สวนใหญจะเปนการแกะสลกผกผลไมเลยนแบบธรรมชาต เชน ดอกไม ใบไม ตลอดจนรปสตวตางๆ

งานชางแขนงนแสดงถงความละเอยดละไมในการเตรยมอาหารของคนไทย บงบอกถงเอกลกษณไทยอยางแทจรง

นายชางจะตองเปนผมทกษะความช�านาญในการประดษฐทงกรรมวธตางๆ เชน การปอก การแกะ การแซะ และการ

ควาน อกทงตองปฏบตงานสรางสรรคผลงานใหงดงามวจตรภายในระยะเวลาอนสนและรวดเรว เพอจะไดไมท�าให

คณคารสชาตของผกและผลไมนนเสยไป

๒. การแกะสลกผกผลไมประดบพระจตกาธาน (เชงตะกอน)

การแกะสลกผกผลไม เครองสดประกอบพระจตกาธานในงานพระราชพธถวายพระเพลงพระเพลง

พระบรมศพ และพระศพฯ ในพระราชพธออกพระเมรทองสนามหลวงถอเปนงานชางทส�าคญ ซงในปจจบนหา

นายชางผช�านาญการในดานงานชางฝมอทจะสบทอดตอเหลอนอยลงอยางนาใจหาย เพราะความเปลยนแปลงของ

ระยะเวลาททงชวงของพระราชพธทยาวนานและไมมการถายทอดและบนทกเปนลายลกษณอกษร มแตการสบทอด

ตอๆ มาจากรนสร น ถอเปนงานททรงคณคาทางดานวจตรศลป ทรงคณคาในงานชางฝมอแขนงหนงของไทย

มกฎเกณฑระบบจารตธรรมเนยมปฏบตในราชส�านก ประชาชนทวไปไมคอยมโอกาสไดพบเหนในชวตประจ�าวน

อกทงบรรดานายชางฝมอจะตองมทกษะและความช�านาญ เมอมวาระงานส�าคญจะตองระดมอตราก�าลงแรงกายแรง

ใจทจะตองสรางสรรคงานเพอทจะถวายงานอยางสดฝมอ

เครองสดในการประดบพระจตกาธานงานพระราชทานเพลงศพ พระธรรมวสทธมงคล (หลวงตามหาบว ญาณสมปนโณ)

Page 76: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน67มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ในปจจบนศนยกลางองคความรในวชาชางแขนงนเปนททราบกนดวามาจากมรดกภมปญญา ความร

ของขาราชส�านกในพระบรมมหาราชวงทสรางสรรคผลงานขนเพอนอมถวายในสถาบนพระมหากษตรย และใชในงาน

พระราชพธทส�าคญ ในระยะหลงวชาองคความรเหลานเรมแพรขยายไปในวงกวาง ออกสชมชนและภมภาคตางๆ

ตลอดจนมบทบาทในสถาบนการศกษาตางๆ ดงปรากฏในหลกสตรการเรยนการสอนตงแตในระดบชนมธยมไปจนถง

ชนอดมศกษา ในดานวชาธรกจและการจดการโรงแรมในดานบรการ ซงปจจบนไดแพรหลายขยายไปเกอบทกภมภาค

ของประเทศไทย

งานชางแกะสลกผกผลไม มคณคาทางดานประโยชนใชสอยซงแบงตามลกษณะการใชงานไดใน

๒ ลกษณะ กลาวคอ (๑) การแกะสลกผกผลไมประกอบส�ารบคาวหวานหรอตกแตงในเครองเคยงในส�ารบต�าหรบ

อาหารไทย และ (๒) การแกะสลกผกผลไมประดบพระจตกาธาน (เชงตะกอน) เชน งานแกะสลกผกผลไมประดบ

พระจตกาธานพระราชพธถวายพระเพลงพระศพสมเดจพระเจาพนางเธอ เจาฟากลยานวฒนา กรมหลวงนราธวาสราช

นครนทร มการคดประดษฐแกะสลกสตวหมพานต เพอประดบประดาพระจตกาธานงดงามนน แสดงใหเหนถงคณคา

ภมปญญารวมทงฝมอของเหลานายชางทบรรจงสรางสรรคผลงานทท�าถวายเพอเปนพระราชกศลอทศแดพระองคเปน

ครงสดทาย ทงนเกดขนจากแรงบนดาลใจของชางผนวกกบความรในจารตขนบธรรมเนยมประเพณของงานชางเครอง

สดโบราณ นอกจากจะมคณคาทางดานการน�าไปใชในสถานการณตางๆแลว ยงมคณคาทางดานจตใจ คอ ผท�างาน

แกะสลกผกผลไม ลวนเปนผมอารมณเยอกเยนสขม มสมาธในการท�างานใหบรรลผลส�าเรจสรางความภาคภมใจสามารถ

เพมคณคาใหกบผลตภณฑรวมถงการบรการในสถานทตางๆเชน อาหารประจ�าวนในโรงแรมภตตาคาร รานอาหาร

หรอการจดตกแตงอาหารในโอกาสพเศษ เชน การเลยงรบรองแขกตางประเทศ ทตองแสดงใหเหนเอกลกษณไทย

นอกจากน ยงแพรหลายไปสตางประเทศในรปแบบการบรการและผลตภณฑสนคาไดเปนอยางด ดงนน งานชางแกะ

สลกผกผลไมนบเปนมรดกภมปญญาทมคณคาและความส�าคญยง

ในปจจบนงานชางแกะสลกผกผลไมมการสบทอดในสถาบนการศกษาและโรงเรยนตางๆ นอกจากน

ยงแพรหลายไปสตางประเทศในรปของการน�าไปตกแตงโดยเฉพาะดานการจดโตะอาหารเปนอยางด นบเปน

ความภาคภมใจของคนไทยท ตองด�ารงรกษาสบทอดศลปะนไวตลอดไป

บคคลอางองนางเพญพรรณ สทธไตรย ศลปนแหงชาต พทธศกราช ๒๕๕๒ สาขาทศนศลป (ประณตศลป-. แกะสลกเครองสด)

ขาราชส�านกฝายพระราชฐานชนใน ส�านกพระราชวง

โรงเรยนชางฝมอในวง (ชาย) ในพระบรมมหาราชวง แขวงพระบรมมหาราชวง เขตพระนคร กรงเทพมหานคร

โรงเรยนชางฝมอในวง (หญง) ในพระบรมมหาราชวง แขวงพระบรมมหาราชวงเขตพระนคร กรงเทพมหานคร

วทยาลยอาชวศกษาทวประเทศ เชนวทยาลยอาชวศกษานครศรธรรมราชวทยาลยอาชวศกษาพระนครศรอยธยา และวทยาลย

อาชวศกษาเชยงใหม เปนตน

สถาบนเทคโนโลยราชมงคล วทยาเขตตางๆ ทวประเทศ และมหาวทยาลยตางๆ

กลมธรกจการโรงแรม รานอาหารไทยทวประเทศในเครอโรงแรมตางๆ

Page 77: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน68 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

งานชางดอกไมสด เปนงานชางดงเดมแขนงหนงของคนไทย มประวตความเปนมาอนยาวนาน สบเนอง

ตงแตครงสมยสโขทยเปนราชธาน ดงจะพบในต�านานนางนพมาศ หรอประวตของทาวศรจฬาลกษณ ผคดประดษฐ

กระทงลอยทประดบประดาดวยงานเครองสดตางๆ ถวายองคพระรวงเจากรงสโขทย จากต�านานในครงนนไดมการ

สบทอดวชางานชาง การประดษฐดอกไมสดมากมาย เกดขนในราชส�านกอยางแทจรงลกษณะพเศษหรอเอกลกษณ

ของงานชางฝมอดงเดมซงจะปรากฏใหพบเหนในรปแบบของการประดษฐดอกไม ใบไม รอยกรองเปนพวงมาลย

แบบตางๆ การประดษฐเครองแขวนชนดตางๆ ส�าหรบประดบตกแตงกลางเพดานพระทนง ชองพระทวาร

และพระบญชร ในพระราชมณเฑยรสถาน ในมณฑลพธ ปะร�า อาคาร พานพมดอกไมสด ทประดษฐขนเพอเปน

เครองสกการะบชาสงศกดสทธในพทธศาสนา เชน เครองนมสการ เครองทองทศ เครองนมสการเครองหา

เครองทองนอย และพานพมดอกไมสดแบบตางๆ การรอยกรองตาขายดอกไมสด ตลอดจนการประดษฐใบตอง

เพอถวายในงานพระราชพธตางๆ ในพระบรมมหาราชวง ตลอดจนวนส�าคญในพทธศาสนา เชน ประเพณถวายโคม

แขวนพทธบชาในวนมาฆบชา วนวสาขบชา และวนอาสาฬหบชา และในเทศกาลส�าคญๆ เทาทปรากฏในจารตประเพณ

ของคนไทย เชน เทศกาลเขาพรรษา มการประดษฐตกแตงเทยนจ�าน�าพรรษา ประดษฐพมเทยนจ�าน�าพรรษา

ถวายพรอมผาอาบน�าฝน งานประเพณลอยกระทง และประเพณเทศนมหาชาต ลวนแลวแตมการประดษฐดอกไม

เปนรปแบบตางๆ ถวายในแตละเทศกาล

ศลปะการประดษฐดอกไมสดถอเปนงานชางทส�าคญ เพราะความสดของกลบดอกไมและกลนหอมของ

ดอกไมไทย ลวนมเสนหอนสนทรย ยงมการรอยกรองสลบสสลบกลบกยงเพมความวจตรพสดารใหกบดอกไมนนมาก

ขน ยงการใชงานตามประเพณตางๆ ลวนมการคดประดษฐรปแบบใหเขากบจารตประเพณในสงคมไทย มมาตรฐาน

และการสบทอดอยางลงตว เชน การประดษฐโคมแขวนถวายในวนเพญเดอนมาฆบชา วนวสาขบชา และวนอาสาฬหบชา

การประดษฐกระทงลอยในประเพณลอยกระทงเพอถวายเปนพทธบชาในวนส�าคญทางศาสนา การตกแตงเครองแขวน

ดอกไมสดประดบประดารอบพระระเบยงพระอโบสถ ตกแตงกรอบประตและหนาตาง รอบบษบกซงเปนทประดษฐาน

พระพทธรป เพอถวายเปนพทธบชา

เรยบเรยงโดย นายบญชย ทองเจรญบวงาม

งำนชำงดอกไมสด

Page 78: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน69มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

งานชางดอกไมสด ประกอบดวย ๓ เทคนค ทส�าคญ

๑. การรอย คอ การรอยมาลยเปนลวดลายตางๆ โดยใชกลบ ใบ ของดอกไม ใบไม เชน มะล

กลบกหลาบมอญ ใบแกว ใบกระบอ กลบบวหลวง และน�ามารอยเปนมาลยขอพระกร มาลยสองชาย เปนตน

๒. การกรอง คอ การคดกลบดอกไมใหมขนาดเทากน อาท การกรองดอกขจร กรองดอกพกล กรองดอก

ล�าดวน กรองดอกบานไมรโรย กรองมะล ซงชนงานการประดษฐดอกไมของไทยทใชเทคนควธการกรอง ไดแก

ดอกขจรกรองมาจดพมดอกขจรกรอง มาลยล�าดวน และบานไมรโรยหางแมว

๓. การถก คอ การถกตาขายดวยดอกไมสด อาท ดอกพด ดอกมะล โดยท�าลวดลายเลยนแบบลายผา

สลบดอกสลบกานใหเกดเปนลวดลายทสวยงาม อาท ลายเกลดเตา ลาย ๔ กาน ๔ ดอก ลาย ๓ กาน

๓ ดอก ลายอกแมงมม ลายดาวลอมเดอน ลายพระอาทตยชงดวง ลายแกวชงดวง และลายพมขาวบณฑ

ซงเทคนคการถกนมกใชท�าตาขายตกแตงเครองแขวนแบบตางๆ หรอ พานพม

งานชางดอกไมสด เปนชองานหนงใน ๓ แขนง ของงานชางเครองสด อนเปนงานชางดงเดม

ของไทย มประวตความเปนมาอนยาวนาน ซงประกอบอยในสวนของงานแกะสลกของออน งานชางแทงหยวก และ

งานชางดอกไมสด ซงงานชางทง ๓ แขนงน ลวนมเอกลกษณทโดดเดนเฉพาะตว มชางฝมอทตองอาศยทกษะและ

ความช�านาญเฉพาะ ดงนน จดเดนและความวจตรบรรจงของงานทปรากฏตอสายตาผทพบเหนนน แสดงถงความ

วจตรของดอกไมสดทถกประดษฐขนอยางสวยงาม ประกอบกบวตถทประดษฐนน ลวนไดมาจากธรรมชาตโดยทงสน

บน: การรอยตาขายดอกไมสด

ขวา: พานพมดอกไมสด

Page 79: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน70 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ในอดตราชส�านกของไทย มศลปะการประดษฐดอกไม ใบไม ใหมความงามดานงานชางวจตรศลป

ทปรากฏ ความงดงามตระการตาปรากฏดวยความเปนอจฉรยะอนชาญฉลาดของเจานายหรอพระบรมวงศานวงศ

ทประทบในเขตพระราชฐานชนใน ซงมหนาทรอยกรองดอกไมถวายพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เพอทรงใชถวาย

อทศเปนพทธบชา หรอทรงใชในพระราชพธตางๆ ในพระบรมมหาราชวง เชน การกรองกลบดอกไมเปนพวงมาลย

เครองแขวน พานพม ตลอดจนงานประดษฐใบตอง เพอใชถวายในงานพระราชพธตางๆ ในพระบรมมหาราชวง

รปแบบและขนบธรรมเนยมของงานชางแขนงน จงมแบบแผนในจารตประเพณ ตลอดจนขนบธรรมเนยม

ในสงคมนนๆ เชน การถวายเครองจ�าน�าพรรษาในเทศกาลเขาพรรษา การตกแตงเทยนจ�าน�าพรรษา การถวายพมเขา

พรรษา การถวายเครองบชาเทศนมหาชาต ในงานประเพณเทศนมหาชาต การถวายพมดอกไม เครองราชสกการะแด

อดตสมเดจฯ พระบรพกษตราธราชเจา การถวายพวงมาลาดอกไมประดษฐ

งานชางดอกไมสดถอเปนงานชางทมการสบทอดมาจากบรรพบรษมานานนบหลายรอยป ดวยการสงสม

และถายทอด ตกทอดลงมาสปจจบน หากจะสบเนองกนบตงแตสมยสโขทยเปนราชธาน ดงจะพบหลกฐานทงทาง

โบราณคดและรปแบบทปรากฏ จดศนยกลางขององคความรของงานชางแขนงน เปนททราบกนดอยแลววามาจาก

ภมปญญาของกลสตรชางดอกไมในราชส�านกฝายในพระบรมมหาราชวง ทสรางสรรคขนเพอถวายพระมหากษตรย

และพระบรมวงศานวงศ เพอใชประกอบเครองพทธบชา ในงานพระราชพธ และงานประเพณทส�าคญตางๆ

ในราชส�านกฝายในเองถอเปนตนแบบของงานชางแขนงน นอกจากนงานชางดอกไมสดยงเปนงานชางทมคณคา

เอกลกษณทางวฒนธรรมของไทย ทแสดงถงความละเอยดออนสวยงาม ซงเปนภมปญญาของบรรพบรษไทยทไดรจก

นอกจากนยงมคณคาทางเศรษฐกจทสามารถสรางมลคาเพมสามารถสรางรายไดใหแกผประกอบอาชพงานชางดอกไม

สดไดเปนอยางด

เอกสารอางองเจาพนกงานชางดอกไมสด เขตพระราชฐานชนใน พระบรมมหาราชวง ส�านกพระราชวง กรงเทพมหานคร

โรงเรยนชางฝมอในวง (ชาย) ในพระบรมมหาราชวง แขวงพระบรมมหาราชวง เขตพระนคร กรงเทพมหานคร

โรงเรยนชางฝมอในวง (หญง) ในพระบรมมหาราชวง แขวงพระบรมมหาราชวง เขตพระนคร กรงเทพมหานคร

วทยาลยอาชวศกษาทวประเทศ เชน วทยาลยอาชวศกษานครศรธรรมราช วทยาลยอาชวศกษาพระนครศรอยธยา และวทยาลย

อาชวศกษาเชยงใหม เปนตน

สถาบนเทคโนโลยราชมงคล วทยาเขตทวประเทศ

มหาวทยาลยสถาบนราชภฏทวประเทศ

Page 80: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน71มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

งานตทองค�าเปลว คอ กจกรรมทท�าโดยการใชทองค�าแท ท�าการรดแผเปนแผนบาง น�ามาตด และวาง

ลงบนกระดาษ ซอนกน ๗๐๐–๘๐๐ แผน บรรจในกบ แลวใชคอนในการตแผแผนทองค�าใหบางทสด แลวตดดวยไม

รวกเปนแผนวางในกระดาษสองขา เพอใชปดงานศลปะบางชนดใหงดงามแวววาว เชน ปดลงบนไมทแกะสลกเปน

ลวดลาย พระพทธรป ลายรดน�า ฯลฯ

งานชางทใชทองค�าเปลวทพบหลกฐานตามงานชางตางๆทกสมยของไทย สนนษฐานวาคงไดรบอทธพล

จากศาสนาพทธ ในประเทศอนเดยดงมหลกฐานปรากฏทเขาง จงหวดราชบร พบพระพทธรปสมยทวารวดปรากฏรอง

รอยการ ปดทองทองคและฐาน ในสมยสโขทย มหลกฐานพบวา มการปดทองบนลวดลายประดบพระอโบสถ

พระเจดย พระพทธรป และมการปดทอง เขยนส ทเรยกวาจตรกรรมฝาผนง ทวดเจดยเจดแถว อ�าเภอศรสชนาลย

ทซมพระปรางควดพระพายหลวง และองคพระพทธชนราช นอกจากน บนศลาจารกพอขนรามค�าแหงหลกท ๑

ทจารกไววา “…..กลางเมองสโขทยนมวหาร มพระพทธรปทอง มพระอฏฐารศ….” จากค�าวาพระพทธรปทอง

ในทนอาจจะเปนพระพทธรปทลงรกปดทองกเปนได แสดงใหเหนวาการตทองค�าเปลวมมาแตครงนน

การท�าทองค�าเปลวหรอการตทอง เปนงานศลปหตถกรรมของคนไทยมาแตโบราณกาล นาจะมใช

ในงานศลปะตงแตสมยสโขทยแลวแพรหลายในสมยอยธยา ดงปรากฏหลกฐานทงจากเอกสารตางๆ และศลปะโบราณ

วตถทยงคงใหเหนทกวนน เมอสนสดยคกรงศรอยธยา ตอเนองมาถงกรงรตนโกสนทร ชาวบานทมอาชพตทอง

กยายมาตงถนฐานและประกอบอาชพน ในบรเวณทเรยกวา บานชางทอง ณ บรเวณทเรยกกนวา ถนนตทอง

ถงสแยกคอกววในปจจบน

กลวธการผลตงานชางฝมอดงเดม

๑. น�าทองค�ามาท�าการรดจนเปนแผนบางๆ

๒. น�าแผนทองทผานการรดแลวมาตดเปนชนๆ ประมาณ ๑ เซนตเมตร (การรอนทอง)

๓. น�าชนทองมาวางกลางกระดาษกวางประมาณ ๔ x ๔ นว

๔. น�าทองทใสในกระดาษแลวมาซอนกนในกบทท�าจากหนงสตววางบนแทงหนและมไมกลดยดซองหนง

ไวน�าทองทใสในกระดาษแลวมาซอนกนในกบทท�าจากหนงสตววางบนแทงหนและมไมกลดยดซองหนงไว

๕. แลวเปลยนถายทองลงกระดาษขนาด ๖ x ๖ นว แลวจงน�าไปต อกครงเพอใหไดขนาดใหญขน

๖. เมอไดทองทตเสรจแลวกจะเปลยน ถายทองใสลงกระดาษสา (กระดาษดาม) การใชไมรวกหรอไมไผ

(ไมเหยะ) ตดทองตามขนาดขนาด ๔ x ๔ เซนตเมตรวางในกระดาษสองขา

เรยบเรยงโดย ส�านกชางสบหม กรมศลปากร

งำนตทองค�ำเปลว

Page 81: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน72 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เมอสนสดยคกรงศรอยธยา ตอเนองมาถงกรงรตนโกสนทร ชาวบานทมอาชพตทองกยายมาตงถนฐาน

และประกอบอาชพน ในบรเวณทเรยกวา บานชางทอง ณ บรเวณทเรยกกนวา ถนนตทองถงสแยกคอกววในปจจบน

ชาวบานกลมน เดมเปนชางท�าทองหลวง ตงแตสมยรชกาลท ๕ เรอยมาจนปจจบนนเหลอเพยง ๒ ครอบครวเทานน

ทยงคงอาชพตทองอยทสแยกคอกวว หลงทท�าการไปรษณยราชด�าเนน ครอบครวแรก คอ นายสาธต กบนางสมาล

สขมาภย อกครอบครวหนงคอ ครอบครวคณจตรา ศรโพธสมพร นอกนนกกระจดกระจายไปอยทอน เชน

ทซอยจรญสนทวงศ ๔๒ ทหมบานเศรษฐกจ บางแค ทววแดง ส�าราญราษฎร และทบางกระบอ เปนตน

งานตทองค�าเปลว มการสบทอดกระบวนการและถายทอดความรในระดบเครอญาต และเหลาบรรดา

ลกจาง เชน ในปจจบนกลมชางทท�างานตทองค�าเปลว อ�าเภอเสนา จงหวดพระนครศรอยธยา กลมลกจางปจจบนได

แยกยายกลบถนภมล�าเนา ในภาคอสาน ซงการสงเสรมใหมการรกษาสบทอดงานตทองค�าเปลวใหคงอยคกบสงคม

ไปเปนการแสดงใหเหนถงภมปญญา ความรงเรองในเชงการชางของไทย เพอเปนมรดกทางวฒนธรรมอนแสดงใหเหน

ถงเอกลกษณของงานชางตทองค�าเปลวของไทย

Page 82: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน73มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

งานชางฝมอดงเดมกบการสะทอนสภาพสงคมไทยของงานตทองค�าเปลว ตามคตความเชอของคนไทย

จากอดตมาจนถงปจจบนมความนยมใชสทอง เพราะใหความรสกหรหรา โออา มราคา สงคา เปนสงส�าคญ แสดงถง

ความเจรญรงเรอง ความสข ความมงคง ความร�ารวย สงเกตไดจากศลปกรรมตางๆ ของพระบรมมหาราชวง วด

หรอพระพทธรป จะเหนความอรามเรองรองของทองทปดประดบบนลวดลายทหนาบน ซ มประต หนาตาง

พระพทธรป ตลอดจนเครองใชตางๆ เชน ต โตะ เตยง ธรรมาสน และยงน�างานลงรกปดทองเขาไปใชในอาคาร

สถานท และเครองประดบตกแตงอาคาร ขาวของเครองใชในชวตประจ�าวนมากขน

ดวยเหตน ชางปดทองจงพยายามคดคนหาวธการทางชางทจะใชทองอยางประหยดบนพนทกวาง

จงไดคดหาวธน�าทองค�ามาตแผเปนแผนบางแลวหม หรอปดบนผววตถทตองการใหดเปนทองทงหมด ซงกยงตองใช

ทองจ�านวนมากอย จงคดคนหาวธตอไปวาท�าอยางไรจงจะประหยดทองใหไดมากทสด จงไดเกดการตทองใหบาง

ยงขน จนเปนทองค�าเปลว ทน�ามาใชตดปดประดบบนผวชนงาน ลวดลายศลปกรรม เพอแสดงใหเหนถงความเจรญ

รงเรอง ความมงคง ความร�ารวยอกทงมความสวยงามสงคา

ปจจบนงานประณตศลป สวนใหญยงคงใชทองค�าเปลวในการสรางสรรคงาน ไมวาจะเปนการเขยน

ลายรดน�า การปดทองพระพทธรป การปดทองสวนประกอบงานสถาปตยกรรมตางๆ หรอแมแตขาวของเครองใชท

ชางศลปกรรมไดบรรจงสรางสรรคขนมาใหมความวจตรบรรจง สวยงามประณต ทมความสวยงาม ทรงคณคา

แสดงใหเหนถงเอกลกษณงานศลปกรรมของไทย ทเปนมรดกทางศลปวฒนธรรม และแสดงออกถงคณคาภมปญญา

ของชางไทย

ปจจบนน ราคาทองค�าเปลวมราคาคอนขางแพง ขนอยกบราคาทองค�าในทองตลาด ซงคาดวา

ในอนาคตงานประณตศลปทตองใชทองค�าเปลวในการสรางสรรคงาน อาจจะขาดชวงหรอสญหายจากสงคมไทย

เนองจากตวชางผสรางสรรคงาน และผจางทนสกบราคาทแพงขนของทองค�าไมไหวเหมอนงานชางอนๆ ทสญหายไป

จากสงคมน

เอกสารอางองทวศกด เกษปทม.สารานกรมไทยส�าหรบเยาวชนฯ. ฉบบเสรมการเรยนร.กรงเทพฯ:โครงการสารานกรมไทยส�าหรบเยาวชน โดยพระ

ราชประสงคในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว,๒๕๕๐

ดารสวน เตยงตระการสข. แรงคนแรงคอน กอนเปนทองค�าเปลว.สารคด,๔ ธนวาคม พ.ศ. ๒๕๕๓

ประภาพร ตราชชาต .ความรดานการปดทองทบ.โครงการสรางตนแบบเพอจดท�าองคความร ส�านกชางสบหม กรมศลปากร ๒๕๕๓

http://www.siamwoodcarving.com

http://www.Annbanntong.com

http://www.siamgoldleaves.com/process.html

http://www.ayothayagoldleaf.com/index.php?mode=process

บคคลอางองนายไพฑรย ทองกระสา หมบาน ป ผาสก ๑๖๓/๔๐ ต.พมลราช อ.บางบวทอง จ.นนทบร

Page 83: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน74 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

งานชางผาลายทองแผลวด คอ การทผมความช�านาญในงานฝมอหลายแขนงมารวมตวกนสรางสรรค

งานศลปกรรมทมขนตอนกระบวนการสรางงาน ตงแตการออกแบบลวดลาย น�ามาตอก ฉล กางแผตอเปนผนใหญ

น�าไปปดดวยทองค�าเปลว และประดบกระจก แลวเยบตรงลวดลาย โดยใชดายเสนใหญเดนเสนไปตามแบบตวลายเปน

เสนลวด และใชดายเสนเลกเปนการเยบตรงตามลวดลายใหตดแนนบนผนผา เพอใชประกอบในงานศลปกรรมตางๆ

เชน ผามาน หลงคาเรอพระราชพธ ฉตรเครองสงตางๆ ธงงอนราชรถ ผาดาดหลงคาพระศวกากาญจน เปนตน

งานพระราชพธพยหยาตราชลมารค เปนททราบกนดคอพระราชพธถวายผาพระกฐนในเทศกาล

ออกพรรษา ทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงฟนฟขนมาใหมในปพทธศกราช ๒๕๐๓ โปรดฯ ใหจดพระราชพธ

ถวายผาพระกฐนถวาย ณ วดอรณราชวรารามราชวรมหาวหาร ประชาชนสองฟากฝงแมน�าไดมโอกาสเผาถวายความ

จงรกภกด และประกาศใหชาวโลกไดรจกโบราณราชประเพณของไทย ขบวนเรอพระราชพธพยหยาตราชลมารค

เปนรวกระบวนเรอทจดขนเมอพระมหากษตรยในสมยโบราณเสดจพระราชด�าเนนไปในการพธตางๆ มาตงแต

สมยสโขทยแลว และมการปฏบตสบทอดมาจนถงปจจบน แสดงใหเหนถงวฒนธรรม ขนบธรรมเนยมประเพณของชาต

ตามขตตยราชประเพณทสบทอดตลอดมา พระองคทรงฟนฟ สบทอดพระราชพธพยหยาตราชลมารค ท�าใหมการ

สบทอดงานศลปกรรมประกอบเรอพระราชพธทส�าคญหลายอยาง ดงเชน งานชางผาลายทองแผลวด และยงม

เครองประกอบงานศลปกรรมหลายแขนงมใหสญหาย เกดการสบทอดพฒนางานชางใหคงอยตอไป โดยส�านก

ชางสบหมเปนหนวยงานทด�าเนนการซอม และสรางผาลายทองแผลวด โดยจะเหนจากหลงคา ผามาน และ

เครองประกอบหลายอยางในเรอพระราชพธ เปนตน

เรยบเรยงโดย ส�านกชางสบหม กรมศลปากร

งำนชำงผำลำยทองแผลวด

Page 84: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน75มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

กลวธการผลตงานชางฝมอดงเดม

ขนตอนท ๑ การออกแบบ เขยนแบบ ชางเขยน ปฏบตงานเรองการออกแบบเขยนแบบก�าหนด

ขนาด รายละเอยดของลวดลาย จดในการประดบกระจก ก�าหนดสผา เพอใหเกดความสวยงามของชนงาน

ขนตอนท ๒ การตอกฉลกระดาษ ชางแกะสลก ท�าหนาทฉลกระดาษลายดวยอปกรณชางแกะสลก

ประเภทสวหนาตางๆ

ขนตอนท ๓ การปดทอง ชางปดทองปดทองกระดาษลาย

ขนตอนท ๔ การประดบกระจก ชางประดบกระจก ตดกระจกสตางๆ ส�าหรบประดบเปนแวว

ของลวดลายเพอเพมความสวยงามและวจตรของชนงานมากขน

ขนตอนท ๕ การเยบผาลายทองแผลวด ชางสนะ ท�าหนาทเยบลวดลายกระดาษทปดทอง และประดบ

กระจกเรยบรอยแลว ลงบนผาทเลอกใช

ขนตอนท ๖ การประกอบเพอใชงาน ท�าการเยบชนงานผาลายทองแผลวดทเสรจแลวประกอบเขากบ

เครองประกอบดวยความประณตสวยงามเหมาะแกการใชงาน

การสรางงานศลปะกรรมประกอบเรอพระราชพธ โดยส�านกชางสบหม (นางประภาพร ตราชชาต)

Page 85: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน76 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

งานผาลายทองแผลวดเปนกรรมวธ ทมมาแตก อน และไดรบการถายทอดใหแกคณะชางใน

ส�านกชางสบหมมาจนถงปจจบน ซงกรรมวธทมมาตงเดมหรออาจมการพฒนาเปลยนแปลงจากเดมบางกเปนไปได

ดวยปจจยดานวสดบางอยางไมสามารถหาได หรอปจจบนไมมแลว จงจ�าตองหาวสดอนทมลกษณะใกลเคยงกนมาใช

งานแทน เพอใหไดผลงานออกมามลกษณะใกลเคยงของเดมมากทสด

ส�านกชางสบหม เปนหนวยงานหนงทท�าการสบทอดกระบวนการชางผาลายทองแผลวด เมอมการซอม

งานศลปกรรมผาลายทองแผลวด บคลากรภายในส�านกชางสบหม ซงประกอบดวยงานชางหลายแขนงจะรวมกนด�าเนน

การสรางชนงานผาลายทองแผลวดดวยกระบวนการสรางงานมหลายขนตอน จงมการด�าเนนงานเชงบรณาการ

ในการท�างานเชนชางเขยนด�าเนนการออกแบบลวดลาย ใหชางแกะสลกด�าเนนการตอกฉลลวดลายกระดาษ น�าสง

ใหชางปดทองประดบกระจก และน�าไปวางบนผนผาท�าการเยบตรงจนกระทงเสรจเปนชนงานผาลายทองแผลวด

การสบทอดกระบวนการงานชางผาลายทองแผลวด ส�านกชางสบหมรวมกนด�าเนนงานระหวางบคลากร

ภายในหนวยงาน ถายทอดความรจากรนพสรนนอง และยงสงเสรมใหด�าเนนการจดฝกอบรมบคคลทวไปในการสบทอด

วธการ กระบวนการท�างาน อกทงเปนการสรางเครอขายชาง เมอมการด�าเนนงานซอมงานผาลายทองแผลวดเมอได

กสามารถดงกลมผเขารบการฝกอบรมทมแววในการท�างานมารวมด�าเนนงาน

ผาลายทองแผลวด เปนงานชางแขนงหนงทปฏบตงานเกยวกบเครองภษาอาภรณของชางไทยโบราณ

โดยปรากฏเปนชนงานไดแก ชดฉลองพระองคของพระมหากษตรย ฉตรเครองสงตางๆ ธงงอนราชรถ ผาดาดหลงคา

พระศวกากาญจน ผาหลงคา และผามานในเรอพระราชพธทางชลมารค เปนตน เปนกระบวนการงานชางทมขนตอน

ในการการสรางงาน ตงแตการออกแบบลวดลาย น�ามาตอกฉล กางแผตอเปนผนใหญ ท�าการปดทองประดบกระจก

แลวเยบตรงลวดลาย โดยใชดายเสนใหญเดนเสนไปตามแบบตวลายเปนเสนลวด และใชดายเสนเลกเปนการเยบตรง

ตามลวดลายใหตดแนนบนผนผา ซงตองใชทกษะฝมอของชางแตละแขนงมาสรางสรรคชนงานผาลายทองแผลวด

งานชางแขนงนมมาแตสมยโบราณ ซงท�าขนเพอสนองแกสถาบนพระพทธศาสนาและพระมหากษตรยไมนยมใช

ในสามญชนเนองจากจดวาเปนงานประณตศลปทมกระบวนการในการสรางงานหลายขนตอน ตองอาศยผช�านาญ

บรรจงสรางสรรคขนมาใหมความวจตรบรรจง สวยงามประณต ทมความสวยงาม ทรงคณคาแสดงใหเหนถงเอกลกษณ

งานศลปกรรมของไทยทเปนมรดกทางศลปวฒนธรรมและแสดงออกถงคณคาภมปญญาของชางไทย

Page 86: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน77มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

สถานภาพปจจบนของการถายทอดความรและทกษะทเกยวของกบงานชางฝมอผาลายทองแผลวด

นบวนจะสญหายไปเนองจากมกระบวนการขนตอนการสรางงานทมความซบซอนมสวนละเอยดปลกยอยมาก

เนองจากงานผาลายทองแผลวด เปนงานทไมมการใชงานในวงจ�ากด หรอนานๆ ครงจะมการซอมหรอสรางผาลายทอง

ชางจงไมมโอกาสในการฝกปรอฝมอตนเอง หากจะลงทนปฏบตเองกล�าบากเนองจากตองใชงบประมาณสง คาดวา

ในอนาคตงานประณตศลปแขนงนอาจจะขาดชวงหรอสญหายจากสงคมไทย

เอกสารอางองเอกสารประกอบการฝกอบรมส�าหรบบคคลทวไป ดานการเยบผาลายทองแผลวด โดยศนยศลปะและการชางไทย ส�านกชางสบหม

กรมศลปากร กระทรวงวฒนธรรม

บคคลอางอง๑. ส�านกชางสบหม กรมศลปากร กระทรวงวฒนธรรม๙๓ หม ๓ ต�าบลศาลายา อ�าเภอพทธมณฑล จงหวดนครปฐม

๒. นายอ�าพล สมมาวฒธ

๓. นางสมคด สมมาวฒธ

๔. นางยนย ธรนนท

๕. นางสภาพร สายประสทธ

Page 87: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน78 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การประดษฐเครองแตงกายมโนหรา หรอ มโนราห หรอโนรา เปนงานชางพนบานทมการสบสานถายทอด

จากรนสรนทมควบคกบการแสดงมโนหราของชาวภาคใต

มโนราหเปนศลปะการแสดงทประกอบดวยการร�าและการขบบทรองมนกดนตรหรอเรยกวาลกค

ท�าหนาทบรรเลงเครองดนตรพนบาน ไดแก โหมง ฉง กลองตก กลองทบ และป ขณะท�าการแสดง บทบาทของมโนห

ราในสงคมนอกจากจะแสดงเพอความบนเทงแลวมโนหรายงมการแสดงทเกยวของกบพธกรรมและความเชอของ

คนในสงคมอกดวย

แตเดมชาวภาคใตเรยกวา “ชาตร” เมอชาตรแพรหลายสภาคกลาง ชาวภาคกลางเหนวามลกษณะใกล

ละครจงเรยกวาละครชาตร ตอมาชาตรนยมเลนเรอง “มโนหรา” จงเรยนขานชอ “มโนหรา” แทนชาตร แลวตอมา

“มโนหรา” กกลายเปน “โนรา” ตามความนยมตดทอนพยางคของภาษาถนใต และลงความเหนวาโนราคงเกดและ

พฒนาขนเปนศลปะชนสงขนบรเวณเมองพทลงโบราณมาแลวตงแตสมยอยธยาเปนอยางนอยตอมามการปรบ

ประสานกนกบละครภาคกลาง

ทมา: เวบไซตศาสตรแหงครหมอโนรา แหงประเทศไทย

เรยบเรยงโดย วาท ทรพยสน

เครองแตงกำยมโนหรำ

Page 88: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน79มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การท�าเครองแตงกายมโนหรา เปนงานชางทตองอาศยฝมอชางหลายแขนงในการสรางชดแตงกาย

และเครองประดบ ชางเยบปกถกรอยจะน�าทกษะฝมอมาบรณาการสรางสรรคชดแตงกายของมโนหรา ไดแก

การตดเยบผานงกางเกงสนบเพลา ผาหอยหนาและผาหอยหลง งานถกรอยจะเกยวของกบการน�าเมดลกปดมาเรยง

รอยเปนตวเสอ และสวนประกอบอนๆ ของเครองแตงกาย งานสลกดลจะเกยวของกบการท�าเครองประดบ เชน ปกนก

ทบทรวง และเลบมโนหรา เปนตน สวนงานกลงและการลงลกปดทองจะเกยวกบการท�าเทรดมโนหรา ซงถอเปนสวน

ประกอบทส�าคญชนหนงของการแตงกายมโนหรา

การแตงกายของมโนหรา นบเปนงานฝมอทมเอกลกษณส�าคญท�าใหผ ชมไดเหนถงฝมอของชาง

ผสรางสรรคชดการแสดงและเครองประดบมโนหรา สงผลใหเหนถงความงามของผแสดง มคณคาทางศลปะเชงชาง

สะทอนใหเหนถงความขยน อดทนในการสรางสรรคผลงานทประณตชดมโนหรามสวนประกอบทส�าคญ ดงน

๑. เทรด เปนเครองประดบศรษะของตวนายโรงหรอโนราใหญ ท�าเปนรปมงกฎอยางเตย มกรอบหนา

มดายมงคลประกอบ

๒. เครองลกปด เครองลกปดจะรอยดวยลกปดสเปนลายมดอกดวง ใชส�าหรบสวมล�าตวทอนบนแทน

เสอ ประกอบดวยชนส�าคญ ๕ ชน คอ

- บา ส�าหรบสวมทบบนบาซาย – ขวา รวม ๒ ชน

- ปงคอ ส�าหรบสวมหอยคอหนา - หลง คลายกรองคอ รวม ๒ ชน

- พานอก รอยลกปดเปนรปส เหลยมผนผา ใชพนรอบตวตรงระดบอก บางถนเรยกวา

“พานโครง”บางถนเรยกวา “รอบอก”

๓. ปกนกแอน หรอปกเหนง มกท�าดวยแผนเงนเปนรปคลายนกนางแอนก�าลงกางปก ใชส�าหรบ

โนราใหญ หรอตวยนเครองสวมตดกบสงวาลยอยทระดบเหนอสะเอวดานซายและขวา

๔. ซบทรวง หรอทบทรวง หรอตาบ ส�าหรบสวมหอยไวตามทรวงอก นยมท�าดวยแผนเงนเปนรปคลาย

ขนมเปยกปนสลกเปนลวดลาย และอาจฝงเพชรพลอยเปนดอกดวงหรออาจรอยดวยลกปด

๕. ปก หรอทชาวบานเรยกวา หางหรอหางหงส นยมท�าดวยเขาควายหรอโลหะเปนรปคลายปกนก

๑ ค ซาย–ขวา ประกอบกน ปลายปกเชดงอนขนและผกรวมกนไว มพท�าดวยดายสตดไวเหนอปลายปก ใชลกปด

รอยหอยเปนดอกดวงรายตลอดทงขางซายและขวาใหดคลายขนของนก ใชส�าหรบสวมคาดทบผานงตรงระดบสะเอว

ปลอยปลายปกยนไปดานหลงคลายหางกนร

๖. ผานง เปนผายาวสเหลยมผนผา นงทบชายแลวรงไปเหนบไวขางหลง ปลอยปลายชายใหหอยลง

เชนเดยวกบหางกระเบน เรยกปลายชายทพบแลวหอยลงพนวา “หางหงส” (แตชาวบานสวนมากเรยกปกวา

หางหงส) การนงผาของโนราจะรงสงและรดรปแนนกวานงโจงกระเบน

Page 89: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน80 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๗. กางเกงสนบเพลาหรอทคนใตเรยก เหนบเพลา “หนบเพลา” กวา ส�าหรบสวมแลวนงผาทบ

ปลายขาใชลกปดรอยทบหรอรอยแลวทาบ ท�าเปนลวดลายดอกดวง เชน ลายกรวยเชงรกรอย

๘. หนาผาหรอผาหอยหนา ลกษณะเดยวกบชายไหว ถาเปนของโนราใหญหรอนายโรงมกท�าดวยผา

แลวรอยลกปดทาบเปนลวดลาย ทท�าเปนผา ๓ แถบ คลายชายไหลลอมดวยชายแครงกม ถาเปนของนางร�าอาจใชผา

พนสตางๆ ส�าหรบคาดหอยเชนเดยวกบชายไหว

๙. ผาหอยหรอผาหอยขาง คอ ผาสตางๆ ทคาดหอยคลายชายแครง แตอาจมมากกวา โดยปกตจะใช

ผาทโปรงบางสสด แตละผนจะเหนบหอยลงทงดานซายและดานขวาของหนาผา

๑๐. ก�าไลตนแขนและปลายแขน เปนก�าไลสวมตนแขน เพอขบรดกลามเนอใหดทะมดทะแมงและเพม

ใหสงางามยงขน

๑๑. ก�าไล ก�าไลของโนรามกท�าดวยทองเหลอง ท�าเปนวงแหวน ใชสวมมอและเทาขางละหลายๆ วง

เชน แขนแตละขางอาจสวม ๕-๑๐ วงซอนกน เพอเวลาปรบเปลยนทาจะไดมเสยงดงเปนจงหวะเราใจยงขน

๑๒. เลบ เปนเครองสวมนวมอใหโคงงามคลายเลบกนนร กนร ท�าดวยทองเหลองหรอเงน อาจตอ

ปลายดวยหวายทมลกปดรอยสอดสไวพองาม นยมสวมมอละ ๔ นว ยกเวนหวแมมอ

Page 90: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน81มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ขนตอนการท�าเทรด

๑. ยอดเทรดจะท�ามาจากไมเนอออน เชน ไมมกมน ไมตนเปด ไมขนน เพราะมคณสมบตทเบาและม

นามเปนมงคลดวย นอกจากนยอดเทรดมกจะมการถอดสลกออกจากเพดานเทรดไดดวย

๒. ยอดเทรดมลกษณะคลายเจดย คอ มฐานดานลางใหญ แลวคอยลดหลนเปนปลายแหลมในทกยอด

ปลายบนสดจะท�าเปนดามจบ ยอดบนสดเปนลกแกว เพอประโยชนในการเลนกบแสงไฟจะไดเกดแสงแวววาว

ฐานของยอดเทรดดานในจะท�าเปนชองโหวเอาไว จากการสอบถามไดความวาในสมยโบราณจะมเลนของ (ไสยศาสตร)

กนมากเพอเปนการปองกนตวเองหรอใสของดใหคนรกคนชอบกจะซอนเอาไวใตฐานยอดเทรดดวยเชนกน

๓. ดอกไมไหว

ขนาดของดอกไมไหวอยระหวาง ๑.๕-๒ เซนตเมตร และมความสง ๒-๓ เซนตเมตร ขนาดของดอกไม

ไหวของเทรดทรงผและทรงเมยจะมขนาดเดยวกน แตจากการทคนพบทราบวาลกษณะของดอกไมไหวจะไมเหมอน

กนเพราะฝมอของชางแตละคนแตกตางกน เทรดทพบในจงหวดนครศรธรรมราช จะมการตกแตงดอกไมไหวสลบชน

กบตวกระจง แตเทรดเกาๆ ทตรวจคนไดไมสามารถจะนบจ�านวนไดเนองจากการหลดช�ารดขาดการซอมแซม

๔. ตวกระจง (วงนอกและวงใน)

๔.๑ ตวกระจงวงนอกมขนาดความกวาง ๑.๕-๓ เซนตเมตร มความกวางของฐาน ๑-๒ เซนตเมตร

และมขนาดความสง ๓- ๔ เซนตเมตร จ�านวนตวกระจงรอบนอกประมาณ ๑๖-๒๓ ดอก มระยะหางประมาณ

๑-๓ เซนตเมตร

๔.๒ ตวกระจงวงใน ทง ๒ ชน จะมขนาดทเทากน คอ มความกวาง ๑.๕ เซนตเมตร ฐานของตว

กระจง ๐.๕-๑ เซนตเมตร และมความสง ๒.๕-๓.๕ เซนตเมตร จ�านวนตวกระจงวงในชนท ๑ มจ�านวนประมาณ

๑๑-๑๘ ดอก ชนท ๒ ประมาณ ๑๐-๑๖ ดอก โดยมระยะหางประมาณ ๑-๓ เซนตเมตร

เปนสงทนาสงเกตวาเทรดหลายๆ ยอดทกลาว ตวกระจงมกมลกษณะเหมอนยอดพระธาต เมองนครฯ

โดยเฉพาะเทรดทสรางจากชางแวก และชางขาว ธระเจน จะเปนปรากฏเปนยอดพระธาตอยางเดนชด นาทจะเปน

เอกลกษณอยางหนงทนาสนใจเปนอยางยง

๕. โครงเทรด ขนาดของโครงเทรดทสบคนได จะแบงออกเปน ๓ สวนคอ สวนหนา สวนขาง

สวนหลง

Page 91: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน82 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

นอกจากนองคประกอบเสรมอนๆ ทสบคนไดและนาสนใจในการท�าโครงเทรดดงกลาว

๑. วสดทท�าโครงเทรดประกอบดวย ยานลเภา ไมไผสาน ไมทงทอนมแกะเปนโครงเทรด ทองเหลอง

สงกะส ซงอปกรณดงกลาวจะเรมท�ากอนหลงอยางไรไมสามารถสบคนได

๒. รปทรงของโครงเทรดประกอบไปดวย กรอบพกตร หเทรด และทายทอยเทรด

๓. ดานขางของโครงเทรดกบดานหลงจะมความยาวเทากน สาเหตดงกลาวมผลมาจากเทรดโนราสามารถ

ทจะวางบนพนระนาบไดโดยทไมจ�าเปนตองหาของมาเสรมเพอวาง ซงจะแตกตางกบชฎาและมงกฎของละครไทย

๔. หเทรด

ขนาดของหเทรดสวนบน ๒-๕ เซนตเมตร สวนกลาง ๑.๕-๒.๕ เซนตเมตร สวนลาง ๑-๑.๕ เซนตเมตร

และมความยาว ๑๐-๑๖ เซนตเมตร

๕. เพดานเทรด

ขนาดของเพดานเทรดฐานรอบวงมขนาด ๖๐-๖๕ เซนตเมตร โดยชนบนของเพดานเทรดท�าเปนชน

ลดหลนจากต�าไปสง ๓ ชน โดยมความกวางของแตละชน

๖. ส

การระบายสเทรดนยมใชพนสเหลองและพนสแดง เทรดบางยอดนยมการใชสเหลองเปนพนและตดพน

ดวยสแดง ตรงกบค�าโบราณทวาสทองรองชาด

๗. สวนประกอบเบดเตลด เพอใหเทรดมความงามและเพมนาศรทธายงขน ผแสดงมกจะน�าดายมงคล

มาตกแตงทเทรดอกดวยนอกจากทกลาวแลวขางตน สวนประกอบเทรดยงประกอบดวย ตางห อบะ และดายมงคล

Page 92: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน83มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ความงามและความโดดเดนของเครองแตงกายมโนราห เปนงานชางเกดจากจนตนาการและการ

สรางสรรคผลงานทตองอาศยความอดทน ตงแตการเรยงรอยลกปดทละเมดเปนสวนประกอบของชดแตงกาย

การตดเยบ และปกผา เพอน�ามาใชประดบตกแตง ใหเกดความงามของการแตงกาย อกทงการใชฝมอการขนรป

การสลกดนลายดวยเครองเงน เพอน�ามาตกแตงใหเครองแตงกายมโนราหดสะดดตารวมถงฝมอการกลงขนรปเทรด

การประดบตกแตงดวยกระจง ลวดลาย และการประดบยอดเทรดดวยแกวและวสดทมแสงสะทอนแวววาวลวนแตเปน

ภมปญญาของชางแตละแขนงทน�ามาเกยวโยงบรณาการสรางสรรค จนท�าใหชดแตงกายมโนราห มความงามโดดเดน

มเอกลกษณ กลายเปนมรดกทางวฒนธรรมทส�าคญของภาคใต

ปจจบนในสถานศกษา เชน วทยาลยนาฏศลปและศลปนพนบานมโนราห มสวนส�าคญตอการอนรกษ

และสบสานมรดกภมปญญาการท�าชดแตงกายและเครองประดบมโนราห โดยเฉพาะการรอยชดลกปดจะมการสอน

อยในคณะมโนราห สวนเครองประดบชนอนๆ กมการสบสานและถายทอดสเยาวชนอยางเปนระบบสนสดการสนทนา

กลม/ชมชนผปฏบตสบทอด

วทยาลยนาฏศลปนครศรธรรมราช จงหวดนครศรธรรมราช

วทยาลยนาฏศลปพทลง จงหวดพทลง

กลมสมจตร ศลปหตถกรรม จงหวดพทลง

ละมย ศรฉลวย อ�าเภอหาดใหญ จงหวดสงขลา

ธรรมนต นคมรตน อ�าเภอเมอง จงหวดสงขลา

สพฒน นาคเสน อ�าเภอเมอง จงหวดนครศรธรรมราช

จารย เพชรทอง อ�าเภอเมอง จงหวดนครศรธรรมราช

นอม คงเกลยง อ�าเภอชะรต จงหวดพทลง

ถวล จ�าปาทอง อ�าเภอเมอง จงหวดพทลง

สกณา แกวกลา อ�าเภอระโนด จงหวดสงขลา

เอกสารอางอง

สทธวงศ พงศไพบลย. สารานกรมวฒนธรรมภาคใต พ.ศ.๒๕๒๙ กรงเทพฯ:อมรนทรการพมพ, ๒๕๒๙.

Page 93: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน84 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ควำมหมำยและประเภท

วรรณกรรมพนบาน หมายถง วรรณกรรมทถายทอดอยในวถชวตชาวบาน โดยครอบคลมวรรณกรรม

ทถายทอดโดยวธการบอกเลา และทเขยนเปนลายลกษณอกษร

ประเภทของวรรณกรรมพนบาน

๑. นทานพนบาน หมายถง เรองเลาสบทอดตอๆ กนมา เชน นทานจกรๆวงศๆ นทานประจ�าถน

นทานคต นทานอธบายเหต นทานเรองสตว นทานเรองผ นทานมขตลก นทานเรองโม นทานเขาแบบ

๒. ต�านานพนบาน หมายถง เรองเลาสบทอดตอๆกนมาทมความสมพนธกบความเชอ พธกรรม

และศาสนาในชมชนหรอทองถน

๓. บทรองพนบาน หมายถง ค�ารองทถายทอดสบตอกนมาในโอกาสตางๆ เชน บทกลอมเดก

บทรองเลน บทเกยวพาราส บทจอย ค�าเซง ฯลฯ

๔. บทสวดหรอบทกลาวในพธกรรม หมายถง ค�าสวดทใชประกอบในพธกรรมตางๆ เชน บทท�าขวญ

ค�าบชา ค�าสมา ค�าเวนทาน บทสวดสรภญญ คาถาบทอานสงส บทประกอบการรกษาโรคพนบาน ค�าใหพร

ค�าอธษฐานฯลฯ

๕. ส�านวน ภาษต หมายถง ค�าพดหรอค�ากลาวทสบทอดกนมา มกมสมผสคลองจองกน เชน โวหาร

ค�าคม ค�าพงเพย ค�าอปมาอปไมย ค�าขวญ คตพจน ค�าสบถสาบาน ค�าสาปแชง ค�าชม ค�าคะนอง ฯลฯ

๖. ปรศนาค�าทาย หมายถง ค�าหรอขอความทตงเปนค�าถาม ค�าตอบ ทสบทอดกนมา เพอใหผตอบได

ทายหรอตอบปญหา เชน ค�าทาย ปญหาเชาวน ผะหม

๗. ต�ารา หมายถง องคความรทมการเขยนบนทกในเอกสารโบราณ เชน ต�าราโหราศาสตร ต�าราดลกษณะ

คนและสตว ต�ารายา ฯลฯ

วรรณกรรมพนบำน

Page 94: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน85มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๑. เปนเรองทรจกแพรหลายในระดบชาต ภมภาค หรอทองถน

๒. เปนเรองทสะทอนอตลกษณของภมภาคหรอทองถน

๓. เปนเรองทเปนแกนยดโยงและสรางเครอขายความสมพนธระหวางทองถนตาง ๆ

๔. เปนเรองทตองไดรบการคมครองอยางเรงดวน เสยงตอการสญหายหรอก�าลงเผชญกบภยคกคาม

๕. คณสมบตอนๆ ทคณะกรรมการผทรงคณวฒเหนวาเหมาะสม

เกณฑกำรพจำรณำขนทะเบยน

Page 95: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน86 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

นทำนนำยดน

นทานเรองนายดน ชาวใตโดยเฉพาะชาวนครศรธรรมราช สราษฎรธาน และสงขลา เลาสกนฟงมาชานาน

เนอเรองสนกใหอารมณขน มคตธรรมและสะทอนภาพชวตชาวใตหลายแงมม ตอมากวชาวนครศรธรรมราช

แตงเปนค�ากาพย (กาพย ๑๑, ๑๖, ๒๘) บนทกลงในสมดขอย หรอหนงสอบด ใชสวดอานเพอความบนเทงในเวลาวาง

กอนเรมเรองนายดน กวไดอารมภบทไววา

“ฉานสทธคดจกแจง แตงเรองราวกลาวใหขน

ขอเชญด�าเนนผน มาสงสอยในทรวง”

ค�ากาพยขางตนน บอกชอนายสทธผแตง แตไมทราบชดเจนวานายสทธเปนใคร มชวตอยสมยใด

นทานนายดนมเรองยอดงน นายดนเปนบตรตาพลายและยายเจย นายดนตาพการแบบตาบอดตาใส

คนทวไปเขาใจวาสายตาด เลาวาทเปนเชนนเพราะชาตกอนเขาท�าหนาทคอยบอกพอแม เมอเหนพระภกษมาบณฑบาต

หนาบาน แตวนหนงทงทเหนพระภกษมาแลว แตนายดนแกลงท�าเปนไมเหน ปลอยใหทานยนแกรวอยนาน

จนตองกลบวด ดวยผลกรรมดงกลาวจงสงผลใหเขาตาพการในชาตน

ถงแมตาบอด แตนายดนมความจ�าและไหวพรบปฏภาณเปนเลศ คอเมอท�าสงใดผดพลาดกสามารถ

หาขอแกตวไดทกครงยงกวาคนตาด จงไดชอวา “นายดน” เพราะความดนทรง ไมยอมรบผดนนเอง

ครนเมอนายดนอาย ๓๐ ป เขาไดบอกพอแมใหไปสขอนางสาวไร หรอรงไร สาวก�าพราพอมแตแมชอ

ยายทองสา ตอนแรกแมนายดนปฏเสธเพราะเกรงวาคงไมมใครจะยกลกสาวใหหนมตาบอด แตพอบอกใหลองด

เผอเปนเนอคกน ในทสดดวยความสามารถของยายอแมสอ ท�าใหยายทองสาตกลงยกลกสาวใหแตงงานกบนายดน

พธแตงงานของนายดนสะทอนภาพประเพณชาวใตสมยนนอยางนาสนใจ ไมวาการเตรยมงานขบวน

ขนหมาก และอาหารการกน เปนตน อยางไรกตามเจาบาวตาบอดมขอผดพลาดหลายครง แตสามารถแกตวผานไปได

ดวยด เชน นายดนเดนชนตนกลวยกแสรงดงใบกลวยแลวบอกวานกขใสชวยเชดใหดวย เมอถงบานเจาสาวแทนทเดน

ขนบนไดกลบเดนเขาใตถนบาน พอรตววาผดกแสรงชไปทไมตงไมรอดวาไมแขงแรง จากนนเดนขนบนบาน แตกลบไป

นงทนอกชาน ครนมผมาเตอนกบอกวาเทาโดนขไก ขอน�ามาลางดวย

จากนนนายดนเดนเขาสหองพธ เขารบพรและค�าสอนจากปยาตายาย เสรจแลวแขกเรอรวมวงกนอาหาร

เมออมแลวกรบมอบของขวญและลาเจาภาพ คงเหลอแตผอาวโส ๔ คน รอท�าพธเรยงสาดเรยงหมอนใหคบาวสาว

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยประพนธ เรองณรงค

Page 96: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน87มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

นายดนไหวผตายาย (ผบรรพบรษ) เสรจแลวน�าเขาสหองเจาสาว แตนายดนกลบเดนเขาหองครวเมอรตว

วาผดพลาดจงแกลงสงเสยงบอกวาลงขนอนทรและหมอมจนดาเปนโรคตาลซางในปาก อยาแกงใหเผดนก

หลงพธแตงงานแลว นายดนอยทบานภรรยา โดยมเดกผชายชอไอเหลกหมาดเปนผดแลอยางใกลชด

สวนคนอนรวมทงนางไรภรรยายงไมทราบวานายดนตาบอด และเขาแกตวเอาตวรอดไดเสมอ เชน วนหนงนายดน

กนขาว ปรากฏวาท�าขาวตกหลนลงใตถนบานเกลอนกลาด ขณะทนางไรก�าลงทอหกอยใตถนบาน จงรองถามวาไม

พอใจอะไรจงเทขาวลงมา นายดนจงแกตววาเหนไกแตละตวผายผอมควรใหมนกนอม เหตการณตอมาเมอสาม

ตองจ�าใจไปไถนา ทงทไมเคยจบคนไถ ในทสดวววงเตลดหน นายดนไดยนเสยงใบไมแหงถกลงแกวงไกว เขาใจวาวว

หลบซอนอยตรงนนจงวดน�าสาด ครงเมยมาพบเขานายดนแกตววาสาดรงแตนใหมนจมน�า ในทสดพากนกลบบาน

ตอนปลายเรองเลาวาวนหนงหลงจากนายดนกนขาวแลว อยากกนหมากแตหาหอปนไมพบจงรองถาม

นางไร และบนเชงดภรรยาเปนทนาร�าคาญ ภรรยารสกโกรธรบเดนขนบานและควาหอปนทปลายเทานายดน

พลางควกปนทาขยทดวงตาสาม นายดนรองดวยความเจบปวดพลางบอกวาตาบอดแนแลวนางไรเขาใจวาสามพดจรง

จงตกใจและรบไปพบหมอชอตาบวศร ไดยามารกษาจนกระทงนายดนหายกลายเปนคนตาด หมดเวรกรรมมาตงแต

บดนน ตอมานายดนและนางไรมบตรชายชอนายทองดง ชวยกนท�าการคาขายดวยความสจรตจนเปนเศรษฐ

ตอนสดทายนายดนไดรบอนญาตจากครอบครวออกบวชเพอหาความสขทางธรรมในบนปลายของชวต

นทานนายดนทบนทกในหนงสอบด หรอสมดขอย มการปรวรรตเปนอกษรไทยปจจบน โดยตพมพ

เผยแพรเปนรปเลมสวยงาม เชน รวมกบนทานอนๆ เรอง “นายดน วนคาร โสฬนมต” ของศนยวฒนธรรมภาคใต

วทยาลยครนครศรธรรมราช และหนงสอชอชดวรรณกรรมทกษณ วรรณกรรมคดสรร เลมท ๖ มเรอง นายดนค�ากาพย

นอกจากนเรองนายดนยงจดพมพเปนวรรณกรรมเยาวชน มภาพประกอบสวยงาม รวมกบนทานภาคใต เรองอนๆ

อกดวย

ทมา: วดโอ เรอง นทานนายดน จดท�าโดยสมาชกชมรมกวนอยของโรงเรยนเทศบาลคลองทอมใต จงหวดกระบ

Page 97: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน88 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

พญากง พญาพาน เปนต�านานประจ�าถนของจงหวดนครปฐม เปนชอทรบร กนแพรหลายทวไป

มชอเรยกและรปเขยนหลากหลายทง พญากงพญาพาน พญากงพญาพาล (ใช “พาล” เพราะมองวาการกระท�าปตฆาต

เปนการกระท�าของคนพาล) พระยากงพระยาพาน บางเรยกวา ต�านานพระปฐมเจดย ตนเคาของเรองไดรบอทธพล

มาจากคมภรปราณะ คอเรองพญากงสะ (กงส) ฆาพระราชบดาเพอชงราชสมบต และตามฆาลกชายของพระนางเทวก

ภายหลงถกพระกฤษณะสงหาร เรองดงกลาวไดแพรหลายมากจนภายหลงมการสรางสรรคขนใหมเปนแบบฉบบของ

ไทยเพอใชผกเรองส�าหรบอธบายโบราณสถานหรอสถานทตางๆ อาท ต�านานพญากงพญาพาน (ต�านานพระปฐมเจดย)

นทานเรองอษา บารส (ต�านานพระพทธบาทบวบก) อยางไรกตามต�านานพญากงพญาพานฉบบทเกาทสดปรากฏอย

ในพงศาวดารเหนอทเปนการเรยบเรยงเรองราวมาจากสมยกรงศรอยธยา ซงในพงศาวดารเหนอกลาวถงยคสมยของ

เรองพญากง พญาพาน วาอยในชวงประมาณตนกรงศรอยธยา

โครงเรองของเรองพญากงพญาพานกลาวถง ขณะนน พญากงไดครองเมองกาญจนบร (บางส�านวน

วาเปนเมองนครชยศร) มพระมเหสรปโฉมงดงาม เมอพระมเหสทรงพระครรภโหรหลวงไดท�านายวาจะได

พระราชโอรสเปนผมบญ และจะไดเปนใหญภายหนา แตจะเปนผฆาพระราชบดาเมอครบ ก�าหนดพระมเหส

กประสตพระกมาร ขณะทขาราชบรพารไดเอาพานไปรองรบ บงเอญหนาผากของพระกมาร กระทบขอบพาน

เปนแผล พญากงไดสงใหน�าพระกมารไปทงตามยถากรรม ยายหอมไปพบเขาน�าไปเลยงไว และตงชอวา “พาน”

เรยบเรยงโดย ผชวยศาสตราจารยอภลกษณ เกษมผลกล

ต�ำนำนพญำกงพญำพำน

Page 98: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน89มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ครนเมอเดกชายพานโตขนยายหอมกน�าไปฝากใหเลาเรยนทวด พานเปนเดกฉลาด สมภารวดผเปน

อาจารยจงรกใครเอนดมวชาอะไรกสอนใหหมดอาจารยไดน�าพานไปฝากใหเขารบราชการกบเจาเมองราชบร พานเปน

คนปญญาด เรยบรอยและขยน จงเปนทโปรดปรานของเจาเมองราชบรมาก จนถงกบรบไวเปนโอรสบญธรรม สมยนน

เมองราชบรขนกบเมองกาญจนบร (บางส�านวนวาเมองนครชยศร) พระยาราชบร ตองสงเครองบรรณาการทกป

พญาพานเปนผมฝมอในการรบจงชกชวน ใหเจาเมองราชบรแขงเมองยกกองทพไปปราบพญายาพานเปนแมทพ

ออกไปรบกบพญากง ทงสองท�ายทธหตถกน ในทสดพญากงกถกฟนดวยของาวคอขาดตายในทรบ

เมอพญาพานเขายดเมองกาญจนบร (บางส�านวนวาเมองนครชยศร) ไดแลว ยอมไดทงราชสมบต

ตลอดจนพระมเหสของพญากงดวย แตในขณะทจะเขาไปหาพระมเหสนน เทวดาไดแปลงกายเปนแมวแมลกออน

ใหลกกนนมขวางประตไว แลวรองทกเสยกอน พญาพานจงไดอธษฐานวา ถาพระมเหสเปนแมของตนจรงกขอใหม

น�านมไหลซมออกมา กเหนน�านมไหลออกมาจรง จงไดรวาทงสองเปนแมลกกน พญาพานจงส�านกไดวาไดกระท�า

ปตฆาตฆาพระราชบดา และโกรธทยายหอมปดบงความจรง ดวยโทสะจรตจงสงใหน�ายายหอมไปฆาเสย ตอมา

ดวยความส�านกผด ทไดฆาพระราชบดาและยายหอมผมพระคณ จงไดสรางพระเจดยขนาดใหญ สงชวนกเขาเหน

ตามค�าแนะน�าของพระอรหนต คอ พระปฐมเจดย ทเมองนครชยศร (ปจจบนตงอยในจงหวดนครปฐม) เพอเปนการ

ลางบาปทฆาพระราชบดาใหบรรเทาลงบาง และสรางพระประโทณเจดย (ปจจบนตงอย ในจงหวดนครปฐม)

เพอลางบาปทฆายายหอม

นอกจากนยงมเคาโครงเรองทมรายละเอยดแตกตางในตอนทายเรองอก ๒ แบบ คอโครงเรองพญาพาน

เปนลกเลยงเมองสโขทย เมอชนะสงครามเขาเมอง มารดาเหนกรองไหจนทราบวาเปนแมลกกน และอกโครงเรองหนง

คอ เมอพญาพานชนะกลบมาทเมองคดจะท�ามารดาเปนภรรยา เทวดาปลอมตวเพอทกหามปรามโดยยามท ๑

เปนแมว และยามท ๒ เปนมา ในยามท ๓ เมอพญาพานมาพบ มารดากรองไหจนรวาเปนแมลกกน

ต�านานเรองพญากง พญาพานแพรหลายอยางมากในภาคกลางโดยเฉพาะในจงหวดนครปฐมและพนท

ใกลเคยง อาท จงหวดราชบร จงหวดกาญจนบร เปนต�านานประจ�าถนทใชอธบายประวตความเปนมาของ

พระปฐมเจดย พระประโทณเจดย ตลอดจนชอหมบาน ต�าบล ตลอดจนแมน�าล�าคลองตางๆ ในจงหวดนครปฐม

และจงหวดใกลเคยง อาท จงหวดกาญจนบร ราชบร พระนครศรอยธยา เชน บานถนนขาด (ถนนทพญากงกบ

พญาพานใชสรบกน) บานสามพราน (บรเวณทนายพรานสามคนชวยกนหาชางใหพญาพานไปรบกบพญากง) บานดอน

ยายหอม (บรเวณทตงบานเรอนยายหอม)

Page 99: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน90 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

นอกจากนยงมการเลาสบตอกนมาในรปแบบตางๆ ในมขปาฐะ

เชน เพลงขอทานเรองพญากง พญาพาน เพลงฉอยเรองพญากง พญาพาน

เพลงอแซวเรองพญากง พญาพาน ลเกเรองพญากง พญาพาน เพลงร�าโทน

เรองพญากง พญาพาน แหลนอกเรองพญากง พญาพาน เพลงทรงเครองเรอง

พญากง พญาพาน เป นต น ส วนรปแบบลายลกษณพบสมดไทยท

หอสมดแหงชาต ๙ ฉบบ รวมถงมการตพมพเผยแพรในรปแบบของโรงพมพ

ราษฎรเจรญ (วดเกาะ) และโรงพมพอนๆ อกจ�านวนมาก และยงคงมการ

ตพมพตอเนองมาจนถงปจจบน

นอกจากนยงมรปป นพญากง ตงอย บรเวณตลาดทรพยสน

สวนพระมหากษตรย ใกลกบพระปฐมเจดย และศาลยายหอม ซงม ๓ แหง

ไดแก พระปฐมเจดย วดพระประโทณเจดย และวดดอนยายหอม ยงปรากฏ

สบมาจนปจจบน และเปนทเคารพนบถอของชาวจงหวดนครปฐมอยางยง

เรองพญากง พญาพาน ปจจบนไดรบการยอมรบวาเปน

ต�านานประจ�าถนจงหวดนครปฐม และมกมการน�ามาสรางเปนการแสดง

ของจงหวดนครปฐมในโอกาสตางๆ อยางตอเนอง ตลอดจนมการน�ามา

ใชในการสงเสรมการขายของผลตภณฑและการทองเทยวของจงหวด

นครปฐม ในฐานะทเปนเอกลกษณประจ�าจงหวดนครปฐมอกดวย

เอกสารอางองชลดา เรองรกษลขต. พญากง พญาพาน: ตวละครทไดทมาจากวรรณคดสนสกฤต. วารสารภาษาและวรรณคดไทย ปท ๙, ฉบบท ๒

(ตลาคม ๒๕๓๕): ๓๒-๓๘.

ทพากรวงศ (ข�า บนนาค), เจาพระยา. เรองพระปฐมเจดย. พระนคร: โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร, ๒๔๖๙.

เทพ สนทรศารทล. กาพยพญากงพญาภาณ. กรงเทพฯ : พระนารายณ, ๒๕๓๗.

บษย รจนา. พระยากง พระยาพาน. พระนคร : โรงพมพราษฏรเจรญ, ๒๔๙๓.

พงษอนนต สรรพานช. ผจญภยในต�านานพระยาพาน พระยากง. กรงเทพฯ : บรษท ไพลน บคเนต, ๒๕๔๔.

ลเกเกยรตยศแหงสยาม พญากง-พญาพาน แหงสวรรณภม ณ โรงละครแหงชาต (โรงใหญ) วนพธท ๒๔ ธนวาคม ๒๕๔๖. กรงเทพฯ

: ศลปวฒนธรรม มตชน, ๒๕๔๖.

สกญญา ภทราชย. พญากง พญาพาน ในเพลงพนบาน. วารสารเมองโบราณ ปท ๘ ฉบบท ๓ สงหาคม - พฤศจกายน ๒๕๒๕

สจตต วงษเทศ. พระปฐมเจดยไมใชเจดยแหงแรกแตเปนมหาธาตหลวงยคทวารวด. กรงเทพฯ : มตชน, ๒๕๔๕.

รปปนยายหอม ภายในศาลคณยายหอม

ทวดดอนยายหอม จงหวดนครปฐม

Page 100: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน91มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ต�ำนำนพนทำยนรสงห ต�านานเกยวกบพนทายนรสงหปรากฏในพระราชพงศาวดารกรงศรอยธยาฉบบตางๆ ไดกลาวถง

เหตการณใน พ.ศ.๒๒๔๖ - ๒๒๕๒ วาพระเจาเสอหรอสมเดจพระสรรเพชญท ๘ ประพาสปากน�าสาครบร (ปจจบน

คอจงหวดสมทรสาคร) ดวยเรอพระทนงเอกไชยเพอทรงเบด มพนทายนรสงห ชาวบานนรสงห แขวงเมองอางทอง

เปนนายทาย การเสดจประพาสปากน�าสาครบรในครงน เมอเรอพระทนงไปถงต�าบลโคกขามคลองบรเวณดงกลาว

มความคดเคยวมาก แมพนทายนรสงหพยายามคดทายเรอพระทนงอยางระมดระวงแตกไมอาจหลบเลยงอบตเหต

ท�าใหหวเรอพระทนงชนกงไมใหญหกตกลงไปในน�าได

พนทายนรสงหรโทษดวาความผดครงนถงประหารชวตตามโบราณราชประเพณ จงกราบทลพระกรณา

นอมรบโทษ สมเดจพระสรรเพชญท ๘ ทรงพจารณาเหนวาอบตเหตครงนเปนการสดวสยมใชความประมาท

จงพระราชทานอภยโทษให แตพนทายนรสงหกราบบงคมยนยนขอใหตดศรษะตนเพอรกษาพระราชก�าหนดกฎหมาย

และเพอมใหเปนเยยงอยางสบไป แมสมเดจพระสรรเพชญท ๘ จะทรงโปรดใหฝพายทงปวงปนมลดนเปนรปพนทาย

นรสงห แลวใหตดศรษะรปดนนนเพอเปนการทดแทนกน แตพนทายนรสงหยงคงกราบทลยนยนขอใหประหารตน

สมเดจพระสรรเพชญ ท ๘ แมจะทรงอาลยรกน�าใจพนทายนรสงหเพยงใดกทรงจ�าพระทยปฎบตตาม

พระราชก�าหนดในกฎมณเทยรบาล ด�ารสสงใหเพชฌฆาตประหารพนทายนรสงหแลวโปรดใหตงศาลเพยงตา น�าศรษะ

พนทายนรสงหกบหวเรอพระทนงเอกไชยซงหกนนขนพลกรรมไวดวยกน ภายหลงพระเจาเสอไดทรงใหพระยาราช

สงครามคมไพรพลจ�านวน ๓,๐๐๐ คน ท�าการขดคลองลดคลองโคกขามทคดเคยว ไปออกทบรเวณแมน�าทาจน

กวาง ๕ วา ลก ๖ ศอก สรางเสรจในสมยพระเจาอยหวทายสระ พ.ศ. ๒๒๕๒ ไดพระราชทานนามคลองนวาคลอง

สนามไชย ตอมาเรยกเปนคลองมหาชย ซงเปนทมาของชอเมองมหาชย แตชาวบานทางสมทรสาครเรยกวาคลองถาน

เพราะสองขางคลองแถบนมการเผาถานอยมาก แตตนคลองฝงธนบรมการตงดานอย คนฝงธนบรจงเรยกชอวา

คลองดาน

มเรองพนทายนรสงหเปนเกรดประวตศาสตรเลาวา มนามเดมวา สงห แตกอนทานกเปนนกมวย

ทเกงมากและกเคยขนชกกบพระเจาเสอมาแลว แตวาเสมอกน พระเจาเสอรสกประทบใจจงใหเขารบราชการ

เปนมหาดเลก แลวเลอนขนมาเปนราชองครกษ สวนเหตการณทท�าใหพนทายนรสงหตองโทษประหารนน เพราะทาน

ทราบวาจะมพวกกบฏมาดกท�ารายพระเจาเสอ จงจ�าเปนตองถวงเวลาขบวนเสดจดวยการท�าใหหวเรอหกและยอมให

ตนเองถกประหารตามกฎมณเฑยรบาลเพอมใหไปถงจดทกบฏวางแผนเอาไว เมอพระเจาเสอทรงทราบ จงไดใหบนทก

ไวในพงศาวดาร และใหตงศาลขน ณ ทแหงนน

เรยบเรยงโดย วฒนะ บญจบ

Page 101: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน92 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ในปจจบน มการน�าเรองราวของพนทายนรสงหมาสรางสรรคเปนนวนยาย ละครเวท และภาพยนตร

ส�าหรบ ภาพยนตร พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาภาณพนธยคล ทรงน�าเรองพนทายนรสงห มาเขยนเปนนวนยาย

เมอไดรบความนยมมาก ในยคทละครเวทเฟองฟ พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาภาณพนธยคล ไดขายกจการไทยฟลม

ใหกองภาพยนตรทหารอากาศ แลวตงคณะละครชอ อศวนการละคร และไดทรงท�าเรองพนทายนรสงหเปนละครเวท

เมอละครเวทหมดความนยม พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาภาณพนธยคล กหนกลบมาสรางภาพยนตรอกครงหนง

ในนาม อศวนภาพยนตร จงไดน�าเรองพนทายนรสงหมาสรางเปนภาพยนตรเรองแรก

เนอเรองตามละครและภาพยนตร พระเจาเสอไมยอมประหารแตใหป นรปปนแลวท�าการตดหว

รปปนแทน แตพนทายนรสงหไมยอมเพราะจะเปนการขดกฎมณเฑยรบาล จงขอใหประหาร เพอมใหผอนเอาเปน

เยยงอยาง แตกอนทจะประหารพนทายนรสงหไดขอกลบบานไปร�าลาแมสนวลผภรรยา จากนนพนทายนรสงหจงกลบ

มารบโทษประหารในวนเดยวกน

ภาพยนตรเรองนเปนภาพยนตรเรองแรกของอศวนภาพยนตร ถายท�าในป พ.ศ. ๒๔๙๑ ในระบบฟลม

๑๖ มม. ก�ากบการแสดงโดย มารต ถายภาพโดย รตน เปสตนย อ�านวยการสรางโดย พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจา

ภาณพนธยคล (เสดจพระองคชายใหญ) กลบมาฉายใหมอก ๒ ครง ในป พ.ศ. ๒๕๐๑ และ พ.ศ. ๒๕๐๙

ทมา : www.snr.ac.th/learning/sukan-thai/content.htm

Page 102: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน93มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ภาพยนตรเรองนถกน�ามาสรางใหมอกครงเปนภาพยนตร ๓๕ มม. ในป พ.ศ. ๒๕๒๕ โดยมการ

ปรบเปลยนชอเรองใหมเปน พระเจาเสอ พนทายนรสงห ก�ากบการแสดงโดย เนรมต

นอกจากนน ยงมการน�าเรองราวของพนทายนรสงหมาผลตเปน ภาพยนตรโทรทศน (ละครโทรทศนทใช

วธการถายท�าแบบภาพยนตร) ทมก�าหนดออกอากาศทางสถานวทยโทรทศนไทยทวสชอง ๓ ในปพ.ศ. ๒๕๕๗

ผลงานก�ากบและเขยนบทของ หมอมเจาชาตรเฉลม ยคล เรองราวของพนทายนรสงห ผจงรกภกดและซอสตย

ทจงหวดสมทรสาครม ศาลพนทายนรสงห ตงอยทบานพนทายนรสงห ต�าบลพนทายนรสงห อ�าเภอเมอง

สมทรสาคร เปนอนสรณสถานทสรางขนเพอใหคนรนหลงไดร�าลกถงความซอสตย และเปนผรกษากฎระเบยบยงกวา

ชวตของพนทายนรสงห ปจจบนไดรบการ

ประกาศขนทะเบยนเปนโบราณสถานของชาต

ในราชกจจานเบกษา เล ม ๗๒ ตอนท ๒

เมอวนท ๔ มกราคม พ.ศ. ๒๔๙๘ กรมศลปากร

ไดด�าเนนการจดสรางศาลพนทายนรสงหขน

อยถดจากศาลเกาทพงลงมาไมมากนก โดยกน

อาณาบรเวณรอบๆ ศาลไวประมาณ ๑๐๐ ไร

เพอจดตงเปน “อทยานพนทายนรสงห” ภายใน

ศาลมรปปนของพนทายนรสงหขนาดเทาคนจรง

ในทาถอทายคดเรอ

นอกจากนน ชอของ พนทาย

นรสงห ยงถกใชเปนเครองหมายการคาส�าหรบ

สนคาพนเมองหลายประเภท เชน น�าพรกเผา

น�าจมสก น�าจมไก ซอสปรงรส น�าพรก กะป ฯลฯ

Page 103: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน94 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

นทานในภาคกลางทมเรองราวเกยวกบจระเขชอ ชาละวน มทงทเปนนทานประจ�าถน และนทานชวต

นทานประจ�าถน (legend) ม ๓ เรอง ไดแก ต�านานชาละวน จงหวดพจตร ต�านานไกรทอง ของจงหวดนนทบร

และ ต�านานทาวพนตา-พญาพนวง จงหวดนครนายก สวนนทานชวต (romantic tale) ม ๒ เรอง ไดแก เรอง

ทาวแสนตาและพญาพนวง

ต�านานชาละวน เปนนทานทร จกกนแพรหลายมากในจงหวดพจตร ชาละวนเปนชอจระเขใหญ

เลองชอในแงดราย กดกนคนเปนจ�านวนมาก เชอกนวาเคยอาศยอย ในล�าน�านานเกาเมองพจตร เรองทเลา

สบทอดกนมามดงน

มตายายคหนง อยกนกนมานานจนลวงเขาวยชราแตไมมบตร วนหนงตายายลอยเรอหาปลาไปตาม

รมสระน�าใหญ ขณะทยายวาดคดทายเรอเขาหาฝงแลเหนไขจระเขฟองหนงอยบนกอพงขอบสระ จงเกบมา ตงใจวา

จะเอาไปฟกใหเปนตวเลยงไวทบาน แมตาจะหามปรามไมเหนดวย ยายกไมฟง

พอไขฟกเปนตว ยายกเลยงจระเขนอยนนไวในอางน�าใหกนเนอปลาสบเปนชนเลกๆ ดวยความเอาใจใส

และเลนหวอยางคนเคยทงยายและตา เมอลกจระเขตวยาวเตมอาง ตายายกน�าไปเลยงไวในสระน�าใกลบาน

ยงนานวนตายายกตองมภาระหาปลามาใหกนเพมขนเรอยๆ

วนหนงตาออกไปหาปลาเพยงคนเดยว ปลอยใหยายนอนซมอยกบบานดวยพษไข ถงเวลาเยน

ตายงไมกลบดวยเกรงวาจระเขจะหว ยายจงฉวยของทมปลาขงอย เดนไปทสระพรอมกบสงเสยงเรยกจระเขใหมากน

เหมอนเชนเคย จระเขใหญก�าลงหวจด จงใชหางแวงฟาดตวยายตกลงไปในสระ รงเชาตาไมเหนยาย เขาใจวายายคง

ไปคางทอน ตกเยนตากลบบานไมพบยายอก จงตรงไปทสระ มองเหนของปลาจมปรมน�าอยขอบสระ จงแนใจวา

ยายตองถกจระเขกนเสยแลว ขณะเดยวกนจระเขกโผลขนมาลากเอาตาลงไปกนอกคน จากนนมาจระเขกไมม

อาหารกน เพราะไมมตายายคอยใหอาหาร

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารย สกญญา สจฉายา

ต�ำนำนชำละวน

Page 104: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน95มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

จระเขอดอยากอยหลายวน เมอทนหวไมไหวจงคลานจากสระลงไปทแมน�านานเกาทอยหางสระออกไป

ประมาณ ๕๐๐ เมตร เทยวกดกนคนทอาบน�าในแมน�าแถวนน จนผคนหวาดกลวพากนหลบหนไปอยในละแวกอน

กนหมด เรอทพายไปมาจะถกหนนใหลมอยเสมอ จนเปนทหวาดผวาของผคนแถบรมฝงตลอดมา ชาวบานจงพากน

เรยกชอตามพฤตกรรมทมนท�ารายคนไมเวนแตละวนวา “ไอตาละวน” ตามเสยงเรยกของคนถนนน เรยกกนไปเรยก

กนมาจงเพยนเปน “ไอชาละวน”

ชาละวนอาละวาดอยในนานน�าเมองพจตรเกายานเหนอ ตงแตวงกระดทอง ดงเศรษฐ ดงชาละวน

ดงชะพล จนคนเขดขยาดไมกลาลงน�า ชาละวนจงลองลงไปหากนทางตอนใต จนถงเมองพจตรเกา ขณะนนธดาสาว

ของเศรษฐเมองพจตรก�าลงอาบน�าอยบนแพทาน�าหนาบาน จงถกชาละวนแวงคาบลงน�าจมหายไป

เศรษฐกบภรรยาเสยใจเปนทสดจงไดประกาศตงรางวลอยางงามเปนเงนหลายสบชงกบธดาสาวทยงเหลอ

อยอก ๑ คน ใหแกผทสงหารจระเขรายตวนได ผขนอาสาตางกถกชาละวนท�ารายกดตายเสยหลายคน จนภายหลง

มพอคาเรอจากทางใตน�า นายไกร ศษยเอกของอาจารยหมอจระเขทเรองวชามารบอาสาฆาชาละวนตายดวยหอก

ลงอาคม

บางต�านานกวาไกรทองเปนผปราบชาละวนไดส�าเรจ บางต�านานกไมไดกลาววามใครเปนผปราบ

ความสมพนธของนทานเรองนกบทองถนปรากฏในรปแบบของสถานทตางๆ ทเปนหลกฐานยนยนถงการเกด

เหตการณตางๆ ในเรอง ชาวพจตรเคยเชอกนวา ถ�าของชาละวนอยกลางล�าน�านานเกา หางจากวดเกาถ�าชาละวน

ไปทางใตประมาณ ๓๐๐ เมตร ทวดถ�านมฐานเจดยเกาขนาดใหญอย หนาวหารหลวงพอทอง ทหนาเจดยม

ศาลตายาย ผเลยงชาละวน เลากนวา หวชาละวนใหญมาก “ยาวเปนวา”น�าไปตงท ศาลเพยงตาหนาเมองพจตร

ชาละวนเวลาลอยตวขนมาจะขวางล�าน�าหวเกยอยฝงหนงหางจะทอดอยอกฝงหนง บรเวณนจงเรยก ยานยาว และ

ดงชาละวน

ต�านานไกรทอง เปนนทานประจ�าถน

ของจงหวดนนทบร เปนนทานอกเรองหนงทม

ความเกยวของกบ จระเขชาละวน ต�านานเรองน

กลาวถงนายไกรทอง ชาวบางกรวยเปนหมอจระเข

ผ อาสาไปปราบจระเขใหญชาละวนทเมองพจตร

ไดส�าเรจ สถานทในจงหวดนนทบรหลายแหงไดน�า

ชอนายไกรทองมาตงเปนทระลก เชน คลองบางไกร

วดบางไกรใน วดบางไกรนอก และ ศาลนายไกรทอง

Page 105: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน96 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ต�านานทาวพนตา-พญาพนวง เปนนทานประจ�าถนของคนล มแมน�าเจาพระยาอกเรองหนงท

แพรหลายมาก เลากนวา สมยกอนทางหวเมองเหนอมจระเขขนาดใหญ ตวยาวถงหนงเสนเศษ ชอวาทาวโคจร

ปกครองอย สวนหวเมองทางใตมหวหนาจระเขทดรายมากสองตว ชอวาทาวพนตา และพญาพนวง คราวใดทจระเข

ทางหวเมองเหนอลงไปหากนในถนของจระเขหวเมองใต กจะถกจระเขทางหวเมองใตรมกด จระเขหวเมองเหนอจงน�า

เรองไปรายงานทาวโคจร ท�าใหทาวโคจรโกรธมาก แปลงกายเปนคนจะลงไปก�าราบจระเขทางหวเมองใต เผอญ

มสองตายายพายเรอผานมาทาวโคจรจงขออาศยไปดวย โดยอาสาพายเรอให เมอพายเรอมาสบวนกถงเขตของจระเข

หวเมองใต ทาวโคจรกลาตายายแลวบอกวาใหจอดเรออยขางตลง ถาเหนอะไรครกโครมกอยาตกใจ และถาเหนจระเข

เขามากใหเอาขมนผงโรยลงในน�า จระเขจะหนไป

หลงจากนนทาวโคจรกกระโดดลงน�า คนรางเปนจระเขตวใหญฟาดหวฟาดหางโครมคราม สถานท

ตรงนนจงไดชอวา “ดาวคะนอง” เนองมาจากความคกคะนองของทาวโคจร ทาวโคจรไดเขาตอสจนจระเขหวเมองใต

ลมตายไปมาก จระเขเหลานนจงไปรายงานทาวพนตา ทาวพนตากเขาตอสกบทาวโคจร จระเขทงสองสกนอยถง

เจดวนเจดคน สดทายทาวพนตาเปนฝายเสยทาถกทาวโคจรฆาตาย พวกจระเขบรวารเมอเหนหวหนาของตนตาย

กไปรายงานพญาพนวง พญาพนวงจงขนมาแกแคน แตกเกอบจะเสยททาวโคจร เนองจากทาวพนวงมก�าลงนอยกวา

กลาวถง เจาพอองครกษ ซงเปนเจาน�าบรเวณนน สงสารพญาพนวงซงเปนจระเขอยในถนของตน

เจาพอจงลงประทบทหวของพญาพนวงท�าใหพญาพนวงมก�าลงมากขน และดวยเหตนคนทวไปจงเรยกต�าแหนงนนวา

“ทนงองคอมรนทรพระอนศวร”

เมอทาวโคจรเหนวาเจาพอองครกษประทบอยบนหวของพญาพนวงกตดพอวาเหตใดจงมาชวยจระเข

พาลอยางพญาพนวง แตพญาพนวงกลบอวดดบอกวาตนเกงเอง ไมไดมเทวดาทไหนมาชวย เจาพอองครกษจงออกจาก

หวของจระเข ท�าใหพญาพนวงถกทาวโคจรฆาตายในทสด

หลงจากนนทาวโคจรกไดคาบหวของทาวพนวงมาท�าพธบวงสรวงถวายเทวดาอารกษทชวยปราบจระเข

พาลส�าเรจ ทศาลเจาพอพระปะแดง ดวยเหตนจงเกดธรรมเนยมน�าหวจระเขไปไวทศาลเจาพอตามล�าแมน�า

เมอปราบจระเขพาลแลวทาวโคจรกกลบไปยงถนในภาคเหนอ

Page 106: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน97มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ต�านานประจ�าถนเรองนเลาตอๆกนมา ในภายหลงไดมผ น�าไปผนวกเขากบเรองของ ไกรทอง

หมอจระเขลอชอ จงมาปรากฏอยในตอนตนของ บทละครนอก เรอง ไกรทอง พระราชนพนธในพระบาทสมเดจ

พระพทธเลศหลานภาลย เรองเรมเมอทาวโคจรทะเลาะววาทกบทาวพนตาและพญาพนวงจนฆากนตาย

ทงสามตว แลว ชาละวนไดรบมอบอ�านาจใหปกครองบรวารทงปวง และเรมประพฤตผดศลโดยจบมนษยกนเปนอาหาร

วนหนงไปฉดนางมนษยตะเภาทองมาเปนเมย ไกรทองจงออกมาปราบจนไดรบชอเสยงเงนทอง และไดแตงงานกบ

สองพนองนางตะเภาทองและนางตะเภาแกว จะเหนไดวาบทละครนอกเรอง ไกรทอง ไดเชอมโยงนทานประจ�าถน

ทง ๓ เรองเขาดวยกน แสดงใหเหนถงความสมพนธของคนในลมน�าเจาพระยาตอนตนน�า คอ พจตร กลางน�า คอ

นนทบร และปลายน�ากอนออกปากอาวไทยท ธนบร

นทานไทยภาคกลางสะทอนภาพของจระเขในสงคมไทยวาไดรบการยกยองใหเปนสตวศกดสทธ เหนได

จากเรองราวของจระเขเจาและจระเขบรวารเจาพอเจาแมในต�านานประจ�าถนของภาคกลาง ทงยงมหลกฐานยนยน

เปนศาลจระเขเจาหรอศาลเจาพอเจาแมทมจระเขเปนบรวารตงอยประจ�าถนตางๆ อกดวย

คนไทยมความเชอเรองจระเขวา หากผใดไมยอมท�าบญสนทาน จะตองกลายเปนจระเขเฝาขมสมบต

อยอยางทรมานจนตาย ซงสอดคลองกบความเชอทางพทธศาสนาทไดบญญตไววา หากผใดตระหนในทานจะมผวพรรณ

ไมสวยงาม และไมมเครองอปโภคบรโภค เนองจากจระเขเปนสตวทมผวพรรณขรขระไมสวยงาม ทงยงตองใชเวลา

หลายวนเพอหาเหยออกดวย

เอกสารอางองฉลอง สวรรณโรจน “ชาละวน : นทาน” สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคกลาง เลม ๓ . หนา ๑๘๑๙-๒๐. มลนธสารานกรม

วฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย ๒๕๔๑.

พรรณราย ชาญหรญ. บทบาทของจระเขในนทานไทย. วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาภาษาไทย จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๕๒.

Page 107: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน98 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ต�านานเกยวกบ ปแสะยาแสะ หรอ ผปแสะยาแสะ มกลาวถงใน ต�านานเชยงใหมปางเดม โดยเลาวา วนหนง ครงทพระพทธเจายงไมเขาสนพพานนน มฝนเงนฝนทองตกลงมาหาใหญทดอยแหงหนง พระพทธองค จงพยากรณวาในอนาคตดอยทนจะมชอวา “ดอยค�า” และไดสอบถามชาวเมองทมฬทอยในบรเวณนนวา ชาวเมองหายไปไหนกนหมด ชาวทมฬจงทลแกพระองควา เนองมาจากมยกษสองผวเมยคหนงอยดอยเหนอและดอยใต มาจบชาวเมองกนหมด พระองคไดยนดงนนจงไปหายกษทงสองตน และไดสงหามยกษทงสองวาอยาไดกนมนษยอก ยกษทงสองไดตอรองกบพระพทธเจาวา ขอกนเดอนละคน พระองคกไมทรงอนญาต ขอกนปละคน กยงไมทรงอนญาต จงขอกนเพยงควายเขาค�า หรอควายรนทมเขาเพยงหปละสองตวแลวจะดแลพระศาสนาใหถงหาพนป พระพทธองคจงใหศลหาแลวกเสดจจากไป อกส�านวนหนง จาก ต�านานดอยค�า เลาวา สมยทพระพทธเจาเสดจมาโปรดสตว ถงดอยค�า ไดพบยกษสามตนพอแมลกซงยงชพดวยเนอสตวและเนอมนษย เมอยกษทงสามเหนพระพทธเจากจะจบพระพทธเจากน แตพระพทธองคทรงแผเมตตาจนยกษทงสามเกรงในพระบารม จงยอมแสดงความเคารพ พระพทธเจาจงทรงเทศนาและใหยกษทงสามรกษาศลหา แตปแสะยาแสะไมอาจรบศลหาไดตลอด จงขอกนเนอมนษยปละสองคน เมอพระพทธองคไมทรงอนญาตกขอตอรองลงมาเรอย ๆ จนขอกนเนอสตวแทน พระพทธองคกทรงบอกใหไปถาม เจาเมองเอาเอง แลวพระพทธองคกเสดจจากไปและใหพระเกศาธาตไวซงตอมากลายเปนพระธาตดอยค�า สวนบตรนน

มความประทบใจในค�าสอนของพระพทธเจา จงไดขอบวช แตพระองคไมอนญาต แตใหบวชเปนฤาษแทน เมอบวชแลวจงไดชอวา สเทวฤาษ หรอ วาสเทวฤาษ อนเปนทมาของชอดอยสเทพ นอกจากนยงมเรองเลาอกบางส�านวนกลาววา ปแสะยาแสะเปนผของลวะทกลายมาเปนผประจ�าเมองเชยงใหม โดยท�าหนาทคมครองดแลในบรเวณภายนอกเมอง เพราะภายในมผอนดแลแลว ในสวนของพธกรรมอนสบเนองมาจากเรองราวในต�านาน เมอถงเดอน ๙ ของทางภาคเหนอ ชาวบาน กจะเอาควายด�าทยงไมไดตอน และไมเสยลกษณะของควายทด ไปเลยงผปแสะยาแสะทอยดอยเหนอ คอท ตนดอยสเทพตวหนง และทอยตนดอยใต คอ ดอยค�ารมน�าแมเหยะตวหนง โดยเมอจกพลกรรมบชา ใหนมนต รปพระพทธเจาทวาดบนผาทเรยกวา “พระบถ” สง ๙ ศอก โดยใหหอยพระบถกบตนไม และใหนมนตพระทอปสมบทใหม ๘ รป ไปสวดสมโภชพระบถนน สวนซากควายนนใหคนและพระฉนใหหมดในทนน ถาเหลอใหเอาฝงดนเสย อยาไดเอามากนกนจะเปนอปมงคล อยางไรกตาม ในทางปฏบต พระสงฆทนมนตมาสวดสมโภชพระบถนน ไมใชพระทบวชใหม

และเนอควายทเหลอจากการบชาแกผ ชาวบานกน�าไปแบงกนกนทบานตอไป

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยรงสรรค จนตะ

ต�ำนำนปแสะยำแสะ

Page 108: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน99มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

คนในชมชนแมเหยะและบรเวณใกลเคยงเขตเมองเชยงใหม ยงคงผลตซ�าต�านานและพธกรรมเลยงผ

ปแสะยาแสะสบทอดจากอดตจนถงปจจบน โดยผสมผสานลทธการบชาผสางเทวดากบพธกรรมทางพทธศาสนา

และศาสนาพราหมณ อนเปนการกลาวถวายบชาทาวจตโลกบาล หรอ “ทาวทงส” ทแทนบชากอน โดยการปกไม

ส�าหรบวางกรวยส�ารบอาหารทใชบชา แบงเปน ๔ ท เพอถวายแก เทวดาทงส

นอกจากเนอหาเรองราวในต�านานผปแสะยาแสะแลว ยงมค�ากลาวโอกาสเวนทานแกทาวทงสนดวย

ซงไดกลายเปนจดส�าคญหรอหวใจของพธกรรม โดยมผประกอบพธกรรมทเรยกวา “ตงขาว” ท�าหนาทเปนสอคลาย

กบ “ทต” เพอตดตอสอสารระหวางเทวดา ผ กบมนษย โดยกลาวอญเชญเทวดาทาวทงส และผปแสะยาแสะ เพอลง

มารบเครองสงเวยนนดวย “ตงขาว” จะท�าพธอญเชญเทวดาและผ โดยการสวดอานจากบนทกค�าโอกาสเวนทานนน

นานประมาณครงชวโมงกอน แลวพธอน ๆ จงจะเรมตามมาได

ในอดต ชาวบานจะจดใหมพธเลยงผปแสะยาแสะขนทเชงดอยค�า ต�าบลแมเหยะ อ�าเภอเมอง จงหวด

เชยงใหม ในอาณาบรเวณเดยวกนของอทยานแหงชาตปย – สเทพ โดยมกษตรย และขนนางชนสงอน ๆ เขารวมดวย

โดยชาวบานในต�าบลสเทพจะเปนผจดเลยงในบรเวณหอผกลางบานของหมบานดอยสเทพ (ปจจบนคอบรเวณ

คณะวศวกรรมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม) ขณะเดยวกนชาวบานต�าบลแมเหยะ กจะท�าพธเลยงผเดยวกนนขนท

“ดงยาแสะ” บรเวณเชงดอยค�าในวนขน ๑๔ ค�า เดอน ๙ เหนอ ตอมาราว พ.ศ. ๒๔๘๐ ทางการไดหามจดพธเลยงผ

ดงกลาว มาจนถงหลงสงครามโลกครงทสอง กไดมการฟนฟขนมาอกครงหนงสบตอมาจนถงปจจบน

หากพจารณาในแงอทธพลปจจยทางสงคมทมตอกระบวนการผลตซ�าทางวฒนธรรมของชมชนทง

เรองราวดานเนอหาของต�านานและรปแบบของพธกรรมแลว กระแสการทองเทยวเชงวฒนธรรมทองถนและกระแส

การ ตอตานการเขามาของกระแสทนโลกาภวตนทเรงความเจรญเตบโตทางดานกายภาพของความเปนสงคมแบบเมอง

รวมถงปญหาการบกรกพนทปาของกลมทนบานจดสรรตาง ๆ ถอเปนปจจยทางสงคมทเปนแรงผลกดนอนส�าคญ

ทจะชวยตอกย�าใหชมชนพยายามผลตซ�าอดมการณของผเมองดงกลาวใหเปนรปธรรมเพมมากขน โดยนยดงกลาว

ต�านานและพธกรรมเลยงผปแสะยาแสะ ดานหนงจงเปนเรองการชวงชงพนททางทางกายภาพและพนททางสงคม

ของชมชนในนามของการปกปองรกษาทรพยากรธรรมชาตของชมชน จงท�าใหพธกรรมยงคงมบทบาทและเพม

ความคกคกมชวตชวามากขน และเปนทรบรกนในสงคมวงกวาง ท�าใหมคนทวไป รวมถงองคกรปกครองสวนทองถน

หนวยงานราชการและองคกรสอสารมวลชนแขนงตาง ๆ ไดเขารวมในพธกรรมดงกลาวเปนจ�านวนเพมมากขนทกป

เอกสารอางองฝายวจยลานนา,สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๓๗. ต�านานเชยงใหมปางเดม, เอกสารวชาการรวมสมโภช ๗๐๐ ป

เมองเชยงใหม อนดบท ๒

มลนธสารานกรมวฒนธรรมไทย ภาคเหนอ, ๒๕๔๒. สารานกรมวฒนธรรมไทย ภาคเหนอ, “ปแสะ/ยาแสะ” หนา ๓๙๓๐ และ

“ผปแสะยาแสะ”, หนา ๔๑๐๑

Page 109: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน100 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ในสงคมเกษตรกรรม ซงน�าฝนมความส�าคญอยางมากตอการเรมเพาะปลกพชพนธ ถาปใดฝนมาชา พนดนแหงแลงไมสามารถเพาะปลกได กจะเกดความเดอนรอนไปทว เกดความอดอยาก ยากจน ไมมขาว พชไร ไวเลยงชพ ไวขายส�าหรบเอาเงนมาใชจายในเรองอน ๆ ในสงคมดงกลาวจงมพธ อนเนองมาจากความเชอ ทจะท�าลายอ�านาจทท�าใหฝนแลง บนดาลใหฝนตกลงในเทศกาลดงกลาวเพอทจะ เรมชวตเกษตรกรรม ในสงคมไทยมพธกรรมเกยวกบความเจรญงอกงาม ทประพฤตเปนประเพณสบตอกนมา คอเรองแหนางแมว เรองปนเมฆของภาคกลาง และประเพณการจดบงไฟ ของภาคอสาน การทท�าพธแหนางแมว เพราะมความเชอวาแมวเปนสตวทกลวน�า จงเปนตวทท�าใหเกดความแหงแลง ฝนไมตกจงตองจบแมวมาตระเวนแห และใหผคนตกน�ารดราดแมวจนแมวเปยกหนาวสน เพอท�าลายความเปนตวแลงใหหมดไป การแหนางแมวของชาวบาน จะท�าในปทฝนมาลาพธเรมตน ตงแตบายโมงจนมดค�าชาวบานจะเอา แมวตวเมยใสชะลอมเขงหรอตระกรา เอาฝาปดใหแนน เอาไมคานสอดเขาแลวหาบไป มคนแหแวดลอมนางแมว คนหนงถอพานน�าหนารองเชญใหทกคนมารวมพธขอฝน นอกนนกมเครองดนตรประกอบเพลง เชน กลอง กรบ ฉง เมอเคลอนขบวนออกเดน ตางกรองบทแหนางแมว ซงมขอความคลายกนหรอเพยนแตกตางกนบาง แหไปตาม ละแวกบาน จนทวแลวกกลบ เมอแหไปถงบานใคร เจาบานจะเอาภาชนะตกน�า สาดลงไปในชะลอมเขงหรอตะกรา ทขงแมว เจาของบานจะใหรางวลแกพวกแหนางแมว เปนเหลา ขาวไขกบขนมหรอเปนเงนใสพาน ท�าเชนนเรอยไป บางคนนกสนกกมารวมรองร�าตามขบวนไป จนกวาจะเยนค�า และเลกขบวนไปในทสด เนองจากท�าพธชวงอากาศ รอนสด ฝนจงตกลงมาในวนนน ท�าใหพธดขลงมากขน พธแหนางแมวขอฝน ดจะเปนความเชอทไรเหตผลเพราะสภาพความแหงแลง นนเปนเพราะสภาพของธรรมชาตทมฤดรอน ฤดฝน ฤดหนาวเปลยนหมนเวยนกไปทก4 เดอน แตการท�าพธแหนางแมวท�าขนเพอความสนกในสงคม ทามกลางธรรมชาตทแหงแลง การทออกมารวมขบวนรองเพลง เลนดนตรพนบาน กท�าใหเกดความบนเทง พอทจะลมสภาพเดอดรอนถาฝนไมตก นาไรจะแหงแลงผคนจะอดอยาก อาจจะยากจนถงกบตองขายลกหลาน สตวเลยงไป แตถาฝนตกสามารถท�านาได ชวตกจะมความสข สดชน ไมวาจะเปนมนษยหรอสตวพช มการฉลองยกใหญ

เพลงแหนำงแมว

เรยบเรยงโดย สมามาลย พงษไพบลย

Page 110: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน101มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ปจจบนพธแหนางแมวขอฝนมปรากฏจรงในบางพนท เพราะปจจบนมการกกเกบน�า ไวใชในการท�านา

โดยไมตองพงธรรมชาต มการสรางฝนเทยมขนมาเพอไมใหเกดความแหงแลง ในสงคมอตสาหกรรมและสงคม

เกษตรกรรม ในปจจบนพธแหนางแมวขอฝนอาจจะเลอนหายไปจากชวตจรง เหลอขบวนแหนางแมวขอฝน ไวในขบวน

พธแหนางแมวขอฝนทเปนการสาธต ในขบวนแหทางดานวฒนธรรมของแตละทองถน สงคมเกษตรกรรมแบบดงเดม

เลอนหายไป พธแหนางแมวขอฝนกจะเลอนหายตามไปดวย

เนอเพลงแหนางแมวขอฝน มทงความสนกสนานบนเทง ความเศราใจทตองอดอยาก ความดใจเมอจะม

ฝน มชวตทเจรญงอกงาม และการสอดแทรกบทรองทเปนเรองเพศ เขามาบาง นนคอสญลกษณของการเรมตนชวตท

อดมตอไป ดวยเหตทมฝนตก ลงมานนเอง ดงตวอยางบทรองเพลงแหนางแมวขอฝนทเกบขอมลจากอ�าเภอพนมทวน

จงหวดกาญจนบร เมอวนท ๑๒ พฤษภาคม ๒๕๑๖

นางแมวเอย มารองแปวแปว ทฟากขางโนน

ขอฟาขอฝน รดแมวขามง คาจางแมวมา

ไดเบยยสบ มาซอหมากดบ มาลอนางไม

นางไมภมใจ นงผาตะเขบทอง ไอหนตกลอง

ไอฮกปกกะต ไองพนกน หวลานชนกน

ฝนกเทลงมา ฝนกเทลงมา เตมทงเตมทา

เตมนาสองหอง นมนตพระมา สวดคาถาปลาชอน

ปนเมฆเสยกอน มละครสามวน หวลานชนกน

ฝนกเทลงมา ฝนกเทลงมา

แมหมายเอย อยาเพงขายลก ขาวจะถก

ลกไมจะแพง ท�าตาแดงแดง รอบไรรอบนา

นมนตขรวตา สวดคาถาปลาชอน ปนเมฆเสยกอน

มละครสามวน หวลานชนกน ฝนกเทลงมา

ฝนกเทลงมา ฝนตกเจดหา ฟาผายายช

ท�าไดท�าด ปละรอยเกวยน ปละรอยเกวยน

Page 111: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน102 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เนอเพลงแหนางแมว มตางส�านวนกนไปแตละทองถน แตกคลายคลงกน คอมหารองซ�าไปซ�ามา ในภาคเหนอและภาคอสาน พบเพลงขอฝนในบทเซงขอฝน และมรองเพลงแหนางแมว ในบางทองถน ดงตวอยาง บทเซง นางแมวขอฝน

เซงอนนเผนวา เซงนางแมว ยางเปนแถวกะนางแมวออกกอน ไปตามบอนกะตามซอกตามซอย ไปบถอยกะขอฝนขอฟา เฮาคอยถาใหฝนเทลงมา ตามประสาแมวโพงแมวเปา

แมวด�ากนปลายาง แมวดางกนปลาแหง ฝนฟาแลง กะขอฟาขอฝน

ขอน�ามนตกะรดหวแมวบาง (ชาวบานกสาดน�าลงใส)

เทลงมากะฝนเทลงมา ทวมไฮทวมนา ทวมฮปลาไหล ทวมไมโสงเสง

หวลานชนกนฝนเทลงมา

บทรองเพลงแหนางแมวทยกตวอยางมาน เปนบทรองงาย ๆ ดงบทรองพนบานทวไป ทใชค�านอย มวรรคละ ๓ – ๔ ค�า และคลองจองตอเนองกนไป วธการรองจะรองซ�าไปซ�ามา อาศยการลงเสยง เมอจบหารอง และกระแทกเสยง ใหมลลาเขากบทาร�า ในลกษณะของร�าโทน ประกอบการแหนางแมว เนอหาของบทรองเพลงแหนางแมว แสดงถงคณคาขอฝน ทเมอตกลงมาน�าทาจะบรบรณ เรมตนการเพาะปลกไดจะเรมตนขอฝนกบเทวดานางฟา หรอนางไม โดยมวธการ เซนไหวบชา ดวยของทชอบใจ และมการแสดงทเทวดานางฟา นางไมชอบใจ เปนการของเคลดและเปนสญลกษณของการรวมเพศ อนเปนตนเหต ของการเกดชวด มการนมนตพระมาสวดคาถาปลาคอ (อสาน) ซงบชาเทวดาฟาดน ใหมน�าทา ปลาอดมมการปนแมฆ ปนดนเหนยวเปนเทวดา นางฟา ดงมชวต มละครฉลองสามวน ถาฝนฟาตกลงมา กจะเรมตนชวตใหม ไมยากจนเหมอนเดม ขอรอง

ใหแมมายในสงคม ซงเปนบคคลยากไร ไมมสามเลยงด อยาเพงดวนท�าการใดใด เชน ขายลก หรอลงทนอนใด ถามนาแหงแลงนกขอใหรอกอน รอฝนตก ท�าไร ท�านาไดผล กจะพาใหหายล�าบากยากจน มคออทธพลของฝนในสงคม

เกษตรกรรม ตามทปรากฏ ในเนอหาของหาเพลงแหนางแมว

เอกสารอางองhttp://www.geocities.com/renunakhon2002/main/link/renu02.htmlhttp://www.oknation.net/blog/cat-a-blog/2007/10/27/entry-1http://www.isangate.com/local/boran_isan_08.htmlhttp://www.openbase.in.th/node/8754http://board.dserver.org/b/berm/00000053.htmlhttp://8152150link3.blogspot.com/2007/11/3.html

Page 112: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน103มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

กาพยเซงบงไฟเปนรอยกรองทองถนอสานหรอเปนเพลงพนบานประเภทเพลงประกอบพธของชาวบานอสาน ทรองในขบวนแหบงไฟในงานประเพณบญบงไฟ เดอน ๖ เปนค�าประพนธทมลกษณะงายๆ คอ มผน�าคนหนงเปนคนขบเนอความ แลวคนอนๆในขบวนจะรองรบไปเรอยๆ เรยกวา การเซง ประกอบการฟอนตามจงหวะของกลองตมและเครองดนตรอนๆทใชประกอบ เชน พงฮาด โทน กาพยเซงบงไฟ แตงดวยค�าประพนธทเรยกวา กาพย ๗ ค�า วรรคหนงม ๗ ค�า ขางหนา ๓ ค�า ขางหลง ๔ ค�า ค�าสดทายของวรรคท ๑ จะสงเสยงสมผสไปทค�าใดกไดในวรรคตอไป (ค�าสมผสในภาษาอสานเรยกวา ค�ากาย) นยมสมผสกบค�าท ๓ โดยใชระดบเสยงของค�าทสมผสเปนเสยงวรรณยกตเดยวกน บทหนงจะมกวรรคกได แลวแต เนอความ กาพย ๗ ค�านยมใชกบการเซงแบบตางๆ เชน เซงนางดง เซงนางแมว ค�าสอน บทกลอมเดก ตวอยางเชน “ โอเฮาโอ เฮาโอเฮาโอ ขอยสโอ งานบญบงไฟ เปนจงใด ไดฟงลองเบง สเลกเซง มากนอยปานใด อนบงไฟ มมาแตเกา โบราณเฮา ขอฟาขอฝน ปละหน เฮดบงไฟใหญ เอาใจใส งานประเพณ นทานม ผาแดงนางไอ หนองหารไง เปนเถาธล...” การเซงบงไฟแตแรกเรมเปนการละเลนประกอบพธกรรมแหบงไฟเพอขอฝนของชาวนา เปนการบวงสรวงพญาแถน หรอเทวดาในความเชอดงเดมของชาวไทลาว เพอขอใหฝนฟาตกตามฤดกาล จงจดขนในเดอน ๖ เพอเปนสญญาณเตรยมท�าไรท�านา และเปนการเสยงทายดนฟาอากาศ หากจดบงไฟไมขนหรอบงไฟแตก ท�านายวาฝนจะแลง หากจดบงไฟไดสงแสดงวาฝนฟาจะตกตองตามฤดกาล การเซงบงไฟจงเปนพธกรรมเพอความอดมสมบรณทตองมเรองเพศเขามาเกยวของตามคตความเชอของคนในสงคมเกษตรกรรม ท�าใหในขบวนเซงซงแตเดมมเฉพาะผชายและผชายแตงกายเปนหญง น�าหนชายหญงแสดงทาทางการรวมเพศชกไปตลอดทาง และในค�าเซงมเนอหาเกยวกบเรองเพศ และเรองตลกหยาบโลนเพอออนวอนใหเทวดาสงฝนลงมาตามค�าขอ ในสมยตอมาเมอการเซงบงไฟกลายเปนงานประเพณของชมชน มการประกวดแขงขนกนระหวางหมบาน อ�าเภอ จงหวด รปแบบและเนอหาของกาพยเซงบงไฟกเปลยนแปลงตามไปดวย คณะเซงมทงผชายและผหญงการฟอนชาๆตามจงหวะชาๆของกลองตมกเปลยนเปนการประดษฐทาร�าใหออนชอนสวยงาม จงหวะและทวงท�านองเปลยนเปนสนกสนานตามลลาของกลองยาวและแคน เนอหาของกาพยเซงในขบวนแหมหลากหลายมากขน มทงการรองเลา

ต�านาน เชน เรองผาแดงนางไอ เลาค�าสอน เชน เรองกาพยพระมน เลาเกยวกบสงคมและเหตการณปจจบน เพมเขาไปดวย และนยมใชเพลงลกทงแทนกาพยเซงแบบเดม

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยสกญญา สจฉายา

กำพยเซงบงไฟ

Page 113: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน104 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

รปแบบทนยมในการขบกาพยเซงบงไฟในปจจบน มล�าดบดงน

๑. การขนตน แตเดมนยมขนตนดวย“ โอเฮาโอเฮาโอเฮาโอ” หรอ “โอเฮาโอ พวกเซงเฮาโอ”

ถาเปนพธการจงจะขนตนดวยค�าไหวคร “โอม พทโธ นโมเปนเจา” “โอมพทโธ นโมเปนเคา”

“สาธสา ยกมอใสเกลา”

๒. การขบเนอเรอง มหลากหลาย ไดแก กาพยเซงเลาต�านาน กาพยเซงขอบรจาคเงนทองขาวของ

เหลากาพยเซงอวยพร กาพยตลกหยาบโลน กาพยเซงเบดเตลดอนๆ

ตวอยางกาพยเซงเลานทานต�านานผาแดงนางไอ

ขาสเวา เรองเกามมา หลานสจา สาวงามนางไอ

เมองนอยใหญ มาเบงความงาม พอบทราม ประกาศดงกอง

อยากไดนอง นางไอไปครอง เจาจงลองเฮดไฟ บงใหญ

ขนไวไว เกดเพนทงหลาย ดงสมหมาย ไดไอไปซอน

ขาขอยอน บงไฟผาแดง ขนเหมดแฮง เกนเพนทงหลาย...

(กว ครองยทธ)

ตวอยางกาพยเซงขอ

ขอเหลาเดด น�าเจาจกโอ ขอเหลาโท น�าเจาจกถวย

หวานจวยจวย ตวยปากหลายชาย ตกมายาย หลานชายใหค

ยายบคตขอย บหน ตายเปนผซ น�ามาหลอก

ออกนอกบานซหวานดนน�า ก�าดนทราย หวานน�าฮอยเจา...

ตวอยางกาพยเซงตลก

สาวบานใด กระโปรงใหมใหม ทายใหญใหญเจาอยบานใด

มากบไผจกคนพวกหม เจามคนอนซอนหรอยง

เจาอยาบงบอกมาเดออน แกมจนพนบอกพโดยด

เจาอยามความตวความหลอก ใหเจาบอกตงแตความจรง

เจาเปนหญงวาจาใหเทยง อยาไดเลยงไปหนามาหลง

เจามหวงกบไผหรอบ พอกบแมพนองทงหลาย

ยงซ�าบายสคนตหลา ใหเจาเวาบอกพโดยด

(ดารา งามสะอาด)

บทบาทของกาพยเซงบงไฟจากบทออนวอนขอฝนของชมชนจงเปลยนเปนบทบาทการใหการศกษา

และความสนกสนานเปนหลก

การประกวดเซงบงไฟ จงหวดยโสธร

Page 114: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน105มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ขวญ เปนสงทไมมตวตนแตมผลตอจตใจ โบราณเชอวาขวญสงอยในตวตนและเปนสงทท�าใหเจาของขวญ

ทกขหรอสขได หากมเหตทท�าใหขวญไมอยกบตวหรอออกไปเทยวเลนจะมเหตรายเจบปวยหรอมเคราะหกรรม

และถาตองการใหขวญกลบเขาสรางกายตองมพธท�าขวญอนหมายถงการท�าพธกรรมเพอเรยกขวญใหกลบมาส

เจาของขวญ

ความเชอเรองขวญและพธท�าขวญเปนกระบวนการทแสดงความผกพนและความสมพนธในระบบ

เครอญาตระหวางบคคลกบครอบครวและบคคลกบชมชน พธท�าขวญปรากฏในทกภาคของประเทศ โดยแบงการ

ท�าขวญแบงไดเปน ๓ ประเภท คอ ท�าขวญคน ท�าขวญพชและสตวทสมพนธกบคน และท�าขวญสงของ

การท�าขวญชาง จดเปนการท�าขวญพชและสตวทมความสมพนธในฐานะทเปนสตวชนดนนมคณประโยชน

ตอคนและตอสวนรวม โดยมจดประสงคเพอเสรมความเชอมน ร�าลกถงบญคณและเปนสรมงคล

ตวอยาง : บทท�าขวญชาง

ศรศรสวสด วนนเปนวนดเปนวนสงา ขาจะเรยกเอาขวญชางแกลวกลาเลศตวดงาม เจาอยาเอาใจเปน

ชางอทามตวบมปลอก ขวญเจาอยาเอาใจออกจากเถอน อนฝงเพอนเลนหมเคยกน ขวญเจาอยาใบวนหลายเถอน

อนฝงเพอนเลนหมเคยกน ขวญเจาอยาไปวนหลายเถอน ขวญเจาอยาไปเปนเพอนหมวอกคางกวางทรายค�าขวญ

เจาจงมาสขสบายจม เจาจงมากนกลวยและขาว อนแตงไวเตมขนเตมวา ชางสทนตกยงบเทา เขากระท�าอนใดบถกบ

แมน กยงรลนแลนกระท�าอนใดบแมน กยงรแสนสเคยน เหมอนดงนกเขยนรองนนดาย บดนเจาอยาเอาใจเปนชางบด

กดปลอก เจาอยาไปออกองอางแกวงไกวตว เจาอยาไดไกวหวกวดแกวงแลนไปมา เจาอยาเยยะพาลาใจเกลยด

ใหเจารเหมยดเชอกอนจกของหลกและตอ แมวาเชอกเทาเชอกไก เจากอยาไดคาบเคยวใหยอยตกดน เจาอยาวนหลาย

เถอนเดนไป ใหเจาคดใจถงทางบาน เจายาขยานรตนเตนเรรน ถาวาเหนคนอยาเรรนร�ารอง ถาวาไดยนเสยงกลองและ

เสยงฆอง ทงเสยงพณพาทยและมโหรรมย ทงฟารวนรอง และลมฝน อยารหนตนเตนตกใจ ทงบอกไฟและสนาดกอง

ทงฟารองและลมต ใหเจาตงใจใหดและมนเทยง อยารคว�าอยงไปมา ขากตกแตงภาชนดาเครองพรอม มาตอนรบรอง

เอาขวญเจามากน มทงเสอด�านลผนงามล�าเลศ ผาผนประเสรฐอนเกดจากเมองสวรรค ผาแดงผนยาววา ผาขาวหนา

พอขนาด มทงเงนหาบาท พรอมหมากพลเทยน ขากตกแตงเบยนภาชนะโตกตงไวแลว ขาขออญเชญขวญชางมงคล

แกลวกลา พอมากนกอนเทอญฯ

เรยบเรยงโดย วฒนะ บญจบ

บทท�ำขวญชำง

Page 115: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน106 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

โอมสทธกจจ� สทธกมม� สทธลาภ� ชยมงคล� อมสมมาธมา กกกมามาฯ อชช ในวนนกเปนวนด มฤกษกงามมยามกปลอด วนนเปนวนยอดพระยาวน ขาจะเรยกเอาขวญชางหมากเตางาแหลม กมในวนน ขาจกเรยกเอาขวญชางแขมงามงกใหมาในวนน จกเรยกเอาขวญชางทนงมงคล กใหมาวนน ขวญชางเทยนตวหลงหนไปเปนเปนเพอนชางเอราวณ กใหมาวนน ขวญชางสทนตเปนเพอนอยในเถอนกวางพมหพานต กใหมาในวนน ขวญเจาอยาไปเปนเพอนชางสารอยกลางดงไพรปากวาง กใหมาวนน พอหมอสเบยงมอบหมอเถา อนทานคลองเจามาหวท เขาไปไลเลยเจามาวนน แมขวญเจาไดตกใจ ปางเมอหมอพษณเอาหนงประก�าขนหอย ปางเมอเจายงนอยแอวเถอนทวยแมไปมา บดนเจากไดคาจากเถอน ไดมาเปนเพอนเปนฝง ขอขวญเจามาอยกบตน แมวางวกระทงทนอยาไดพาลา แรดรายอยาพาหน เสอหมอยาไดพาเอา ขวญเจาลา แมวาสตวรายอนอยในปา เจากอยาไดจากพอ แมวาเขาสบเขาฟนดวยพราและขอ ขวญเจากอยาออนลม ขากเรยกเอาขวญเจาหนหนง แลวกลมแถมถวน ถวนขวญเจาอยาไปตกใจหมองต�าคอย ปางเมอเจาไดเปนชางนอยแอวลาเลนกลางดงไพร บดนไดมาเปนชางในเมองมนษยโลก บดนขากยกเอาภาชนะโคก เขารบรองเอาขวญเจามาเสวยกอนเทอญฯ อชช ในวนนกเปนวนดศรวนขน เปนวนถงพนอกนษฐา บดนขากตกแตงดาพร�าพรอม เพอวาจกมาท�าขวญเจา มทงหมอมเถาพร�าพรอมหมนาร ทงขาวของเงนค�าดตงใบเบยนภาชนะโตก ราชโชคสวาทตถสลคณคอง มทงเงนค�าเตมถงสพาด มทงกลวยออยอาดเตมพา มทงเหลายาหลายเหลอยง บดนหมอฤทธใหญผนงคอกจกเสยไพ กวามดในวนน หมอเถาผเพอนคอง เจานงอยทาเสยไพ กวาดในวนน หมอไถเขาอยคอยสอนชาง กจงทกชางรายหมจงไร มทงฟางไฟจบหนาผาก กใหหายเสยในวนน ทงตวหางขออยปากอาอมโลบอมฝอย กใหหายเสยในวนน มทงตวหากาน ปากอมถานลนกานปลองหมขยตม มทงขมผจบหนาผาก หหวากหวดหวขนบงคอ กใหหายเสยวนน มทงหวหางขอนอใตทองลนกาน ปลองหมอเถากวาจงไร มทงถวนไฟจบสขาง มานกงหมสามหาว ชางตาขาวขยาน กใหหายเสยในวนน ชางขาหวนชางขาเหง ทงชางหเงงพวเพลา มนชางต�าเขาแกวงไกวตน กใหหายเสยในวนน แรกแตนไปหนา ใหขวญเจากลาผาบแพแกศตร บดนผขากตกแตงเครองพรอม มาตอนมารบรองเอาขวญเจาแลว จงมาอยกบเนอกบตวเจา ทกค�าเชาวนยาม กอนเทอญฯ ปจจบนยงคงมการท�าขวญชางในพนททยงคงใชชางท�างาน เชน เชยงใหม ล�าปาง สรนทร ตรง ทงยงเปนทนทางวฒนธรรมเพอสงเสรมการทองเทยวดวย

Page 116: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน107มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ต�ำรำพชยสงครำม

ต�าราพชยสงคราม เปนค�าทใชเรยกหนงสอหรอเอกสารทมการรวบรวมเนอหาเกยวกบยทธศาสตร

และยทธวธการรบตางๆ อาท การเตรยมก�าลง การจดทพ การเคลอนทพ การแปรขบวนทพ การรก การรบ การใช

อบายท�าลายขาศก เปนตน เนอหานนอาจแตงเปนรอยแกวหรอรอยกรองกได

ในสารานกรมไทยฉบบราชบณฑตยสถานเลมท ๒๑ ไดใหค�าจ�ากดความของต�าราพชยสงครามไววา

“พชยสงคราม - ต�ารา เปนต�าราวาดวยวธการเอาชนะขาศกในสงคราม ซงนกปราชญทางทหารสมย

โบราณ ไดแตงขนจากประสบการณ และจากการทดลอง เพอใหแมทพนายกองใชศกษา และเปนคมอในการ

อ�านวยการรบใหหนวยทหารมชยชนะแกขาศก”

ต�าราพชยสงครามไทย มรองรอยวามใชมาตงแตสมย ทวาราวด ศรวชย สโขทย จนถงอยธยา เดมสบทอด

กนมาแบบมขปาฐะหรอทองจ�าตอๆกนมา จนถงสมยอยธยาไดมการเขยนเปนเอกสารขนในรชสมย สมเดจพระบรม

ไตรโลกนารถ ในคราวทพระองคเตรยมท�าสงครามกบ พระเจาตโลกราช แลวไดเขยนขนเปนฉบบหลวงในรชสมย สมเดจ

พระรามาธบดท ๒ แหงกรงศรอยธยาเมอจลศกราช ๘๔๐ ตรงกบ พทธศกราช ๒๐๒๑ โดยทรงโปรดเกลาฯ ใหท�าการ

รวบรวมและช�าระต�าราพชยสงครามฉบบตางๆ ขนเปนฉบบหลวงเปนครงแรก แลวไดคดลอก หรอทองจ�า เพอใชงาน

ตอๆกนมา มการปรบปรงเพมเตมบางสวนของต�าราพชยสงคราม ในสมยสมเดจพระนเรศวรมหาราช เพอใชในสงคราม

ยคนน หลงจากสงครามกบพมาในปพทธศกราช ๒๓๑๐ แลวปรากฏวาต�าราพชยสงครามฉบบหลวงไดกระจดกระจาย

สญหายจ�านวนมาก คงเหลออยแตฉบบทมผคดลอกไวบางเพยงบางตอนไมครบชด บางสวนกไดมการแตงขนใหม

ตอมาในสมยรตนโกสนทร พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ทรงให ท�าการชบต�าราพชยสงคราม

ขนใหมจ�านานหลายฉบบ เพอใชในราชการ ตอมาในในปพทธศกราช ๒๓๖๘ สมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว

ไดทรงแตงตงใหสมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ กรมพระราชวงบวรสถานมงคลเปนแมกรอง ใหช�าระ

ต�าราพชยสงครามใหสมบรณ โดยเชญพระต�ารบพชยสงครามฉบบขางท (ฉบบหลวง) มาสอบสวนช�าระ ๑๔ เลม

สมดไทย เมอช�าระเสรจแลวไดคดลอกออกเปน ๒ ชด ชดละ ๕ เลมสมดไทย รวม ๑๐ เลมสมดไทย นบเปนต�ารา

พชยสงครามฉบบสดทายทช�าระอยางสมบรณเพอใชในราชการในสมยกรงรตนโกสนทร

เรยบเรยงโดย พนเอก(พเศษ) อ�านาจ พกศรสข

Page 117: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน108 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

โครงสรางต�าราพชยสงครามไทย ประกอบดวยสาระส�าคญ ๓ สวนคอ

๑. ยทธศาสตรและยทธวธ มกจะกลาวรวมกนไวในตอนตนของต�าราพชยสงครามไทย มสาระส�าคญ

ทเปนเรองเกยวกบการเตรยมพรอมกอนการเขาสสมรภมไดแก การเตรยมการดานก�าลงคน การหาและประมวล

ขาวศก การวางแผนการยทธ การเตรยมพรอมดานยทธปจจย ตลอดจนการจดก�าลงเพอเขาท�าการรบ

๑.๑ การเตรยมการทางดานก�าลงคน ในต�าราพชยสงครามแยกออกเปน ๔ ขนตอนคอ

การเกณฑคน การก�าหนดสายการบงคบบญชาและความรบผดชอบ การก�าหนดลกษณะของก�าลงคน และ

การจดคนเขาประจ�ากอง

๑.๒ การขาว คอการสบหาความเปนไปของขาศกทกๆดาน ในต�าราพชยสงครามไมไดก�าหนด

ใหหนวยใดรบผดชอบงานการขาวโดยตรง แตก�าหนดใหจดสงทหารออกไปสอดแนมในเขตศตรโดยมใหศตรรตว

หรอท�าโดยการสงคนออกไปลาจบคนของฝายตรงขามและชาวบานในเขตยทธภมมาซกถามขาวตางๆ

๑.๓ การวางแผนการยทธ การเตรยมความพรอมในดานการวางแผนการยทธนนกระท�าโดยให

แมทพ นายกอง ท�าการศกษาต�าราพชยสงครามใหแตกฉานเพอน�าความรมาประมวลในการวางแผนการปฏบต

๑.๔ การเตรยมพรอมดานยทธปจจย ไดแก การจดเตรยมเสบยงอาหาร การจดเตรยมยทธภณฑ

ไดแก สตวพาหนะ ยานพาหนะ เปนตน

๑.๕ ยทธวธ ลกษณะของยทธวธทก�าหนดไวในต�าราพชยสงคราม มเนอหาสาระประกอบดวย

การเคลอนทพ การตงทพ การจดรปขบวนทพ การเขาท�าการยทธ และการสนสดการยทธ

๒. ต�าราพชยสงคราม ๒๑ กลศก เปนต�าราพชยสงครามทสมบรณในตวเองชดหนงซงเปน

ต�าหรบทใชกนมากอน สวนนเขยนเปนกลศก ๒๑ กลไดแก ฤทธ สหจกร ลกษณซอนเงอน เถอนก�าบง พงภผา มากน

สวน พวนเรอโยง โพงน�าบอ ลอชางปา ฟาง�าดน อนทรพมาน ผลาญศตร ชพษแสลง แขงใหออน ยอนภเขา เยาใหผอม

จอมปราสาท ราชปญญา ฟาสนนเสยง เรยงหลกยน ปนพระราม ซงเมอถอดความกลศกทง ๒๑ กลแลวน�ามารอยเรยง

กนใหม จะไดต�าหรบพชยสงครามทสมบรณแบบขน ฉบบหนง

ภาพ : การจ�าลองสงครามโบราณ สมยรชกาลท ๖ งานยทธกฬา จากหอจดหมายเหตแหงชาต

Page 118: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน109มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๓. อ�านาจก�าลงรบทไมมตวตน ซงเปนสงทเกยวของกบนามธรรมและพลงลลบ อนประกอบดวย

วชาไสยศาสตร วชาโหราศาสตร รวมถงมนตคาถาเพอการรณรงคสงคราม สวนนเปนสวนเสรมสองสวนแรก เปนสาระ

ส�าคญสวนหนงทมแทรกอย ในต�าราพชยสงครามทกฉบบ มไดถกแยกออกมาเปนสวนเฉพาะ สงลลบเหลาน

สามารถแยกเปนประเดนตางๆไดดงตอไปน

๓.๑ ขอพงละเวน หมายถงพฤตกรรมทตองละเวนในการกระท�าบางสงบางอยางแยกออกเปน

ขอพงละเวนสวนบคคล ขอหามส�าหรบกองทพ

๓.๒ ขอพงกระท�า หมายถง พฤตกรรมทพงปฏบต เพอใหไดมาซงสวสดมงคล แยกออกเปน

ขอพงกระท�าสวนบคคล ขอพงกระท�าส�าหรบกองทพ

๓.๓ โหราศาสตร เปนเรองของการท�านายอนาคตในรปแบบของการค�านวณ วน เดอน ป ควบค

กบการเคลอนทของดวงดาวทมอทธพลตอชวตมนษย รวมไปถงการท�านายและนมตตางๆ เปนศาสตรส�าคญทมบทบาท

อยางมากทงในภาวะปกตและภาวะสงคราม

ภาพ : ต�าราพชยสงคราม จากหอวฒนธรรมนครบาล เพชรบรณ

Page 119: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน110 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๓.๔ ไสยศาสตร คอการใชเวทมนต เพอชงความเปนเบยบนหรอเพอใหไดชยชนะในการท�าสงคราม รวมถงการใชคาถาอาคมเพอปองกนภยจากขาศกใหกบบคคลและกองทพ แบงออกเปน ๓.๔.๑ ไสยศาสตรเพอการปองกน ก. ไสยศาสตรเพอการปองกนบคคล มทงมนตคาถา ซงไดแก วชาคงกระพน วชาชาตร วชาแคลวคลาด วชามหาอด รวมทงคาถาอนๆและอาคม อาคมทปรากฏอยในต�าราพชยสงครามสวนมากเปน ยนตเพอใชเขยนหรอจารกลงในเครองใชเพอใหเกดความขลง ม ๔ ประเภทคอ ยนตลงเสอ ยนตลงตะกรด ยนตลงประเจยด และยนตลงหมวก ข. ไสยศาสตรเพอการปองกนกองทพ แสดงออกในลกษณะของพธกรรมเพอสรางพลงอ�านาจในการปองกนภยนตรายอนจะเกดจากศตร หรอเพอความเปนมงคลแกคนทงกองทพ ๓.๔.๒ ไสยศาสตรเพอการจโจม คอพธกรรมในการสรางอ�านาจก�าลงรบทไมมตวตน เพอใหสามารถสรางความหายนะใหแกฝายปรปกษไดมากขน แบงออกเปน ไสยศาสตรเพอการจโจมส�าหรบบคคล และไสยศาสตรเพอการจโจมส�าหรบกองทพ ต�าราพชยสงครามไทย เปนหลกฐานส�าคญทางประวตศาสตรประเภทเดยวทใหภาพโครงสรางภายในของการทหารไทย เปนต�าหรบทางการทหารของนกการทหารไทยโบราณทกยคทกสมย อกทงยงเปนต�าหรบทางการทหารประเภทแรกและประเภทเดยวทไดวางรปแบบโครงสรางทางการทหารไทยไวอยางเปนระบบและมเอกภาพ

และกอใหเกด “จารต” ในการท�าสงคราม เนอหาและหลกการในต�าราพชยสงครามสามารถน�ามาประยกตใช ในดานการบรหารองคกรตางๆ ไดเปนอยางด ปจจบน ต�าราพชยสงคราม สวนหนงเกบรวบรวมไวท หอสมดแหงชาต จดอยในหมวดต�ารา ภายไตบญชหวเรอง “บญชสงเขปต�ารายทธศาสตร ซงบญชชดนมต�าราพชยสงครามไทยจ�านวน ๑๘๓ ฉบบ ทผานมามผ ศกษาคนควา ต�าราพชยสงครามไมมากนก แตสวนใหญเปนการศกษาคนควาในเชงประวตศาสตร ในปจจบนยงมการเรยนการสอน ต�าราพชยสงคราม กนอยทงใน โรงเรยนนายรอยพระจลจอมเกลา

โรงเรยนเสนาธการทหารบก และ วทยาลยการทพบก

เอกสารอางองชาญชย วรรณวงศ, การศกษาวเคราะหสงครามไทยรบพมา เฉพาะเรองยทธศาสตรและยทธวธทางการทหาร พ.ศ.๒๓๑๐ - พ.ศ.๒๓๙๗,

วทยานพนธประกอบการศกษาหลกสตรปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต ภาควชาประวตศาสตร บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๒๗

นยะดา เหลาสนทร การศกษาภมปญญาไทยจากต�าราพชยสงคราม และวรรณกรรมค�าสอน เอกสารวจย สกว.เมธวจยอาวโส

กรงเทพ, ๒๕๔๓

ศลปากร กรม ต�าราพชยสงคราม พมพเปนอนสรณในงานฌาปณกจศพ นางตลบ บณยรตพน

พนเอกอ�านาจ พกศรสข ภมปญญาทางการบรหารของไทยในต�าราพไชยสงคราม เอกสารวจยสวนบคคล วทยาลยการทพบก

สถาบนวชาการทหารบกชนสง พ.ศ.๒๕๔๖

Page 120: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน111มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ต�ารานรลกษณ เปนต�าราดลกษณะดรายของบคคล นอกจากชอ ต�ารานรลกษณแลว ต�าราดลกษณะ

บคคลในกลมน ยงมชอเรยกแตกตางกนไปในแตละทองถน เชน ในภาคกลางและภาคใตเรยก ต�าราดลกษณะชายหญง

ต�าราตรภพ (ต�าราเศษพระจอมเกลา) ผกนพพานโลกย ต�ารบพระโยน สวนในภาคอสานและภาคเหนอเรยก

ต�าราดลกษณะชายหญง โสกชาย – โสกหญง โฉลกชาย – โฉลกหญง ซงบางครงอาจมแทรกในต�าราพรหมชาต

หรอในวรรณกรรมทองถนเชนในวรรณกรรมอสานเรอง ทาวค�าสอน หรอ นทานทาวค�าสอนเลอกสาว

ต�ารานรลกษณของไทย ไดรบอทธพลจากทงในวฒนธรรมจน คอ ต�าราดโหงวเฮง (ฉบบทแพรหลายมาก

คอต�ารานรลกษณฉบบพระมหามณเทยร สมยรชกาลท ๑ แปลโดยจนแส) และในวฒนธรรมอนเดย

คอ คมภรพฤหตส�หตา ของ วราหมหร ซงสงอทธพลตอความคดเรอง “มหาปรสลกษณะ” หรอลกษณะของมหาบรษ

น�ามาสการสรางสรรคงานศลปกรรมเพอเปนสงแทนพระพทธเจา หรอ พระพทธรป ซงเปนแบบจ�าลองของรปลกษณ

อนเปนมงคลมหาบรษในอดมคตทเปนรปธรรม

ต�ำรำนรลกษณ

ลกษณะ ไฝ ปาน ด ราย บนใบหนา จากหนงสอต�ารานรลกษณ ศาสตรแหงการท�านายลกษณะบคคล โดย พลหลวง

เรยบเรยงโดย ผชวยศาสตราจารยอภลกษณ เกษมผลกล

Page 121: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน112 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

สาระส�าคญของต�ารานรลกษณ โดยทวไปวาดวยการพยากรณลกษณะบคคลทงหญงและชาย ดลกษณะ

รายดตางๆ ในรางกายและกรยาอาการ บางส�านวนมการอางองบคคลในประวตศาสตรเพอสรางความนาเชอถอ

ดงทโดยมากต�ารามกอางถงการท�านายลกษณะของพระนางประทมเทว พระราชธดาของพระเจากรงศรสชนาลย

ซงเสยเมองและยกพระธดาใหแกเจากรงสโขทย หรออะแซหวนก ขอดตวแมทพฝายไทยของสมเดจพระเจากรงธนบร

คอเจาพระยาจกร แลวพยากรณลกษณะ อยางไรกตามเปนทนาสงเกตวาต�าราโดยมากเนนการดลกษณะดรายของหญง

มากกวาชาย ทงนเนอหาทเกยวกบการพยากรณลกษณะนนอาจแบงไดเปน ๒ ประเภท คอ

การพยากรณพฤตกรรม อาท การดลกษณะการกน การดลกษณะนอน การดลกษณะนง การดลกษณะ

เดน การดลกษณะการเจรจา การดลกษณะการขบถาย

การพยากรณรางกาย อาท การดลกษณะใบหนา การดลกษณะดวงตา การดลกษณะใบห การดลกษณะ

จมก การดลกษณะรปรางผวพรรณ การดลกษณะลน การดลกษณะปาก การดลกษณะสะดอ การดลกษณะและต�าแหนง

ของไฝ การดลกษณะอวยวะเพศ

ตวอยางเนอความในต�ารานรลกษณฉบบภาคกลาง

ยสบแปดกลาวแก นรลกษณ

มแกหญงชายศกด ใหญลน

แดงแปดทานชชก เรมแรก

สองสงยาวเยนพน เหยยดเฟอยอนปลาย

เลบมอหนงเลบเทา แดงด

พนหตถฝาเทาส สกดวย

มอเทารองลายม โลหต ควรนา

สปากขอบเนตรยอย แปดนสแดง

เลกยอมหาอยางน พงจ�า

นวเลกมอเหยยดก�า ออนแท

อ�าเอวรดกลมข�า เทายอม

สรเสยงส�าเนยงแล เลกหาอยางประสงค

Page 122: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน113มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ตวอยางเนอความในนทานเรองทาวค�าสอน ของภาคอสาน กลาวถงลกษณะสตรทมความซอสตยตอสาม

ไมเปนช ดงน

หญงใดหลงตนสงขนคอหลงดองเตา

หญงนนใจซอแทประสงคตงตอผว เจาเอย

กบมกเลนชชายอนมาชม

กทอจงใจรกตอผวคคอยคคอย

หญงนนแมนซท�าการสรางอนใดกเรองรง แทแลว

แสนซจมอยพนมาแลวกหากฟ

ต�ารานรลกษณในอดตถอไดวามบทบาทอยางยงในการคดเลอกบคคลเพอใชในวตถประสงคตางๆ อาท

การรบราชการ การเลอกคครอง เปนตน เนองจากลกษณะของบคคลดงกลาวมานนเชอกนวาจะสงผลตอหนาทการ

งาน ผบงคบบญชา รวมถงคครอง มความเชอมโยงกบภมปญญาดานโหราศาสตร ดวยเหตดงกลาวมานต�ารานรลกษณ

จงแพรหลายอยางมาก นอกจากนต�ารานรลกษณ ยงสมพนธกบภมปญญาดานดาราศาสตรโดยการเชอมโยงต�าแหนง

ของไฝ กบต�าแหนงของดวงดาว แลวน�ามาใชพยากรณอกดวย

ปจจบนต�ารานรลกษณยงคงมบทบาทตอคนไทย โดยเฉพาะในดานของการเสรมความงาม ศลยกรรม

ตางๆ เพอปรบแตงลกษณะของบคคลใหเปนมงคลตามดวงชะตาตามความเชอวาหากปรบแตงใหสอดคลองกบต�ารา

นรลกษณแลวจะท�าใหมความเจรญรงเรองและเปนมงคลตอชวตในภายภาคหนา

เอกสารอางองสถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม. ต�าราดลกษณะผหญง ฉบบวดหนองสรอย อ�าเภอปาซาง จงหวดล�าพน. ใบลาน เสนจาร.

รหสไมโครฟลม ๘๐.๐๕๐.๑๑.๐๖๕-๐๖๖ มวนพเศษ ๗ (เอกสารตวเขยน)

พลหลวง (นามแฝง). ต�ารานรลกษณ: ศาสตรแหงการท�านายลกษณะบคคล. กรงเทพฯ: ขาวฟาง, ๒๕๓๖.

หรด เรองฤทธ. ต�าราพรหมชาต ฉบบสมบรณ และต�ารานรลกษณ ฉบบหลวงในรชกาลท ๑. กรงเทพฯ: เลยงเซยงจงเจรญ, ๒๕๐๘.

อภลกษณ เกษมผลกล. ผกนพพานโลกย: ต�ารากามสตรสญชาตไทย. กรงเทพฯ: มตชน,๒๕๕๐.

อรยานวตร เขมจารเถระ,พระ. ทาวค�าสอน. มหาสารคาม : ศนยอนรกษวรรณคด ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ, ๒๕๑๓.

Page 123: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน114 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ควำมหมำยและประเภท

กฬาภมปญญาไทย หมายถง การเลน การกฬา และศลปะการตอสปองกนตว ทมการปฏบตกนอยใน

ประเทศไทยและมเอกลกษณสะทอนวถไทย

ประเภทของกฬาภมปญญาไทย

๑. การเลนพนบาน หมายถง กจกรรมการเคลอนไหวทางกายทท�าดวยความสมครใจ ตามลกษณะ

เฉพาะของทองถน เพอใหเกดความสนกสนานเพลดเพลน เกดความรกและความสามคคในหมคณะ

๒. กฬาพนบาน หมายถง การเลนทมลกษณะแขงขนมผลแพชนะ โดยมกฎกตกาทเปนลกษณะ

เฉพาะถน

๓. ศลปะการตอสปองกนตว หมายถง วธการหรอรปแบบการตอสทใชรางกายหรออปกรณ โดยไดรบ

การฝกฝนตามวฒนธรรมทไดรบการถายทอดกนมา

กฬำภมปญญำไทย

Page 124: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน115มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เกณฑกำรพจำรณำขนทะเบยน ๑. เปนการเลนพนบาน กฬาพนบาน และศลปะการตอสปองกนตวทแสดงใหเหนถงเอกลกษณหรอ

อตลกษณเฉพาะทองถนหรอชาตพนธ

๒. มวธการเลนหรอการแขงขนทชดเจน (เชน ล�าดบขนตอน กฎกตกา ชวงระยะเวลา)

๓. มการสบทอด และยงคงมการเลน หรอการแขงขนตามวาระโอกาสของกฬา การเลนนน ๆ

๔. มคณคาทางกาย อารมณ สงคม วถชวตชมชน และจตวญญาณของความเปนไทย

๕. เปนการเลนพนบาน กฬาพนบาน และศลปะการตอสปองกนตวทตองไดรบการคมครองอยางเรงดวน

เสยงตอการสญหายหรอก�าลงเผชญกบภยคกคาม

๖. คณสมบตอนๆ ทคณะกรรมการผทรงคณวฒเหนวาเหมาะสม

Page 125: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน116 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การเลนแนดขามสาวเปนการเลนของชายหนมหญงสาวชาวเหนอสมยกอน แหลงทเลนกนมากคอ

ในทองทจงหวดล�าปาง เลนกนในชวงกอนจะถงเทศกาลตรษสงกรานต นยมเลนในเวลากลางคนเดอนหงาย ค�าวา

“แนด” หมายถง การเลนไลจบของเดกในภาคเหนอ สวนค�าวา “สาว” หมายถง ไมไผหรอทอนไมยาวๆ

(จ.จ.ส, ๒๔๙๙) แนดขามสาวจงหมายถงการเลนไลจบรอบๆ ไมไผหรอทอนไมยาวๆ นนเอง พบวาอยางนอยมการ

เลนแนดขามสาวกนแลวตงแต ป พ.ศ.๒๔๘๐ (กรมพลศกษา, ๒๔๘๐) สนนษฐานวาเปนการเลนเลยนแบบการวงหน

ภยจากสตว เชน วว ควาย หมปา หมา แมว หาน เปด ไก ไลขวด ไลกด ไลจก ไปรอบๆ กอไผ หรอรอบทอนไมใหญ

ทลมลงมานอนกบพน ตอมาชาวบานจงน�าไปดดแปลงเปนกฬาเลนกน การเลนแนดขามสาวเปนการเปดโอกาสใหชาย

หนมหญงสาวไดรจกกน มความสมพนธอนดตอกน อกทงยงเปนการเลนเพอความสนกสนานครกครน อนเปนสญลกษณ

แสดงใหทราบวาใกลจะถงวนขนปใหมของชาวไทยภาคเหนอในสมยเกากอน ปจจบนไมปรากฏการเลนชนดน

ในเมองแลว จะมการเลนอย บางในทองถนชนบทบางแหงเทานน และเนองจากเปนการเลนททรงคณคาใน

หลากหลายดาน จงสมควรตองมการฟนฟพฒนาการเลนนใหคงอย มชวตชวาเปนประโยชนแกคนในรนปจจบนและ

รนตอๆ ไปยงขน

แนดขำมสำว

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยชชชย โกมารทต

Page 126: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน117มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

แนดขามสาวสะทอนถงวถชวตจรงของชาวบานในชนบทไทยทมวธหนภยเฉพาะหนาจากสตว ดวยการ

ใชทอนไมทลมตามธรรมชาตเปนเครองปองกนภย วงหนไปรอบๆ ทอนไมเพอการเอาตวรอด ซงวธเลนแบบการวงไล

จบกนรอบๆ ทอนไมยาวเปนการเลนทไมคอยพบเหนในประเทศอน นบเปนเอกลกษณไทย และเปนการสะทอนใหเหน

ถงความอดมสมบรณของปาไม สตวปา และสตวเลยงของไทย นอกจากน ยงเปนการสะทอนใหเหนคณคาและการ

เรยนรวฒนธรรมทางภาษาในภาคเหนอของไทย

แนดขามสาวมกจะเลนกนในชวงกอนจะถงเทศกาลสงกรานต นยมเลนในเวลากลางคนเดอนหงาย

ผเลนนยมเลนในหมชายหนมหญงสาว ไมจ�ากดจ�านวนผเลน คนยงมากยงสนก และสามารถแยกวงเลนเปนหลายวง

ได อปกรณการเลนไมไผหรอไมรวกขนาดโตเทาก�ามอ ยาวประมาณ ๓-๔ วา ๑ ล�า เรยกตามภาษาพนบานวาสาว

หรอไมสาว ทงน สถานทเลนบรเวณลานกวางทวไป เชน ลานบาน ลานวด โดยเขยนวงกลมลงบนพนใหมขนาดเสน

ผาศนยกลางยาวกวาความยาวของไมสาวประมาณ ๑-๒ วา น�าไมสาววางไวกลางวงใหหวไมสาวทง ๒ ดาน

หางจากเสนรอบวงเปนระยะเทาๆ กน

วธเลน ผเลนทงหมดท�าการเสยงทายเพอเปนตวแนด ๑ คน ใหผเลนทเปนตวแนดยนอยทหวไมสาว

ดานหนง สวนผเลนคนอนๆ ยนอยทหวไมสาวอกดานหนง เรมเลนโดยใหผเลนทเปนตวแนดวงไลแตะผเลนอนๆ ไป

รอบๆ สาว และผเลนคนอนๆ ตองวงหนตวแนดไปรอบๆ ไมสาวเชนกน ผเลนคนอนๆ สามารถหยดพกการหนได

โดยการเหยยบไมสาวไว และตวแนดจะแตะตวผเลนทเหยยบสาวไวไมได ผเลนคนใดถกตวแนดไลแตะได จะตองเปน

ตวแนดแทน สวนผเลนทเปนตวแนดอยกอนกจะกลบกลายเปนฝายหน หมนเวยนสบเปลยนกนเรอยไป จนกวา

จะเลกเลน

กตกา คอ ผเลนทงหมดจะตองวงไลและหนอยภายในเขตวงกลมทก�าหนด โดยหามผเลนทเปนตวแนด

วงขามสาวทวางไว แตอนญาตใหผเลนคนอนๆ วงหนขามเสาได

Page 127: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน118 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

คณคา ๑. ทางรางกาย จากลกษณะทเปนการวงไลจบกนเปนวงกลม ภายในขอบเขตจ�ากด คอ วงไปรอบๆ ไมสาว เปนการบงคบใหผเลนตองวงหนใหเรว และตองหลบหลกการไลอยางรวดเรวดวยเชนกน บอยๆ ครงทผเลนเปนตวแนดจะวงยอนกลบมาไล วงหลอกลอกลบไปกลบมา ท�าใหผเลนฝายหนตองวงดวยความระมดระวง และตองมความคลองตวทจะหยดวงกลบไดทนเหตการณดวย กฬานจงชวยสงเสรมใหผเลนไดรบคณคาทางดานความแขงแรง ความแคลวคลองวองไว ความเรว ความอดทน ก�าลง และความสมพนธระหวางระบบประสาทกบระบบกลามเนอ ไดเปนอยางด หากมการวงไลกนตอเนองเปนเวลานานๆ กจะสงเสรมใหเกดความทนทานของระบบหายใจและระบบไหลเวยนโลหตดวย

๒. ทางจตใจ การวงไลทจวนตว การวงหนทมคนวงไลตามมาตดๆ การหลอกลอ การวงดก ภายในขอบเขตจ�ากด จะไปทางไหนกมแตความฉกละหก ซงเปนลกษณะทกอใหเกดความตนเตน สนกสนานตลอดเวลา จงเปนการสงเสรมใหผเลนไดรบคณคาทางจตใจเกยวกบความราเรงแจมใส ความเชอมนในตนเอง ความกลา ความอดทน ความมมานะ และเกดก�าลงใจทด ๓. ทางอารมณ จากลกษณะการเลนทกลาวมาแลว ยอมท�าใหการเลนมความตนเตน และอาจมอารมณตางๆ เกดขนกบผเลนได เชน ฝายหนอาจมความรสกตกใจ เกลยด กลว หรอโกรธ ฝายไลกอาจมความรสกเชนเดยวกน แตกตองระงบยบยง และรจกเกบอารมณและความรสกตางๆ ไว เพราะเปนการเลนรวมกบคนอนๆ หลายคน อกทงยงมกฎกตกาควบคมอย นอกจากน ในเกมการเลนผเลนยงสามารถเกดความพงพอใจจากการเลน และคลายอารมณเครยดไปกบสภาพการณเลนทมความสนกสนานไดดวย ๔. ทางสตปญญา การวงไลเปนวงกลมในทจ�ากด ท�าใหผเลนฝายหนตองใชความคดมากขนกวาปกต เพราะมโอกาสหนไดนอยลง ท�าใหตองรจกคด รจกสงเกตลกษณะทาทของคนไล เปนการสงเสรมใหผเลนรจกตดสนใจฉบไวขน ใชความคดอยางรวดเรว และรจกแกปญหาเฉพาะหนา ๕. ทางสงคม กฬานชวยสงเสรมใหผเลนโดยเฉพาะฝายหน รจกปรบตวเขากบสงแวดลอม คอปรบตวเขากบสภาพการหนรอบไมสาว ปรบตวเขากบกลมทหน เคารพกฎกตกาทรวมกนก�าหนดขน ซอสตยยตธรรม และเคารพในสทธของคนไลและคนหนคนอนๆ นอกจากนสภาพการเลนรวมกนหลายๆ คน จะชวยสงเสรมใหเกด

ความสมพนธระหวางบคคล และความมน�าใจนกกฬาดวย

เอกสารอางองกรมพลศกษา, กระทรวงธรรมการ. กฬาพนเมอง. พระนคร:โรงเรยนชางพมพวดสงเวช, ๒๔๘๐

จ.จ.ส. พจนานกรมภาคเหนอ. พระนคร:ส�านกพมพคลงวทยา, ๒๔๙๙

ชชชย โกมารทต และคณะ, กฬาพนเมองไทย : ศกษาและวเคราะหคณคาทางดานพลศกษา, งานวจยทนรชดาภเษกสมโภช จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๒๗

ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.๒๕๒๕. กรงเทพฯ : ส�านกพมพอกษรเจรญทศน, ๒๕๒๕

สามคยาจารยสมาคม. “ขาวการกรฑานกเรยนในนครเชยงใหม”. วทยาจารย. (เลม ๑๖ ตอนท ๔ พ.ศ.๒๔๕๘)

Page 128: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน119มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

โคงตนเกวยนเปนการเลนพนเมองของจงหวดรอยเอด และจงหวดทางภาคตะวนออกเฉยงเหนออนๆ

เชน จงหวดมหาสารคาม อบลราชธาน และนครราชสมา บางทองถนเรยกวาระวงตนเกวยน โลงโคงกงเกวยน หรอ

เสยนโตก เปนการเลนเลยนแบบลอเกวยนทหมนบนพน (ส�านกเลขาธการนายกรฐมนตร, ๒๕๒๕) หลงจากหลดออก

จากเพลาเกวยน ไมปรากฏหลกฐานวาเรมมการเลนโคงตนเกวยนตงแตสมยใด แตพบวาอยางนอยมการเลนโคงตน

เกวยนกนแลวในสมยรชกาลท ๗ แหงกรงรตนโกสนทร กอน พ.ศ.๒๔๘๐ (กรมพลศกษา, ๒๔๘๐) ในสมยกอนโคงตน

เกวยนเปนการเลนทนยมเลนทงเดกและผใหญ ปจจบนไมคอยเปนทนยมเลนกนแลว จะยงมอยบางเฉพาะในบางทอง

ถนชนบทของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ และเนองจากเปนการเลนททรงคณคาในหลากหลายดาน จงสมควรตองมการ

ฟนฟพฒนาการเลนนใหคงอย มชวตชวาเปนประโยชนแกคนในรนปจจบนและรนตอๆ ไปยงขน

โคงตนเกวยนสะทอนถงวถชวตจรงของชาวบานในภาคตะวนออกเฉยงเหนอไทย ทนยมใชเกวยนเปน

พาหนะขนสงสนคา นอกจากน วธเลนมทงแบบนงลอมวงเหยยดขายนกบวงลอเกวยนทนอนบนพน และแบบใชคนนง

ลอมวงเหยยดขาชนกน แลวอกพวกยกแขนพวกนงใหกนพนพน แลวหมนเปนวงคลายลอเกวยนหมน เปนการเลน

ทไมคอยพบเหนในประเทศอน นบเปนเอกลกษณไทยทสะทอนใหเหนคณคาและการเรยนรวฒนธรรมการใชเกวยน

เปนพาหนะ และสภาพของปญหาเมอลอเกวยนหลดจากเพลาเกวยน

โคงตนเกวยน

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยชชชย โกมารทต

Page 129: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน120 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

โอกาสทเลนโคงตนเกวยนนน เลนกนไดทกโอกาสทวาง แตมกจะมการเลนในงานเทศกาลตางๆ เชน

งานบญขาวสาก งานตรษสงกรานต เปนตน ผเลนจะเลนกนในหมเดกทงชายและหญง โดยแบงผเลนออกเปน ๒ พวก

จ�านวนผเลนพวกละเทาๆ กน อยางนอยควรมจ�านวนผเลนพวกละ ๓ คน โดยไมตองมอปกรณในการเลน สถานทเลน

สามารถเลนบรเวณลานดนทวไป เชน สนามหญา ลานบาน ลานวด ไมมการก�าหนดขอบเขตสนามเลน

วธเลน ใหผเลนทง ๒ พวกจบมอเปนวงกลมวงเดยว โดยผเลนของแตละพวกยนสลบกน แลวใหหวหนา

ของแตละพวกตกลงกนวาฝายใดจะเปนฝายยน ฝายใดจะเปนฝายนง เมอตกลงกนแลวใหฝายนงๆ ลง เหยยดเทา

ยนกนไวตรงกลางวง สมมตใหเปนซลอเกวยน และเทาของแตละคนทรวมอยตรงกลางเปนดมเกวยน ฝายยนจะยนจบ

แขนฝายนงไว ลกษณะจะสลบกน คอ ฝายยนสลบดวยฝายนงจนรอบวงกลม (ในสมยกอนจะเลนกบลอเกวยนจรง

โดยน�าลอเกวยนวางนอนลงกบพน ผเลนทงสองพวกยนลอมกรอบลอเกวยน ฝายนงจะเหยยดเทายนวงนอกของลอ

เกวยนไว ตอมาลอเกวยนหายากขน ชาวบานจงพฒนาวธเลนเปนไมใชลอเกวยน แตใชวธเหยยดเทายนกนไวแทน)

เรมเลนโดยฝายยนจะตองท�าหนาทยกแขนของฝายนงใหตง แลวเดนไปรอบวงกลมเปนแนวเดยวกน ฝายนงจะตอง

เกรงตวเหยยดเทายนกนไว แลวยกกนขน หมนตามไป โดยใชเทาทยนกนไวตรงกลางนนเปนจดศนยกลาง ถาฝายนง

ท�ามอหลดหรอเทาหลด เปนเหตใหวงแยกออกจากกน ฝายนงจะเสยสทธการนง ตองเปลยนใหฝายยนมานงบาง

และฝายนงเปนคนยนบาง สลบกนเชนนเรอยไป จนกวาจะเลกเลน

คณคา

๑. ทางรางกาย การยนจบมอกนโดยสลบใหฝายหนงเหยยดตวเอง เทายนกนไวตรงกลางวง ท�าใหผเลน

ทกคนไดใชก�าลงแขนในการดงซงกนและกน ส�าหรบผเลนทเหยยดตวใหตรงในทานอนหงาย ตองใชกลามเนอทอง

และล�าตวสวนอนๆ พรอมกนเพอบงคบ

ตวเองใหเหยยดตรงและพนจากพน ฝกการ

ปรบตวของประสาทในขณะทล�าตวเคลอนท

หมนไป และการควบคมรางกายไดถกตอง

ฝายยนทเดนใหเปนวงกไดออกก�าลงขา

และแขนไปพรอมๆ กน เนองจากตองรบน�า

หนกอย จงจ�าเปนจะตองรกษาการทรงตวม

ใหเสยหลกไปในทศทางตางๆ ถาเปนการ

เลนทนานจนเกดความเหนดเหนอย จะมผล

ตอความทนทานของกลามเนอ และระบบ

การไหลเวยนโลหตดวย

Page 130: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน121มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๒. ทางจตใจ สงเสรมความกลาและความเชอมนในตนเองของผเลนทเปนฝายนง ฝกความมานะพยายาม

ของผเลนทตองอดทนตอความเหนดเหนอย ท�าใหจตใจเขมแขง มใจกวางเมอฝายตนแพกยอมรบผล แมจะไมใชเปน

ความผดของตนเองและไมเสยก�าลงใจ และมใจกวางในการยอมรบขอผดพลาดของตนหรอค�าตชมจากเพอนๆ ทกคน

ในขณะทเลนหรอหลงจากการเลน

๓. ทางอารมณ สถานการณในการเลนชวยสงเสรมใหผเลนไดผอนคลายความตงเครยดทางอารมณ

และสามารถควบคมอารมณของตนเองได ไมวาจะเปนอารมณในลกษณะของความพอใจ ดใจ เสยใจ อารมณโกรธ

ตางๆ ทเกดขนในขณะเลน ซงการไดควบคมอารมณอยเสมอจะเปนผลสงเสรมใหมคณธรรมอนสงในตวเอง และใน

การแสดงออกในสงคมในโอกาสตอไป

๔. ทางสตปญญา การเลนโคงตนเกวยนท�าใหผเลนไดเรยนรและมประสบการณเกยวกบการปรบตว

ในภาวะตางๆ เชน การควบคมรางกายใหตรงในขณะทผเลนอกฝายหนงเดนไปรอบๆ วาจะเกรงกลามเนออยางไร

จะจบขอมออยางไร จงมนคงไมหลดไดงาย หรอลกษณะของเทาทยนกนควรจะเปนอยางไรจงจะมนคง ลกษณะการ

หมนของวงกลมท�าใหเกดความคดเปรยบเทยบกบการหมนของลอเกวยน วาเหมอนกนหรอแตกตางกนอยางไร

๕. ทางสงคม เนองจากเปนการเลนรวมกนทงหมด เพราะทกคนอยในวงกลมเดยวกน ผเลนตางกจบมอ

ซงกนและกน เปนลกษณะของการเลนทมความใกลชดกน แมจะแขงขนกนระหวาง ๒ พวก แตกยงมสวนสมพนธโดย

ตลอด เปนลกษณะของการดงบคคลเขาสสงคมแบบอตโนมต ผเลนทง ๒ ฝายตองมความสามคคพรอมเพรยง เชน

ฝายยนตองเดนไปทศทางเดยวกนพรอมกน ฝายทนอนกพยายามยนเทาไวดวยกนและหมนไปทางเดยวกน ในการเลน

ทกคนไดแสดงความจรงใจตอเพอนรวมทมดวยกน จงเปนการเลนทสงเสรมคณคาทางสงคมไดด

เอกสารอางองกรมพลศกษา, กระทรวงธรรมการ. กฬาพนเมอง. พระนคร : โรงเรยนชางพมพวดสงเวช, ๒๔๘๐

ชชชย โกมารทต และคณะ, กฬาพนเมองไทย : ศกษาและวเคราะหคณคาทางดานพลศกษา, งานวจยทนรชดาภเษกสมโภช จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๒๗

สมเดจพระมหาวรวงษ, พจนานกรมภาคอสาน-ภาคกลาง. กรงเทพฯ : โรงพมพไทยวฒนาพานช, ๒๕๑๕

ส�านกเลขาธการนายกรฐมนตร, การเลนของเดกภาคเหนอและภาคตะวนออกเฉยงเหนอ. กรงเทพฯ :ส�านกพมพประกายพรก, ๒๕๒๕

Page 131: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน122 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เสอขามหวยเปนการเลนพนเมองทเลนกนอยางแพรหลายในจงหวดตางๆ ของภาคกลางสมยกอน เชน

จงหวดกรงเทพฯ ธนบร ราชบร ตราด และพระนครศรอยธยา เปนตน (ชชชย โกมารทต, ๒๕๒๗) นอกจากนยงเปน

ทนยมเลนกนแพรหลายในภาคอนๆ ดวย เสอขามหวยเปนการเลนทเลนกนในหมเดกๆ และคนหนมสาว เปนการเลน

เลยนแบบพฤตกรรมของสตวทมความสามารถในการกระโดด กระโจนขามสงกดขวาง เชน หวยน�า ล�าธารเลกๆ ได

อยางแคลวคลองวองไว ชาวบานสมยกอนจงน�าทาทางการกระโดดของเสอมาเลนเปนเสอขามหวยกน เลนเพอ

ความสนกสนานรนเรงและเปนการออกก�าลงกายอยางหนงดวย บางทองถนเลนกนในเทศกาลรนเรงตางๆ เชน

งานสงกรานต สนนษฐานวาเสอขามหวยจะมการเลนกนมานานกวา ๑๒๐ ปแลว (วรรณ วบลสวสด แอนเดอรสน,

๒๕๒๖) ประมาณสมยกรงรตนโกสนทรชวงรชกาลท ๕ และนบไดวาการเลนเสอขามหวยเปนการเลนพนเมองชนด

หนงทเปนทนยมเลนสบทอดตอเนองกนมาโดยตลอด แมในปจจบนนยงเลนกนอยทวไปทงในเมองและในชนบท

และเนองจากเปนการเลนททรงคณคาในหลากหลายดาน จงสมควรตองมการฟนฟพฒนาการเลนนใหคงอย มชวตชวา

เปนประโยชนแกคนในรนปจจบนและรนตอๆ ไปยงขน

เสอขามหวยสะทอนถงวถชวตจรงของชาวบานในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของไทย ทตองใชชวตเกยวของ

กบปา เผชญภยกบเสอ ซงวธเลนแบบใหคนนงในทาตางๆโดยสมมตวาเปนหวย แลวใหคนอนทสมมตวาเปน

เสอกระโดดขามไป เปนการเลนทไมคอยพบเหนในประเทศอน นบเปนเอกลกษณไทยทสะทอนใหเหนถงความส�าคญ

ความอดมสมบรณของเสอ ของปา และเปนการเรยนรวฒนธรรมการใชชวตในปา เชน เรองของเสอ อาการกรยา

ของเสอ เรองของหวย หนอง คลอง บง ทปรากฏเปนค�าพดเปนสาระและเปนพฤตกรรมของการเลน

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยชชชย โกมารทต

เสอขำมหวย

Page 132: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน123มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เสอขามหวยสามารถเลนไดทกโอกาสทวาง บางทองถนเลนกนในเทศกาลสงกรานตกม เลนไดทงชาย

และหญง แตโดยสวนมากจะเลนกนเฉพาะกลม คอ ชายกนยมเลนกบชายดวยกน สวนหญงกมกจะเลนกบ

หญงดวยกน แตถาชายกบหญงเลนรวมกนมกจะมการตอระยะหรอตอทาทางในการกระโดดส�าหรบหญงใหงายขน

ในการเลนประเภทบคคลจะเลนไดตงแตจ�านวนผเลน ๒ คนขนไป ถามจ�านวนผเลนมากๆ อาจเลนแขงขนกน

เปนทมได โดยแบงผเลนออกเปน ๒ ฝายๆ ละเทาๆ กน สถานทเลนบรเวณสนามหญาหรอลานกวางทวไป เชน

ลานบาน หรอลานวด เปนตน

วธเลน ผเลนทกคนเสยงทายเพอหาผเลน ๑ คนสมมตใหเปนหวย สวนผเลนทเหลอทงหมดสมมต

ใหเปนเสอ ใหผเลนคนทเปนหวยนงลงตามทาทางตางๆ ทก�าหนดไวทละทาแลวใหผเลนทเปนเสอทกคน กระโดดขาม

ทละคน เมอจบทาหนงกใหคนเปนหวยเปลยนเปนทาอน ใหผเลนทเปนเสอกระโดดขามทละคนเชนนเรอยไป ทาทาง

ทผเลนคนทเปนหวยนยมเลนกนท�ามอย ๙ ทาดงนคอ

ทาท ๑ นงลงเหยยดเทาไปขางหนาตงฝาเทาขนหนนวเทาขนขางบน ใหผเปนเสอกระโดดขามเทา

ทเหยยดไป

ทาท ๒ เหมอนทาท ๑ แตใชเทาตอทปลายเทาเดมเปน ๒ เทาซอนกน ใหผเปนเสอกระโดดขาม

เทาไป

ทาท ๓ เหมอนทาท ๒ แตเพมการใชมอตอขนไปอกชนหนง โดยเหยยดแขนกางนวขนใหนวกอยตงอย

บนหวแมเทา ใหผเปนเสอกระโดดขามมอไป

ทาท ๔ เหมอนทาท ๓ แตเพมการใชมออกขางหนงตอขนไปบนมอขางทตออยกอน เปนมอ ๒ ขางตอ

ซอนเทา ๒ เทา กางนวมอออกใหผเปนเสอกระโดดขามมอไป

ทาท ๕ นงลงหอตวหมอบในทาเขาและแขนทอนลางชดพน ศรษะกมลงเรยกวา ทากบหมอบ หรอชาง

หมอบ แลวใหผเปนเสอกระโดดขามหลงไป

ทาท ๖ เหมอนทาท ๕ คอนงหมอบกมศรษะแตใชศอกทง ๒ ขางยกขนยกลงอยตลอดเวลาเรยกวา

ทายกเงยง หรอปลาดกยก แลวใหผเปนเสอกระโดดขามหลงไป

ทาท ๗ คกเขาใชมอยนพน เรยกวาทาชางคอม แลวใหผเปนเสอกระโดดขามหลงไป

ทาท ๘ ยนขนแลวกมตวลงใชมอยนพน เรยกวาทาชางยน แลวใหผเปนเสอกระโดดขามหลงไป

ทาท ๙ ยนกมตวใชมอยนเขาไว เรยกวาทาชางสง แลวใหผเปนเสอกระโดดขามหลงไป

Page 133: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน124 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ผเปนเสอคนใดกระโดดตด คอกระโดดไปแลวสวนหนงสวนใดของรางกายผเปนเสอถกรางกายผเปนหวย

จะถอวาคนนนตาย และตองมาเปนหวยแทนคนเดม คนทเปนหวยอยเดมใหกลบเปนเสอกระโดดขามหวยแทน เมอม

การตดหรอตาย แลวเปลยนต�าแหนงหนาทของผเลนครงใด ใหเรมเลนใหมตงแตทาแรกทกครงไป

กรณเลนเปนทม ฝายทเปนหวยตองนงท�าทาตางๆ เปนแถวตอนเรยงหนง เวนระยะหางพอกระโดดได

แลวฝายทเปนเสอจะกระโดดขามคนเปนหวยทละคนจนครบทกคนในแตละทา และตองกระโดดผานผเลนเปนหวย

ทกคนดวย ถาตดหรอตายทคนใดกตองเปลยนกนทงฝาย และตองจ�าไววาฝายตนตายททาใด เมอไดท�าใหมจะตองเรม

ท�าจากทาทตายนนใหมอก

กตกาของการเลน คอ การกระโดดอนญาตใหวงกระโดดได แตตองกระโดดเรยงตามล�าดบกอนหลง

การตดหรอตายใหผเลนตกลงกนวา จะใชวธ “ตดผา” หรอ “ตดเนอ” ถาตดผาจะตองกระโดดใหพนและระมดระวง

ไมใหสวนใดๆ ของผาหรอสวนใดๆ ของรางกายผเปนเสอถกผาหรอรางกายของผเปนหวย แตถาตกลงกนวาตดเนอ

สวนของผาจะถกกนบางกไมเปนไร แตตองระวงไมใหสวนของรางกายถกตองกน ผเปนเสอตองกระโดดใหขามสวนท

ก�าหนดไว เชน กระโดดขามใหพนหลง หรอพนขา โดยล�าตวทงหมด และขาทง ๒ ขางของผเปนเสอ จะตองกระโดด

ใหพนบรเวณสวนทก�าหนดไว

Page 134: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน125มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

คณคา

๑. ทางรางกาย การเลนในลกษณะการกระโดดขามชวยใหไดออกก�าลงขา แขน และล�าตว เสรมสราง

พลงของกลามเนอ ชวยใหเกดความแขงแรงของกลามเนอ และชวยใหการทรงตวดขน ส�าหรบผเลนทปฏบตในทาตางๆ

กไดบรหารรางกายในลกษณะของการเหยยดเทา เหยยดแขน กมตวท�าใหเกดความออนตวของรางกายได

๒. ทางจตใจ การกระโดดขามสงกดขวางเปนลกษณะของการตดสนใจ และการทดสอบตวเอง ท�าให

เกดความเชอมนในตวเอง ความกลา ความสขมรอบคอบ และความพยายามเพอใหบรรลผลทตองการ

๓. ทางอารมณ การเลนเสอขามหวย สงเสรมใหเกดความสนกสนาน ทาทายความสามารถของผเลน

มการเปรยบเทยบความสามารถของตนเองและเพอนๆ สงเสรมใหเกดความพงพอใจ อารมณแจมใส มโอกาสควบคม

อารมณของตนเองไมแสดงออกทางอารมณทไมเหมาะสม

๔. ทางสตปญญา การกระโดดแตละขนมความงายยากตามล�าดบ ซงผเลนจะตองคดวางแผนลวงหนา

วาจะกระโดดอยางไร จงจะออมก�าลงและขามไปได โดยไมถกผเลนทเปนหวย เกดการเรยนรเกยวกบการกระโดด

เทาเดยว การกระโดดสองเทาพรอมกน และการลงสพนอยางเหมาะสม

๕. ทางสงคม การเลนจะตองปฏบตตามล�าดบกอนหลก ท�าใหรจกการรอคอย ใหโอกาสแกผอน ค�านง

ถงความปลอดภยของเพอนรวมเลน มความเหนอกเหนใจผเลนทเปนหวย ยอมรบขอผดพลาดของตนเอง ปฏบตตาม

กตกา ไมกลนแกลงกน ท�าใหเกดความใกลชดสนทสนมกนมากขน จงเปนการสงเสรมใหผเลนไดรบคณคาทางสงคม

ในดานตางๆ ดงกลาวมาแลวนนไดเปนอยางด

เอกสารอางองกรมพลศกษา, กระทรวงธรรมการ. กฬาพนเมอง. พระนคร : โรงเรยนชางพมพวดสงเวช, ๒๔๘๐

ชชชย โกมารทต และคณะ, กฬาพนเมองไทย : ศกษาและวเคราะหคณคาทางดานพลศกษา, งานวจยทนรชดาภเษกสมโภช จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๒๗

วรรณ วบลยสวสด แอนเดอสน. การเลนของเดกบานกลาง. กรงเทพฯ : มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, ๒๕๒๖

Page 135: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน126 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

งกนหางเปนการเลนพนเมองเกาของไทยทางภาคกลาง เปนการเลนเลยนแบบลกษณะทาทางการ

เคลอนทของงทมลกษณะล�าตวยาวและเลอยคดเคยวไปมา สมยกอนนยมเลนกนทวไปแทบทกจงหวด เชน

ประจวบครขนธ กรงเทพฯ ธนบร นนทบร พระนครศรอยธยา ปราจนบร ตราด และลพบร ไมปรากฏหลกฐาน

วามการเลนงกนหางกนมาตงแตเมอใด แตพบการเลนงกนหางวามการเลนกนมาแลวในสมยรชกาลท ๖ ดงจะเหนได

จากการเลนกฬาตาง ๆ ทจดใหมขนในงานตรษสงกรานต ณ จงหวดพระนครศรอยธยา เมอ พ.ศ. ๒๔๗๕ ไดจดให

มการเลนงกนหางดวย (สยามออบเซอรเวอร, ๖ เมษายน ๒๔๗๕) นอกจากนใน พ.ศ.๒๔๗๕ ยงพบวาการเลน

งกนหางไดแพรหลายไปยงจงหวดตาง ๆ แลว ดงปรากฏหลกฐานวามการแขงขนงกนหางกนในงานกรฑาเนองใน

โอกาสเฉลมพระชนมพรรษาพระบาทสมเดจพระเจาอยหว รชกาลท ๗ ณ จงหวดกระบ (บญชรายชอสงของผบรจาค

ใหรางวลแกนกเรยนผเขาแขงขนในการกรฑาในงานเฉลมพระชนมพรรษา พ.ศ. ๒๔๗๕ จงหวดกระบ, ๒๔๗๕)

ดวย การเลนงกนหางเปนการเลนสนกสนานของชาวบานสมยกอน ซงมกจดใหมการเลนกนในงานตรษสงกรานต

และงานเฉลมฉลองตางๆ นอกจากนยงมการเลนเปนการออกก�าลงกายในหมชาวบานในโอกาสทมาชวยงานตางบาน

หรอในยามวางจากการงานดวย งกนหางไมเพยงเปนกฬาทเลนกนมากในภาคกลาง แตยงเปนกฬาทนยมเลนกนมาก

ทวทกภาคของประเทศไทยทงภาคเหนอ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ และภาคใตดวย ปจจบนการเลนงกนหางยงคงม

เลนกนอยโดยทวไป แตผใหญไมใครนยมเลนกนแลว คงมแตเดกๆ เลนกน

งกนหางสะทอนถงกรยาอาการทงเลอยเคลอนทคดไปคดมา เปนวถชวตจรงของชาวบานในภาคกลาง

ของไทย ทประกอบอาชพหลกในการเกษตร ท�าไร ท�าสวน ท�าใหตองพบเหนงซงเปนสตวทมอยมากมายหลายชนด

ในประเทศไทย โดยมวธเลนทหวแถววงไลจบหางแถว เปรยบเสมอนหวงเคลอนทไลกดกนหางง เปนการเลนทไมพบเหน

ในประเทศอน นบเปนเอกลกษณไทยทสะทอนใหเหนถงภมปญญาไทยในการเลยนแบบกรยาทาทางของงทเลอย

เคลอนทคดไปคดมา สามารถน�ามาใชเลนเพอการผอนคลายและสนกสนานรวมกน และเปนการเรยนรธรรมชาต

ของงในวถชวตของชาวไทย

งกนหางสามารถเลนไดทกโอกาสทวาง มกจดใหเลนและแขงขนกนในเทศกาลตรษสงกรานตหรอ

งานเฉลมฉลองตางๆ เชน งานเฉลมพระชนมพรรษาพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เปนตน เลนไดทงชายและหญง

ทงเดก ผใหญ และคนชรา จ�านวนผเลนอยางนอยตองมตงแต ๗-๘ คนขนไป เลนไดทงชายและหญง ทงเดก ผใหญ

และคนชรา สถานทเลนบรเวณสนามหญา ลานวด ลานบาน หรอบรเวณลานกวางทวไป

เรยบเรยงโดย สจรต บวพมพ และ รองศาสตราจารยชชชย โกมารทต

งกนหำง

Page 136: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน127มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

วธเลน อาจจ�าแนกไดเปน ๓ วธ วธแรกเปนการเลนแบบ “กนหางตวเอง” วธทสองเปนการเลนแบบ

“กนหางตวอน” สวนวธทสามเปนการเลนแบบ “แมงกนลกง” สองวธแรกนาจะเปนวธเลนแบบดงเดม สวนวธทสาม

นาจะเปนวธเลนทดดแปลงขนภายหลง เนองจากพบหลกฐานวาสองวธแรกมการเลนกนมากและแพรหลายในเกอบ

ทกภาคของประเทศแลวในปพ.ศ. ๒๔๘๐ (กรมพลศกษา, ๒๔๘๐)

๑. วธเลนแบบ “กนหางตวเอง”

ใหผเลนยนตอกนเปนแถวตอน คนหลงใชมอทงสองขางจบเอวคนขางหนาไวใหแนน ผเลนจะตกลง

กนวาจะใหผเลนคนใดอยหวแถว และผเลนคนใดจะอยหางแถวหรอคนใดจะอยล�าดบไหนของแถว สมมตใหคนหวแถว

เปนหวง บางแหงเรยกวา แมง ผเลนในแถวเปนตวง และผเลนหางแถว 4 คนสดทายเปนหางง ผเลนหางแถว ๔ คน

สดทายจะมชอเรยก เปนบอตาง ๆ ทกคนโดยนบจากทางหวแถวมาดงน

คนท ๑ เรยกวา บอทอง (รองวา ยองไปกยองมา)

คนท ๒ เรยกวา บอหน (รองวา บนไปกบนมา)

คนท ๓ เรยกวา บอกรวด (รองวา พรวดไปกพรวดมา)

คนท ๔ เรยกวา บอทราย (รองวา ยายไปกยายมา)

เรมเลนโดยหวงจะเดนวนไปวนมา ตวงและทายงจะตองเดนตามแนวทางทหวงเดนไปโดยตลอด

แลวผเปนหางงคนสดทายจะตองรองถามวา “งเอย กนน�าบอไหน” บางทองถนจะรองถามวา “แมงเอย กนน�าบอ

ไหน” หวงจะเปนผตอบเพยงคนเดยว โดยเลอกตอบวาจะกนน�าบอไหน ซงตนเองพจารณาแลววาคงจะสามารถ

ไลจบผ เลนทเปนหางงทมชอตรงกบบอทตน

เลอกได ถาหวงตอบวา “กนน�าบอทอง”

ใหทกคน ในแถวนอกจากหวงรองพรอมกนวา

“ยองไปกยองมา” หวงตอบบอใดกใหรองตาม

เนอรองของบอนน เมอรองจบหวงจะพยายาม

วงวนหรอวงไลจบผเลนทเปนหางงคนทมชอตรง

กบท หวงตอบ หางงจะตองพยายามวงหน

หลบหลกอยาใหหวงจบตวได แตตองไมใหมอ

หลดจากแถว

Page 137: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน128 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ถาหวงไลจบผเลนทเปนหางงนนไมได ใหหางงคนสดทายรองถามใหม หวงอาจเปลยนไปกนน�าบออน

กได ซงกหมายความวาจะตองไลจบหางงคนอนบาง ถาหวงไลจบผเลนทเปนหางงคนทมชอตรงกบบอทบอกไวได

หางงคนนนจะตองออกมาตอทหวแถว เปนหวงแทน คนอนในแถวกจะเลอนล�าดบโดยอตโนมต และคนสดทายจะเปน

หางงแทน หางงทง ๔ คนนนจะตองส�ารวจดวาตนเปนหางงคนทเทาใด และมชอเรยกอยางไรใหม เพราะตองมการ

เปลยนต�าแหนงผเลนไปแลว จากนนด�าเนนการเลนเชนเดยวกบทเรมเลนครงแรก หากหวงจบหางงไมไดภายในเวลา

ทก�าหนด เชน ๒ นาท หรอ ๓ นาท หรอตามตกลงกน คนเปนหวงจะตองถกเปลยนไปเปนหางง และใหคนในแถว

ล�าดบตอไปขนมาเปนหวงแทน

บางครงอาจมการเปลยนชอหางงจากบอเดมเปนบอใหมอก ๔ บอกได เพอมใหเกดความซ�าซาก

ในการรอง เชน

คนท ๑ เรยกวา บอเงน (รองวา เดนไปกเดนมา)

คนท ๒ เรยกวา บอนาก (รองวา ลากไปกลากมา)

คนท ๓ เรยกวา บอดน (รองวา บนไปกบนมา)

คนท ๔ เรยกวา บออฐ (รองวา บดไปกบดมา)

การเลนจะสลบสบเปลยนจากหางงไปเปนหวง จากหวงมาเปนหางง เปลยนบทบาทเปลยนผเลนเรอยไป

ในการเลนอาจก�าหนดเวลาการเลนไว เชน ๒๐ หรอ ๓๐ นาท หรอก�าหนดการเลนวาใหเลนจนกวาจะจบหางงได

กครงหรอกคน ผเลนหางงคนใดหลบหลกไดคลองแคลวไมเคยถกจบเปนหวง หรอถกจบเปนหวงนอยครงทสด

กจะเปนทชนชมไดรบการยอมรบจากเพอนๆ ผเลนหวงถาจบใครไมไดเลยจนเหนอยออน กอาจขอสลบบทบาทหนาท

กบเพอนคนอนได

๒. วธเลนแบบ “กนหางตวอน”

แบงผเลนออกเปน ๒ ฝายจ�านวนผเลนเทา

กน แตละฝายยนจบเอวตอกนเปนแถวตอน คนหลงใชมอ

ทงสองขางจบเอวคนขางหนาไวใหแนน คนอยหวแถว

เปรยบเปนหวงและคนอยหางแถวเปรยบเปนหางง แตละ

ฝายเปรยบเปนแมงสองตว ยนหางกน ๒-๓ เมตรใหหวง

หนหนาเขาหากน เรมเลนโดยใหหวงตวหนงรองถามหวง

อกตววา “แมงเอย กนน�าบอไหน” หวงของอกตวจะเปน

ผตอบเพยงคนเดยว โดยเลอกตอบวาจะกนน�าบอไหน

Page 138: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน129มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ถาหวงตอบวา “กนน�าบอทอง” ใหทกคนในแถวทงสองฝายนอกจากหวง รองพรอมกนวา “ยองไปก

ยองมา” หวงตอบบอใดกใหรองตามเนอรองของบอนนเชนเดยวกบวธเลนแบบ “กนหางตวเอง” เมอรองจบหวงของ

ทงสองตวจะตองพยายามวงวนหรอวงไลจบผเลนทเปนหางงของฝายตรงขาม หางงจะตองพยายามวงหนหลบหลกอยา

ใหหวงของฝายตรงขามจบตวได แตตองไมใหมอหลดจากแถว สวนหวงกจะตองกางมอปองกนไมใหหวงฝายตรงขาม

จบตวหางงของตนได ฝายใดจบหางของอกฝายได กจะเรมเลนกนใหมโดยหมนเวยนสบเปลยนกนเปนหวงหางง

ภายในฝายตวเอง เชนนเรอยไปจนกวาจะเลกเลน

๓. วธเลนแบบ “แมงกนลกง”

แบงผเลนออกเปน ๒ ฝายจ�านวนผเลนเทากน แตละฝายยนจบเอวตอกนเปนแถวตอน คนหลงใชมอทง

สองขางจบเอวคนขางหนาไวใหแนน คนอยหวแถวเปรยบเปนหวงและคนอยหางแถวเปรยบเปนหางง แตละฝายเปรยบ

เปนแมงสองตว ยนหางกน ๒-๓ เมตรใหหวงหนหนาเขาหากน เรมเลนโดยใหหวงตวหนงรองถามหวงอกตววา

“แมงเอย กนน�าบอไหน” หวงของอกตวจะเปนผตอบเพยงคนเดยว โดยเลอกตอบวาจะกนน�าบอไหน ถาหวงตอบ

วา “กนน�าบอทอง” ใหทกคนในแถวทงสองฝายนอกจากหวง รองพรอมกนวา “ยองไปกยองมา” หวงตอบบอใด

กใหรองตามเนอรองของบอนนเชนเดยว

กบวธเลนแบบ “กนหางตวเอง” เมอรอง

จบหวงของทงสองตวจะตองพยายามวง

วนหรอวงไลจบผเลนทเปนหางงของฝาย

ตรงขาม หางงจะตองพยายามวงหนหลบ

หลกอยาใหหวงของฝายตรงขามจบตวได

แตตองไมใหมอหลดจากแถว สวนหวงก

จะตองกางมอปองกนไมใหหวงฝายตรง

ขามจบตวหางงของตนได ฝายใดจบหาง

ของอกฝายได กจะเรมเลนกนใหมโดย

หมนเวยนสบเปลยนกนเปนหวงหางง

ภายในฝายตวเอง เชนนเรอยไปจนกวา

จะเลกเลน

Page 139: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน130 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

คณคา

๑. ทางรางกาย การเคลอนทไปเปนแถวตอนและจบเอวกนไว ท�าใหผเลนทกคนเคลอนไหวในลกษณะ

ของการเดน การวง ท�าใหกลามเนอขาไดท�างาน การจบเอวกนโดยผเลนคนหนาจะดงผเลนคนหลง ท�าใหผเลนคน

หลงไดออกก�าลงสวนแขน มอ และล�าตวดวย นอกจากนการเคลอนทจะตองเปลยนทศทางไปมาและโยกเอยวตว

ชวยใหเกดความคลองแคลววองไวและความออนตวของรางกายดวย

๒. ทางจตใจ เนองจากเปนการเลนรวมกนเปนหม กอใหเกดความผกพนทางดานจตใจ ท�าใหเปนคน

ใจกวาง ชวยเหลอซงกนและกนตามหนาทของการเลน เหนอกเหนใจซงกนและกน นอกจากนผ เลนตองม

ความเชอมนในตวเองและกลาแสดงออกซงความสามารถตามบทบาททตนเลนดวย จงเปนการสงเสรมใหมความเชอ

มนและกลาแสดงออก

๓. ทางอารมณ การเลนจะมการสบเปลยนหมนเวยนกนท�าหนาทตางๆ เชน หวงหรอ แมง ตวง หางง

เปนตน ซงหนาทตาง ๆ มความรบผดชอบและปฏบตตางกน บางคนอาจจะรสกไมพอใจในหนาทเหลานบาง หรอบาง

ครงในขณะทเลนอยอาจจะเกดการผดพลาดกระทบกระแทกเหยยบเทากนบาง หรอการทแยงกนหางได หางงอาจจะ

เกดความไมพอใจบาง เหลานอาจจะเปนผลใหอารมณเปลยนแปลงไปในลกษณะตางๆ ได ซงผเลนจ�าเปนจะตองควบคม

อารมณของตนเองไว จงเปนการสงเสรมคณคาทางอารมณไดเปนอยางด

๔. ทางสตปญญา ผเลนแตละคนและแตละต�าแหนงหนาทจะตองวางแผนการเลนของตวเอง และของ

พวกของฝายทท�าหนาทแตละอยาง เชน แมง หวง ตวงและหางง เปนตน ผเลนทเปนหวงจะตองตดสนใจเลอกวา

จะวงไปทางไหน จะหลอกลออยางไร จงจะไปจบหางงได ซงหางงกตองใชไหวพรบในการหลบหลกการจบของหวง

ในการรองถามตอบกตองใชความจ�าวาใครจะรองถาม ใครจะรองตอบ ท�าใหเกดจนตนาการเกยวกบการเคลอนไหว

ของง รจกคด รจกจดจ�า รจกแกปญหา เกดความคดสรางสรรคได

๕. ทางสงคม เนองจากเปนการเลนทประกอบทงการเลนประเภทเดยวและประเภทหม จงสงเสรม

คณธรรมทงทางดานบคคลและคณธรรมทางสงคม เชน ความรวมมอรวมใจของผเลนทเปนตวง ผเลนทเปนหางงซง

ตองชวยกนในการเคลอนไหวหลบหลก และไลตาม ท�าใหเกดความสนทสนมเขาใจกนและสมพนธกนดขน รจกการ

ปฏบตตามหนาท เคารพกฎกตกาใหโอกาสแกผอน ยอมรบผลของการเลน นอกจากนยงชวยสงเสรมทางดานการเปน

ผน�าและผตามทด และมน�าใจเปนนกกฬาดวย

เอกสารอางองกรมพลศกษา, กระทรวงธรรมการ. กฬาพนเมอง. พระนคร : โรงเรยนชางพมพวดสงเวช, ๒๔๘๐

ชชชย โกมารทต และคณะ, กฬาพนเมองไทย : ศกษาและวเคราะหคณคาทางดานพลศกษา, งานวจยทนรชดาภเษกสมโภช จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๒๗

บญชรายชอสงของผบรจาคใหรางวลแกนกเรยนผเขาแขงขนในการกรฑาในงานเฉลมพระชนมพรรษา พ.ศ. ๒๔๗๕ จงหวดกระบ, ๒๔๗๕

สยามออบเซอรเวอร, ๖ เมษายน ๒๔๗๕

Page 140: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน131มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

อตกเปนการเลนพนเมองเกาทางภาคกลางของไทย นยมเลนกนแถวจงหวดสมทรสาคร สมทรสงคราม

ราชบร กาญจนบร และกรงเทพฯ ไมปรากฏหลกฐานวาเรมมการเลนครงแรกเมอใด สนนษฐานวามการเลนกนมาตงแต

สมยกรงศรอยธยา แตพบหลกฐานวามการเลนกนนานกวา ๑๓๐ ปแลว กอน พ.ศ.๒๔๒๗ ทต�าบลบานกลางและบาน

ทาจน จงหวดสมทรสาคร (วบลยสวสด แอนเดอสน, ๒๕๑๖) อตกเปนการเลนทเลยนแบบชวตประจ�าวนของชาวสวน

ทตองมการคดเลอกเมลดพนธพช ผลไม เพอเกบไวขยายพนธทดน�าไปปลกตอในฤดกาลตอไป โดยการน�าเมลดพช

หรอผลไม เชน เมลดละมด เมลดนอยหนา เมลดมะขาม มาหวานลงบนพน แลวใชใบไมหรอกระดาษขนาดกวาง

๒-๓ นวมอยาวครงฝามอ เชน ใบมะมวง มาพบกนจบขอบใบซายขวาพบเขาหากน ใหเปนกรวยปากกวางกนแหลมลก

ใชมอขางถนดจบขอบบนดานกนลกของใบไม ใชกรวยใบไมดงกลาวตกเมลดพชผลไม ทละเมลด ผลดกนตกจนกวา

เมลดพชผลไมจะหมด ชาวบานในชนบทนยมเลนทงเดกและผใหญ ปจจบนยงมการเลนกนอยบางในชนบทบางพนท

เรยบเรยงโดย สจรต บวพมพ และรองศาสตราจารยชชชย โกมารทต

อตก

Page 141: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน132 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

อตกสะทอนถงวถชวตจรงของชาวบานในภาคกลางของไทย ทประกอบอาชพหลกในการเกษตร ท�าไร

ท�าสวน โดยมการคดเลอกเมลดพนธพช ผลไม เพอเกบไวขยายพนธทดน�าไปปลกตอในฤดกาลตอไป วธเลนดวย

การใชเมลดพชหรอผลไม เชน เมลดละมด เมลดนอยหนา เมลดมะขาม มาหวานลงบนพน แลวใชใบไมหรอกระดาษ

มาพบกนจบขอบใบซายขวาพบเขาหากน ใหเปนกรวยปากกวางกนแหลมลก ใชกรวยใบไมดงกลาวตกเมลดพชผลไม

เปนการเลนทไมพบเหนในประเทศอน นบเปนเอกลกษณไทยทเปนการสะทอนใหเหนถงภมปญญาไทยในการประยกต

ใชใบไมมาท�าเปนอปกรณใชตกสงของ เปนการสอใหเหนประโยชนของใบไม ทสามารถน�ามาใชไดหลากหลายอยางใน

ชวตประจ�าวน รวมถงการน�ามาใชเลนเพอการผอนคลายและสนกสนานรวมกน และเปนการเรยนรวฒนธรรมการใช

ชวตของชาวสวนไทย ทตองมการคดเลอกเมลดพนธพช ผลไม เพอเกบไวขยายพนธทดน�าไปปลกตอในฤดกาลตอไป

โอกาสทเลนอตกนน เลนกนไดทกโอกาสทวาง โดยเลนกนทกวย แตมกเลนกนในหมเดกๆ ทงชายและหญง จ�านวน

ผเลนตงแต ๒ คนขนไป อปกรณการเลน ประกอบดวย เมลดพชหรอผลไม เชน เมลดละมด เมลดนอยหนา เมลด

มะขาม จ�านวนตามแตจะตกลงกน โดยทวไปมกมกนคนละไมนอยกวา ๑๐ เมลด และ ใบไมหรอกระดาษขนาดกวาง

๒-๓ นวมอยาวครงฝามอ เชน ใบมะมวง มาพบกนจบขอบใบซายขวาพบเขาหากน ใหเปนกรวยปากกวางกนแหลมลก

คนละ ๑ ใบ

วธเลน ใหผเลน ๒-๓ คนนงลอมวง หนหนาเขาหากน พนทกลางวงใหขดหรอเขยนวงกลมเลกๆ

ขนาดเสนผาศนยกลาง ๑๒ – ๒๐ นว ขนาดวงใหญเลกตามแตจะตกลงกน ผเลนทมสทธเรมเลนกอน รวบรวมเมลด

พชจากผเลนคนอนๆ คนละจ�านวนเทาๆ กน เชน คนละ ๑๐ เมลด เรมเลนดวยการหวานเมลดพชลงในวงกลม

ไมใหเมลดพชกระเดนออกนอกวง แลวใชกรวยใบไม

ตกเมลดพชทละเมลด โดยไมใหกรวยใบไมไป

กระทบถกเมลดพชอนๆ หากมเมลดพชกระเดน

ออกนอกวงใหถอวาผ เลนคนนนตาย หรอขณะ

ตกเมลดพชอยนนกรวยใบไมหรอนวหรอมอไปกระทบ

ถกเมลดพชอนเขยอน ใหถอวาผเลนคนนนตาย

ตองเปลยนไปใหผเลนล�าดบตอไปมสทธเลน และ

ผลดกนเลนเรอยไปจนกวาเมลดพชจะถกตกหมด

เมอเมลดพชหมดตองมการใสเมลดพชลงกองกลาง

เพอเลนกนใหม เลนกนเรอยไปจนกวาจะเลกเลน

ผทไดเมลดพชมากทสดคอผทเกงทสด

Page 142: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน133มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

คณคา

๑. ทางรางกาย การเลนอตกใหคณคาทางดานรางกายเกยวกบการเคลอนไหวของแขนในลกษณะ

การงอ การพลกคว�า พลกหงาย การเคลอนไหวของมอในการหยบจบเมลดพช สงเสรมความสมพนธของประสาท

และกลามเนอแขน นวมอ ความสมพนธของตาและมอในการตก

๒. ทางจตใจ ฝกจตใหมนคง มสมาธ มความสขมรอบคอบ และเยอกเยน สงเสรมความมานะพยายาม

การควบคมตวเอง ฝกความกลาในการแสดงออก

๓. ทางอารมณ ฝกการควบคมการแสดงออกทางอารมณทเหมาะสม รจกยบยงชงใจเมอเกดอารมณ

ฉนเฉยว หรอไมพอใจตนเองในการเลน โดยทวไปการเลนจะท�าใหเกดความสนกสนาน ชวยสงเสรมใหผอนคลาย

ความตงเครยดทางอารมณได

๔. ทางสตปญญา เนองจากมการเลนหลายวธผเลนจะตองจดจ�าล�าดบ และวธการปฏบตไดถกตอง

รจกการตดสนใจทเหมาะสมตามสถานการณของการเลน สามารถแยกไดวาจะโยนเมลดพชอยางไร จะตกเมลดพชเมด

ไหนกอนหลงในแตละครง

๕. ทางสงคม เนองจากเปนการเลนรวมกบผอน ท�าใหมโอกาสรจกและสนทสนมกบเพอนมากขน

มการปฏบตตามกตกา และยอมรบผลของการเลน สามารถปรบตวใหเหมาะสมในสงคมของการเลนรวมกน

เอกสารอางองชชชย โกมารทต และคณะ, กฬาพนเมองไทย : ศกษาและวเคราะหคณคาทางดานพลศกษา, งานวจยทนรชดาภเษกสมโภช

จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๗

บญเรอน บวพมพ. (สมภาษณ) อาย ๘๙ ป อยอ�าเภอนครหลวง จงหวดพระนครศรอยธยา

วรรณ วบลยสวสด แอนเดอสน. การเลนของเดกบานกลาง. กรงเทพฯ : มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, ๒๕๑๖

http://www.thaigoodview.com/library/studentshow/2549/m6-1/no16-25-26-42/kong-dee-kong- thai/sec41.html

http://www.st.ac.th/bhatips/thai_play.html

Page 143: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน134 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

แขงเรอเปนกฬาพนเมองเกาแกทสดชนดหนงของไทย ทมการเลนสบทอดตอกนมาแตสมยโบราณ สนนษฐานวานาจะมการเลนแขงเรอกนแลวในสมยกรงสโขทย เพราะการศกสงครามในสมยกอนมทงทางบกและ ทางน�า ซงตองใชเรอเปนพาหนะ ยอมตองมการฝกฝนการพายเรอ แขงเรอดวย แตไมมหลกฐานปรากฏเปนลายลกษณอกษร จากหลกฐานพบวามการเลนแขงเรอกนแลวในสมยกรงศรอยธยา ดงปรากฏในกฎมณเฑยรบาลเกยวกบ พระราชพธตางๆ ในสมยกรงศรอยธยา ไดกลาวถงพระราชพธประจ�าเดอน ๑๑ ซงเปนการอาษยชพธนน จะมพธแขงเรอดวย (พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, ๒๕๐๕) นอกจากนในจดหมายเหตลาลแบร ยงไดกลาวถงการเลนแขงเรอของชาวบานในสมยกรงศรอยธยา ซงมกมการพนนปะปนอยดวย และเปนการเลนทนยมกนมาก ในสมยนนทเดยว (กรมพระนราธปประพนธพงศ, ๒๕๐๕) การเลนแขงเรอนบวาเปนกฬาพนเมองทนยมเลนสบทอดตอเนองกนมาโดยตลอด แมในสมยกรงรตนโกสนทรกปรากฏหลกฐานวามการเลนแขงเรอกนเปนประจ�าเสมอมา เชน ในสมยรชกาลท ๒ เมอครงทรงโปรดใหปรบปรงพระราชวง มการขดสระภายในพระราชวงใน พ.ศ.๒๓๖๑ กทรงโปรดใหมการแขงเรอในครงนนดวย (พระยาประมลธนรกษ, ๒๔๖๔) ในสมยรชกาลท ๕ การแขงเรอเปนกฬาทเลนกน

อยางแพรหลาย เมอมชาวตางชาตมาเยยมเยอนกไดจดการเลนแขงเรอใหพวกชาวตางชาตชมดวย ดงปรากฏ ในพระราชนพนธตอนหนงความวา เยนวนนมกานแขงนาวา ทกรงนาต�าหนกแพแมน�าใหญ เรอทนงกราบสเอกไชย มาพายใหเจาฝรงเขานงด (พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, ๒๔๕๖) การเลนแขงเรอของชาวบานในภาคกลางสมยกอนมจดมงหมาย เพอเปนการท�าบญท�ากศล คอ ชาวบานจะเลนกนในเทศกาลทอดกฐน ทอดผาปา ซงจะอยในชวงเดอน ๑๐-๑๒ ซงระยะนจะเปนชวงฤดน�ามาก ชาวบานทอยตามรมฝงแมน�าจะใชเรอเปนพาหนะ เมอมงานพธท�าบญจะมการแหแหนกนทางน�า เพอน�าองคกฐน องคผาปาไปยงวด เมอเสรจพธทางศาสนาแลวกจะมการเลนแขงเรอกน ซงถอกนวาผทรวมแขงขนจะไดบญอกทางหนงดวย นอกจากนการเลนแขงเรอยงมการเลนเพอจดมงหมายอกหลายประการ เชน บางทองถนจะจดใหมการแขงเรอในงาน

ท�าบญไหวพระประจ�าปของแตละทองถน บางแหงจะมการแขงเรอเพอเปนการบวงสรวงสกการะสงศกดสทธ ทชาวบานนบถอ บางแหงจดใหมการเลนแขงเรอในงานเทศกาลสนกสนานรนเรงตางๆ เปนตน อยางไรกตามการแขงเรอมกนยมจดใหมการเลนกนเฉพาะในฤดน�ามากเทานน การเลนแขงเรอของชาวบานสมยกอนในภาคกลาง มกจดเปนประเพณประจ�าป และมการเลนเปนทแพรหลายแทบทกจงหวด เชน จงหวดประจวบครขนธ ราชบร สมทรสงคราม สมทรสาคร สมทรปราการ กาญจนบร กรงเทพฯ จนทบร อางทอง สพรรณบร สงหบร และนครสวรรค เปนตน

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยชชชย โกมารทต

แขงเรอ

Page 144: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน135มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ไมเพยงแตภาคกลางเทานนทนยมเลนการแขงเรอ แตภาคอนๆ ทกภาค ไมวาจะเปนภาคเหนอ

ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ และภาคใต กลวนมการแขงเรอเปนเทศกาลส�าคญของแตละภาคทงสน เรอพายทใชในการ

แขงขนมขนาดเลกใหญตามแตจะตกลงกน ชนดของเรอทใชแขงขนกนกมมากมายหลายประเภท ตงแตใชคนพาย

๑ คนไปจนมากกวา ๖๐ คน กม เชน เรอแจว เรอบด เรอเพรยว เรอเขม เรอยาว เรอเผนมา เรอมาด และเรอส�าปน

เปนตน มกจะใชเรอทมชนดและประเภทเดยวกนเขาแขงขนกน บางทองถนจะใชธงตดทนลอยไวกลางแนวเสนชย

เรอล�าใดพายไปถงธงและควาธงไวไดกอนจะเปนผ ชนะ บางทองถนจะนยมใชเรอยาว ซงตองใชคนพายมาก

๒๐-๖๐ คน เรยกวา แขงเรอยาว จะมคนหนงคอยใหจงหวะในการพาย มการตกรบ เคาะไม ตกลอง หรอรองเปนจงหวะ

เพอใหทกคนในเรอพายโดยพรอมเพรยงกน เปนทสนกสนานครนเครงโดยทวกน (ชชชย โกมารทต: ๒๕๒๗)

แขงเรอ จงหวดชลบร

Page 145: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน136 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

อาจกลาวไดวาการแขงเรอเปนกฬาพนเมองของชาตไทยโดยแทกวาได เพราะมการเลนเปนทยอมรบวา

มความส�าคญในทกๆ ภาคของประเทศ ในปจจบนการเลนแขงเรอยงมเลนกนอยโดยทวไป และเนองจากเปนการเลน

ททรงคณคาในหลากหลายดาน จงสมควรตองมการฟนฟพฒนาการเลนนใหคงอย มชวตชวาเปนประโยชนแกคน

ในรนปจจบนและรนตอๆ ไปยงขน

การแขงเรอเปนการสะทอนถงวถชวตจรงของชาวบานในทกภาคของไทย ทมแมน�า ล�าคลองอยมากมาย

ทวประเทศ มการใชเรอหลากชนดหลายประเภทตามความนยมของแตละทองถน เปนพาหนะในการเดนทางทางน�า

โดยวธเลนดวยการพายเรอแขงกน มใหเหนในเกอบทกประเทศทวโลก แตในประเทศไทยมชนดและประเภทของเรอ

ทใชในการเลนแขงขนหลากหลายชนดกวาประเทศอน ในแตละภาคแตละทองถนกมความนยมแขงเรอแตกตางชนด

กนไป วธการเขาเสนชยกมหลากหลายวธ เชนวธทผเลนไปนงอยทปลายสดของหวเรอแลววดกนวาเมอเรอไปถง

เสนชยใครควาธงชยไดกอนจะเปนผชนะเปนตน เปนการเลนทไมคอยพบเหนในประเทศอน นบเปนเอกลกษณไทย

ทสะทอนใหเหนถงภมปญญาไทยในการสรางเรอไดหลากชนดหลายประเภท เพอประโยชนในการเปนพาหนะเดนทาง

ทางน�า และร จกประยกตเรอทใชในชวตประจ�าวน มาเปนกฬาเลนเพอการผอนคลายและสนกสนานรวมกน

และเปนการเรยนรวฒนธรรมการใชชวตของชาวไทยทมวถชวตผกพนกบแมน�าล�าคลอง และการใชเรอ

แขงเรอ จงหวดนาน

Page 146: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน137มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

แขงเรอเลนกนในโอกาสงานท�าบญตางๆ เชน งานเขาพรรษา งานออกพรรษา ทอดกฐน ทอดผาปา

งานไหวพระ และงานรนเรงตางๆ มกจดใหมการแขงเรอกนในชวงฤดน�ามาก โดยเรมตงแตเดอนพฤษภาคมเรอยไป

และจดกนมากขนในชวงราวเดอนตลาคมถงเดอนธนวาคม โดยเลนไดทงชายและหญง สวนมากจะเลนกนในหมผใหญ

โดยจะจดผเลนเปนชดหรอเปนทมประจ�าเรอแตละล�า จ�านวนผเลนแตละทมจะมากนอยแลวแตจะตกลงกน และ

ขนอยกบขนาดของเรอทจะใชแขงขน แตมกจดผเลนแตละทมใหมจ�านวนผเลนทงชายและหญงพอๆ กน บางทองท

อาจจดแขงขนในระหวางทมชายกบทมหญง ซงฝายทมชายมกจะตอจ�านวนใหผเลนทมหญงมจ�านวนมากกวา เปนตน

นยมเลนทมละตงแต ๒ คน ไปจนมากกวา ๖๐ คนกม อปกรณการเลน ประกอบดวย เรอพายทมขนาดเลกใหญตาม

แตจะตกลงกน ชนดของเรอทใชแขงขนกนมหลายประเภท เชน เรอแจว เรอบด เรอเพรยว เรอเขม เรอยาว

เรอเผนมา เรอมาด และเรอส�าปน เปนตน มกจะใชเรอทมชนดและประเภทเดยวกนเขาแขงขนกน จ�านวนทมละ ๑ ล�า

และพายส�าหรบใชพายเรอ มขนาดใกลเคยงกนคนละ ๑ อน โดยทวไปเลนในแมน�า ล�าคลอง บง ทะเลสาบหรอบรเวณ

ทมแหลงน�ากวาง โดยจะก�าหนดใหมแนวยาว เปนทนหรอปกธงไวทรมตลงเปนแนวตรงและเปนแนวยาวกนทงสอง

ฝงเพอเปนเสนเรม จากเสนเรมเปนระยะหางตามแตละตกลงกน (โดยมากมกแขงขนกนเปนระยะทางตงแต ๒๐๐ เมตร

ขนไป) จะก�าหนดแนวยาวโดยใชทนหรอปกธงไวทรมตลงทง ๒ ดาน เพอเปนแนวเสนชย

แขงเรอ จงหวดพจตร

Page 147: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน138 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

วธเลน เมอตกลงกนแลววาเรอทมใดจะแขง

กบทมใด อาจมจ�านวนตงแต ๒ ล�าขนไปถงหลายๆ ล�า

ใหเรอแตละล�าไปเตรยมพรอมอยทเสนเรม หนหวเรอไป

ทางเสนชย แตละล�าใหมระยะหางกนพอสมควร เมอ

กรรมการใหสญญาณเรมแขงขน ใหผเลนของเรอแตละ

ล�าชวยกนพายเรอของตนไปใหถงเสนชยโดยเรวทสด

เรอล�าใดไปถงเสนชยกอนจะเปนผชนะ บางทองถนจะใช

ธงตดทนลอยไวกลางแนวเสนชย เรอล�าใดพายไปถงธง

และควาธงไวไดกอนจะเปนผชนะ และบางทองถนจะใช

เรอยาว ซงตองใชคนพายมาก ๒๐-๖๐ คน เรยกวาแขง

เรอยาว จะมคนหนงคอยใหจงหวะในการพาย มการต

กรบ เคาะไม ตกลอง หรอรองเปนจงหวะ เพอใหทกคน

ในเรอพายโดยพรอมเพรยงกน เปนทสนกสนานครนเครง

โดยทวกน

กตกา คอ กอนเรมเลน เรอทกล�าจะตอง

ลอยล�าใหหวเรอเสมอกนทแนวเสนเรม ระหวางพาย

แขงขนกนหามผเลนของเรอแตละล�ากลนแกลงเรอล�าอน

เรอล�าใดจมระหวางทาง จะถอวาหมดสทธจากการ

แขงขน และเรอล�าใดฝาฝนกตกาจะถอวาหมดสทธในการ

แขงขนเชนกน กรรมการอยางนอย ๒ คน ท�าหนาท

ควบคมการแขงขนทเสนเรม และเสนชย และตดสนผล

การแขงขน

คณคา

๑. ทางรางกาย การพายเรอดวยไมพายเปนการออกก�าลงสวนแขนและล�าตว ท�าใหกลามเนอทเกยวของ

ท�างานมากขน สงเสรมในดานก�าลงและความแขงแรง และเนองจากการแขงขนมกก�าหนดระยะทางยาวประมาณ

๒๐๐ เมตร การพายดวยก�าลงเปนระยะเวลานานๆ ชวยสงเสรมใหเกดความทนทานของกลามเนอ ความทนทาน

ของระบบการไหลเวยนโลหต สงเสรมในดานความออนตวในการกมไปขางหนาและเอนตวมาขางหลง ระบบการหายใจ

ไดท�างานเพมขน

ภาพ : พงษชย มลสาร

Page 148: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน139มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๒. ทางจตใจ สงเสรมจตใจใหมความเขมแขงอดทนตอความเหนดเหนอยตอการปฏบตงาน เพอใหเกด

ความพรอมเพรยงในการพายแตละครง ฝกใหเปนผมจตใจกวางขวาง ชอบการเขาสงคม เพราะแตละทมจะมผเลนเปน

จ�านวนมาก ฝกการเสยสละ เชน สละเวลาและก�าลงกายในการฝกซอมและการแขงขน ในการแขงขนผเลนยอมไดรบ

ความสนกสนาน จงท�าใหจตใจเบกบานขน นอกจากนยงชวยฝกทางดานความเชอมนและความกลาดวย

๓. ทางอารมณ ผเลนไดมโอกาสควบคมอารมณของตนเอง รจกยบยงชงใจเมอเกดความไมพอใจตางๆ

ขน ทงนเนองจากเปนการแขงขนเปนทม ซงมผเลนเปนจ�านวนมาก อาจจะมการพลาดพลงในการกระท�าขนได หรอ

ในการแขงขน ซงผเลนอาจจะเกดพอใจหรอไมพอใจขนไดเสมอ ท�าใหผเลนสามารถควบคมอารมณของตวเองไดดขน

๔. ทางสตปญญา ผในการแขงขนผเลนแตละคนจะตองใชความคดวาจะพายอยางไรจงจะไดก�าลงสงมาก

ทสด การจดล�าดบการนง ใครจะอยหนา อยหลง จงหวะการพายจะเรวชาอยางไร ท�าอยางไรจงจะพรอมเพรยงกน

จะบงคบอยางไรเรอจงจะไปไดตรงทศทาง ชวยสงเสรมใหเกดการเรยนรในสงตางๆ เหลานไดดขน

๕. ทางสงคม ผเลนแตละล�าตองมความสามคค พรอมเพรยงกน เสยสละก�าลงกายและทมเทจตใจอยาง

เตมททกคน รบผดชอบและปฏบตหนาทของตนเองอยางสดความสามารถ เพอใหประสบชยชนะ จงเปนการสงเสรม

การท�างานรวมกนไดเปนอยางด ระหวางการแขงขนกมโอกาสพดคยหรอรจกมกคนกนได ถาเปนการแขงขนระหวาง

ชายกบหญงกชวยใหเกดความสมพนธ การปรบตวซงกนและกนได ถาเปนการแขงขนทมคนหนงเปนคนใหจงหวะก

เปนการฝกความเปนผน�าและผตามทด ฝกความเปนระเบยบวนย มน�าใจ รแพรชนะและรอภย

เอกสารอางองกรมพระนราธปประพนธพงค, จดหมายเหตลาลแบร เลม ๒. พระนคร : โรงพมพครสภา, ๒๕๐๕

กรมพลศกษา, กระทรวงธรรมการ. กฬาพนเมอง. พระนคร : โรงเรยนชางพมพวดสงเวช, ๒๔๘๐

ชชชย โกมารทต และคณะ, กฬาพนเมองไทย : ศกษาและวเคราะหคณคาทางดานพลศกษา, งานวจยทนรชดาภเษกสมโภช จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๒๗

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราชพธสบสองเดอน. พระนคร : โรงพมพรงเรองวฒน, ๒๕๐๕

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, กลอนไดอารซมทราบกบตามเสดจประพาสไทรโยค. พระนคร : หอสมดพระวชรญาณ,

๒๔๕๖

พระยาประมลธนรกษ, จดหมายเหตฉบบพระยาประมลธนรกษ จลศกราช ๑๐๘๗ ถงจลศกราช ๑๒๑๘. พระนคร : โรงพมพโสภณพ

พรรณธนากร, ๒๔๖๔

Page 149: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน140 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ตขอบกระดงเปนกฬาพนเมองทเลนกนทวไปในจงหวดตางๆ ของภาคใต เปนการเลนของเดกๆ ทน�า

อปกรณเครองใชในบานทไมใชแลว มาเปนเครองเลนแขงขนเพอออกก�าลงกาย และเพอความสนกสนานรนเรงรวมกน

โดยใชกระดงเกาๆ เชน กระดงตากปลา กระดงฝดขาว ซงมใชกนอยทวไปแทบทกบานในสมยกอน เมอตวกระดงขาด

กจะน�าขอบกระดงซงมลกษณะเปนวงกลมมาต ใหกลงไปตามพนแขงกน (พลศร กนกวจตร, ๒๕๒๖) ไมปรากฏ

หลกฐานวาเรมมการเลนตขอบกระดงกนตงแตเมอใด แตจากหลกฐานพบวานาจะมการเลนตขอบกระดงกนแลว

ในสมยรชกาลท ๗ แหงกรงรตนโกสนทร กอน พ.ศ.๒๔๘๐ (ชชชย โกมารทต, ๒๕๒๗) มกเลนในเวลาวาง เชน

เมอไปชวยกนตากปลา ท�าปลาแหง ไปชวยงานนวดขาว ต�าขาว ฝดขาว กจะมการเลนสนกสนานเปนการคลาย

ความเหนดเหนอยเมอยลาจากการท�างาน ในปจจบนไมคอยนยมเลนกนแลว เดกๆ หนมาใชยางลอจกรยาน หรอ

ยางลอรถจกรยานยนตตเลนแทน จะมใหเหนบางเฉพาะในชนบทบางพนทเทานน และเนองจากเปนการเลนททรง

คณคาในหลากหลายดาน จงสมควรตองมการฟนฟพฒนาการเลนนใหคงอย มชวตชวาเปนประโยชนแกคนในรนปจจบน

และรนตอๆ ไปยงขน

ตขอบกระดงสะทอนถงวถชวตจรงของชาวบานในภาคใตของไทย ทประกอบอาชพหลกในการท�าการ

ประมง และการท�านา โดยมการใชกระดงเปนอปกรณชวยในการประกอบอาชพ และแปรรปวตถดบใหมคณคายงขน

เชนใชในการตากปลาเพอท�าปลาแหง ใชในการฝดขาวเพอใหไดขาวทสะอาด มคณคายงขน ซงวธเลนดวยการใชยาง

รถจกรยานมาตใหกลงไปอาจมใหเหนบางในบางประเทศ แตการน�าเอาขอบกระดงทตวกระดงขาดเหลอแตขอบกระดง

ทเปนวงกลมมาตใหกลงไปตามพนแขงกน เปนการเลนทไมพบเหนในประเทศอน นบเปนเอกลกษณไทยทสะทอนให

เหนถงภมปญญาไทยในการสรางเครองมอเพอชวยในการประกอบอาชพประมง ท�านาและรจกประยกตของใชในชวต

ประจ�าวนเชนกระดง มาเปนอปกรณเลนกฬาเพอการผอนคลายและสนกสนานรวมกน และเปนการเรยนรวฒนธรรม

การใชชวตของชาวประมง และชาวนาไทย ทเกยวกบประโยชนและคณคาของกระดง

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยชชชย โกมารทต

ตขอบกระดง

Page 150: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน141มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ตขอบกระดง เลนไดทกโอกาสทวาง มกเลนเปนการผอนคลายความตงเครยดจากการชวยงานเพอนบาน

เชน งานนวดขาว ต�าขาว เปนตน โดยมกเลนกนในหมเดกๆ ทงชายและหญง จ�านวนผเลนตงแต ๒ คนขนไป อปกรณ

การเลน ประกอบดวย ขอบกระดงเกาๆ ทตวกระดงขาดแลว เหลอแตขอบกระดงทเปนวงกลมคนละ ๑ อน และ

ตขอบกระดง เปนไมขนาดเทาหวแมมอยาวประมาณ ๑ ฟต คนละ ๑ อน โดยทวไปจะเลนบรเวณลานกวางมพนราบ

เรยบทวไป เชน ลานบาน สนามหญาหรอทวางทวไป โดยก�าหนดเสนยาว ๒ เสนขนานกนเปนเสนเรมและเสนชย

ใหมระยะหางกนประมาณ ๕๐-๖๐ เมตร

วธเลน ผเลนทกคนน�าขอบกระดงพรอมไมต ถอเตรยมพรอมอยหลงเสนเรม ยนเปนแถวหนากระดาน

ตามแนวเสนเรม หนหนาไปทางเสนชย เวนระยะระหวางคนหางกนประมาณ ๒-๓ เมตร แลวใชมอซายจบขอบกระดง

ตงอยหลงเสนเรม มอขวาถอไมตเตรยมพรอมไว เมอไดสญญาณเรมเลนใหผเลนทกคนใชไมตขอบกระดงใหกลงไปขาง

หนาโดยเรวแลววงตามตเรอยไป มงหนาไปใหถงเสนชยใหเรวทสด ผเลนคนใดตขอบกระดงถงเสนชยกอนคนอน

จะเปนผชนะ ในบางทองถนจดใหมการตขอบกระดงเปนระยะทางออมไปออมมา เชน ตขอบกระดงออมบาน

ออมวดแขงกน เปนตน ซงจะตองตขอบกระดงวงเปนทางตรงบาง โคงบาง เลยวบาง ใครตขอบกระดงถงเสนชยกอน

คนอนจะเปนผชนะ

กตกา คอ ผเลนจะตองใชไมตขอบกระดงใหกลงไปเทานน จะใชมอประคองชวยจบไมได ผฝาฝนจะถก

ปรบเปนแพ ระหวางเลนถาขอบกระดงลมจะถอวาแพ ใหมกรรมการ ๑ คน ท�าหนาทควบคมการเลน และตดสนผล

การแขงขน

Page 151: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน142 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

คณคา

๑. ทางรางกาย การเลนตขอบกระดงผเลนไดออกก�าลงกายในลกษณะของการวง การใชมอถอไมตขอบ

กระดงใหกลงไป บางครงอาจจะมการเปลยนทศทางไปตามแนวทางทขอบกระดงกลงไป ชวยสงเสรมใหผเลนได

ความแขงแรง ก�าลง ความสมพนธของประสาทและกลามเนอและสายตา ฝกความเรว ความแคลวคลองวองไว

และความออนตวในการกมตวตขอบกระดงดวย

๒. ทางจตใจ การตขอบกระดงใหกลงไปไดเรวและเปนแนวตรง ผเลนจะตองอาศยจตใจทมนคงแนวแน

มความเชอมนในตวเอง และมความกลาในการแสดงออก มจตใจเขมแขงในการเขาแขงขน

๓. ทางอารมณ ลกษณะของการเลนตขอบกระดงเปนการเลนแขงขนในลกษณะทแปลกไปกวาชวต

ประจ�าวน เพราะปกตแลวกระดงใชส�าหรบฝดขาว แตเมอมาใชตใหกลงไปจงเปนลกษณะทแปลกออกไป ท�าใหผเลน

ไดรบความสนกสนานจากการเลน จงชวยสงเสรมใหผเลนไดคลายความตงเครยดทางอารมณ

๔. ทางสตปญญา ผในการแขงขนผเลนแตละคนจะตองใชความคดวาจะพายอยางไรจงจะไดก�าลงสง

มากทสด การจดล�าดบการนง ใครจะอยหนา อยหลง จงหวะการพายจะเรวชาอยางไร ท�าอยางไรจงจะพรอมเพรยงกน

จะบงคบอยางไรเรอจงจะไปไดตรงทศทาง ชวยสงเสรมใหเกดการเรยนรในสงตางๆ เหลานไดดขน

๕. ทางสงคม แมจะเปนการเลนแขงขนเฉพาะตวบคคล แตผเลนกมโอกาสไดรจกพดคยกน ชวยใหเกด

ความสนทสนมกนได รจกการปฏบตตามกตกา ยอมรบผลของการเลน และยอมรบในความสามารถของผอน

เอกสารอางองกรมพลศกษา, กระทรวงธรรมการ. กฬาพนเมอง. พระนคร : โรงเรยนชางพมพวดสงเวช, ๒๔๘๐

ชชชย โกมารทต และคณะ, กฬาพนเมองไทย : ศกษาและวเคราะหคณคาทางดานพลศกษา, งานวจยทนรชดาภเษกสมโภช จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๒๗

พนศร กานกวจตร. การละเลนและกฬาพนเมองคนภาคใต. กรงเทพฯ : โรงพมพพฆเนศ. ๒๕๒๖

Page 152: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน143มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ตไกคนเปนกฬาพนเมองของประเทศไทยทนยมเลนกนโดยทวไปแทบทกภาค มลกษณะการเลนเลยน

แบบอาการทไกตกนหรอการชนไกของชาวบาน (จารวรรณ ธรรมจกร, ๒๕๒๓) โดยใหผเลนนงยองๆ แลวกระโดดใช

ไหลชนกน ไมปรากฏหลกฐานวามการเลนกนมาตงแตสมยใด แตพบหลกฐานวามการเลนแขงขนมาแลวตงแต

ป พ.ศ.๒๔๗๕ ในงานกรฑานกเรยนของจงหวดสตล เนองในโอกาสเฉลมพระชนมพรรษาพระบาทสมเดจพระเจาอยหว

ซงไดจดใหมการแขงขนกฬาตไกส�าหรบชายรนใหญขนดวย (รายงานการกรฑานกเรยนจงหวดสตล เนองในงานเฉลม

พระชนมพรรษาพระบาทสมเดจพระเจาอยหว, ๒๔๗๕) กฬาตไกเปนทนยมเลนกนมากในแทบทกภาคของประเทศ

ตอมาภาคอนๆ ลดความนยมลง ยงคงเหลอทภาคตะวนออกเฉยงเหนอมการเลนกนทวไป พบวานยมเลนกนมาก

ในจงหวดขอนแกน มหาสารคาม และนครราชสมา เปนตน กฬาตไกของชาวบานทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอเปนการ

เลนสนกสนานในยามวาง และมกจดใหมการเลนแขงขนกนในเทศกาลตรษสงกรานต (กรมพลศกษา, ๒๔๘๐) ปจจบน

การเลนตไกยงมใหเหนอยโดยทวไป แตมกจะเลนกนในหมเดกมากกวาผใหญและเนองจากเปนการเลนททรงคณคา

ในหลากหลายดาน จงสมควรตองมการฟนฟพฒนาการเลนนใหคงอย มชวตชวาเปนประโยชนแกคนในรนปจจบน

และรนตอๆ ไปยงขน

ตไกคน

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยชชชย โกมารทต

Page 153: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน144 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ตไกสะทอนถงวถชวตจรงของชาวบานในภาคตะวนออกเฉยงเหนอไทย ทนยมน�าไกมาตเลนกนเพอ

ความเพลดเพลนยามวาง โดยวธเลนแบบใชคนนงยองๆ แลวกระโดดใชไหลชนกนเลยนแบบอาการทไกตกนหรอการ

ชนไกกนของชาวบาน เปนการเลนทไมคอยพบเหนในประเทศอน นบเปนเอกลกษณไทยทสะทอนใหเหนถงความส�าคญ

ความอดมสมบรณของไก และจดมงหมายทหลากหลายของการเลยงไกในชนบทไทยสมยกอน เชน เพอการบรโภค

เพอความสวยงาม เพอความผอนคลาย เปนตน และเปนการสะทอนใหเหนคณคาและการเรยนรวฒนธรรมการใชเวลา

วางในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของไทย เชน คณคาของการชนไกหรอตไกเพอความเพลดเพลน แตกแฝงดวย

ความหมายของการคดบ�ารงพนธไก เพอพฒนาใหมคณภาพดยงๆ ขนตอไป

ตไกคน เลนไดทกโอกาสในยามวางจากการงาน นยมจดเลนและแขงขนกนในเทศกาลตรษสงกรานต

โดยเลนไดทงผใหญและเดก ทงชายและหญง ไมจ�ากดจ�านวนผเลน แตอยางนอยตองมผเลนตงแต ๒ คนขนไป ทวไป

จะเลนบรเวณลานกวางทวไป เชน ลานบาน ลานวด มการก�าหนดขอบเขตของสนามเลนเปนรปวงกลมทพน

มขนาดตามแตจะตกลงกน

วธเลน ใหผเลนแตละคนนงยองๆ ภายในวงกลม เอาแขนทงสองขางสอดจบกนไวทใตขาพบใหแนนเมอ

ไดยนสญญาณเรมเลน ใหผเลนแตละคนกระโดดเขามากลางสนาม แลวใชดานขางล�าตวชนกน ฝายใดลมหรอมอหลด

จากกนจะเปนผแพ ผทสามารถชนคนอนลมลง หรอท�าใหคนอนมอหลดจากกนหมดทกคน จนเหลอเพยงคนเดยว

ผนนจะเปนผชนะ

กตกา คอ ผเลนทถกชนลมลงหรอมอหลดจากกน จะถอวาตาย ตองออกจากสนามแขงขน ผเลนตองอย

ภายในเขตวงกลมทก�าหนดให ถาออกนอกเขตจะถอวาตาย ตองออกจากสนามแขงขน

Page 154: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน145มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

คณคา

๑. ทางรางกาย การนงยองๆ สปรงปลายเทากระโดดไปมา เพอเอาไหลชนกน ท�าใหกลามเนอสวนเทา

และขาไดท�างาน ชวยใหเกดความแขงแรงและเกดก�าลงไดด ทงตองอาศยการทรงตวในทานงมใหลมเสยหลกไดงาย

การใชมอจบกนไวใตขาพบท�าใหล�าตวกมไปขางหนา สงเสรมใหเกดความออนตวไดอกทางหนง การกระโดดไปมาใน

ทายอตวนานๆ ท�าใหกลามเนอขาและเทาตองทนทานตอการรบน�าหนกตว

๒. ทางจตใจ การแขงขนกนตวตอตวในลกษณะทผเลนตองใชความสามารถของตวเองโดยเฉพาะเทานน

จะชวยสงเสรมดานความกลาในการแสดงความสามารถ กลาเผชญหนากบคแขงขน กลาเสยงเพอชยชนะในการแขงขน

สงเสรมใหเกดความเชอมนในตวเองและความมานะอดทนในการตอส แขงขน ฝกจตใจใหเขมแขงไมยอทอตอความ

เหนดเหนอยและไมกลวความพายแพ

๓. ทางอารมณ การกระทบไหลกนอาจจะรสกเจบบางเลกนอย หรอเมอแพจากการเลนผเลนอาจจะ

เสยใจหรอไมพอใจตวเองหรอคแขงขนได แตผเลนจะตองควบคมอารมณของตวเอง รจกยงคด ไมใชอารมณ รจกเกบ

ความร สก และท�าอารมณใหมนคง จากการเลนผ เลนยอมเกดความสนกสนาน ตนเตน ท�าใหผ เลนมโอกาส

คลายความเครยดทางอารมณได

๔. ทางสตปญญา การใชไหลชนกนตองใชไหวพรบ และการตดสนใจทถกตอง รวดเรว วาจะเคลอนไป

ทางไหน เมอใดจะถอยหน จงหวะไหนจะเขาชนไหลหรอเมอถกฝายตรงกนขามชนจะแกปญหาอยางไร สงเหลาน

จะชวยสงเสรมใหเกดการเรยนรและเกดประสบการณไดหลายอยางพรอมๆ กน เชน วธการเคลอนทในทานงยองๆ ไป

ในทศทางตางๆ เปนตน

๕. ทางสงคม การเลนตไก ซงใชไหลชนกน แมจะมปะทะกนแตกเปนการปะทะกนฉนทเพอนเลน

มใชเปนการแกลงเพอใหเกดการบาดเจบ ท�าใหผเลนไดใกลชดกน สงเสรมใหเกดความเขาอกเขาใจกน เหนใจกน

การใหอภยแกกนและกน เพราะตางฝายตางกถกชนเหมอนกน เมอฝายใดแพกยอมรบความสามารถของผชนะ

เอกสารอางองกรมพลศกษา, กระทรวงธรรมการ. กฬาพนเมอง. พระนคร : โรงเรยนชางพมพวดสงเวช, ๒๔๘๐

จารวรรณ ธรรมวตร. การละเลนพนเมองของเดกอสาน. กรงเทพฯ : กรมวชาการ, ๒๕๒๓

ชชชย โกมารทต และคณะ, กฬาพนเมองไทย : ศกษาและวเคราะหคณคาทางดานพลศกษา, งานวจยทนรชดาภเษกสมโภช จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๒๗

รายงานการกรฑานกเรยนจงหวดสตล เนองในงานเฉลมพระชนมพรรษาพระบาทสมเดจพระเจาอยหว วนท ๘ พฤศจกายน ๒๔๗๕,

(ศธ. ๑๖/๔๙ กรฑานกเรยน), กจช.

Page 155: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน146 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ชาวเหนอนยมนงรถมาจนเปนทตดปากของชาวตางชาตวารถมาชาวสยาม ตอมาส�าเนยงทเรยกรถมา

ชาวสยามเพยนไป เปนรถมาชาวเสยม ค�าวา เสยม หมายถงสยามหรอไทยนนเอง (ราชบณฑตยสถาน, ๒๕๒๕)

กฬารถมาชาวเสยมเปนการเลนพนเมองของชาวจงหวดแพร ทดดแปลงมาจากการนงรถมาชาวสยาม มเลนกนมานาน

แตสมยเกา พบวาชาวเหนอนยมเลนกนมาตงแต พ.ศ. ๒๔๕๘ แลว โดยจดเลนเปนการแขงขนกนในงานกรฑานกเรยน

ของจงหวดเชยงใหม ซงในครงนนเรยกการเลนลกษณะคลายคลงกนนวาการแขงมาสมมต (สามคคยาจารยสมาคม,

๒๔๕๘ ) โดยใหผเลนคนหนงเปนมา อกคนหนงเปนคนข ขนขวงแขงขนกน ตอมามการเพมเตมผเลนเปน ๓ คน

โดยใหผเลน ๒ คน เปนรถมา อกคนเปนคนข ขนขวงแขงขนกน ในปจจบนยงคงมเลนกนอยบางตามทองถนชนบท

ของจงหวดเชยงใหม ล�าปาง และแพร และเนองจากเปนการเลนททรงคณคาในหลากหลายดาน จงสมควรตองมการ

ฟนฟพฒนาการเลนนใหคงอย มชวตชวาเปนประโยชนแกคนในรนปจจบนและรนตอๆไปยงขน

รถมาชาวเสยมสะทอนถงวถชวตจรงของชาวบานในภาคเหนอไทย ทนยมใชรถมาเปนพาหนะในการ

เดนทาง โดยมวธเลนแบบใชคนตอตววงแขงกน โดยใหผเลน ๒ คนเปนรถมา อกคนเปนคนข เปนการเลนทไมคอย

พบเหนในประเทศอน นบเปนเอกลกษณไทยทสะทอนใหเหนคณคาและการเรยนรวฒนธรรมทางภาษาในภาคเหนอ

ของไทย เชน คณคาและความหมายของค�าวาสยาม เพยนเปนเสยม เปนตน

รถมำชำวเสยม

เรยบเรยง โดย รองศาสตราจารยชชชย โกมารทต

Page 156: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน147มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

รถมาชาวเสยมสามารถเลนไดทกโอกาส เลนกนเฉพาะในหมผชายทงเดกและผใหญ โดยแบงผเลนเปน

กลม ๆ ละ ๓ คน ผเลนทง ๓ คนในกลมควรเปนคนรปรางใหญ ๒ คน และรปรางเลก ๑ คน ทวไปเลนกนบรเวณ

สนามกวาง เชน สนามในโรงเรยน ลานวด หรอชายทง เปนตน โดยก�าหนดเสนเรมและเสนชยใหมระยะหางกนประมาณ

๕๐ เมตร

วธเลน ผเลนแตละกลมไปยนเตรยมพรอมทหลงเสนเรม ใหผเลน ๒ คนในกลมเปนรถมา และอกคนท

มรปรางเลกกวาเปนคนข โดยใหคนทเปนรถมาทง ๒ คน ยนเคยงขางกน หนหนาไปยงเสนชย ใชมอประสานไวขาง

หลงของตน สวนผเลนทเปนคนขยนอยขางหลงคนทเปนรถมา การเลนเรมเลนโดยผตดสนจะใหสญญาณเรมเลน

เมอไดยนสญญาณเรมเลน ผขจะตองกระโดดเอาเทาเหยยบไปในชองมอทประสานกนไวของคนทเปนรถมาทงสอง

โดยใชเทาเหยยบคนละขาง และใชมอกอดคอคนทเปนรถมาไวคนละขาง กอดไมใหรถมาผละออกจากกน เมอขนข

เรยบรอยแลว รถมาจงออกวงไปยงเสนชย พวกใดไปถงเสนชยกอนโดยคนขไมตกระหวางทาง ถอวาเปนผชนะ

พวกใดคนขตกจากหลงมา หรอไปถงเสนชยทหลงถอวาเปนผแพ

กตกา คอ ตองใหคนขขนขเรยบรอยเสยกอน รถมาจงออกวงได และคนขตกจากหลงมาถอเปนแพ

Page 157: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน148 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

คณคา

๑. ทางรางกาย การเลนรถมาชาวเสยม ผเปนรถมาจะตองรบน�าหนกของผเปนคนขเพมขน และจาก

การวงแขงทตองมน�าหนกเพมขน จงเปนการสงเสรมใหผเลนทเปนรถมาไดพฒนาเกยวกบความแขงแรงของรางกาย

โดยเฉพาะสวนแขนและขา ไดพฒนาก�าลงความเรว ความทนทาน และความออนตว สวนผเปนคนขตองทรงตวยน

บนมอของผเปนรถมา และจบคอผเปนรถมาไวนน จะไดรบประโยชนในแงการสงเสรมใหไดพฒนาทางดานการทรงตว

ก�าลง และความออนตว

๒. ทางจตใจ การแขงขนโดยการวงแขงเปนกลมพวกเชนน เปนลกษณะทกอใหเกดความสนกสนานแก

ผเลน และการยนบนมอแลวพาวงดงกลาวเปนลกษณะทแปลกกวาปกตธรรมดา จงกอใหเกดความตลกขบขนแก

ผเลนและผชม นอกจากนผเลนโดยเฉพาะคนทเปนคนข ยงตองใชความกลาและความเชอมนมากดวย เพราะอาจ

ตกลงมาบาดเจบได จงเปนการสงเสรมใหผเลนมความราเรงแจมใส มความกลา และเชอมนในตนเอง

๓. ทางอารมณ ในการแขงขนผเลนจะตองระงบความตนเตน ความดใจหรอเสยใจเมอชนะหรอแพ

ไมใหแสดงออกมากจนเกนไป นอกจากนผเลนยงไดรบความพอใจจากการเลน จงเปนการสงเสรมใหผเลนไดรจกเกบ

ความรสก มความอดกลน และไดผอนคลายความตงเครยด

๔. ทางสตปญญา การแขงขนรถมาชาวเสยม ผ เลนจะตองใชความคดและตองแกปญหามาก

เชนท�าอยางไรจงจะทรงตวไดดไมตกจากมา ท�าอยางไรจงจะวงไดเรว ท�าอยางไรการวงจงจะสมพนธกนทง ๒ คน

เปนตน สงเหลานชวยสงเสรมใหผเลนไดใชความคด พจารณาอยางมเหตมผล รจกแกปญหา มความพยายาม และ

เกดก�าลงใจในการแขงขน

๕. ทางสงคม จากการเลนและจากทไดกลาวมาแลวพอจะวเคราะหคณคาทางสงคมไดวา จะชวยสงเสรม

ใหผเลนรจกเสยสละยอมเปนรถมา เคารพในความคดเหนของเพอนรวมทม มการประสานงานทด รจกรวมมอท�างาน

กบผอน รจกปรบตวใหเขากบสงแวดลอม มความสมพนธระหวางบคคล และมความรกความสามคคตอหมคณะ

เอกสารอางองกรมพลศกษา, กระทรวงธรรมการ. กฬาพนเมอง. พระนคร : โรงเรยนชางพมพวดสงเวช, ๒๔๘๐

ชชชย โกมารทต และคณะ, กฬาพนเมองไทย : ศกษาและวเคราะหคณคาทางดานพลศกษา, งานวจยทนรชดาภเษกสมโภช จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๒๗

ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๒๕. กรงเทพฯ : ส�านกพมพอกษรเจรญทศน, ๒๕๒๕

สามคยาจารยสมาคม. “ขาวการกรฑานกเรยนในนครเชยงใหม”. วทยาจารย. (เลม ๑๖ ตอนท ๔ พ.ศ. ๒๔๕๘)

Page 158: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน149มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การแขงโพนเปนกฬาพนบานทมววฒนการมาจากการตโพนในงานประเพณลากพระ ซงจะมขน

ในวนแรม ๑ ค�า เดอน ๑๑ อนเปนวนออกพรรษา วดตางๆ จะเตรยมการท�าบษบก หมโพน เตรยมโพนประจ�าเรอ

เพอตบอกชาวบานวาจะมงานลากพระตามวดตางๆ เนองจากวดสวนมากจะอยในละแวกเดยวกน จงแขงกน

ตโพนใหมเสยงดง เพอชวนเชญใหมางานวด นอกจากน ยงเปนการบอกจงหวะใหคนลากเรอ ถาตรวใหถๆ ลากเรว

ถาตชาๆ ใหลากชา จงเกดการแขงโพนของแตละวดขน การแขงโพนโดยทวไปมการแขงในงานประเพณลากพระ

ทงระดบจงหวด ระดบอ�าเภอและระดบทองถน

การแขงโพน แบงไดเปน ๒ อยาง คอ

๑. การแขงขนมอ (ตทน) การแขงขนแบบนไมคอยไดรบความนยม เพราะกนเวลานาน แขงขนจน

ผตมอออนหรอหมอแรงจงตดสนได

๒. การแขงขนเสยง การแขงขนแบบนเปนทนยมกนมากในปจจบน เพราะใชเวลาสนๆ กสามารถตดสน

คนชนะได

แขงโพน จงหวดพทลง

เรยบเรยงโดย ส�านกงานวฒนธรรมจงหวดพทลง

Page 159: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน150 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

โพน เปนเครองดนตรพนบาน เปนเครองใหจงหวะสญญาณ เพอบงบอกวาจะมประเพณการแหชกพระ

ของแตละวดในจงหวดภาคใต ไมมหลกฐานวาเกดขนเมอใด บรรพบรษในอดตกาลไดน�าเอาหนงวว หนงควายมาหม

ปลายไมทอนทเจาะกลวงทะลทงสองดาน แลวน�ามาท�าสลกตขงใหตง เรยกวา “กลอง” ชาวพทลงเรยก “โพน” หรอ

“ตะโพน” การประดษฐ ลลาในการต การใชประโยชนจากโพน และความนยมการแขงขนของชาวพทลงแตกตางไป

จากทองถนอน จงถอไดวาการแขงตโพน คอ “เอกลกษณของโพนเมองพทลง”

การแขงโพนจงหวดพทลง ดงค�ากลาวทวา “จะรอยพนแมนหมนเสยงตะโกน ฤาจะสเสยงแขงโพนทเมอง

ลง” ทสะทอนถงความยงใหญและชอเสยงประเพณการแขงโพนของจงหวดพทลง ทไดรบการสบทอดและววฒนาการ

มาหลายทศวรรษ เคยงคประเพณลากพระของชาวพทลง แมโพนจะมใชกนทวไปในทกวดของภาคใต แตไมมการแขง

โพนทจะยงใหญและสนกสนานไปกวาเมองพทลง

วธเลน องคประกอบในการแขงโพนประกอบดวย (๑) โพน (๒) ไมตโพน (๓) ผตโพน (๔) โฆษกสนาม

บนเวท (๕) กตกาการแขงขน (๖) กรรมการตดสน

การแขงโพนจะแบงโพนทเขาแขงขนออกตามขนาด เลก กลาง ใหญ ตามกตกาทก�าหนด แตละขนาดม

เลขหมายประจ�าโพน ประกบคดวยวธจบสลาก การแขงโพนบนเวทแขงกนครงละ ๒ ใบ แบบแพคดออกจนเหลอค

ชงชนะเลศ เมอขนเวทแลวจะเทยบเสยงวาใบใดมเสยงทม ใบใดมเสยงแหลม การแขงขนรอบแรกจนถงรอบรองชนะ

เลศใชเวลาคละ ๓ นาท คชงชนะเลศใชเวลา ๕ นาท ผตจะมวธตอยางไรแลวแตศลปะ ไหวพรบ และความช�านาญ

ของผต

การตโพน โพนเสยงทมจะตองตเปนจงหวะยน โพนเสยงแหลมจะตองตขด ผตจะออกลลาทาทางลวดลาย

หรอลกเลนของแตละคน โพนทอยในรนเดยวกนใชวาโพนใบใหญจะมเสยงดงมากกวาโพนใบเลกเสมอไป ทงนขนอย

กบคณภาพของหนงหมโพน รปราง รปทรงของโพน และทส�าคญผตตองมพละก�าลงและความสามารถในการตเฉพาะ

ตวดวย

การตดสน มคณะกรรมการจบเวลา กรรมการรวบรวมคะแนน โฆษกสนามบนเวท และกรรมการให

คะแนน แตเดมมการตดสนเพยงจดเดยว โดยใหฟงเสยงโพนหางจากจดแขงโพน และสงสญญาณจากจดตดสน

ฝายใดเสยงดงกวาเปนฝายชนะ การสงผลการตดสน หากโพนเสยงทมชนะ กรรมการจะตโพนเปนสญญาณ ๑ ครง

หากเสยงโพนแหลมชนะ กรรมการจะตโพนสญญาณ ๒ ครง ในปจจบนมการก�าหนดจดตดสนแบงเปน

๓ ชดๆ ละ ๒ คน ตงจดตดสนหางจากเวทแขงขน ๓๐๐ – ๘๐๐ เมตร ขนอยกบสภาพแวดลอมและทศทางลม กรรมการ

จะตดสนโดย (๑) ฟงปรกต (๒) อดหขางหนงหรอสองขาง (๓) ใชวธอนเดยแดง คออดหขางหนงแนบพนดนขางหนง

เมอรผลจะรายงานผลไปทกรรมการกลาง ผลคะแนน ทสงมา ถอเอาผลชนะของ ๒ ใน ๓ จดของกรรมการตดสน

Page 160: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน151มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

คณคา

๑. คณคาตอครอบครว ท�าใหเกดรายไดแกผผลตโพนและครอบครว ผตโพนและครอบครว

๒. คณคาตอชมชน ท�าใหเกดความสมานสามคคในชมชน รวมกนฝกซอม รวมกนท�าโพนเพอสบทอด

ภมปญญาการท�าโพน

๓. คณคาตอสงคม ท�าใหเกดกจกรรมการรวมกลมของกลมชนตางๆ ทงเดก เยาวชนและประชาชน

ไดท�ากจกรรมรวมกนมผลท�าใหไมเกดปญหายาเสพตด

๔. คณคาตอศาสนา การแขงโพนในงานประเพณลากพระ เดกๆ เยาวชนและประชาชนไดรวมกนกจกรรม

ลากพระของวดตางๆ ในวนออกพรรษา ปลกจตส�านกในวนส�าคญทางศาสนา

เอกสารอางองคณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตในคณะกรรมการอ�านวยการจดงานเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหว.

“วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตรเอกลกษณและภมปญญา จงหวดพทลง” กรมศลปากร กระทรวงศกษาธการ, พมพครงท ๑

พ.ศ. ๒๕๔๔

ประจวบ เพชรนอย, ผอ�านวยการศนยบรการการศกษานอกโรงเรยนอ�าเภอปาพะยอม จงหวดพทลง. “โพน”. เอกสารโรเนยว ขนาด เอส

เทศบาลเมองพทลง. หนงสอทระลก “ประเพณแขงโพน-ลากพระจงหวดพทลง ประจ�าป ๒๕๔๘ และกฬานกเรยนเทศบาลและเมองพทยา ระดบ

ภาคใต ครงท ๒๓”.

เทศบาลเมองพทลง. เอกสารประกอบการแถลงขาว “งานประเพณแขงโพน-ลากพระจงหวดพทลง ประจ�าป ๒๕๔๗”.

ส�านกงานวฒนธรรมจงหวด. สภาวฒนธรรมจงหวดพทลง กระทรวงวฒนธรรม “การแขงโพน ท�าโพน เอกสารเลมนเปนสวนหนง ของการจดเกบ

ขอมลดานศลปะการแสดง ตามโครงการภมบานภมเมอง พ.ศ. ๒๕๔๙ ของส�านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต.

สญญา วชรพนธและศรมาลา เนยมรตน “โพน เอกลกษณเมองลง” พทลง: ส�านกงานศกษาธการจงหวดพทลง.

______. สารานกรมวฒนธรรมภาคใต เลม ๖, ๒๕๒๙ สงขลา. สถาบนคดศกษา มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ

______. สจบตร งานประเพณแขงโพน ลากพระ จงหวดพทลง ประจ�าป ๒๕๔๗.

Page 161: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน152 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ควำมหมำยและประเภท

แนวปฏบตทางสงคม พธกรรม และงานเทศกาล หมายถง การประพฤตปฏบตในแนวทางเดยวกนของ

คนในชมชนทสบทอดตอกนมาบนหนทางของมงคลวธ น�าไปสสงคมแหงสนตสขแสดงใหเหนอตลกษณของชมชนและ

ชาตพนธนนๆ

ประเภทของแนวปฏบตทางสงคม พธกรรม และงานเทศกาล

๑. มารยาท หมายถง การประพฤตปฏบตทดงามตอผอน

๒. ขนบธรรมเนยมประเพณ หมายถง การประพฤตปฏบตและการกระท�ากจกรรมทสบทอดตอๆ

กนมาในวถชวตและสงคมของชมชนนนๆ

๒.๑ ขนบธรรมเนยมประเพณเกยวกบศาสนา

๒.๒ ขนบธรรมเนยมประเพณเกยวกบเทศกาล

๒.๓ ขนบธรรมเนยมประเพณเกยวกบวงจรชวต

๒.๔ ขนบธรรมเนยมประเพณเกยวกบการท�ามาหากน

แนวปฏบตทำงสงคม พธกรรม และงำนเทศกำล

Page 162: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน153มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๑. มคณสมบตเฉพาะทแสดงอตลกษณ หรอเอกลกษณ ในดานประวตความเปนมา ภมธรรม ภมปญญา

ทเปนคณคา คณประโยชนกระบวนการคดสรรกลนกรอง การน�ามาปรบเปลยน พฒนาในชมชน จนเปนทยอมรบและ

สบทอดมาจนถงปจจบน

๒. มรปแบบการปฏบต ชวงเวลา วธการและขนตอนทชดเจน

๓. มการปฏบตสบสานกนมาหลายชวคน ยงคงมการปฏบตอย หรอมหลกฐานวาเคยปฏบตในชมชน

๔ เปนกจกรรมทรจก ประพฤต ปฏบตกนอยางแพรหลายในระดบกลมชาตพนธตางๆ ชมชน ทองถน

ภมภาค และประเทศชาต

๕. แสดงออกถงภมธรรม ภมปญญาทมคณคาตอจตใจ วถชวตและสงคม

๖. เปนแกนยดโยงและสรางเครอขายความสมพนธของคนในชมชน ทองถนและประเทศชาต

๗. เสยงตอการสญหายหรอน�าไปใชอยางไมถกตองและไมเหมาะสม

๘. คณสมบตอนๆ ทคณะกรรมการผทรงคณวฒเหนวาเหมาะสม

เกณฑกำรพจำรณำขนทะเบยน

Page 163: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน154 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เรยบเรยงโดย บญชย ทองเจรญบวงาม และส�านกงานวฒนธรรมจงหวดอบลราชธาน

ประเพณแหเทยนพรรษา เปนประเพณปฏบตของชาวพทธทไดกระท�ามาแตครงพทธกาล เหตทท�าให

เกดประเพณน เพราะสมยกอน ในชวงฤดฝน มภกษไดเดนไปเหยยบย�าขาวกลาในนาของชาวบานท�าให ไดรบ

ความเดอดรอน ดงนนพระพทธเจาจงไดอนญาตใหภกษสามเณรอยจ�าพรรษาทวดเปนเวลา ๓ เดอน คอในชวงวนแรม

๑ ค�าเดอน ๘ ถงวนขน ๑๕ ค�าเดอน ๑๑ ซงเปนชวงสนสดการเกบเกยวของชาวบานพอด ในชวงเขาพรรษานประชาชน

จะน�าเทยนไปถวายพระภกษ เพอประกอบพธทางศาสนาและศกษาเลาเรยน ในเวลาค�าคน เพราะเชอวาจะท�าใหตน

เฉลยวฉลาดมไหวพรบปฏภาณประดจแสงเทยนทสองทางสวาง ขจดความมดมนทางปญญาได ดงจะปรากฏอยใน

ฮตสบสองคองสบส หลกปฏบตทชาวอสานยดถอมาเปนเวลานาน

ประวตความเปนมาของประเพณแหเทยนพรรษาจงหวดอบลราชธาน

เมองอบลราชธาน มประวตความเปนมาอยางยาวนาน โดยเฉพาะเมองอบลราชธานเมอครงอดต ถอเปน

เมองทตงอยในพนททคนอสานเรยกขนานนามกนวา “ดงอผง” เปนปาทเปนแหลงท�ารงของผงหลวงขนาดใหญ ในชวง

เดอน ๕ เมษาของทกป จะมชาวบานทมอาชพเกบน�าผงปาจากดงอผง ซงถอวาเปนน�าผงปาทดทสดในปาภาคอสาน

ผลพลอยไดจากการเกบน�าผงปา คอ รงผงปา กคอขผงนนเอง จงเกดภมปญญาจากการใชขผงปาจากธรรมชาตมาท�า

เทยนเพอใชในการใหแสงสวางประกอบกบในชวงเวลาเดอน ๘ คอ งานบญเขาพรรษาตามฮตคองของชาวอสาน จงถอ

เปนประเพณในการถวายเทยนพรรษา เพอใหพระภกษสงฆไดใชประโยชนจากแสงเทยนในการสองสวางส�าหรบใชใน

การศกษาพระธรรมวนยขณะจ�าพรรษา

ประเพณแหเทยนพรรษำ จงหวดอบลรำชธำน

Page 164: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน155มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ในอดต เมอครงสมเดจพระเจานองยาเธอกรมหลวงสรรพสทธประสงคไดเสดจฯ มาเปนผส�าเรจราชการ

ตางพระองค ในมณฑลหวเมองลาวกาว ประทบทเมองอบลราชธาน ทรงกลาวถงประเพณการถวายเทยนของชาวเมอง

อบลฯ ไววา “ชาวเมองอบลฯ จะฟนเทยนยาวรอบศรษะ (เทยนเวยนหว) ไปถวายวดเพอ จดบชาจ�าน�าพรรษา

หาน�ามนไปใสตะเกยงใหพระภกษสงฆไดใชจดดหนงสอ และจดหาเครองไทยธรรม ผาอาบน�าฝนไปถวายพระตามจารต

ของเมอง”

การแหเทยนพรรษาแตเดมมไดยงใหญเหมอนในปจจบน มเพยงแตชาวบานรวมกนบรจาคเทยนใหกบ

หวหนาชมชน แลวน�ามามดตดกนกบล�าไมไผเปนปลองๆ เรยกวา “เทยนมดรวม” แลวปดรอยตอดวยกระดาษส

(กระดาษทอง-เงน) ตอกเปนลวดลายตางๆ เสรจแลวน�าตนเทยนมด ไปมดตดกบฐานทท�าจากปบน�ามนกาด หรอน�ามน

มะพราว แหแหนไปถวายวดตางๆ ในชมชนของตน สมยกอนจะนยมใชพาหนะเกวยนเทยมววหรอใชคนลากจง

มขบวนแห ตกลอง ฆอง กรบ ฟอนร�าสนกสนานรนเรง ตอมาการท�าเทยนไดพฒนาขนถงการตมหลอลงไปในแมพมพ

ออกมาเปนดอกเปนดวงคลายลายไทยน�ามาตดประดบตกแตง ตนเทยนทมลกษณะเรยบ เรยกวา “เทยนประเภท

ตดพมพ” นายชางคนแรกเปนผคดเรมท�าตนเทยนประเภทตดพมพของเมองอบลราชธาน คอ นายโพธ สงศร

สมยตอมา นายสวน คณผล ชางฝมอไดคดประยกตวธดงกลาวตกแตงตนเทยนใหมความวจตรยงขน โดยการท�าฐาน

เทยนเปนรปสตวตางๆ ดวยการปนและการตกแตงดวยขผง ท�าใหเทยนพรรษาของจงหวดอบลราชธานมความงดงาม

ละเอยดมากยงขน

ป พ.ศ. ๒๔๙๕ ประชาขนเรมใหความสนใจ และเหนความส�าคญในการตกแตงเทยนพรรษา และประเพณ

แหเทยนพรรษามากยงขน เมอทางจงหวดไดสงเสรมใหเขากบงานประเพณเขาพรรษา เปนงานประเพณประจ�าจงหวด

ในครงแรกชนดของตนเทยนม ๒ ประเภท คอ เทยนพรรษาประเภทมดรวมตกแตงดวยกระดาษส และประเภท

ตดพมพ เทานน

เมอ พ.ศ. ๒๔๙๗ นายอาร สนสวสด และนายประดบ กอนแกว นายชางท�าเทยนพรรษาไดพฒนาวธท�า

เทยนพรรษาใหงดงามวจตรพสดารมากยงขน โดยใชหนสบส�าหรบลบมดโกนปลงผมพระภกษสงฆน�ามาแกะแมพมพ

เปนลวดลายตางๆ แลวกดขผงลงไป ออกมาเปนลวดลายตางๆ ขผงทใชใชขผงบรสทธ (ขผงแทธรรมชาต) ท�าใหเกด

สสนของตนเทยนและลวดลายออกมาชดเจน

พ.ศ. ๒๕๐๙ นายค�าหมา แสงงาม ไดคดวธการแกะเทยนพรรษาทงตน เปนการคดขนมาใหมครงแรก

ในเมองอบลฯ ครงนน ท�าใหวธนถอเปนการแสดงฝมอในเชงชางอยางแทจรง ชางแกะสลกตนเทยน จงเรมเรยนร

และฝกหดถายทอดออกมาอยางแพรหลายในปจจบน

Page 165: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน156 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ประเภทของเทยนพรรษาทใชประกวดในปจจบน ม ๓ ประเภท ดงน

๑. เทยนพรรษา ประเภทมดรวมตดลาย (เทยนโบราณ)

หมายถงเทยนทน�าเอาเทยนเลมเลกๆ หลายเลมมามดรวมกนเปนตนเดยวดวยดาย เชอก หรอลวดเสน

เลกๆ กบแกนไมไผหรอแกนไมทกลงกลม หรอตนกลวย (ปจจบนนยมใชทอพลาสตก หรอไมอดท�าเปนรปทรงสเหลยม

หกเหลยม แปดเหลยม) ตงบนฐานไมรปเหลยมหรอปบน�ามนหรอทรงกลม แลวใชกระดาษเงนกระดาษทองหรอ

สตาง ๆ (กระดาษจงโก) ตดเจาะเปนลวดลายพนรอบ ๆ รอยตอของฐาน ล�าตนเทยน และตกแตงดวยลายดอกผง

การท�าเทยนพรรษาแบบมดรวมตดลายเปนการท�าเทยนแบบโบราณโดยการน�าเอาเทยนเลมเลกๆ มามดรวมกน

เปนตนเดยว ตกแตงดวยกระดาษสและดอกผงทท�าจากกรรมวธแบบโบราณ มขนตอนการท�า ๕ ขนตอน คอ

ขนท ๑ การท�าฐานตนเทยน

ขนท ๒ การท�าแกนตนเทยน

ขนท ๓ การมดรวมตนเทยน

ขนท ๔ การตดลายกระดาษ

ขนท ๕ การตดลายดอกผง และมการตกแตงและประดบดวยผาส ดอกไมใหสวยงาม

เทยนพรรษาโบราณแบบมดรวมตดลาย เปนประตมากรรมเทยนพรรษาทเกดจากภมปญญาทองถน

ดานศลปกรรมทมความงดงามละเอยดออน กรรมวธการท�างาย ไมยงยาก ใชแรงงานคนไมมากท�าจากความศรทธา

และความสามคคของชาวบาน

Page 166: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน157มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

จงหวดอบลราชธาน ไดคดคนท�าตนเทยน และตงชอของเทยนตาม

ลกษณะตางๆ ของเทยนมดรวม (เทยนโบราณ) ม ๔ แบบ คอ เทยนมดรวม เทยน

พม เทยนมณฑป และเทยนปราสาท อนเปนพนฐานเบองตนของเทยนพรรษา

จงหวดอบลราชธาน ดงน

(๑) เทยนมดรวม เปนตนเทยนทเกดขนในยคแรกของเทยนพรรษา

จงหวดอบลราชธาน คอการน�าเอาเทยนหลายเลมมามดรวมกนบนแกนไมหรอ

ตนกลวยเรยกวา “ตนเทยน” ประดบตกแตงดวยกระดาษสมารดเปนเปาะๆ ให

แปลกตา ใหเกดความสวยงาม

(๒) เทยนพม เกดความคดสรางสรรคจากเทยน

มดรวม คอการน�าเอาเทยนหลายเลมมามดรวมกนเปนชน

ลดหลนกนใหเปนรปทรงพม เปนชน ๆ จงเรยกวา “เทยนพม”

ความมงหมาย จดท�าเพอถวายแกพระสงฆดวยความศรทธา

แตกอนจะถวายพระกน�ามามดรวมกนไว สวนมากเปนเทยน

ทฟนเสรจตงในขนหรอพานไม ใหไสเทยนอยดานบน

(๓) เทยนมณฑป คอ การหลอเทยนแลวท�าหอ

ครอบเทยนเปนทรงมณฑปจงเรยกชอวา “เทยนมณฑป” ถอวา

ท�ามาตงแตสมยกอน ท�าเปนทวางเครองบรขารในการทอดกฐน

มณฑปนถาเรยกชออกอยางกดเหมอนวา “บษบก” เพราะรปแบบ

คลายคลงกน เพอใหเครองบรขารและบรวารทจะน�าไปทอดถวาย

พระสงฆ มความโบราณโดดเดนและสวยงาม สมกบเปนเครองบชา

พระรตนตรย เพอใหเกดความศกดสทธ

Page 167: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน158 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

(๔) เทยนประสาทผง เปนเทยนทท�าเปนรปทรงปราสาท

ความหมาย กคอท�าขนเพออทศสวนกศล ใหแกบรรพบรษทลวงลบไปแลว

สวนความหมายอกอยางกคอ ท�าเพอแกบน การท�าเทยนแบบนจะใชกาบกลวย

ซงแกะออกจากล�าตนกลวย มาตดเปนรปเหลยมใหไดรปทรง ใชดอกผงพมพจาก

แบบพมพ แมพมพกอาศยแบบจากตดเอากานกลวยบาง เผอก มนแกวหรอผล

ไมมาแกะเปนรปดอกไม ใชไมเสยบ จมลงในขผงทตมทละลายแลว เอาลงจม

ในน�าเยน ดอกจะหลดออกเมอแขงตวแลว น�าดอกผงไปตดกบล�าตนกลวย

ทเตรยมไวใหเกดความสวยงาม

๒. เทยนพรรษา ประเภทตดพมพ

เทยนพรรษาประเภทตดพมพ เปนตนเทยนทมลายละเอยดออน มขนตอนและตองใชคนจ�านวนมาก

โดยเฉพาะตองใชขผงแท เปนสวนใหญในการท�าดอกผง (ลายเทยน) สวนตนเทยนเดมใชขผงถวยผสมกบขผงแท

หลอล�าตน แตในปจจบนบางคมวดจะใชเชอกพนรอบแกนเหลกเทรอบดวยปนปลาสเตอร ตกแตงใหกลมแลวทาดวย

สพลาสตก หรอใชไมอดท�าเปนเหลยม หกเหลยม แปดเหลยม หรอเหลยมยอมม แทนการหลอใหกลมเพยงอยางเดยว

การท�าตนเทยนประเภทตดพมพซงเปนภมปญญาชนสงของชางเทยนพรรษาจงหวดอบลราชธาน ม ๗ ขนตอน ดงน

๑. การออกแบบ ๒. การหลอตนเทยน

๓. การกลงตนเทยน ๔. การท�าผงแผน

๕. การท�าดอกผงแผน ๖. การท�าดอกผงตดพมพ

๗. การตดดอกผง

Page 168: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน159มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ภาพ : อ�านาจ เกตชน

๓. เทยนพรรษา ประเภทแกะสลก

ตนเทยนประเภทแกะสลก เปนตนเทยนสมยใหม ท�าเปนครงแรกเมอ พ.ศ. ๒๕๐๒ โดยนายค�าหมา

แสงงาม ตนเทยนตนหนงจะใชขผงประมาณ ๗๐-๑๐๐ กโลกรม โดยใชขผงดผสมกบขผงชนดไมด ในอตราสวน

๕ ตอ ๑ หลงจากหลอและกลงตนเทยนแลว จะเรมการแกะสลกตนเทยน โดยการจดเตรยมคลายกบการจดท�าตน

เทยนพรรษาประเภทตดพมพ แตจะมสวนทแตกตางกน คอ ขผงและลกษณะการออกแบบตนเทยนพรรษาทแตกตาง

ไปตามความคดสรางสรรคจากจนตนาการของชางผสรางสรรคงานศลป โดยมองคความคดวายดหลกธรรมค�าสงสอน

ในพระพทธศาสนา โดยออกแบบลายทจะแกะสลก โดยการรางทงสวนฐานล�าตนและยอดเทยน ใชเครองมอแกะสลก

ซงจะมการเซาะ เจาะ ขด และขด ใหเปนรปสามมต เหมอนของจรง หรอรปทรางไวตามจนตนาการ ดวยเครองมอท

มคมขนาดตาง ๆ หรอเครองมอแกะสลกแกะลงไปในเนอเทยนเพอใหเกดรปรางหรอเรองราวตามทตองการ ประกอบ

ดวย ๑) มด ๒) สว ๓) ตะขอเหลกและเหลกขด ๔) แปรงทาสชนดด

งานประเพณแห เ ทยนพรรษา

จงหวดอบลราชธาน เปนประเพณทางพทธ

ศาสนา ของชาวอบลราชธาน ซงบงบอกถง

ความเจรญในพทธศาสนา วฒนธรรม และ

ประเพณมาเปนเวลายาวนาน ถอเปนงานบญทยง

ใหญทสด ของจงหวดอบลราชธาน โดยไดก�าหนด

จดงานในวนเขาพรรษา วนแรม ๑ ค�า เดอน ๘

ของทกป ณ บรเวณสวนสาธารณะทงศรเมอง

อ�าเภอเมองอบลราชธาน

Page 169: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน160 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

พฒนาการของงานประเพณแหเทยนพรรษา จงหวดอบลราชธาน จากเดมเปนงานประจ�าปทองถน

ไดพฒนามาสเปนงานประเพณระดบชาต ดงน งานประเพณแหเทยนพรรษา จงหวดอบลราชธาน เรมแรกนน

ไมมการประกวดเทยนพรรษาแตอยางใด มเพยงจดเฉพาะตามคมวดตางๆ เทานน แตดวยเสยงร�าลอของชาวบาน

วาเทยนคมวดนสวย วดนนงาม ผส�าเรจราชการเมองอบลฯ ในอดต จงเหนควรใหมการประกวดเทยนพรรษา โดยให

แหรอบเมองกอนทจะน�าไปถวายพระทวด การจดงานประเพณแหเทยนพรรษา จงหวดอบลราชธาน มพฒนาการ

อยางตอเนอง โดยชาวบานในแตละคมวดกจดตกแตงตนเทยนของวดตนใหสวยงาม น�ามารวมกนทบรเวณทงศรเมอง

เพอประกวดกน จากงานของชาวบานกพฒนามาสการสนบสนนจากภาครฐ ภาคเอกชน รวมกบประชาชน และใน

ป พ.ศ. ๒๕๑๙ จงหวดอบลราชธานไดเชญ องคการสงเสรมการทองเทยวแหงประเทศไทย (อ.ส.ท. ในขณะนน)

มาสงเกตการณ และตงแตป พ.ศ. ๒๕๒๐ เปนตนมา กไดรบการสนบสนนจากการทองเทยวแหงประเทศไทย

ใหเปนงานประเพณระดบชาต

เทยนพรรษาพระราชทาน

เรมตงแตป พ.ศ. ๒๕๒๒ จงหวดอบลราชธานเปนจงหวดเดยวของประเทศไทยทไดรบพระกรณา

โปรดเกลาฯ จากพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงพระราชทานเทยนหลวงมาถวายยงอารามหลวง ในจงหวด

อบลราชธาน โดยจงหวดอญเชญเทยนหลวงเปนเทยนน�าชยขบวนแหเทยนพรรษาพระราชทาน เปนเทยนหลอส�าเรจ

ประดบดวยลายไทย ขนาดเสนผาศนยกลางประมาณ ๔ นว สงประมาณ ๑ เมตร ทรงแปดเหลยม ล�าตนสแดง

ตรงโคนและยอดเปนสทอง มฐานเปนไมทรง แปดเหลยมคลายพานรองรบ องคประกอบทส�าคญ ทพระราชทานพรอม

กบตนเทยน ๓ อยาง ไดแก ไจฝายส�าหรบท�าไสเทยน ๑ ไจ เทยนชนวน ท�าจากขผงแท ๑ เลม และไมขดไฟ ๑ กลก

เอกสารอางองส�านกงานวฒนธรรมจงหวดอบลราชธาน

หนงสอระลก ๒๐๐ ป เมองอบลราชธาน พ.ศ. ๒๕๓๕

บคคลอางองนางกรกมล เพชรลอมทอง วฒนธรรมจงหวดอบลราชธาน

Page 170: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน161มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ประเพณลากพระเปนประเพณส�าคญอยางหนงของชาวไทยภาคใต ทไดปฏบตสบตอกนมาเปนเวลานาน

มากแลว ตงแตครงบรรพชน การทเรยกชอประเพณนวา “ประเพณลากพระ” เพราะหมายเอาการใชแรงจากการ

พายเรอลากพระไปในแมน�าล�าคลองหรอคนจ�านวนหนงดงเชอกลากพระไปบนถนนหรอเสนทางทใชเปนทางเดนประจ�า

สมยกอนการลากพระนยมลากกนทางน�าเปนสวนมาก ตอมามการลากพระทางบกหรอบนถนนมากขน อยางไรกตาม

ปจจบนการลากพระยงคงมทงสองลกษณะ หลกฐานเกาสดทเปนเอกสารเทาทพบแลวเกยวกบการลากพระหรอ

ประเพณลากพระ คอบนทกของภกษอจรงทมาหยดทนครศรธรรมราชเพอเดนทางตอไปอนเดยซงสมยนนเรยกชอวา

ตามพรลงคหรอจนออกเสยงเปน “ตงเหมยหลง” หรอ “ตนเหมยหลว” หรอ”โฮลง” เมอพทธศตวรรษท ๑๒

(พ.ศ.๑๑๐๐ เศษ) กลาวถง การลากพระ ความวา คนเมองน น�าพระพทธรปลงในยานพาหนะแลวชวยกนดงเชอกลาก

ไปหรอแบกแหไป มประโคมดนตร ดงขอความวา “...พระพทธรปศกดสทธองคหนงมคนแหแหนน�ามาจากวด

ประดษฐานบนรถหรอบนแคร มพระสงฆและฆราวาสหมใหญแวดลอมมา มการตกลองและบรรเลงดนตรตางๆ มการ

ถวายของหอมดอกไมและถอธงชนดตางๆ ททอแสงในกลางแดด พระพทธรปเสดจไปสหมบาน ดวยวธดงกลาวน

ภายใตเพดานกวางขวาง...” ...นคอบนทกการลากพระทชาวจนไดบนทกเอาไว นอกจากนวรรณกรรมมขปาฐะของไทย

ภาคใตประเภทเพลงรองเรอเดก(เพลงกลอมเดก) ยงไดบนทกดวยความจ�าเกยวกบเรองราวของการลากพระเอาไววา

ฮา เออ ไปไหนเหอ ไปปละหวนอนสกเดยว

ไปเซอสารเหนยว แทงตมลากพระ

อถกอแพง อแดงไมละ

แทงตมลากพระ วดสระหวนอน บาน เออ เหอ

(จ�าจาก นางเฟอง คระศร และนางฟอง ธรรมชาต)

เรยบเรยงโดย รองศาตราจารยสบพงศ ธรรมชาต

ประเพณลำกพระ

Page 171: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน162 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เพลงรองเรอบทนมค�าวา “ลากพระ” เปนการบงชวาประเพณนเรยกแตโบราณมานานแลววา “ประเพณ

ลากพระ” ในการปฏบตประเพณลากพระอยางหนงคอ การแทงตม หมายถงการท�าตมดวยขาวเหนยวผดกะทแลว

น�าไปหอท�าเปนและตม ใชใบจากออนและใบกะพอหอ ถาใบจากจะท�าเปนลกยาวๆ แลวใชเชอกพนรอบๆ และมดดง

หวทายใหตง ถาท�ากบใบกะพอจะท�าเปนรปสามเหลยมสอดใบกะพอใหซอนขดกนแลวดงใหแนนไมตองใชเชอกมด

แตอยางใด การจะใชใบจากหรอใบกะพอขนอยกบพชพนธวสดในทองถน สถานทอยใกลแมน�าล�าคลองมกใชใบจาก

ออนเพราะมตนจากมาก สถานทอยไกลแมน�าล�าคลองมตนกะพอมากกมกใชใบกะพอ การท�าทสอดพบสลบไปมาให

แนนนนเรยกวา การแทง เปนการใชปลายของใบจากหรอใบกะพอพบหรอมวนสอดนนเอง ตมจงเปนขนมสญลกษณ

ของประเพณลากพระ เพราะใชตมถวายพระลาก ถวายพระทวด และมอบใหผเฒาผแก ผมพระคณ และบคคลทวไป

ในวนลากพระจงมตมออกมาใหเหนจ�านวนมากหลากหลายแหลงหลายททมการลากพระ

ประเพณลากพระกลาวกนวาสบเนองมาจากการทพระพทธองคเสดจลงมาทางบนไดแกวจากสวรรค

ชนดาวดงส หลงจากททรงโปรดพระพทธมารดา (พระนางสรมหามายาซงไปเสวยพระชาตเปนเทพมหามายาในสวรรค

ชนดสต) เมอพระองคเสดจลงมา บรรดาพทธสาวกและพทธศาสนกจ�านวนมากกไปรบเสดจมการน�าอาหารไปถวาย

พระพทธเจา เนองจากมผคนและอาหารจ�านวนมากผทอยดานหลงเขาไปไมถงองคพระพทธเจา จงน�าเอาใบไมหอ

และมดสงไปตามล�าดบ จนถงองคพระพทธเจา บางกซดหอภตตาหารไปทพระพทธเจา และหอภตตาหารลงในบาตร

การถวายภตหารในวนนเรยกวา “ตกบาตรเทโวโรหนะ” หรอ “ตกบาตรเทโว” คอ ตกบาตรในวนทพระพทธเจาเสดจ

ลงมาจากสวรรคในวนขน ๑๕ ค�า เดอน ๑๑ และวนตอมาวนแรม ๑ ค�า เดอน ๑๑ เปนวนออกพรรษา กจะมการ

ลากพระ ประหนงวารบเสดจพระพทธเจากลบสทประทบนนเอง แตในการลากพระนนจะมรายละเอยดตางๆ

หลายประการ

Page 172: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน163มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เรมจากการเตรยมการจดท�าหรอตกแตงเรอพระใหมความสวยงามตามทตองการซงบางวดจะใชเวลานาน

และผมฝมอทางดานศลปะจะตองชวยเหลอกน เพอใหเรอพระของวดตน หมบานตนมความสวยงาม ยงประกวดดวย

แลวกจะดมบรรดาฝมอศลปทงหลายอยางพรอมเพรยง บางวดลงทนสงเพอหมายเอาชนะการประกวด บางแหงมการ

ประกวดรบถวยพระราชทานฯ เปนรางวลสงสด ดงนน จงมการท�าเรอพระอยางเอาจรงเอาจงเพอเกยรตและศกดศร

ของวดตนหมบานตน จดเดนทตองท�าใหสวยงามคอพนมพระหรอบษบก (ชาวไทยภาคใตเรยกวานมพระ) กอนถง

วนลากพระจรง จะมการ “คมพระ” (ประโคมดนตร) หนงวนหนงคน ดนตรทมกใชกน ตะโพน ปด และระฆง

(เหลกแผน) บางทไมมปด (คลายกลองสองหนาเปนดนตรไทยภาคใต) เดกๆ กจะชวยกนคมพระหรอตดนตรดงกลาว

นตลอดเวลาไมมการหยด หากไมมเดกต ผใหญกจะเขาตแทนท เสยงคมพระหรอประโคมดนตรกจะไดยนทวทงหมบาน

หรอชมชนนนๆ ตมทท�ากนกจะน�าไปถวายพระลาก บางกหอยแขวนทพระหตถ บางกใสภาชนะตงใกลองคพระลาก

เมอถงวนลากพระกจะชวยกนอญเชญพระลากไปลงเรอพระหรอพาหนะทเตรยมไวกรณลากพระบก

จากนนกจะพายเรอเพรยวลากพระไปจากทาน�าวดสจดหมายทนดรวมเรอพระหรอทวดใดวดหนง ถาลากพระบก

กจะใชเชอกเสนใหญสองเสนคลองทพาหนะทเปนทประทบพระลาก (มกเรยกวาเรอพระเชนกน)แลวชวยกนลากไป

ในขณะทลากไปนนจะมการรองเพลงลากพระ มการรองน�าดวยตนเสยงหนงคนหรอหลายคนพรอมๆ กนวา

“อสาละพา” และผทลากพระรวมกน หรอฝพายทจวงน�าพายเรอไปกจะรบวา “เฮโลๆ” ถาตนเสยงวาซ�ากจะรบเชน

นทกครงไป สวนเนอรองจะเปนการวาของพอเพลงแมเพลง เมอจบอสาละพา เฮโลๆ แลว เชน “คนนนแกใสเสอเขยว

หยดเดยวกอนตา มาชวยลากพระกนตาสาวเหย” ครนแมเพลงวาจบผรวมลากพระกจะรบตอวา “อสาละพา เฮโลๆ”

การขบรองเพลงลากพระกจะมเรอยไปเปลยนเนอรองไปตามตองการเปนลกษณะกลอนปฏภาณ (ภาษาไทยภาคใต

เรยกวา มตโต) เพอความสนกสนาน และไมรสกเหนอย ใครทจะท�าบญถวายตมพระพทธเจา กจะแอบเรอเขาไปเอา

ตมใสทเรอพระ ถาไกลกซดไปทเรอพระกจะมคนรบ พระบกกเชนกนกจะท�าเชนเดยวกน ค�าทถวายตมหรอท�าบญใส

บาตรเรอพระบกใชค�าวา “ตกบาตรหนาลอ” กม เมอเรอพระถงจดนดพบกจะจอดเรอพระไวทนนหนงวนหนงคน

เพอรวมกนท�าบญใสบาตร สวนมากกน�าตมไปถวายพระลาก และน�าเหรยญหรอธนบตรใสลงในบาตรพระลาก

หรอบาตรทตงดานหวเรอพระ

Page 173: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน164 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

สงทประกวดประขนกนคอความสวยงามของเรอพระ และพนมพระหรอบษบก(ภาษาไทยภาคใต

เรยกนมพระ) เรอพระทสงเขาประกวดกจะมการตดสนกนในวนทเรอพระไปถง บางแหงตงรางวลไวสงทงถวยพระราช

ทานฯ ถวยบคคลส�าคญ และเงนรางวล นอกจากนยงมการใหชวยคาใชจายในการท�าเรอพระ พนมพระ แกทกวดดวย

กม แสดงใหเหนถงการสงเสรมประเพณซงเปนศลปะและวฒนธรรมอยางหนงของคนไทยภาคใต เมอครบตามก�าหนด

แลวกจะชวยกนลากเรอพระกลบวด เชอกนวาเรอกสวนไรนาใครทเรอพระผานไปจะมพชพนธอดมสมบรณ ดงนน

ชาวไทยภาคใตจงชอบทจะใหเรอพระผานไปทางไรนาของตน เรอพระวดใดไดรบรางวลชนะเลศกจะลากไปอวด

ในทตางๆ กอนจะลากเรอพระกลบวด และบางครงมการลกเรอพระเรยกคาไถ หากไมเฝาใหด แตมกเปนเรอพระ

ทสวยงาม ทงนเพอความสนกสนานนนเอง

ในการจดประเพณลากพระยงมกจกรรมส�าคญอยางหนงคอ การแขงเรอเพรยวซงเปนเรอทมลกษณะยาว

และผอม ไมเหมอนเรอยาวของไทยภาคกลางทล�าเรอจะอวนกวา ในการแขงขนเรอเพรยวนนจะจดกน ๒-๓ วน

แบงออกเปนประเภทหรอรนตางๆ มขนาดเลก ขนาดกลาง และขนาดใหญ การแขงขนเรอเพรยวเปนสงส�าคญยง

ของแตละวดและตวแทนหมบาน ดวยเหตนกอนทจะถงวนลากพระแขงเรอเพรยวแตละวดหรอแตละหมบานทสงเรอ

เพรยวเขาแขงขนกจะมการฝกซอมฝพายอยางเอาจรงเอาจง ฝพายจะคดเลอกจากชายฉกรรจของชมชนหรอหมบาน

นอกจากน ยงมเรอทมาจากตางจงหวดภาคอนๆ สงลงแขงขนกม การแขงขนชงเจาความเรวทางน�าประเภทเรอเพรยว

นเปนทนยมกนมาตงแตครงบรรพชน ปจจบนมการเลนตอรองแพชนะกนเชนเดยวกบการชกมวย ในกรณของเรอ

ทมชอเสยงและมความเรวเปนทเชอมน นอกจากการแขงเรอเพรยวแลวยงมรายการบนเทงตางๆ ทงกลางวนและกลาง

คน เชน แขงกลองยาว ประกวดเทพประเพณลากพระ แขงมวยทะเล แขงจบเปด และพายเรอกระทะ เปนตน

กลางคนมการแสดงหนงตะลง มโนหรา เพลงบอก และดนตรลกทง เปนตน ทอ�าเภอปากพนงมการเลนซดหลด

(โคลนตม) บรเวณทะเลในดวย สวนมากมกจะเปนการเลนของหนมสาว

ประเพณลากพระเปนประเพณทสบทอดมาตงแตอดตจนปจจบนในภาคใตของประเทศไทย นบวนวา

จะจดฉลองประเพณลากพระยงใหญยงขนตามล�าดบ ภมปญญาหลกทมในประเพณนคอการแสดงออกถงการบชา

ศรทธาในพระพทธศาสนา การแสดงออกถงความกตญญตอผมพระคณ การสรางความสามคค การสรางความบนเทง

และรกษาสงดๆ มคณคาของไทยเอาไวใหคงอยตลอดไป ประเพณลากพระในภาคใตทนยมจดอยางยงใหญและมผคน

ไปรวมกจกรรมมากคอ ทอ�าเภอปากพนง เชยรใหญ หวไทร และอ�าเภอเมอง จงหวดนครศรธรรมราช เปนตน

อ�าเภอเมอง จงหวดสราษฎรธาน อ�าเภอเมอง จงหวดสงขลา และอ�าเภอเมอง อ�าเภอสว จงหวดชมพร เปนตน

นอกจากนกมจดทวไปในภาคใตทมขนาดกจกรรมยอมลงไป เชอวาประเพณลากพระในภาคใตของประเทศไทย

จะด�ารงอยตอไปอกนานแสนนาน ทงนเพราะแรงศรทธาในพระพทธศาสนายงมอยอยางเขมแขงและเขมขนนนเอง

Page 174: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน165มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ประเพณมาฆบชาแหผาขนธาต นครศรธรรมราช หรอประเพณแหผาพระบฏ(ผาทใชบชาพระพทธเจา)

เปนประเพณทสบทอดกนมาตงแตครงบรรพชนของคนไทยสยามทอยในอาณาจกรศรธรรมราชมหานคร ซงในศลาจารก

ปรากฏชอวา ศรธรรมราช ดงขอความวา “...สงฆราชปราชญเรยนจบปฎกไตร หลวกกวาปครทงหลายในเมองน

ทกคนลกแตศรธรรมราชมา...” การทชอประเพณเรยกอยางนเพราะการปฏบตบชาเชนนในขณะนนมในดนแดนไทย

ภาคใตราว พ.ศ.๑๗๐๐ เศษมเพยงทเดยว คอทศนยกลางการปกครองของศรธรรมราชมหานครหรอเมอง ๑๒ นกษตร

คอททมองคพระบรมธาตเจดยนครศรธรรมราชประดษฐานอยซงเปนสถานทส�าคญอยในจงหวดนครศรธรรมราช

จนปจจบน

การเรมตนของประเพณมาฆบชาแหผาขนธาตนครศรธรรมราช หรอทชาวนครศรธรรมราชและชาวไทย

ภาคใตเรยกโดยทวไปเรยกวา “แหผาขนธาต” นน มความเปนมาคอ เมอสมยของพระเจาจนทรภาณศรธรรมาโศกราช

ราว พ.ศ.๑๗๐๐ เศษ มผาผนยาวทวาดเรองราวพระพทธเจาลอยมาตดรมฝงชายทะเลปากพนง ซงอยในเขต

ศรธรรมราชมหานคร ชาวปากพนงในขณะนนเหนวาเปนผาส�าคญจงชวยกนอญเชญไปถวายพระเจาจนทรภาณศรธรรมา

โศกราชซงประทบทราชวงในตวเมองนครศรธรรมราชปจจบน พระเจาจนทรภาณศรธรรมาโศกราชทรงเหนวาเปนผา

ส�าคญทางพระพทธศาสนาจงรบสงใหซกใหสะอาดแลวตากใหแหงในทองพระโรง ตอมามผพบคนแตงตวชดขาว

จ�านวนหนงบรเวณบานปากน�านครและปากพญา และไดพาคนเหลานเขาเฝาพระเจาจนทรภาณศรธรรมาโศกราช

หวหนา ผทมาจากแดนไกลไดทลวาเปนชาวเมองอนทรปตถอญเชญผาพระบฏ(ผาทวาดรปพระพทธเจาหรอเรองราว

พระพทธเจา) ลงเรอมาหมายจะอญเชญไปบชาพระบรมธาตเจดยทลงกา แตเรอถกพายพดลมจมลง บรวาร

ทมาดวยกนสวนมากจมน�าเสยชวต สวนนอยรอดชวตขนฝงทปากนครและปากพญา เมอหวหนาคนแตงชดขาวไดเหน

ผาพระบฏทชาวปากพนงไดน�าไปถวายพระเจาจนทรภาณศรธรรมาโศกราชกร�าไห และทลวาผาผนนทตนและบรวาร

ไดอญเชญลงเรอมา

เรยบเรยงโดย รองศาตราจารยสบพงศ ธรรมชาต

ประเพณแหผำขนธำต

Page 175: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน166 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ครนวนเพญเดอนหกถงวนวสาขบชาเปนวนส�าคญทางพระพทธศาสนา พระเจาจนทรภาณศรธรรมาโศก

ราชทรงจดสมโภชพระบรมธาตเจดยนครศรธรรมราช และใหแหแหนผาพระบฏรอบเมองแลวอญเชญขนหมรอบ

องคพระบรมธาตเจดยเปนการบชาพระสมมาสมพทธเจาการบชาดวยการแหผาพระบฏขนองคพระบรมธาตเจดย

นครศรธรรมราชจงมมาตงแตบดนนจนถงปจจบนน แตการแหผาพระบฏหมองคพระบรมธาตฯ หรอแหผาขนธาต

ครงใหญน ตอมาเปลยนเปนเนองในวนมาฆบชาหรอวนเพญเดอนสาม เรยกกนเปนทางการวา ประเพณมาฆบชา

แหผาขนธาต การปรบเปลยนวนแหผาขนธาตหรอผาพระบฏนเชอกนวาเพราะตองการใหชาวศรธรรมราชมหานคร

ในสมยนน ซงมตงแตประจวบครขนธลงไปถงสดปลายคาบสมทรสยาม-มลายไดเดนทางไปสกการบชาพระบรมธาต

เจดยนครฯ ไดสะดวกยงขน เพราะเดอนหกฝนตกมาก เดอนสามฝนไมตกเปนฤดรอน การเดนทางสะดวกกวา

อยางไรกตาม การแหผาขนธาตหรอแหผาพระบฏของชาวไทยภาคใต (ทงสยามและไทกลมอนๆ) ทแหกนในวนวสาขบชา

และวนอนๆ กยงมอย ตลอดทงป แตการแหผ าขนธาตทมคนมากและใหความส�าคญมากคอวนมาฆบชา

และวนวสาขบชา บางกเรยกวา ประเพณมาฆบชาแหผาขนธาต และประเพณวสาขบชาแหผาขนธาต ผาพระบฏ

หรอผาขนธาตทแหนน ถาเปนของสวนรวมคอผาพระบฏผนทชาวปากพนงอญเชญไปถวายพระเจาจนทรภาณ-

ศรธรรมาโศกราช ในสวนของราษฎรโดยทวไปกจดหาผากนเองอยางทสบทอดมาถงปจจบน

ภาพ: เสกสรร เสาวรส

Page 176: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน167มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

แมเวลาผานไปนานมากแลว แตการปฏบตดงกลาวนกอยในวถชวตของลกหลานชาวเมองศรธรรมราช

มหานครหรอเมอง ๑๒ นกษตร คอเมองกลนตน ปาหง ไทรบร สายบร ปตตาน พทลง ตรง บนทายสมอ สระอเลา

ตะกวปา ถลาง ชมพร และกระบร จงกลายเปนประเพณส�าคญเรยกกนมาวา ประเพณแหผาขนธาต ดวยเวลาทผาน

ไปยาวนานผาพระบฏดงเดมกขาดหายถกท�าลายดวยกาลเวลา ดงนน ชาวเมองนครศรธรรมราชและชาวไทยภาคใต

จงแหผาขนธาตดวยการจดท�าผาพระบฏกนขนมาเอง บางกสขาววาดเรองราวพระพทธเจา บางกสเหลองและสแดง

กม ทงนจดประสงคส�าคญคอการไดน�าผาขนหมบชาองคพระบรมธาตเจดยนครฯ ตอมาในป พ.ศ.๒๕๓๐ หนวยงาน

ราชการกท�าหนงสอกราบทลขอผาพระบฏพระราชทานจากสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร พระองค

พระราชทานมาและชาวนครศรธรรมราช ชาวใต และชาวไทยจากตางจงหวดภาคอนๆ กไดรวมกนอญเชญแหขนหม

องคพระบรมธาตนครศรธรรมราช ในวนมาฆบชาแหผาขนธาตหรอประเพณมาฆบชาแหผาขนธาต ตอมาชาว

นครศรธรรมราชกไดกราบทลขอผาพระบฏพระราชทานจากสมเดจพระนางเจาสรกตพระบรมราชนนาถ พระบาท

สมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดชมหาราช สมเดจพระบรมโอรสาธราช สยามมกฎราชกมาร และสมเดจพระเจา

ลกเธอ เจาฟาจฬาภรณวลยลกษณ อครราชกมาร จงนบไดวาเปนสรมงคลยงแกชาวนครศรธรรมราช ชาวไทยภาคใต

ชาวไทย และเหลาพทธศาสนกชนทงหลาย ประเพณแหผาขนธาตนครศรธรรมราชตอมาไดด�าเนนการใหสมพนธกบ

ประเทศอนทนบถอศาสนาพทธ จงเชญใหประเทศดงกลาวมารวมแสดงผาพระบฏของแตละประเทศ และนมนต

พระภกษจากตางประเทศมารวมในพธกรรมทางพระพทธศาสนาดวย และเรยกชอประเพณแหผาขนธาตแตเดมเปน

“ประเพณมาฆบชาแหผาขนธาตนานาชาตทเมองนครศรธรรมราช” ประเทศทเขารวมน�าผาพระบฏมาแสดงและ

พระภกษมารวมในพธกรรมทางพระพทธศาสนา ไดแก ศรลงกา อนเดย พมา ลาว กมพชา มาเลเซย ธเบต เนปาล

ญปน และจน ประเพณมาฆบชาแหผาขนธาต หรอแหผาพระบฏในปจจบนจงกลายเปนประเพณนานาชาต มไดจ�ากด

อยเฉพาะในกลมคนไทย และประเทศเพอนบานใกลเคยงเทานน แตไดขยายวงกวางออกไปในกลมประเทศเอเชยแทบ

ทงหมด จงนบเปนกาวส�าคญในการสรางความสมพนธทางพระพทธศาสนาของชาวเอเชยโดยมพระบรมธาตเจดย

นครศรธรรมราชประเทศไทยเปนศนยกลาง การหลอมใจของชาวเอเชยใหเปนหนงเดยวกนไดเชนนนบวาเปนภมปญญา

ส�าคญยง เพราะความรกความสามคคความสมพนธทดจะเกดขนในกลมประเทศทมารวมกนในประเพณแหผาพระบฏ

นานาชาตทนครศรธรรมราช หรอแหผาขนธาต(เมองนครฯ) ดงกลาวน

Page 177: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน168 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การปฏบตประเพณแหผาขนธาตหรอแหผาพระบฏนนยงปฏบตกนอยอยางเขมแขง เพราะเมอถงวน

ดงกลาวนจะมผคนหลงไหลไปทวดพระบรมธาตนครศรธรรมราช (วดพระมหาธาตวรมหาวหารนครศรธรรมราช)

จ�านวนมากแนนขนดไปทงวดและลนออกมานอกวด ในการแหผาจะมผคนเขารวมขบวนแหจ�านวนมาก และมหนวยงาน

ราชการ บรษท หางรานจ�านวนมากท�าผาพระบฏเขารวมในขบวนมความยาวหลายกโลเมตร เรมตนการแหทหนาศาลา

ประดหกซงอยตรงกนขามสนามหนาเมองนครศรธรรมราช ในการแหจะมผาพระบฏพระราชทานเปนประธาน และม

ผาพระบฏของหนวยตางๆ ทงทมวาดเรองราวพระพทธเจาและไมม หลากสทงสขาว สเหลองและสแดง เขารวมขบวน

แห กอนถงวนแหจะมการจดสมโภชผาพระราชทานกอน โดยจดสมโภชทอ�าเภอปากพนง เพราะเปนสถานทพบผา

พระบฏผนแรกในสมยของพระเจาจนทรภาณศรธรรมาโศกราช รงเชาอญเชญมาทนครศรธรรมราช เมอหลายปกอน

อญเชญตงไวศาลาประดหก ตอมาอญเชญไปตงไวทสวนสาธารณะศรธรรมาโศกราชเพอใหพทธศาสนกไดบชา

ตอนเยนถงค�ามการท�าพธทางพระพทธศาสนาอกครงหนง รงขนเชาถงวนมาฆบชากอญเชญออกแหไปสวดพระบรม

ธาตนครศรธรรมราชดงกลาวแลว กอนถงวนมาฆบชาจะมการกวนขาวยาค (ชาวไทยภาคใตเรยกขาวยาโค) หรอ

ขาวมธปายาสเพอเปนพทธบชา ในการกวนขาวยาคหรอขาวมธปายาสนนกวนทดานทศเหนอขององคพระบรมธาตฯ

ใกลกบรอยพระพทธบาท พธกวนขาวยาค(ยาโค)หรอมธปายาสจะเรมตงแตตอนบายของวนกอนวนรงขนเปนวน

มาฆบชา ทงนเพอร�าลกถงการกวนขาวมธปายาสของนางสชาดาทกวนขาวมธปายาสถวายแดองคพระสมมา

สมพทธเจาเมอครงพทธกาลและสงผลใหพระพทธเจาตรสรในชวงเวลาใกลรงของวนตอมา ทส�าคญคอเสมอนหนง

เปนการปฏบตบชาตอพระสมมาสมพทธเจาอนเนองในวนส�าคญทางพระพทธศาสนานนเอง ขาวมธปายาสดงกลาวน

จะแจกจายใหแกผไปในประเพณมาฆบชาแหผาขนธาต ผทไดรบกมกจะบรจาคปจจยเพอเปนคาใชจายเกยวกบ

พระพทธศาสนา การกวนขาวมธปายาสซงถอวาเปนอาหารอายวฒนะนน นอกจากจะกวนกนในวดพระบรมธาต

นครศรธรรมราชแลว ยงมการกวนกนทวดตางๆ และทสวนสาธารณะศรธรรมาโศกราชดวย ทงนเพราะตองการกระจาย

บญกศลใหทวถงกนนนเอง

Page 178: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน169มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ประเพณแหผาขนธาต หรอมาฆบชาแหผาขนธาตนครศรธรรมราช หรอแหผาขนธาตนานาชาต

เมองนครศรธรรมราช นบวนจะมผ คนหลงไหลเขามามากขนตามล�าดบ เพราะชาวพทธทวโลกสวนใหญร จก

พระบรมธาตเจดยนครศรธรรมราช อนเนองจากการจดประเพณทมความกวางใหญมากขนขยายขอบเขตการ

ด�าเนนการไปสประเทศเพอนบานใกลเคยงและชาวตางประเทศทนบถอพระพทธศาสนา อกทงอยระหวางการขอ

ขนทะเบยนเปนมรดกโลกอยในบญชเบองตนแลว ประกอบกบการสอสารททนสมยรวดเรวและการไปมาสะดวกกวา

สมยกอน จงท�าใหตวเมองนครศรธรรมราชในวนดงกลาวคลาคล�าไปดวยผคนจากทตางๆ ทงชาวไทยและชาว

ตางประเทศ และมการถายทอดวทย และวทยโทรทศนออกไปสเขตพนททวประเทศและวทยโทรทศนดาวเทยมทวโลก

จงท�าใหการรบรเรองประเพณแหผาขนธาตทนครศรธรรมราชมมากขนและขยายวงกวางไปทวโลก

เอกสารอางองต�านานพระบรมธาตนครศรธรรมราช ฉบบ อกขรวธเดม

บคคลอางองพระเทพวนยาภรณ เจาอาวาส วดพระมหาธาตวรมหาวหาร

พระครวศษฏคณาทร ผชวยเจาอาวาสวดพระธาตวรมหาวหาร

ผศ. ฉตรชย ศกระกาญจน

ภาพ: จามกร ศรค�า

Page 179: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน170 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

“บญ” อาจกลาวอธบายได ๓ ประการ คอ

๑. กลาวโดยเหต “บญ” คอ การกระท�าความดตามหลกค�าสอนในพระพทธศาสนา อนหมายถงการท�า

กจใดๆ ทเปนการช�าระหรอลางจตใจใหบรสทธ ผองใส หมดจดจากมลทน เครองเศราหมอง อนไดแก โลภะ โทสะ

และโมหะ เพอใหไดความสขกายสบายใจ

๒. กลาวโดยผล “บญ” คอ ความสขอนเกดขนจากใจทสงบ เมอเกดขนในจตใจแลวท�าใหจตใจใสสะอาด

ปราศจากความเศราหมองขนมว คดพดและท�าสงทด ทถก ทควร ทเปนประโยชน

๓. กลาวโดยสภาพ “บญ” คอ จตใจทบรสทธผองใส อนเกดจากการทจตใจไดรบการช�าระลางจากการ

ท�าบญ หรอการท�าความด นนเอง

วธการท�าบญ ในพระพทธศาสนาเรยกวา บญกรยาวตถ ซงในพระไตรปฎกระบไว ๓ อยาง คอ ทาน ศล

ภาวนา และในคมภรสมงคลวลาสน อรรถกถาทฆนกาย มขอปลกยอยเพมนอกเหนอจากในพระไตรปฎก อก ๗ ประการ

คอ อปจารยะ เวยยาวจจะ ปตตทานะ ปตตานโมทนา ธมมสสวนะ ธมมเทสนา ทฏฐชกมม จงรวมเปน บญกรยาวตถ

๑๐ ซงสามารถแบงออกไดเปน ๓ หมวด คอ หมวดทาน หมวดศล และหมวดภาวนา แหลงปฏบตในการท�าบญ

ยงยดถอปฏบตกนอยทวไปในสงคมไทยทนบถอพระพทธศาสนา

เรยบเรยงโดย พ.อ.(พเศษ) อ�านาจ พกศรสข

ประเพณกำรท�ำบญในพทธศำสนำ

“บญ”หรอ “ปญญ” แปลวา ช�าระ ม

ความหมายตามพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน

วา “เครองช�าระสนดาน ความด คณงามความด กศล

ความสข ความประพฤตชอบทางกาย วาจาและใจ

ความสะอาด ความผองแผวแหงจต”

Page 180: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน171มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

วธท�าบญแบงออกได ๒ อยางคอ ๑.การท�าบญเกยวกบจารตประเพณ และ ๒. การท�าบญโดยปกต

๑. การท�าบญเกยวกบจารตประเพณ

การท�าบญเกยวกบจารตประเพณ คอการท�าบญเนองในงานประเพณทมมาแตเดม ซงเปนประเพณ

เกยวกบชวตของชาวไทย แบงออกได ๒ ประเภทคอ

๑.๑ ประเพณเกยวกบชวตและครอบครว ไดแก ประเพณเกยวกบการเกด ประเพณเกยวกบการ

เลยงลก ประเพณบวชนาค ประเพณแตงงาน ประเพณปลกเรอน ประเพณท�าบญบาน ประเพณท�าบญอาย

ประเพณท�าศพ

๑.๒ ประเพณเกยวกบสวนรวม เนองดวยเทศกาล คอคราวสมยทก�าหนดขนเปนประเพณ

เพอท�าบญและรนเรง เชน ตรษ สงกรานต เขาพรรษา สารท และออกพรรษา เปนตน

ประเพณทกลาวมาแลวเหลาน ยอมมการท�าบญทางพระพทธศาสนาอยดวย เชน ท�าบญเลยงพระ

และท�าบญตกบาตร เปนตน

๒. การท�าบญโดยปกต

๒.๑ หมวดทาน

๑) ทาน (ทานมย) คอ วธการท�าบญดวยการบรจาค การให การเออเฟอ การเผอแผแบงปน หรอ

การสละสงของหรอทรพยสมบตทควรใหของตน ไมวาจะเปนเงนทอง ขาวของเครองใช หรอสงอนใดทมอย ใหแกผท

ควรให เพอประโยชนแกเขา โดยมงหวงจะจนเจอใหเขาไดรบประโยชนและความสข ดวยความเมตตา การท�าทานนน

ควรใหดวยเจตนาทบรสทธ ใหดวยความปรารถนาด เพอใหผรบไดสงจ�าเปนทเขาตองการ สงของทใหตองอย ในสภาพ

ทใชงานได และการบรจาค ตองดความเหมาะสมของสงทใหกบผไดรบดวย การใหนนตองมผรบ จะเปนพระ ฆราวาส

คนรวย คนจน คนมศล คนไมศล แมแตสตวเดรจฉาน หรอเปรตบางจ�าพวกกได ทงนผรบทานนน หากเปนคนด

มคณธรรมมาก อานสงสแหงทานกยงมากตามไปดวย

Page 181: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน172 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

วตถประสงคของการใหทานในทางพระพทธศาสนา มดงน คอ

(๑) เพออนเคราะห คอ ชวยเหลอผทตองการความชวยเหลอ เชนผประสบภย ขาดแคลน หรอได

รบความทกขยาก ดวยความกรณา คอคดจะชวยใหเขาพนทกข

(๒) เพอสงเคราะห คอ เกอกลกนในหมญาต เพอนบาน มตรสหาย เปนการแสดงไมตรจตตอกน

ดวยความเมตตา คอคดจะใหเขาเปนสข

(๓) เพอบชาคณ เชน บชาคณบดา มารดา ผมอปการะอนๆ รวมทงพระภกษ สามเณร ผประพฤตด

ประพฤตชอบ เปนการบชาทานผควรบชา

เราจ�าแนกทานออกเปน ๒ ประเภท คอ อามสทานและธรรมทาน

๑.๑) อามสทาน หมายถงการใหทานดวยการสละทรพยหรอวตถทเปนของนอกกาย เชน เงน สงของ

หรอของในกาย เชน เลอด อวยวะ แกผอน ดวยความเมตตา เชน ถวายทานแดพระภกษสามเณร ใหทานแกคนชรา

ขอทาน ผตกยาก เปนตน ซงผลบญทไดจากทานนนจะมากหรอนอยขนอยกบปจจยหลก ๔ อยาง (พระไตรปฎก

เลมท ๑๔ ขอ ๗๑๙) คอ

๑.๑.๑) ผใหทานมความบรสทธ หมายถง ผใหตองมศลมธรรมและมเจตนาทบรสทธในการ

ท�าจงจะไดบญมาก หากผท�าทานเปนคนไมถอศลเลย เวลาเราท�าทานกจะไดบญนอย หากผท�าทานเปนคนถอศล

กจะไดบญมากขน ยงศลมากขน กจะยงไดบญมากขนดวย

๑.๑.๒) เจตนาของผใหบรสทธ คอ เจตนาในขณะใหทานบรสทธ หากผใหมความตงใจด

ใหทานดวยความบรสทธใจ ดวยความเมตตา ดวยความปรารถนาด ทงกอนใหกมความสขทจะไดให ขณะใหกม

ความสขใจ และหลงจากใหแลวกเบกบานใจ คดถงบญกศลทไดท�าเมอใด จตใจกผองใสเมอนน เชนนกจะท�าใหผท�า

ไดบญมาก ถาไมรสกเชนนน บญกลดนอยถอยลงตามเจตนา

Page 182: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน173มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๑.๑.๓) วตถทใหมความบรสทธ คอ วตถทานทให ไดแก สงของ ทรพยสมบต ทตนไดสละ

ใหเปนทานนนจะตองเปนของทบรสทธ เปนสงของทตนเองไดแสวงหามาโดยชอบ ไดมาดวยความบรสทธในการ

ประกอบอาชพ ไมใชของทไดมาเพราะการเบยดเบยนผอน เปนของทเหมาะและมประโยชนตอผรบ

๑.๑.๔) ผรบมความบรสทธ ผรบคอ “เนอนาบญ” จะตองเปนผมศล มคณธรรมความด

แตไมจ�าเปนจะตองเปนพระสงฆ หรอนกบวช จะเปนคนทวไปกได ถาผรบด ผท�ากไดบญมาก หากผรบไมดกอาจจะ

ท�าใหเราไดบญนอย เปรยบดงการหวานเมลดขาว หากหวานลงนาดยอมไดผลผลตมาก แตหากหวานลงไปบนพนดน

แหงกคงไมไดอะไร ฉะนนในการท�าทาน ตวบคคลผรบของทเราใหทานจงเปนเงอนไขทส�าคญทสด

๑.๒) ธรรมทาน หมายถงการใหอะไรกตามทไมใชวตถสงของ เชน การใหความร ใหอภย ใหสต

ใหขอคด เปนตน แบงออกเปน ความรทางโลก เชน ใหวชาความรตางๆ เรยกวา วทยาทาน และความรทางธรรม

เปนการแนะน�าสงสอนชแจงใหผอนรจกบาปบญคณโทษ เชน สอนใหละชว ประพฤตด ท�าใจใหผองใส เรยกวา

ธรรมทาน ถอวาเปนการใหทานทไดบญสงสด

๒) ปตตทานะ (ปตตทานมย) คอ การอทศสวนบญ ทตนถงพรอมแลวแกผอน สามารถใหไดทงผทม

ชวตอยและลวงลบไปแลว การอทศบญนน ผทจะรบผลบญตองโมทนาบญคอยนดในบญทเขาใหจงจะไดรบบญ ถาเปน

คนดวยกนกสามารถบอกกลาวกนไดโดยตรงวา“วนนไปท�าบญมานะ เอาบญมาฝาก” ใหเขาอนโมทนา คนตายกอธษฐาน

ไปใหได และเทวดากสามารถสงจตถงทานได แตส�าหรบสตวในอบายภมปกตจะไมสามารถรบบญจากการอทศสวน

บญได ยกเวนเปรตบางประเภททเรยกวา ปรทตตปชวกเปรต เปรตประเภทนอยไดดวยการขอสวนบญ สวนการอทศ

บญใหสมภเวสคอวญญาณเรรอนทตายกอนถงอายขยดวยอปฆาตกรรมนน จะตองเฉพาะเจาะจงชอจงจะไดรบผลบญ

นอกจากน ปตตทานมย ยงหมายรวมถงการเปดโอกาสใหคนอนไดมารวมท�าบญดวย

๓) ปตตานโมทนา (ปตตานโมทนามย) คอ การยอมรบหรอการพลอยยนดในบญหรอความดทผอนท�า

โดยกลาวสาธ (หรออนโมทนาในใจ) กไดบญแลว แมตนเองไมไดประกอบการท�าบญขนมาเอง แตไดไปพบ ไดรบทราบ

วามผท�าบญ กรวมอนโมทนา ทเขามโอกาสไดไปท�าบญ รสกชนชมยนดไปดวย จะท�าใหเรามจตใจไมเศราหมอง

แตจะแชมชนอยเสมอ เพราะไดยนดกบกศลผลบญตางๆ อยตลอดเวลา แมจะมไดท�าเองโดยตรงกตาม การอนโมทนา

หรอรวมยนดดวย เปนการเพมบญใหกบตนเอง และผประกอบบญนนๆ การอนโมทนาทสมบรณตองมจตประกอบ

ดวยปตโสมนส

Page 183: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน174 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๒.๒ หมวดศล

“ศล” นน แปลวา “ปกต” คอ สงหรอกตกาทบคคลจะตองระวงรกษาตามเพศและฐานะ ศลมหลาย

ระดบ คอ ศล ๕ ศล ๘ ศล ๑๐ และ ศล ๒๒๗ และในบรรดาศลชนดเดยวกนกยงจดแบงออกเปนระดบธรรมดา

มชฌมศล (ศลระดบกลาง) และอธศล (ศลอยางสง ศลอยางอกฤษฏ)

๔) ศล (ศลมย) คอ ขอบญญตทางพระพทธศาสนา ทก�าหนดไวเพอใหส�ารวมกาย วาจา ใจ ใหสงบ

เรยบรอย มความประพฤตด อนเปนทตงแหงกศลธรรม การรกษาศล เปนการฝกฝนมใหไปเบยดเบยนสรางความเดอด

รอนใหแกตนเองและผอน ในขณะเดยวกนกเปนการลด ละ เลกความชว มงใหกระท�าความด อนเปนการพฒนาคณภาพ

ชวต มใหตกต�าลง ศลมยจ�าแนกเปนระดบตางๆ คอ

๔.๑) ศล ๕ ส�าหรบสามญชนทวไป

๔.๒) ศล ๘ หรอ อโบสถศล ส�าหรบอบาสกอบาสกา

๔.๓) ศล ๑๐ ส�าหรบสามเณร

๔.๔) ศล ๒๒๗ ส�าหรบพระภกษ

การรบศล (วรตศล) นน ในพระสตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑–หนาท ๕๕๘

ไดกลาวเอาไววา ศลสามารถวรตศล ได ๓ วธคอ

(๑) สมปตตวรต ไดแก เจตนางดเวน ซงเกดขนในทนททนใด ทประจวบกบเหตทจะท�าใหเสยศล

หมายความวา เดมไมไดตงใจจะรกษาศล ไมไดสมาทานไว แตเมอพบกบเหตทตนจะลวงศลได จงคดงดเวนขน

ในขณะนน ท�าใหศลเกดขน เฉพาะชวระยะหนง ขณะทจตคดงดเวนเทานน กอนนนกไมมศล หลงจากนนกไมมศล

จ�าเพาะมในเวลาตงใจ งดเวนเทานน

(๒) สมาทานวรต คอ การงดเวนดวยการสมาทาน หมายความวา เราไดตงใจไวกอนวา จะรกษา

ศล(ไมวาจะเปนการไปรบสมาทานศลทวด หรอกลาวเองทบาน หรอ คดขนมาในใจวาเราจะรกษาศลทเรยกวา

เจตนาวรต อยางนกถอเปนสมาทานวรตเหมอนกน) ครนไปพบเหตการณอนชวนใหลวงศล กไมลวงเพราะถอวา

ตนไดสมาทานศลไว

(๓) สมจเฉทวรต แปลวา งดเวนเดดขาด หมายถง การงดเวนของพระอรยะตงแตพระโสดาบน

เปนตนไป พระอรยบคคลทงหลายไมเคยแมแตจะเกดความคดวา เราจกฆาสตวมชวต หรอ เบยดเบยนผอน ดงนน

ทานจงมศลบรสทธ ตลอดเวลา ไมมความเศราหมองของศล

Page 184: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน175มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๕) อปจารยนะ (อปจายนมย) คอ ความเปนผนอบนอมไมแขงกระดาง แสดงคารวะตอผทควรนอบนอม

ทงผทสงกวาดวยวย ดวยชาตตระกล และดวยคณธรรม

๖) เวยยาวจจะ (เวยยาวจจมย) คอ การขวนขวายชวยเหลอในกจทชอบทควรกระท�าใหลลวง คอ

ใชทรพย แรงกาย สตปญญา และก�าลงใจ ชวยงานผอนหรอชวยงานสาธารณะใหลลวง หรอผานพนปญหาอปสรรค

ไปไดดวยด ดวยวธทถกทควร

๒.๓ หมวดภาวนา

๗) ธมมสสวนะ (ธมมสสวนมย) คอ การฟงธรรม หรอฟงค�าแนะน�าอนเปนธรรม เปนการศกษา

หาความรเพอใหเขาใจในหลกพระธรรมค�าสอนของพระสมมาสมพทธเจา จนเกดปญญา ไมวาจะฟงธรรมโดยตรง

หรอจากสอตางๆ เชน วทย โทรทศน ฯลฯ กนบวาเปนการฟงธรรมทงนน

๘) ธมมเทสนา (ธมมเทสนามย) คอ การแสดงธรรม เมอไดศกษาธรรมะแลว ท�าการถายทอด

หรอใหค�าแนะน�าอนเปนธรรมแกผอน ดวยใจทหวงจะใหผฟงไดรบประโยชน โดยทตนมไดมงหวงในลาภสกการะใดๆ

การแนะน�าคนใหเกดปญญาแมเลกนอย นบเปนบญประการหนง ทใหผลมากวาทานทงปวง

๙) ภาวนา (ภาวนามย) คอ การอบรมจตใหตงมนอยในความด ภาวนาส�าหรบคนทวไป ไดแก การศกษา

เลาเรยน หมนฟง หมนคด หมนทองบนหลกวชาการตางๆ หมนสนทนากบ ทานผรจนเกดความฉลาด หรอโดยการ

สวดมนต อานหนงสอธรรมะ ฯลฯ เพอท�าใจใหสงบ ท�าปญญา (ความรแจงเหนจรง) ใหเกดขน การภาวนาทละเอยด

มากขน ไดแก สมถภาวนา (สมถกมมฏฐาน) คอการท�าจตใหอยในอารมณเดยว ดวยการนงสมาธ และวปสสนา

ภาวนา (วปสสนากมมฏฐาน) คอใชปญญาพจารณาใหเหนแจงในธรรมชาตของสงขารธรรมทงปวง ดวยการฝกฝน

การทรมาน การดดสนดานและดวยการขมใจ

๒.๔ หมวดทเขาไดกบทกหมวด

๑๐) ทฏฐชกมม (ทฏฐชกมม) คอ การท�าหรอการปรบปรงความคดเหนของตนใหใหตรง (ตามท�านอง

คลองธรรม) หรอ สมมาทฏฐ แปลวา ความเหนถกตอง หมายถงความเหนทถกคลองธรรม เหนตามความเปนจรง

เปนความเหนทเกดจากโยนโสมนสการ ประกอบดวยปญญา

Page 185: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน176 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

บญ คอทพงของสตวโลก กลาวคอ มนษยหรอสตวโลกทงหลายจะอยดมสขกดวยบญกศล จะทกขยาก

เดอดรอนกดวยบาปอกศลทตนไดเคยกระท�าไว บญอนบคคลไดบ�าเพญและสงสมไวดแลว ยอมใหผลเปนความส�าเรจ

เปนความเจรญรงเรอง และสนตสขในชวต กจทท�าในการท�าบญ นนตองเปนประโยชนตอตนเอง และผอน โดยถก

ท�านองคลองธรรม ซงการท�าความดทกอยางยอมไมมขอจ�ากดเขตหรอจ�ากดเวลาใดๆ ถาเปนการท�าความดแลว

จะท�าอยางไรหรอเมอไรกนบเปนการท�าบญทงสน และการท�าบญหมายรวมถงการเวนความชวดวย

ทานเปนเครองก�าจดกเลสอยางหยาบคอความโลภ เพราะการใหทานเปนการลดความเหนแกตว

ความตระหนถเหนยว และความคบแคบในจตใจใหนอยลง ท�าใหเราไมยดตดในวตถสงของ อกทงสงทเราบรจาคหรอ

ใหทานแกผอนกจะชวยบรรเทาความเดอดรอน และเปนประโยชนตอผรบ และสงคมโดยสวนรวม ผทไดบญจากทานมย

ยอมเปนคนกวางขวาง เปนทรกและเคารพของปวงชน

ศลมย เปนกจทชวยก�าจดกเลสอยางกลาง คอความโกรธได ผทไดบญจากศลมยยอมกลายเปนคนสขม

เยอกเยน เปนทรกและเคารพของชนทงหลาย หมดความรงเกยจซงกนและกน ทงท�าใหเปนคนองอาจดวย

การรกษาศลไดอานสงสมากกวาการใหทาน

ภาวนามย เปนขอส�าคญทสดในบญกรยาทงหลาย ผทไดบญจากการภาวนามยยอมเปนคนหนกแนน

มนคง แมกระทบกระทงอารมณใดๆ ยอมจะไมหวนไหวไปตามอารมณนนๆ

ในบญกรยาวตถ ๑๐ นน มเฉพาะทานเทานนทตองใชทรพยสนเงนทองในการท�า และในบรรดาทาน

ทงปวง ธรรมทาน มคณคากวาการใหทานทงปวง เพราะท�าใหผรบมปญญารเทาทนกเลส สามารถน�าไปใชไดไมรจก

จบสน ทงชาตนและชาตตอไป สวนทานชนดอนๆ ผรบไดรบแลวไมชากหมดสนไป ดงพทธพจน “สพพะทานง

ธมมะทานง ชนาต” การใหธรรมะเปนทาน ชนะการใหทงปวง อานสงสการใหธรรมเปนทานพระพทธเจาตรสไววา

“แมใหพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระอรหนตสาวก นงเรยงกนจากโลกมนษยไปจนถงพรมโลก

แลวถวายผาไตรครบทกองคยงไดบญนอยกวาการใหธรรมทาน

Page 186: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน177มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

สถานภาพปจจบนและผลทเกดขนนน เรองของเจตนาในการท�าบญเปนเรองทละเอยดออนมากและสราง

ความแตกตางในบญไดมากทสด เพราะเปนเรองของจตใจ เจตนาทไมคอยบรสทธกบเจตนาทบรสทธมากๆ จะสามารถ

ใหผลบญทแตกตางกนเปนลานๆ เทา ในปจจบนสงคมโลกถกครอบง�าโดยความคดจากระบบทนนยม การท�าบญจงได

รบผลกระทบไปดวยเชนเชนเดยวกนโดยเฉพาะท�าใหเจตนาในการใหทานเปลยนไป เชน บางคนใหทานโดยหวงผล

ประโยชนบางอยางตอบแทน ใหเพราะอยากไดหนา ใหไปแลวรสกเสยดายทงกอนให ขณะใหและหลงจากใหไปแลว

ท�าใหจตตงอยบนความเศราหมอง ขนมว ผลบญทไดยอมลดลง

ในบญกรยาวตถทง ๑๐ ประการ เปนการท�าบญทถกตองตามหลกเกณฑในพระพทธศาสนา โดยไมตอง

ใชจายเงนทองมากมาย มบญกรยาประการเดยวคอ การใหวตถทานเทานนทตองใชเงนทอง บญกรยาทเหลออก

๙ ประการ มตองใชเงนทองเลย ใครกตามแมจะไมมโอกาส “ใหทาน” อนเปนการท�าบญทงายและเปนรปธรรมทสด

แตกสามารถเลอกท�าบญในลกษณะอนๆ ไดอกถง ๙ วธ และเปนสงทท�าไดไมยาก เชน การออนนอมถอมตน

การชวยเหลอแนะน�านองๆ ทท�างาน การไมถอทฐหรอดอรน การรวมยนดกบการท�าบญของเพอน เปนตน กถอวา

เปนการท�าบญทเหนผลทนตา คอ ความออนนอมถอมตนท�าใหผใหญเมตตาตอเรา การชวยเหลอเพอนฝงท�าใหเพอนๆ

กรกใครยนดตอนรบ ดงนน เรมตนท�า“บญ”เมอใด บญกสงใหเหน“ผล”เมอนน

ในสงคมปจจบนบคคลทวไปมความเขาใจในเรองการท�าบญนอยลง มวแตดนรนแสวงหา สะสมสงตางๆ

ทในทสดกตองทงตองจากไป มความประมาทไมเลงเหนผลของการสงสมบญในชวตประจ�าวน ประมาทในบญเลกๆ

นอยๆ วายงไมควรท�า ทจรงแมบญเลกนอยนนถาไดสงสมบอยๆ กมผลใหเกดความสข ฉะนนจงมความเรงดวน

ทจะตองสงเสรมใหมการใหการศกษาเรองการท�าบญทถกตองแกมหาชน เพอประโยชน เพอความสขของคนทงหลาย

และเพอความสงบสขของสงคมโดยรวม

เอกสารอางองอรรถกถาพระไตรปฎก องคตตรนกาย เอกนบาต อรรถกถาสตร

ท ๕ ประวตพระอนรทธเถระ . อรรถกถาพระไตรปฎก

ฉบบสยามรฐ. [ออนไลน]. เขาถงขอมลเมอ ๑-๗-๕๒

อรรถกถา เลมท ๗๕ หนา ๔๒๗

พระสตตนตปฎก องคตรนกาย เอกนบาต เลม ๑ ภาค ๑ –

หนาท ๓๐๗

พระไตรปฎก เลมท ๒๖ ขอ ๔๔

พระสตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๑ –

หนา ๕๕๘

สงยตตนกาย สคาถวรรค ปยงกรสตร

ทฆนกาย มหาวรรค มหาปทานสตร โอวาทปาฏโมกข

องคตตรนกาย ปญจกนบาต อทายสตร

วสทมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒

มชฌมนกาย มลปณณาสก สตปฏฐานสตร ขอ ๑๓๑ – ๑๕๒

ทฆนกาย มหาวรรค สตปฏฐานสตร ขอ ๒๗๓ – ๓๐๐

มหาสตปฏฐานสตร พระไตรปฎก เลมท ๑๐

อานสงค ของการสรางบญบารม โดย สมเดจพระญาณสงวร

สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก

หนงสอ “ฉลาดท�าบญ” โดยเครอขายชาวพทธเพอพระพทธ

ศาสนาและสงคมไทย

Page 187: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน178 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ประเพณแตงงาน ถอเปนธรรมเนยมทดงาม เปนประเพณทส�าคญส�าหรบวถชวตไทยทถอปฏบต

สบทอดตอกนมาอยางยาวนาน เปนพธทชวยเสรมความเปนสรมงคลใหแกชวตคส�าหรบบาวสาวในการตดสนใจ

ครองคกนไดเปนอยางด เพราะเปนการบงบอกวาผทแตงงานนนมความเปนผใหญแลว มความรบผดชอบมากขน การ

แตงงานเกดขนเมอชาย-หญง มความรกใครตอกนจนสกงอม และพรอมทจะด�าเนนชวตรวมกน เปนครอบครวอยาง

สามภรรยา

ประเพณแตงงานในประเทศไทย ยงคงยดถอปฏบตกนอยในทกภมภาคของประเทศไทย ซงในแตละ

ภมภาคจะมขนบธรรมเนยม ประเพณ ความเชอ ขนตอนและพธการทแตกตางกน

พธแตงงำนภำคกลำง พธแตงงานแบบไทยภาคกลาง ถอเปนพธแตงงานทคนเคยกนอยเปนอยางด เพราะสวนใหญนยมแตงงาน

ตามแบบภาคกลาง ซงขนตอนของพธการแตงงานแบบภาคกลางจะเรมตนจากหนมสาวคหนงทตกลงปลงใจจะใชชวต

ครวมกนและพรอมทจะเขาพธแตงงานอยางเปนทางการ จะตองมการตกลงกนของทงสองฝายเรองสนสอด รวมถง

ฤกษงานแตงงาน ทงนเพอความเปนสรมงคลในการเรมตนชวตค ซงมล�าดบพธการตามแบบฉบบภาคกลางดงน

๑. พธสงฆ เปนพธการแรกของการแตงงาน เพอสรางความเปนสรมงคลในงานแตงงานของคบาวสาว

ซงเมอเสรจพธสงฆแลวล�าดบตอไป คอ พธขนหมาก

กำรแตงงำนแบบไทย

เรยบเรยงโดย พ.อ.(พเศษ) อ�านาจ พกศรสข

Page 188: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน179มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๒. พธขนหมาก ประกอบไปดวย พธการตงขบวนแหขนหมาก แหขนหมาก รบขนหมาก ในปจจบนนยม

จดพธหมนและพธแตงในวนเดยว ดงนน จงมการรวบรดเอาขนหมากหมนและขนหมากแตงเขาไวดวยกน โดยจะทม

ทงขนหมากเอกและขนหมากโท และเมอตงขบวนขนหมากเปนทเรยบรอยแลว สวนใหญจะมขบวนกลองยาว

น�าหนาเพอสรางความครกครน โดยขนตอนนตองใหเจาสาวเตรยมตวรอขนหมากบนบาน สวนเจาบาวกจะไปบรเวณ

ทจดขบวนขนหมาก เตรยมตวรอฤกษเคลอนขบวนมาบานเจาสาว จากนนขบวนขนหมากจะเตรยมตวเขาไปในบาน

ซงจะตองผานดาน พธกนประตทง ๓ คอ ประตนาก ประตเงน และประตทอง โดยเจาบาวจะเตรยมซองเงนไว

เพอเปนสงแลกเปลยนขอผานประต หลงจากนถอเปนพธการชวงตอไป

๓. พธสขอและพธนบสนสอด ขนตอนตอจากพธขนหมาก คอ การน�าของจากขบวนขนหมากมาจดวาง

เรยงกน จากนนเฒาแกฝายชายจะเรมการเจรจาสขอ เมอตกลงยนยอมยกลกสาวให ผใหญฝายเจาสาวจะน�าพาน

สนสอดออกมาเปด เพอเขาสพธนบสนสอด หลงจากนบสนสอดเสรจเรยบรอยแลว ผใหญทงสองฝายจะชวยกน

โปรยถว งา ขาวเปลอก ขาวตอก ดอกไม ใบเงน ใบทอง ทบรรจมาในพานขนหมากเอกลงบนสนสอด แลวท�าพธ

สวมแหวนหมนตอไป เมอเสรจพธสวมแหวนหมนแลวจงเขาสพธหลงน�าพระพทธมนตและประสาทพร

๔. พธหลงน�าพระพทธมนตและประสาทพร บาวสาวนงทตงเพอท�าพธรดน�าสงข ซงเจาสาวตองนง

ดานซายของเจาบาวเสมอ ประธานในพธคลองพวงมาลย สวมมงคลแฝดบนศรษะของบาวสาว พรอมกบเจมทหนาผาก

จากนนประธานหลงน�าพระพทธมนตและประสาทพรใหบาวสาว ตามดวยพอแม ญาตผใหญ ผรวมงานทเปนผใหญ

และเชญแขกอนๆ เขารดน�าตามล�าดบความอาวโส เมอเสรจพธหลงน�าพระพทธมนตและประสาทพรเปนพธรบไหว

Page 189: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน180 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๕. พธรบไหว เปนพธไหวผใหญ เพอเปนการฝากเนอฝากตวของคบาวสาว ดวยการกมกราบแลวจง

สงพานธปเทยนใหผใหญ ทานจะรบไหวและผกสายสญจนทขอมอคบาวสาว พรอมกบใหพรและใสซองเงนหรอ

ของมคาอยางอนลงบนพานใหไวเปนเงนทนในการสรางครอบครว

๖. การกนเลยงฉลองพธมงคลสมรส เมอเสรจพธหลงน�าสงขแลว จะมการเลยงอาหารแขกผมารวมงาน

อาจมดนตรประกอบเพอความสนกสนาน ครนเครง ถามการกนเลยงในตอนเยน เจาสาวมกเปลยนจากชดไทย

เปนชดราตรยาว หรอทเรยกกนวา “ชดเจาสาว” ในงานเจาสาว จะดโดดเดนและสวยกวาใคร

๗. พธสงตวเขาหอ เปนพธส�าคญในชวงสดทาย โดยผใหญจะน�าเจาสาวมาสงตวเขาหอ ซงเจาบาว

จะมารออยทหองหอกอนแลว สวนส�าคญของพธนจะอยทคผใหญทจะมาท�าพธปทนอน กอนทจะพาเจาบาวเขามา

ในหองหอแลวเจมหนาผาก และน�าตวเจาสาวเขามา โดยทเจาสาวจะตองกราบพอแมและญาตผใหญของตวเอง

เพอเปนการขอพร และเมอเจาสาวเขามาในหองแลว แมเจาสาวตองเปนคนพาเจาสาวมามอบใหกบเจาบาว

พรอมพดจาฝากฝงใหชวยดแลลกสาวดวย จากนนจะกลาวใหโอวาทเกยวกบการใชชวตค ในขนตอนนธรรมเนยม

บางทองถนจะใหพอแมเจาสาวเปนผกลาวกสามารถท�าไดเชนกน

Page 190: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน181มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

พธแตงงำนภำคเหนอ พธแตงงานภาคเหนอ คอ แบบลานนา ทชาวเหนอเรยกวา “ประเพณการกนแขก” หมายถง การเชญ

ผทเคารพนบถอ ญาตพนอง เพอนบานใกลเคยงจ�านวนมาก เขามารวมรบประทานอาหาร เนองในวนงานมงคลสมรส

หรองานแตงงาน งานกนแขก มล�าดบขนตอน ดงน คอ

๑. การแตงงานแบบสขอ หลงจากทชายและหญงมความพงพอใจกน ฝายชายจะตองบอกพอแม

และญาตพนองไปจดการสขอ และรวมปรกษาหารอระหวางชายและหญง หากไมขดของกตกลงนดวนหมนหมาย

พรอมวนแตงงาน

๒. พธการแตงงาน หลงจากทไดฤกษแตงงานมาแลว ชายหญงจะตองบอกญาตพนองและผทให

ความเคารพใหมารวมงาน รวมทงจดขนปอกมอหรอพานบายศร และอาหารส�าหรบตอนรบแขกและเครองสกการะ

ในบายศร เมอพรอมแลว ญาตทางฝายเจาสาวจะใหผแทนถอขนขาวตอกดอกไมหรอพานดอกไม มาเชญฝายเจาบาว

ไปยงบานเจาสาว และฝายเจาบาวพรอมญาตผใหญกจะตงขบวนแหไปยงบานเจาสาว ซงในขบวนแหจะประกอบดวย

ดนตรพนเมองทเนนความสนกสนาน มเจาบาวถอดาบและหบ สวนญาตถอสงของทเตรยมมาทงหมดน�าหนาขบวน

พอถงบานเจาสาวแลว ฝายเจาสาวจะมผแทนคอยปดกนประตไมใหเจาบาวเขาไป ซงจะมการกนประตโดยใชสรอยคอ

หรอเขมขดเงน-ทอง บรเวณทางเขาจะมเดกๆ ญาตฝายเจาสาวมาตกน�าลางเทาใหเจาบาว หรอท�าเปนเชดเทาใหบาว

กอนทเจาบาวจะจายเงนใหตามสมควร จากนนญาตฝายเจาสาวจะเชอเชญญาตผใหญฝายเจาบาวขนมานงรวมท�าพธ

และจงมอเจาบาวใหมานงเคยงขางเจาสาว โดยใหหญงนงซาย ชายนงขวา เอาขนปอกมอหรอพานบายศรไวตรงกลาง

แลวใหเจาบาวเอาแหวนหรอสรอยสวมใสใหแกเจาสาว จากนนกเชญปอาจารยท�าพธปดเคราะหเรยกขวญเจาบาว

เจาสาว ผกมอ และกลาวค�าอวยพร ดวยการท�า พธเรยกขวญ โดยปอาจารย ซงคบาวสาวเขาประจ�าโตะพธการ หรอ

จดพธการ โดยสวมมาลยแลวสวมมงคลค เพอเปนสรมงคลแกคบาวสาว โดยมแขกมารวมท�าพธเปนสกขพยาน

และอวยพร สวนผทท�าการเรยกขวญจะทองเรยกขวญเปนภาษาทองถนในท�านองโบราณ หลงจากทปอาจารยท�าการ

เรยกขวญเสรจ แขกทมารวมในงานจะอวยพรใหกบคบาวสาวโดยการผกดายสายสญจน

Page 191: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน182 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๓. พธจงเขาหอ เมอเสรจพธผกขอมอแลว จากนนเจาภาพจะเชญคของญาตผใหญ หรอแขกอาวโส

ทมชวตแตงงานราบรนและเจรญรงเรอง มลกหลานเตมบาน ลกหลานเหลานนกเจรญกาวหนามเกยรตปรากฏทวไป

มาจงเจาบาวเจาสาวเขาสหองหอตามฤกษ เมอจงมอเขาหองหอแลวใหเจาบาวเจาสาวนงบนเตยง หรอบนฟกทจด

ตกแตงไว ใหหญงนงซาย ชายนงขวา ใหทงสองหนหนามาหาผใหญทจงเขาหองเพอรบโอวาท สงสอนในการครองเรอน

ใหรกทะนถนอมรกษาน�าใจ เสยสละซงกนและกน

๔. การไหวพอแม เมอหนมสาวอยกนกนได ๓ วน หรอ ๗ วนแลว จากนนจะพากนไป “ไหวพอแม”

ตลอดถงญาตผใหญฝายชาย โดยคสาม-ภรรยาใหม จะชวยกนหาเครองสกการะอปโภคและบรโภค เชน เสอผา

อาหารแหง ขนม ใหครบตามจ�านวนบคคลทตนจะไหวตามสมควร พรอมทงมพานดอกไม ธปเทยน ไปเคารพกราบไว

โดยมความหมายวา ไปคารวะฝากเนอฝากตวเปนลกหลานในตระกล และขอค�าแนะน�าในการครองเรอน ตลอดถง

การขอศลขอพรจากผใหญใหเปนสรมงคล ซงทางญาตผใหญอาจเตรยมทนไวมอบให เพอสรางครอบครวตามฐานะ

ของแตละทาน เรยกวา “เงนขวญถง”

๕. พธรวมท�าบญตกบาตรของคบาวสาว พธรวมกนท�าบญตกบาตรของคบาวสาว นยมกระท�ากนหลง

จากท�าการไหวพอแมเสรจเรยบรอยแลว คอ เจาภาพจะนมนตพระมาเจรญพทธมนตและรบอาหารบณฑบาต

๖. พธท�าบญสบชะตา การสบชะตาของคบาวสาวนนเปนเหมอนการเรมตนชวตใหม เพอใหคบาวสาว

มชาตะทดยนยาวและมความสขตอไป กอนทจะท�าการสบชะตา เจาภาพจะตองจดเตรยมเครองพธกรรมหรอ

เครองบชาตางๆ ไว โดยน�าเครองพธกรรมมารวมกนตงไวตรงกลางทท�าพธ ท�าเปนกระโจมไม ๓ ขา หรอท�าเปน

สามสมแบบปน ๓ กระบอก พงกนหรอแบบขาหยง ใหกวางพอทบาวสาวเขามานงตรงกลางได ใชดายสายสญจนโยง

ศรษะตดกบขากระโจมทง ๓ ขา เอาเงอนไปไวททตงน�าพระพทธมนตหนาพระพทธรป นยมนมนตพระสงฆ ๗ หรอ

๙ รป และท�าบญถวายสงฆทาน ถวายเพล พรอมกนทเดยว

Page 192: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน183มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

พธแตงงำนภำคตะวนออกเฉยงเหนอ พธแตงงานภาคตะวนออกเฉยงเหนอ คอ เปนอกหนงประเพณทสบทอดกนมาอยางยาวนาน โดยเรยก

พธแตงงานตามภาษาอสานวา “การกนดอง” หมายถง การกนเลยงเพอฉลองการเกยวดองเปนครอบครวเดยวกน

ซงมขนตอน ดงน คอ

๑. การสขอ หลงจากหนมสาวมความชอบพอกน และตกลงทจะอยใชชวตครวมกน ฝายชายจะเปน

ฝายบอกญาตผใหญของตนเอง ใหไปสขอฝายหญงจากญาตผใหญ เรยกวา การโอม

๒. พธขนหมาก หลงจากทมการโอมสาวหรอการสขอจากญาตผใหญกนแลว หลงจากนนจะมการตกลง

คาสนสอดทองหมน รวมทงตองมการก�าหนดวนแตงงานขน ซงหลงจากไดฤกษวนแตงงานมาเปนทเรยบรอยแลว

ฝายเจาบาวและญาตๆ จะแหขนหมากเพอไปท�าพธแตงงานทบานเจาสาว ซงการแหขนหมากนเปนเหมอนการประกาศ

ใหทกคนไดรบรวา คบาวสาวก�าลงจะแตงงานกน พรอมเชญชวนใหมารวมแสดงความยนด

๒.๑ พธแหขนหมาก มล�าดบของขบวนแหทเรมตนจากหวขบวนเรยงไปทาย คอ ญาตผใหญ

ผสงอาย และเจาโคตรหรอเฒาแก จะเดนหนาพรอมถอขนเงนสนสอด ถดจากนนคอ เจาบาว จากนนคอ ขบวนพา

ขวญ ทถอโดยหญงสาวบรสทธ ขนหมากพล ขนเหลายา ญาตพนอง และปดทายดวยขบวนดนตรพนบาน ป แคน

และกลอง เปนตน

๒.๒ พธรบขนหมาก เมอขบวนขนหมากมาถงบานฝายหญงแลว ผใหญฝายหญงจะออกมาตอนรบ

โดยกอนทจะเขาบาน ญาตทอายนอยกวาฝายหญงจะเปนคนลางเทาใหเจาบาว และเฒาแกทถอขนสนสอด โดยท�าการ

ลางเทาบนหนลบมดทปดวยใบตอง และชวยเชดเทาใหเปนการแสดงความเคารพ ซงกอนจะพบกบเจาสาว

ฝายเจาบาวจะพบประตเงน ประตทอง จากบรรดาญาตๆ ของฝายหญงกอน ซงจะใหเบกทางดวยเงนทองตามสมควร

๒.๓ พธนบสนสอด หลงจากทฝายชายผานประตเงนประตทองมาแลว เมอถงฤกษดใหฝายชายมอบ

สนสอดใหกบผใหญฝายหญง โดยฝายเจาสาวจะตองท�าการนบสนสอด แลวโปรยดวยเมลดขาวเปลอก ถว และงา

ลงบนสนสอด แลวขอพรใหเงนทองนงอกเงยเหมอนเมลดพนธเหลาน หลงจากนนจงเปดขนหมากละแจกเหลากนกน

๓. พธสขวญ ใหเจาบาวและเพอนเจาบาวนงอยทางขวา เจาสาวและเพอนเจาสาวนงอยทางซาย

จากนนเจาบาวและเจาสาวจะจบพาขวญไวโดยใชแขนไขวกน ซง “ประเพณสขวญ” จะเรมตนพธโดยหมอสตร

หรอพราหมณชาวบานจะกลาวค�าสวดค�าขวญอวยพร เสรจแลวหมอสตรจะปอนไขแบงใหเจาบาวและเจาสาวกน

คนละครงใบ โดยใชมอขวาปอนไขทาวหรอฝายชาย และมอซายปอนไขนางหรอฝายเจาสาว เสรจแลวกใชฝาย

ผกขอมอของคบาวสาวพรอมกบอวยพร

Page 193: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน184 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๔. การขอขมาญาตผใหญ หรอการสมนา คอ การมอบสงของเพอขอบคณญาตผใหญของทงสองฝาย

ซงแตกอนจะเปนการมอบผาซนและเสอส�าหรบผหญงใหญาตผใหญทเปนผหญง และมอบผาโสรงและเสอผชาย

ใหกบญาตผใหญทเปนผชาย หลงจากทไดรบของเปนทเรยบรอยแลว จะมการใหโอวาทแกบาวสาว เปนอนเสรจพธ

๕. การปทนอน และการสงตวเขาหอ เรมตนดวยการใหครกทเปนญาตผใหญทมฐานะด และยงคงรก

ใครกนด เปนผปทนอนใหบาวสาว โดยใหปของผชายไวทางขาว ใหมต�าแหนงสงกวา และของผหญงปไวทางซาย

ใหมต�าแหนงต�ากวาฝายชาย แลวท�าพธนอนเอาฤกษ จากนนคอยจงเจาบาวและเจาสาวเขาเรอนหอ และใหโอวาท

ในการอยรวมกน เปนอนเสรจพธแตงงานตามขนบธรรมเนยมของภาคอสาน

Page 194: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน185มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

พธแตงงำนในภำคใต

พธแตงงานในภาคใตตอนบน (ตามประเพณพทธ)

ประเพณแตงงานตามวฒนธรรมไทยพทธภาคใต แตละถนเรยกไมเหมอนกน บางทองถนเรยกวา

“ไหวเมย” บางทองถนเรยกวา “กนเหนยว” บางทองถนเรยกวา “วนไหว” ค�าเหลานตามชนบทบางแหงยงมใชกนอย

แตสวนใหญในปจจบนนยมใชค�าวา แตงงาน แตเดมชาวภาคใตถอเอาการแตงงานเปนเครองวดความบรรลนตภาวะ

หรอความเปนผใหญอยางสมบรณ และผทผานการแตงงานแลวจะเปนทเชอถอของสงคมมากกวาตอนทยงเปนโสด

ทงนเพราะชายทจะแตงงานไดจะตองไดรบการบวชเรยนเสยกอน ดวยเหตทการแตงงานเปนการกาวเขาสชวงทส�าคญ

ทสด ทงฝายหญงและชายตองมความรบผดชอบรวมกน ตองวางแผนในการใชชวตค การแตงงานจงตองมกระบวนการ

และพธการเพอไมใหบกพรองดวยประการทงปวง

การแตงงานของชาวไทยพทธภาคใต มขนตอนทเปนไปตามคานยม ความเชอ และประเพณนยม

ดงตอไปน

๑) การผกสมพนธ การผกสมพนธ เรยกการทหนมสรางสมพนธกบสาววา บาหญง บางถนเรยกวา

บาเมย

๒) การทาบทาม (แยบเมย) เมอฝายหนมตางเหนชอบตองกนแลววาจะเลอกหญงคนใดแตงงานดวย

กจะด�าเนนการทาบทามตามประเพณ เรยกการทาบทามวา แยบ โดยปกตคนทจะไปแยบมกเปนญาตฝายชายทเปน

ผหญงทมเกยรต แตมกจะเปนผอาวโสหรอนางเฒา กอนทนางเฒาจะไปทาบทามจะตองดฤกษยามเสยกอนวาวนเวลา

ใดจงจะเหมาะ โดยเลอกวนด ซงถอวาถาไปทาบทามในวนนนจะประสบความส�าเรจทกประการ เครองประกอบทน�า

ไปแยบแตละถนถอปฏบตแตกตางกนไปแตเรยกตรงกนวา ขนหมากแยบ มกใชขนลงหนหรอถามฐานะดอาจเปนขนทอง

ค�าจดหมากและพลลงในขนหมากแลวจงเอาผาหมขนหมาก มดตรงยอดกรวยใหสวยงาม หลงจากจดขนหมากเรยบรอย

แลว นางเฒาจะเดนทางไปบานของฝายหญง เมอฝายหญงเชอเชญและตอนรบกนตามธรรมเนยมแลว กจะเรมตนพดจา

ทาบทามกน เมอพอแมฝายหญงตอบไมขดของ ฝายชายกจะจดพธสขอตามประเพณ

๓) การสขอ ชาวภาคใตเรยกวา ขอเมย ซงเปนการกระท�าสองขนตอนควบคกนไปคอการสขอและ

การหมน ขนหมากขอตามแบบดงเดมของภาคใต ประกอบดวยขนหมาก ๓ ขน คอ ขนหมากหว ขนหมากถาม และ

ขนหมากตอ ภายหลงการสขอและการหมนแลว ผชายกหมกมาอยบานฝายหญง ในฐานะเตรยมเปนลกเขยเปนเวลา

หลายเดอนหรอเปนแรมปบางแหงเรยกวา ฝากบ�าเรอ บางทองถนเรยกวา อาสา เพอเปนการศกษาอปนสยใจคอทแท

จรงดวยกนทงสองฝาย

Page 195: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน186 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๔) ก�าหนดวนแตงงาน เมอการสขอผานไปอยางเรยบรอย ขนตอไปกเปนการก�าหนดวนแตงงานซง

เรยกวาไหวเมยหรอ วนไหว โดยทงสองฝายจะตองหาฤกษยามและเตรยมการอนๆ ใหพรอม ฤกษยามแตงงาน

จะเลอกเอาวนทเหมาะแกการท�าการมงคล

๕) การเตรยมการส�าหรบการแตงงาน หลงจากทไดรบก�าหนดวนประกอบพธแตงงานกนเปนท

เรยบรอยแลว ทงฝายหญงและฝายชายจะมการเตรยมการส�าหรบการแตงงานไวใหพรอมในทกๆ ดาน คอ

เตรยมขาวสาร เตรยมเงน เตรยมเครองบรโภคส�าหรบผมาในงาน เตรยมสถานท องคประกอบในพธกรรมทส�าคญมาก

ทฝายหญงตองเตรยมใหพรอมคอ หอง หรอทจะใชประกอบพธซงมรปแบบการจดสงของเครองใชในพธเปนแบบฉบบ

เฉพาะตวตามจารตประเพณทปฏบตกนมาแตโบราณ ในตอนเยนของวนสกดบ ทบานของฝายชายนอกเหนอ

จากเลยงอยางสนกสนานแลวจะมการจดขนหมากและขาวของตางทจะตองน�าไปในพธแตงงานในวนรงขน

๖) พธแตงงาน เมอเขาสพธแตงงาน ฝายเจาบาวเตรยมขบวนแหขนหมากแลวยกไปสบานเจาสาว

เพอท�าพธแตงงาน ซงไมตางจากภาคกลางมากนก

พธแตงงานในภาคใตตอนลาง (ตามประเพณอสลาม)

พธแตงงานในภาคใตตอนลาง นนมความแตกตางไปจากภาคอนๆ เนองจากประชากรในภาคนสวนใหญ

นบถอศาสนาอสลาม ท�าใหพธแตงงานมขนตอนตามความเชอทอางองไปตามศาสนาอสลาม ซงชาวมสลมหรอผนบถอ

ศาสนาอสลาม จะมพธการจดงานแตงงานทแตกตางกบภาคอนๆ โดยชาวมสลมจะเรยกพธนวา “นกะห” ทเปน

ความสมพนธระหวางชายและหญง เปนสงทท�าใหมนษยมความสงสง เหนอสตวโลกอนๆ และเชอวา ความผกพน

ระหวางชายหญงจะเปนความผกพนดวยชวต การประกอบพธแตงงาน หรอพธนกะห แบงออกไดเปน ๒ ประเภท คอ

การแตงงานตามบทบญญตของศาสนา และการแตงงานตามประเพณทปฏบตกน

การแบงการแตงงานหรอการประกอบพธนกะหออกเปน ๒ ประเภทนน ท�าเพอใหมความแตกตางกน

เพราะการแตงงานของชาวมสลมบางคนผสมผสานวฒนธรรมชมชนเขาไป เชน การแหเจาสาวเขามสยด โดยมตนกลวย

ตนออย น�าหนาขบวน หรอการมขนมหวานอยางการแตงงานแบบไทยนนเปนการปฏบตตามประเพณทองถนดงเดม

ไมใชพธกรรมของอสลาม เพราะการแตงงานแบบอสลามนน เปนบทบญญตมอายมากกวา ๑,๔๐๐ ป และหาม

เสรมเตมแตงหลกการทมอยเปนอยางอน

Page 196: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน187มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๑) การสขอ ประเพณการแตงงานในศาสนาอสลาม เรมจากการสขอ โดยมเงอนไขวาตองสขอสตร

ทสามารถแตงงานไดดวยเทานน หมายถงหญงทไมไดอยระหวาง อดดะฮ (อยในชวงสามเดอนแรกของการหยาราง)

หรอหญงสามตาย (ซงตองรอจนครบสเดอนกบสบวนเสยกอนจงจะสขอได) เมอฝายหญงตอบตกลงและก�าหนด “มะฮร”

คอเงนทฝายชายมอบใหฝายหญงเปนทเรยบรอยแลว กตองหาวนแตงงานตามสะดวก วนแตงงานเจาบาวจะตองยก

ของหมนหรอมะฮรมาทบานเจาสาว หรอนดวะลย และพยานทงสองฝายไปเจอกนทมสยดกได นอกจากน ยงมการ

ก�าหนดวนแตงงาน เนองจากความเชอของศาสนาอสลามไมเชอในเรองโชคชะตา จงไมนยมดฤกษยามกอนแตงงาน

และมขอหามไมใหเชอเรองดวงดาวและโชคชะตาตางๆ อกดวย ดงนน ชาวมสลมจงไมมฤกษวนแตงงาน นอกจาก

ความสะดวกทงสองฝายเทานน

๒) ค�ากลาวทใชในพธนกะห ค�าเสนอของวะลย คอ ค�ากลาวของผปกครองฝายเจาสาวเพอใหเจาบาว

ยอมรบการแตงงานครงน ซงเปนการตอบรบระหวางชายหญง หลงจากนนจะมการอานคมภรอลกรอาน

(บททวาดวยการครองเรอน) ใหบาวสาวฟง เพยงแคนกเสรจสมบรณ

๓) การเลยงฉลองการแตงงาน หลงแตงงานสามารถจดงานเลยงฉลองได เรยกวา “วะลมะฮ” ซงจดเลยง

ทบาน สโมสร หรอโรงแรมกไดตามสะดวก การเลยงฉลองอาจไมตองท�าในวนเดยวกบวนนกะหกได แตการเลยงฉลอง

นนตองไมเกน ๒ วน เพราะอสลามเครงครดในเรองของงานเลยงทฟมเฟอย โดยมค�ากลาวไววา “งานเลยงทเลวทสด

คองานเลยงนกะห และเลยงเฉพาะคนรวย” เพราะศาสนาอสลามเชอวาทกคนเทาเทยมกนไมมการแบงชนวรรณะ

Page 197: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน188 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

โดยธรรมชาตของสงทมชวตแลวยอมมความตองการทางเพศสมพนธ และตองการสบสกลตอไป เพอ

ท�าใหเกดความแตกตางกนระหวางมนษยกบสตว เมอชาย-หญง มความรกใครตอกนจนสกงอม มความเหนอกเหนใจ

กนและพรอมทจะด�าเนนชวตรวมกนเปนครอบครวอยางสามภรรยา ถอเปนภมปญญาบรษของไทยทมองการณไกล

และมความละเอยดออน จงจดใหมประเพณแตงงานขน เพอเปนการบ�าบดความตองการทางเพศของมนษย โดยให

เปนไปตามประเพณทงดงามเหมาะสม แสดงถงความเจรญงอกงามทางวฒนธรรมดานจตใจ และวฒนธรรมทางดาน

วตถของของสงคมทตนอย มผใหญทงสองฝายยอมรบและสงคมรบร ดวยเหตนประเพณการแตงงานจงจ�าเปนตองจด

ใหมพธกรรมตามขนตอนของประเพณไทย เรมตงแตการทาบทาม สขอ หมน และแตงงาน พธการแตงงานนถาจะให

ถกตองเหมาะสม จะตองประกอบพธทางศาสนาดวยในตอนเชา และอกพธคอจะตองจดทะเบยนสมรสใหถกตองตาม

กฎหมาย กถอวา การแตงงานนนถกตองสมบรณ

สถานภาพปจจบนและผลทเกดขนนน ปจจบนมบรษททท�าธรกจรบจด พธมงคลสมรส ครบวงจรเกดขน

มากมาย มการแขงขนกนสงมาก ตางฝายตางเสนอความแปลกใหม ทงการจดสถานทและพธการ ใหมความโดดเดน

เฉพาะตวยากทใครจะลอกเลยนแบบได เพอใหทกครกทตองการหลกหนจากบรรยากาศซ�าซากจ�าเจของรปแบบการ

จดงานเดมๆ ชนชอบในบรรยากาศทแปลกใหมนน โดยเสนอพธการตามขนบธรรมเนยมประเพณไทยทไดผสมผสาน

รปแบบความเลศหร ดวยการตกแตงตามรปแบบของวฒนธรรมตางชาตตางศาสนา ทามกลางการดดแปลงพธการเพอ

การแขงขนทางธรกจนท�าให พธการแบบไทยโบราณ ซงมงเนนพธกรรมอนศกดสทธ สวยงาม คอยๆเปลยนแปลงไป

และสญเสยอตลกษณแหงความเปนไทยไปทละนอย

ปจจยคกคามในเรองของการแตงงานมการปรบปรงและเปลยนแปลงทางประเพณวฒนธรรม เพอผล

ประโยชนทางเศรษฐกจโดยไมไดท�าการศกษาในขนบธรรมเนยมประเพณนนอยางลกซง จะกอใหเกดการเปลยนแปลง

ไปในทศทางทไมเหมาะสม และเปนการท�าลายประเพณนนในทางออม ประเพณแตงงานกเชนเดยวกน

เอกสารอางองสารานกรมไทยส�าหรบเยาวชน

สารานกรมวฒนธรรมไทย โดย ส.พลายนอย,ส�านกพมพ พมพค�า

สารานกรมวฒนธรรมไทย ภาคใต, กรงเทพฯ, มลนธ สารานกรมวฒนธรรมไทย ธนาคาร ไทยพาณชย.๒๕๔๒

สารานกรมวฒนธรรมไทย ภาคเหนอ,กรงเทพฯ ,มลนธ สารานกรมวฒนธรรมไทย ธนาคาร ไทยพาณชย. ๒๕๔๒

สารานกรมวฒนธรรมไทย ภาคกลาง ,กรงเทพฯ ,มลนธสารานกรมวฒนธรรมไทย ธนาคาร ไทยพาณชย.๒๕๔๒

สารานกรมวฒนธรรมไทย ภาคอสาน,กรงเทพฯ,มลนธสารานกรมวฒนธรรมไทย ธนาคาร ไทยพาณชย.๒๕๔๒

สารานกรม วฒนธรรมไทย, จดพมพเนองในพระราชพธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา ๖ รอบ

http://www.dddwedding.com/webboards.html

Page 198: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน189มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เรองพระมาลยมอทธพลเปนอยางมากตอความเชอของคนไทยในเรอง นรก สวรรค บาป บญ คณ โทษ

คอเชอวา เมอท�าบาปกจะไดรบผลตอบแทนทไมดคอตกนรก สวนเมอท�าบญ ท�าทานอนเปนความดกจะไดรบ

ผลตอบแทนทดคอไดขนสวรรค เปนตน พระมาลย เปนชอพระอรหนตสาวกองคสดทายหลงจากพระพทธเจา

เสดจดบขนธไปแลวได ๕๐๐ ป เรองราวของพระมาลยเปนทประทบใจ มการน�ามาสวดในงานพธตางๆ เชน พธแตงงาน

ตอนเจาบาวไปนอนเฝาหอ และใชสวดหนาศพ จงมผ น�ามาแตงเปนวรรณกรรมหลายส�านวน ทงในภาคกลาง

ภาคใต ภาคอสาน

การสวดพระมาลยภาคใต เปนสวนหนงของพธกรรมในงานศพ โดยน�าเอาเรองราวตางๆ ของพระมาลย

มาสวดตามส�าเนยงของภาคใต มวตถประสงคเพอชวยไมใหงานศพดเหงาและเศราจนเกนไป

การสวดพระมาลย สวนใหญจะสวดหลงจากเสรจพธสงฆแลว และจะสวดเฉพาะตอนกลางคนเทานน

เดมใชบทสวดจากหนงสอพระมาลยหรอทเรยกวาพระมาลยค�าสวด (ค�าสอน) เนอหาเปนธรรมะสงสอนใหผฟงเกรง

กลวตอบาป กลวอกศลกรรม ตอมาไดมการคดประดษฐค�ารองท�านองตางๆ ขนมาใหม เนอรองม พระมาลยไวเลกนอย

และบางครงยงน�าเรองจากวรรณคดเขาแทรกเปนตอนๆ คณะมาลยคณะหนงๆ จะมคนสวดพระมาลยอยางนอย ๔ คน

คอ แมเพลง ๒ คน และลกค ๒ คน ดนตรร�ามะนากบขลย หรอไมใชดนตรกได อปกรณอนๆ กม ตาลปตร แปงผดหนา

หนวดปลอม เขยวปลอม แวนตา ฯลฯ มธรรมเนยมการเลนเปนล�าดบคอ เรมตนจากเตรยมหมากพล ธปเทยนบชา

พระรตนตรย แลวรองเกรนกอนไหวครโดยมตาลปตรบงหนา บอกกลาวผชมท�านองออกตวหากเลนไมดกขออภย

จากนนท�าพธและรองไหวคร แลวร�าเบกโรง โดยมบทเพลงแตงขนเองตามแตจะเลน หรอตดตอนบทมาจากวรรณคด

เพอความสนกสนาน จะมการสวดพระมาลยแทรกคอ มผ แสดงเปนพระมาลยออกมารายร�า เนอหาสวดวา

ดวยพระมาลยไปเยยมนรกและไปเยยมสวรรค แจกแจงวาใครท�าชวไดรบโทษกรรมอยางไรเมอตายไป ใครท�าด

ไดผลแหงกรรมดนนอยางไรเมอตายไป ใครท�าดไดผลแหงกรรมดนนอยางไรเมอตายไป

สวดพระมำลยภำคใต

เรยบเรยงโดย ส�านกงานวฒนธรรมจงหวดนครศรธรรมราช

Page 199: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน190 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ภาพ: ส�านกงานวฒนธรรมจงหวดนครศรธรรมราช

เนอหาของการสวดพระมาลยมดงน “พระมาลย เปนพระอรหนตรปหนงมฤทธมาก เคยไปโปรดสตวใน

นรกและเทศนสงสอนประชาชนทวไปใหปฏบตดเพอหลกเลยงนรก วนหนงพระมาลยรบดอกบวจากชายคนหนง

พระมาลยน�าดอกบวไปบชาพระเจดยจฬามณในสวรรคชนดาวดงส และไดสนทนากบพระอนทร และไดถามพระอนทร

ถงเรองการประกอบกรรมด การบ�าเพญกศลตางๆ ในทสดพระศรอารยไดรวมสนทนาดวย โดยไตถามความเปนไป

ของโลกมนษย และพระศรอารยไดเทศนใหพระมาลยฟงวา พระองคจะเสดจมาประกาศศาสนาเมอศาสนาของ

พระพทธองคสนสด ๕,๐๐๐ ปแลว ผทจะเกดในศาสนานไดตองท�าบญฟงเทศนมหาชาตถาคาพนจบได (ทง ๑๓ กณฑ)

เมอหมดศาสนาของพระองคจะเกดกลยค อายคนทงโลกจะสนมาก เพยง ๕-๑๐ปเทานน ครนผานกลยคจะเกด

ความอดมสมบรณทวไป ในระยะนเองทพระศรอารยจะมาโปรดใหทกคนท�าความด พระมาลยจงน�ามาเลาใหประชาชน

ทกคนในชมชนฟง”

Page 200: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน191มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๑. เรมตนดวย “ตงราษฏ” ท�าเพอไหวเจาท โดยมอปกรณ คอ หมาก พล ธปเทยน อยางละ ๙ ชน

และ เหลา ๑ แกว บหร ๑ มวน

๒. การสวด “ถามหาทสวด” ท�าเพอขอทสวด (หรอเรยกวา ตงโลง)

๓. การสวด “นโม” เพอเปนการสรรเสรญคณพระรตนตรย (๓ ครง)

๔. กลาวบท “ฉนทรบบท” เพอไหวครอาจารยและสงศกดสทธทเคารพนบถอเปนการสวดเพอสรรเสรญ

พระคณคร พระพทธองคและพระเกยรตคณ

๕. กลาวบท “ในกาล” เปนการกลาวถงประวตพระมาลย

๖. กลาวบท“ล�านอก” หรอ “เรองเบดเตลด”เปนบททบอกเรองพระมาลยเปนการสวดเพอความนาน

การสวดพระมาลยเปนวฒนธรรมพนบาน มบทบาทหนาทและเปนเครองแสดงเอกลกษณของแตละชมชน

มการสบทอดถายโยงจากปากตอปากสบตอกนมา โดยไมมการขดเขยนเปนลายลกษณอกษร จงจดเปนพวกมขปาฐะ

ซงเปนแขนงหนงของคตชนวทยาหรอคตชาวบาน

ภาพ: ส�านกงานวฒนธรรมจงหวดนครศรธรรมราช

Page 201: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน192 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ในสมยกอนการสวดพระมาลยมปญหาในการฝกหดฝกซอมเปนอนมาก ทงนเพราะมความเชอวาหาก

ฝกหดหรอซอมการสวดพระมาลยบนบานจะเปนเสนยดจญไรแกบาน ดงนนผฝกหดจงตองหาสถานทนอกบาน เชน

ขน�ากลางนา ชายปาชา ในวด หรอในโรงนาแตส�าหรบในปจจบนความเชอเชนนหมดไป ผเฒาผแกทมอายมากกวา

๗๐ ปขนไปเลาวา แตกอนการสวดพระมาลยมแพรหลาย งานศพทกงานจะตองมสวด พระมาลยเสมอ ปจจบน

การสวดมาลยไดสญหายไปเกอบหมดแลวตามยคสมย ทจงหวดนครศรธรรมราช มคณะสวดมาลยเหลออย

เปนคณะสดทาย ซงผสวดแตละคนอายมากแลว คอ คณะครแกว ผลความด อาศยอยทชมชนวดทายส�าเภา

อ�าเภอพระพรหม จงหวดนครศรธรรมราช สวนคณะสวดมาลยในจงหวด สราษฎรธานมเหลอเพยง ๔ คณะ คอ

ทอ�าเภอไชยา ไดแก คณะสวดมาลยนายวาร ปญญาอภวงศ คณะสวดมาลยบานสามสก และคณะสวดมาลยบานยาง

เตย และทอ�าเภอทาชนะ ไดแก คณะสวดมาลยสมอทอง ส�าหรบองคความรของการสวดมาลยแตละคณะ เกยวกบ

โอกาสทแสดง ผสวด ล�าดบการสวด บทบาทของการสวด ความเชอ และความคลคลายเปลยนแปลง มทงทยงคงสภาพ

เดม และมบางอยางทเปลยนแปลงไปบาง ปจจบนการสวดมาลยหมดความนยม ผสวดพระมาลยทเหลออยกแกเฒา

ผสนใจฝกหดเพอสบตอกไมม จงท�าใหพธกรรมการสวดพระมาลยคอยๆ เสอมหายไปในปจจบน

เอกสารอางอง- หนงสอหลกสตรศลปะการแสดงพนบาน(การสวดพระมาลย) คณะครแกว ผลความด ส�านกงานวฒนธรรมจงหวดนครศรธรรมราช

- สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคใต –กรงเทพฯ : มลนธสารานกรมวฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย, ๒๕๔๒

Page 202: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน193มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

พธไหวบชำแมโพสพ

คนไทยและชนชาตอนในอษาคเนยเชอกนวา ขาวมเทพธดาประจ�าอย ชาวบานไทยทวไปในภาคกลาง

ภาคใตเรยกนามทานวา “แมโพสพ” สวนคนอสานเรยกวา “แมโคสก”โดยมความเชอวา หากใครปฏบตดปฏบตชอบ

ตอตนขาว เมดขาว กจะสงผลใหเกดความมงคง สขสมบรณ ใครปฏบตไมดตอขาว ทงขาว เมดขาว กจะอดอยาก

เกดวบตนานา

คนไทยจงนบถอขาววาเปนของมบญคณตอชวต ขาวคอพชทเลยงชวตเผาพนธไทยยงยนมาแตโบราณ

จนถงปจจบนคนไทยจงมความกตญญตอขาว ยกยองขาวเปนพชศกดสทธ นบถอแมโพสพทสถตอยในตนขาว

เสมอมารดาของชวต ดงนนผเฒาผแกจงสงสอนวาไมใหเหยยบย�าขาว ไมใหสาดขาวหรอท�าขาวหกกนขาวเสรจแลว

กสอนใหไหวแมโพสพขอบคณแมการมหรสพของชาวบานยามเมอรองบทไหวครกจะมการรองระลกคณแมโพสพ

ไวดวยดงบทไหวครเพลงเรอบทหนงมความวา

“.......จะยกบายศรขนสมม ลกจะไหวพระภม ทมาไหวทงแมขาวเจา ทงพอขาวเหนยว เสยเเหละ

เมอลกนเกยวกนมาลกจะไหวโพสพ สบนวนอบนบ นวหนา ขอใหมาปกปกรกษาลก ขออยาใหมทกขเลยหนาขอใหมา

เปนมงคลสวมบนเกศา กนแตเมอเวลานเอย.....”

ชาวไทยทง ๔ ภาค จงนบถอบชาแมโพสพอยางยง และมเรองเลาต�านานทมาของแมโพสพไวทวทกภาค

โดยต�านานแมโพสพนมแตกตางเปน ๒ กลมชน คอ ต�านานทางภาคกลางและภาคใตกลมหนง อกกลมคอต�านาน

ทางภาคเหนอและภาคอสาน

เรยบเรยงโดย นพทธพร เพงแกว

Page 203: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน194 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

พธไหวบชาแมโพสพ พธแรกหวานขาวในทกป ชาวนาจะอญเชญขวญขาวหรอแมโพสพขนไวบนยงฉางหลงจากเกบเกยวแลว

ดงนนเมอจะหวานขาวในขาวนาหวานนน ตองท�าพธแรกหวานขาวหรอเชญแมโพสพลงนา โดยหาวนเวลาทเปนวนด

ตามความเชอ เปนวนทผไมมากนขาว ขาวกลาจงจะงอกงามอดมด ไมมศตรตางๆมาเบยดเบยน พธกรรมนเจาของนา

หรอเจาของขาวจะจดกนขนภายในครอบครว โดยการเตรยมดนบรเวณมมคนนาในวนด เอาขาวขวญทเกบไวมารวม

กบขาวปลก แลวหวานเมลดขาวเพอเอาฤกษเอาชย บอกกลาวดวยคาถา ดวยถอยค�าดๆ ขอใหแมโพสพอยาตกใจ

ฝากแมโพสพไวกบแมธรณ พระภม และผตางๆในทงนา เมอท�าพธแรกหวานแลว ตอไปจะหวานขาววนไหนกได

ในฤดกาลนนๆ

พธแรกด�านา ส�าหรบขาวนาด�า การแรกด�านากตองตรวจหาวนทเชอวาเปนวนดมากทสด เปนวนทจะ

ท�าใหทงคน ขาว สตว มความอดมสมบรณ ปลอดภย แมโพสพอยไดอยางรมเยน ซงในพธตองขอรองใหพระภมเจาท

แมธรณ ผตาแฮก ผทง ผนา ตลอดถงสงศกดสทธตางๆทนบถอ ขอรองใหชวยกนดแลแมโพสพใหดดวย โดยสญญาวา

จะน�าสงของมาเซนสงเวยในโอกาสตางๆตอไป

พธรบขวญแมโพสพ ขาวพนธพนเมองโดยทวไปจะเรมตงทองประมาณตนเดอน ๑๑ (ประมาณเดอน

ตลาคม) ยกเวนภาคใตทจะตองทองประมาณเดอนอาย (ประมาณเดอนธนวาคม) เมอขาวเรมตงทองชาวนาจะสราง

ศาลเพยงตาชวคราวขนใสเครองสงเวยรบขวญแมโพสพ และเพอเปนการเตอนสงศกดสทธใหชวยดแลอยางใกลชด

เครองเซนแมโพสพม ขาว ปลา กลวย ออย ถว งา ขนม ผลไมรสเปรยว แปง กระจก เสอ หว พธรบขวญแมโพสพน

ภาคใตเรยกวาพธคดขาว ภาคกลางบางถนเรยกสงขาวบณฑ ทางเพชรบรเรยกวาพธท�าขวญขาว เพอรบขวญแมโพสพ

ทเรมตงทอง ชาวนาเพชรบรนยมจดพธนในวนศกร ขางขน เดอน ๑๒

พธท�าขวญลานนวดขาว คนสมยกอนเชอวาทกสงทกอยางม “ขวญ” (ไมใชวญญาณ) คนกมขวญอยใน

อวยวะทกสวน สตวกมขวญ แมลานนวดขาวกมขวญดวย เมอเกบเกยวขาวเสรจแลว กอนนวดขาว ชาวนาจงตองม

พธท�าขวญ เพอบอกกลาว ขอขมา และเปนหลกประกนความมนคงในชวตตลอดปวาจะมขาวกนตลอดไปพธกรรมน

ทางภาคกลางเรยกท�าขวญลาน(นวดขาว) แตทางอสานและลาวบรเวณสองฝงโขงเรยก บญคณลาน

การท�าขวญลานนวดขาว เปนพธท�าบญสขวญขาวและเฉลมฉลองในโอกาสเกบเกยวขาวเสรจ ชาวนา

จะประกอบพธในเดอนย แตจะเปนวนใดขนอยกบหมอขวญหรอหมอยามจะดฤกษวา มยามมงคลตรงกบชวงใด

ถงวนท�าพธจะมพระสงฆสวดมนตเยนทลานนวดขาวรงเชาท�าบญเลยงพระบรเวณเดม เพอบชาคณของขาว และอทศ

สวนกศลใหแมธรณ ตายาย และสงอนๆ ตามความเชอของแตละทองถน เชน ผไมมญาต ครนเสรจพธสงฆแลว

Page 204: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน195มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

หมอขวญท�าพธสขวญดวยค�าสขวญเพอแสดงออกถงความกตญญกตเวท และกลอมขวญแมโพสพใหหายตกใจ และขอ

ขมาลาโทษทไดลวงเกน และเจาภาพกจะเตรยมอาหารคาวหวานเครองเซนบชาไวถวายแมโพสพ ชาวนาท�าพธน

เพอแสดงความกตญญรคณแกขาว รวมถงคณของสงศกดสทธและธรรมชาตตางๆ ทมสวนสมพนธกบการท�านา

จงกลาวไดวาการท�าขวญลานนวดขาวกคอพธกรรม ทเปรยบเสมอนหลกประกนในความมนคงแหงชวตของชาวนา

ทงในแงของจตใจของตนเองและความอดมสมบรณแหงผลผลตของขาวทจะไดรบ

พธส ขวญขาวบนยง เมอมการเกบเกยวขาวแลว ชาวนากท�าพธเฉลมฉลองผลผลตทไดถอโอกาส

เลยงอาหารเพอนบานเพอแกบน เซนสงเวยเทพอารกษ สงศกดสทธตางๆทใหการคมครองปกปกรกษาคน สตว

พชพรรณธญญาหารใหไดผลดอยเยนเปนสขตลอดฤดกาลทผานมา ชาวนามกนมนตพระสงฆมาบ�าเพญบญ หรอไม

กไปรวมท�าบญในวดแลวอทศสวนบญสวนกศลใหเทพเจา และสงศกดสทธตางๆ รวมถงแมโพสพ พระฤาษ ตายาย ผ

ปยา เจาท สรรพสตวฯลฯ ใหมารบเอาสวนบญสวนกศลทงหลายไปดวย และส�าหรบการไหวบชาแมโพสพหลงเกบ

เกยวน ชาวนาจะท�าพธสขวญขาวบนยงเปนพธกรรมภายในครอบครว จดขนหลงเอาขาวขนยงแลว ท�ากนในชวง

เดอนย (ประมาณเดอนมกราคม) จนกระทงถงเดอนหก(ประมาณเดอนพฤษภาคม) เพอกลอมขวญแมโพสพใหอยเหยา

เฝายง อยาตนตกใจหนไปอยปาอยเขา และเพอขอขมาลาโทษทไดลวงเกนแมโพสพ เชนไดนวด ไดด�า ไดถอน ไดหวาน

ไดปกด�า ไดเกบเกยว หาบคอน ตลอดฤดกาลทผานมาและทจะกระท�าตอไป ขอแมโพสพจงอยาไดถอสา และให

อโหสกรรมดวย

Page 205: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน196 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

กำรเสอมสลำยของควำมเชอในแมโพสพ วถชวตของเกษตรกรไทยไดเรมเปลยนเขา

สระบบเกษตรกรรมแบบเคมแทนการเกษตรแบบยงชพ

โดยอาศยปจจยการผลตทน�าเขาจากภายนอก ทงพนธพช

พนธสตว ปย และสารเคมตางๆ ทใชเพอการเกษตร

ไมเวนแมอตเครองจกรทางการเกษตร ชาวนาไทยใชปย

ใช ยาฆ าแมลง ใช เครองจกรกลแทนแรงงานสตว

ใชเทคโนโลยตางๆ ในทกขนตอนการท�านาและมการ

ท�านาปหนงหลายครง จนผนนาทรดโทรม ดนเปรยว แหง

แขงไปทวทกพนท โครงสรางทางการเกษตรของชาวนา

ไทยในอดตทเคยพงพงตวเองได เสอมสลายลง และ

ชาวนาไทยมความเชอเรองแมโพสพลดนอยลง ท�าให

พธกรรมเกยวกบขาว เกยวกบแมโพสพ เกยวกบ

การท�านา มการเปลยนแปลงไปจนเกอบสญหายไป

จากวถชวตชาวนา แมแตในหมบานลกหลานชาวนารน

ปจจบนกแทบไมเคยรจก ไมเคยเหนพธกรรมหลายอยาง

ทผกพนกบแมโพสพ เรองราวของแมโพสพ แมธรณ

แมคงคาแทบจะสญสลายไปจากการรบรของชาวนายค

ปจจบน จะคงเหลออยบางกในพนทท�านาน�าฝน และใน

พนทท�านาเกษตรอนทรย เชน โรงเรยนชาวนา ของมลนธขาวขวญ จงหวดสพรรณบร ไดจดพธ “ไหวครบชาแมโพสพ”

ใหชาวนาไทยและลกหลานชาวนาไดมาไหวบชาแมโพสพอยเปนประจ�าในวนพชมงคลของทกป ตดตอกนมาแลว

หลายป

ขณะนประเทศไทยมปญหาทางดานสงแวดลอม สารพษ สารเคม ทางการเกษตรอยางรนแรง

และเยาวชนไทย ไมมความเชอมโยงใดๆกบคนรนบรรพชน ไมรจกไมศรทธาในเทพธรรมชาตดงเชนแมธรณ แมคงคา

แมโพสพ ซงเคยเปนเทพส�าคญของโลกในวนวาน และเคยท�าใหประชาชนและเกษตรกรไทยมวถชวตทสงบรมเยน

Page 206: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน197มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ซอสตย ไมโลภ ยดถอสจจะและความพอเพยงของชวตเปนส�าคญ การฟนฟความเชอศรทธาในแมโพสพจงควรมการ

ปลกฝงลงสเยาวชนไทยผานทางต�าราเรยนในหลกสตรการศกษาตงแตวยเดก เดกไทยควรไดเรยนรวถเกษตรธรรมชาต

วถของเกษตรกรไทยดวยการทดลองลงสชนบทและพนททางการเกษตรในภมภาคตางๆ เพอจะไดสมผสดน น�า อากาศ

ทงขาว ดวยสองมอของตนเองอยางแทจรง อนจะเปนการปลกฝงความเขาใจ-ศรทธาในแมโพสพและวถชวตแบบ

เศรษฐกจพอเพยงไดอยางแจมชด เมอเยาวชนไทยเขาใจและเหนความส�าคญของวถเกษตรอนทรย กจะน�าไปสการลด

ชองวางระหวางคนเมองกบชนบท ลดชองวางระหวางคนในวชาชพอนๆ กบเกษตรกรรากหญาอนเปนการชวยแกปญหา

ความแตกแยกรนแรงของสงคมไทยทมมายาวนานตลอดชวงหลายสบปทผานมา

..................................................................

เอกสารอางอง๑. “แมโพสพเทวแหงขาว” โดย สกญญา ภทราชย ในขาวกบวถชวตไทย (น.๑๒๙ - ๑๓๑) ส�านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหง

ชาต จดพมพครงท ๒พ.ศ.๒๕๓๖

๒. วฒนธรรมขาว พธกรรมเกยวกบขาวและการท�านา โดย อ.เอยม ทองด ทระลกพธอญเชญแมโพสพคนนาเฉลมพระเกยรตฯ

๙ สงหาคม พ.ศ.๒๕๕๑ ณ โครงการฟารมตวอยางตามพระราชด�าร ต�าบลสบวทอง อ.แสวงหา จ.อางทอง พมพครงท ๒

พ.ศ.๒๕๕๑

๓. ชมนมแหลเครองเลนมหาชาต เลม ๒ รวบรวมโดย จ. เปรยญ ส�านกพมพธรรมบรรณาคาร กรงเทพฯ พ.ศ.๒๕๒๓

๔. มลนธขาวขวญ จงหวดสพรรณบร

Page 207: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน198 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

พธกรรมขอฝน เปนพธกรรมทจดขนเพอขอใหสงศกดสทธบนดาลใหฝนตกเพอประโยชนในการ

เกษตรกรรม จดเปนพธกรรมเพอความอดมสมบรณของพชพนธธญญาหาร และเปนการสรางขวญและก�าลงใจของ

ชาวนาชาวไร ซงพธกรรมขอฝนนนมทงพธกรรมขอฝนทเปนพธหลวง ไดแก พระราชพธพรณศาสตร และพธกรรม

ขอฝนของชาวบานในภาคตางๆ ของประเทศไทย

พระราชพธพรณศาสตร

พระราชพธ “พรณศาสตร” สมยโบราณเรยก “พรณศาสตร” เปนพธพราหมณ ปฏบตขอฝนบ�ารงแผนดน

เปนการขจดภยแลงเมอฝนไมตกตองตามฤดกาล เพอใหบานเมองอดมสมบรณดวยพชพนธธญญาหาร อาณา

ประชาราษฎรประกอบอาชพเกษตรกรรมอยางรมเยนเปนสข มมาแตสมยสโขทย

สมยรตนโกสนทรก�าหนดเปนพระราชพธจร มไดจดเปนการประจ�าทกป มการจดมาแลวหลายครง

จะประกอบเฉพาะเมอบานเมองเกดฝนแลงหรอมทพภกขภย ตนสมยรตนโกสนทร รชกาลท ๑–๓ การพระราชพธ

คงเปนพธพราหมณเชนทถอปฏบตมาแตโบราณ

รชกาลท ๔ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว โปรดใหทรงเพมพธสงฆเพอความสวสดมงคลดวย

และถอปฏบตในรชกาลท ๕ ตลอดรชกาล โดยเฉพาะพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงพระราชนพนธ

หนงสอเรองพระราชพธสบสองเดอน ทรงเลารายละเอยดถงมลเหตทมมาของพระราชพธพรณศาสตรไวอยาง

กวางขวาง เมอสนรชกาลแลวปรากฏวาในรชกาลตอมา ทงรชกาลท ๖ รชกาลท ๗ และรชกาลท ๘ ไมไดมการจด

พระราชพธนเลย ตราบรชกาลปจจบน

เรยบเรยงโดย สายไหม จบกลศก, ผชวยศาตราจารยเรณ อรรฐาเมศร,

รองศาตราจารยวรลญจก บณยสรตน และ พ.อ.(พเศษ) อ�านาจ พกศรสข

พธกรรมขอฝน

Page 208: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน199มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

พระราชพธพรณศาสตรในรชกาลปจจบน ปรากฏวาไดจดขนครงเดยว เมอวนท ๑๙ เมษายน พ.ศ.๒๕๒๓

พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงพระกรณาโปรดเกลาโปรดกระหมอม ใหจดการพระราชพธพรณศาสตร

ณ วดศลขนธาราม อ�าเภอเมองอางทอง จงหวดอางทอง ในพระบรมราชปถมภสมเดจพระนางเจาสรกต

พระบรมราชนนาถ ซงพระองคเสดจพระราชด�าเนนไปทรงประกอบพระราชพธ อนโลมตามพระราชพธพรณศาสตร

ครงรชกาลท ๕

ในอโบสถประดษฐานพระพทธรปทเนองในการพระราชพธพรณศาสตร คอ พระคนธารราษฎร เรยกเปน

สามญวา พระขอฝน ซงเปนพระพทธรปส�าคญในหลายรชกาล อญเชญมาจากหอราชพงศานสร วดพระศรรตนศาสดาราม

ในพระบรมมหาราชวง ไดแก พระคนธารราษฎร รชกาลท ๑ พระคนธารราษฎร รชกาลท ๖ พระคนธารราษฎรจน

พระอปคตหรอพระบวเขม พระชยนวโลหะ รชกาลท ๔ และพระชยนวโลหะ รชกาลท ๕

หนาอโบสถ สรางปะร�าส�าหรบพราหมณประกอบพธ ขดสระน�า กวาง ๙ ศอก ยาว ๙ ศอก ลก ๔ ศอก

กลางสระตงบษบกปดทองประดษฐานเจวด รปพระอนทร ตกแตงสระทมมทง ๔ ดวยราชวตร ฉตร ธง ตนกลวย

ตนออย ขอบสระตงโตะประดษฐานรปทาวจตโลกบาล ๔ ทศ ในสระปลอยสตวน�า ประกอบดวย กง ป ปลาหมอ

ปลาชอน ปลาดก ปลาตะเพยน กบ เตา และตะพาบน�า

เรมพธดวยหวหนาพราหมณประกอบพธบชาถวายเครองกระยาบวชและผลไมแดเทพเจาทเชญมา

ในพระราชพธ สมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ เสดจพระราชด�าเนนเขาสอโบสถ ทรงพระสหรายสรงพระพทธ

รป ทรงคลองพวงมาลยถวายพระพทธรป ทรงโปรยดอกมะล ทรงจดเทยนทอง เทยนเงน ธป เทยนก�าลงวน และเทยน

หนาพระคนธารราษฎรจน ทรงคม (ไหว) แลวจดธปเทยนเครองนมสการทองทศบชาพระพทธรปและพระประธาน

ในอโบสถ ทรงกราบอธษฐาน ประทบพระราชอาสน พระสงฆถวายศล หวหนาพราหมณอานประกาศพระราชพธพรณ

ศาสตร พระสงฆจดเทยนชยและเจรญคาถาจดเทยนชย พระสงฆ ๒๒ รป เจรญพระพทธมนตแลวสวดคาถาพรณศาสตร

ตอดวยคาถาพระพทธมนต จบแลวสมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ ทรงประเคนจตปจจยไทยธรรม

ถวายพระสงฆ ๒๒ รป พระสวดภาณวาร ๔ รป และพระราชสงวราภมณฑ (โตะ อนทสวณโณ) วดประดฉมพล

นงเจรญภาวนาขอฝน ทรงหลงทกษโณทก พระสงฆถวายอนโมทนา ถวายอดเรก จบ สมเดจพระนางเจาฯ

พระบรมราชนนาถ เสดจฯ ไปทรงจดเทยนก�าลงวนทตดรอบขนพระสาครหนาตเทยนชยแลวเสดจฯ ไปทรงกราบ

ทหนาเครองนมสการ ทรงลาพระสงฆ ทรงจดธปเทยนเครองบชากระบะมก ทหนาอาสนสงฆพระสวดภาณวารทรงคม

พระราชสงวราภมณฑเจรญภาวนาขอฝนตอไป

Page 209: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน200 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

สมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ เสดจพระราชด�าเนนออกจากอโบสถไปยงมณฑลพธพราหมณ

หนาอโบสถ ทรงพระสหรายสรงเทวรป ทรงโปรยดอกมะล ทรงจดเทยนทอง เทยนเงน ธปเทยนก�าลงวนบชาเทวรป

และทรงจดธปเทยนเครองสกการะทายทนง ทรงกราบอธษฐาน พราหมณท�าพธรายพระเวทขอฝน สมเดจพระนางเจาฯ

พระบรมราชนนาถ เสดจฯ ไปยงสระน�า ทรงพระสหรายพระอนทรและทาวจตโลกบาล ทรงจดธปเทยนบชาพระอนทร

และทรงจดเทยนก�าลงวน ทรงโปรยขาวตอกใหสตวน�า ขณะเดยวกนพราหมณประกอบพธบชาพระเปนเจาท

หนาศาลพระอนทร โหรหลวงบชาทาวจตโลกบาล สมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ ประทบพลบพลา

ทอดพระเนตรขบวนแหนางแมว ๓ รอบ แลวเสดจพระราชด�าเนนกลบพระสงฆดบเทยนชย

จากนนจงน�า กง ป ปลา กบ เตา ตะพาบ ฯลฯ ทอยในสระไปปลอยลงแมน�าพรอมเชญน�าททรงหลง

ทกษโณทกและน�าในขนพระสาครเทลงไปดวย เปนเสรจพธ

นบแตพทธศกราช ๒๕๒๓ ถงปจจบน ไมปรากฏไดมการจดพระราชพธน นอกจากมการอญเชญ

พระคนธารราษฎร ซงเรยกวา “พระพทธรปขอฝน” ออกประดษฐานในการพระราชพธพชมงคลจรดพระนงคล

แรกนาขวญ ทกครงตลอดมา

พธกรรมขอฝนของชาวบานมพบอยในทกภาคของประเทศไทย จดขนเมอเกดแลงจด ฝนไมตกตอง

ตามฤดกาล สวนใหญมกกระท�าในชวงตนฤดฝน ประมาณเดอนมถนายนถงเดอนกรกฎาคม ในทนจะขอยกตวอยาง

พธกรรมขอฝนของชาวบาน จ�านวน ๔ เรอง ไดแก พธแหพระเจาฝนแสนหา แหมอม การแขงเรอพญานาคเมองนาน

และแหนางแมว มากลาวไวพอสงเขปดงน

Page 210: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน201มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

แหพระเจาฝนแสนหา

พระเจาฝนแสนหา หรอพระเจาฝน

พระเจาแสนแซ พระเจาฝนแสนทอง (วดปาตง)

เปนค�าเรยกพระพทธรปของลานนา ทมาจาก

ปรมปราคตนทาน เชอวาพระเจาฝนแสนหา มาจาก

พระฤๅษไดเนรมตใหฝนตกลงมาโปรดมนษยและได

บนทกลงในธรรม และมเรองเลาถงพระพทธรปท

หายไป บางต�านานสะทอนวาเปนของคบานคเมอง

เปนของเกาแก ไดแก พญาเมงราย เรมสรางเมอง

กสรางพระพทธรปเกาองค การหลอพระฝนแสน

หามเกจอาจารยหรอมหาเถระ ผอาวโสเมองเหนอ

เรยกวา “ครบา” จ�านวน ๑๐๘ รป เขยนคาถา

ตางๆ ลงในแผนทองหรอแทงทองทกๆ แผน

หรอแทงกอนจะหลอมเทลงเบาแมพมพ เวลา

เททองลง พระเกจทกรปกจะสวดพระคาถาของฝน

และสวดไปจนกวาพธเททองนนจะเสรจสน

การแหพระเจ าฝนแสนหา ทาง

ภาคเหนอ ของประเทศไทย เชอวาปฏบตมานาน

กวา ๕๐๐ ปแลว ปจจบน ในจงหวดเชยงใหม

จะท�าพธบชาพระเจาฝนแสนหา ๒ ประเพณ คอ

แหในวนสงกรานต และอกวาระหนงเมอถงวน

เดอนปทจะมพธแหพระพทธรปส�าคญ หรอพธบชา

เสาอนทขล ทางเทศบาลนครเชยงใหมจะท�า

หนงสอขออนญาตอญเชญพระเจาฝนแสนหา

มารวมพธดงกลาวทกครง

ขบวนแหพระเจาฝนแสนหาจากวดชางแตม

ทมา นายสทธรกษ โกชวย

ขบวนแหพระเจาฝนแสนหา วดเหมองงา จงหวดล�าพน

ทมาภาพ อ�าภาพนธ รนปญโญ

Page 211: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน202 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

แหมอม

“มอม” เปนสตวในปาหมพานต มลกษณะเปนสตวผสมระหวางสงโตกบลง มอมเปนพาหานะของ

ทาวปชชนนเทวบตรซงเปนเทพแหงเมฆและฝน บางความเชอเลาวามอมมก�าลงมหาศาลจงลมตว ชอบแสดงอ�านาจ

จงกลบสสวรรคไมได เทพปชชนนะจงสงใหเฝาพทธสถาน เพอจะไดฟงธรรม จนกวาจะละความทะนงตนจงจะไดกลบ

คนไปเปนเทพพาหนะ

ในปจจบนไมมประเพณการแหมอมเพอขอฝนแลว แตเดมเชอวาบชาเพอความเปนสรมงคล

น�าความรมเยนเปนสข ฝนฟาตกตองตามฤดกาล บานเมองมความอดมสมบรณ เมอกอนชาวลานนาจะสรางมอมไม

ทงตวเลกและตวใหญเอาไวแหเพอขอฝน นอกจากน บางแหงชาวบานไดมาบนบานมอม เพอขอพงพงเรองตางๆ

เพมขนนอกจากเรองความอดมสมบรณใหฝนตกตองฤดกาล โดยบนบานเรองการท�ามาหากนทเปลยนไป และขอเรอง

ต�าแหนงการงาน ในปจจบน มอมไมทเอาไวแหไมคอยมใหเหนแลว ทยงเหลออยจะเปนมอมปนปน หมอบอยแถวบนได

โบสถ วหารตามวด และผคนกไมคอยรจก

Page 212: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน203มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การแขงเรอพญานาคเมองนาน

เมองนานเปนเมองโบราณทปรากฏชอตงแตราว พ.ศ.๑๘๒๐ ในศลาจารกของพอขนรามค�าแหงยคสโขทย

นอกจากนนยงมอกชอวา “นาเคนทรนคร” ซงหมายถง เมองแหงพญานาค ทแสดงถงความสมพนธกบผตงเมองคอ

“ขนนน” และ “ขนฟอง” ราชบตรบญธรรมของพระญาภคา ทถอก�าเนดมาจากไขพญานาค นอกจากนนชอเมอง

ตามระบบภมทกษา ยงตรงกบ “นาคนาม” ดวยเหตนจงพบรปพญานาคอยทวไปในศาสนสถาน รวมถงสงทแสดงถง

ความอดมสมบรณและผกพนกบวถชวตของผคน นนคอ “เรอ” ในอดตคนเมองนานใชเรอเปนพาหนะส�าคญในการ

เดนทาง ถงกบมการตรากฎหมายทวาดวยเรอเอาไวอยางละเอยดดงปรากฏใน “อาณาจกรหลกค�า” กฎหมายโบราณ

ของเมองนานวา ถาผใดขโมยเรอของผอนไปหากถกจบไดจะตองเสยคาปรบ ๑๑๐ น�าผา (มาตราเงนสมยโบราณ)

แตถาเรอทขโมยไปเกดความเสยหายกใหจายคาเสยหายตามราคาจรงของเรอและถกปรบอก ๑๑๐ น�าผา ถาม

ความจ�าเปนตองใชเรอจรงๆ กใหเชาหรอยมจากเจาของใหถกตองเสยกอน ในกฎหมายยงบญญตอกวาถาหากเรอ

ของผใดหลดไหลไปตามน�า ถามผเกบไดจะตองใหรางวลแกผนนตามระยะทางทเรอไหลไป เชน ถาเรอไหลจากทาเวยง

ไปถงเมองสา ใหจาย ๕๐ ธอก (มาตราเงนสมยโบราณ) ถาผเกบไดหมายจะครอบครองไวเสยเอง ถารภายหลงกจะ

ตองเสยเงนใหแกเจาของเรอ ๒๒๐ น�าผา แตถาเจาของเรอไปเอาโดยพลการโดยไมแจงผเกบไดเสยกอน เจาของเรอ

กตองเสยคาปรบใหแกผเกบได ๕๒ น�าผา จะเหนไดวาอาณาจกรหลกค�าไดใหความเปนธรรมแกราษฎรอยางเสมอหนา

Page 213: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน204 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

จากการทชาวนานใชเรอเปนหลก จงกอใหเกดประเพณแขงเรอทสนนษฐานวานาจะมมาไมต�ากวา

๒๐๐ ป ดงปรากฏหลกฐานเปนเรอขดโบราณทพบในเมองนาน เชน เรอเสอเฒาทาลอ ทขดเมอ พ.ศ.๒๓๕๙ ปจจบน

กมอายถง ๑๙๗ ป และทส�าคญเรอเหลานนตางมเอกลกษณโดดเดนคอการประดบสวนหวเรอเปนรปพญานาคทงสน

ดงนน เรอจงมใชเปนเพยงพาหนะเพอการคมนาคมเทานน หากแตยงเกยวของกบพธกรรมโดยเฉพาะพธกรรม

แหงความอดมสมบรณ ผานประเพณแขงเรอ ชาวนานเชอกนวาเมอใดทมการแขงเรอทเปนรปพญานาคนแลว

จะท�าใหเกดฝนตก เพราะเปรยบเสมอนการน�านาคลงเลนน�า จงเปรยบเสมอนการ “ขอฝน”

การแขงเรอของเมองนานเทาทมการสบพบจะจดขนหลงจากออกพรรษา พรอมประเพณตานกวยสลาก

(ถวายทานสลากภต) ทชาวบานแตละหมบานจดเตรยมของไปรวมประเพณตานกวยสลาก และเกดการแขงขนพานเรอ

เพอความสามคคและสนกสนาน ตอมาภายหลงทางราชการจงเรมมการจดการแขงขนเปนการเฉพาะกจ หลงจากท

พระเจาสรยพงษผรตเดชฯ ไดโปรดใหมการแขงขนเรอขนในเดอนพฤษภาคม พ.ศ.๒๔๖๐ เพอตอนรบสมเดจเจาฟา

กรมพระนครสวรรควรพนต เมอคราวเสดจมาตรวจราชการทเมองนาน หลงจากนนขาหลวงและขาราชการทมาประจ�า

ทเมองนาน กไดสงเสรมประเพณแขงเรอของเมองนานมาโดยล�าดบ ซงการจดใหมการแขงเรอประเพณเพอเปนการ

เฉลมฉลองและเปนประเพณสบตอกนมาทกป เรมตนในป พ.ศ.๒๔๖๗ ในสมยของพระยาวรวชยวฒกร

(เลอนสนธรตน) ปลดมณฑลประจ�าจงหวดนาน ไดรเรมใหมการทอดกฐนสามคคของจงหวดนานขนอยางเปนทางการ

ตอมาประเพณแขงเรอจงคอยพฒนาเปนล�าดบ ดงเชน พ.ศ.๒๔๗๙ พระเกษตรสรรพกจ (นน วรรณโกมล) ขาหลวง

ประจ�าจงหวดนาน ไดจดใหมกฎกตกาการแขงขนเรอขนเปนครงแรก เปนกตกางายๆ เชน มจดปลอยและเสนชย

สวนรางวลกมธง(ชอ)ปกหวเรอ มอบใหเรอทไดรบรางวลท ๑ ตอมาเมอ พ.ศ.๒๔๙๘ นายมานต บรณพรรค

ผวาราชการจงหวดนาน ไดจดใหองคการดรยางคนาฏศลป กรมศลปากร มาถายท�าภาพยนตรสารคดเพอเปนหลกฐาน

ทางดานมนษยชาต วฒนธรรม ประเพณพนบาน

Page 214: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน205มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

หลงจากนนการแขงเรอเมองนาน ไดไปสมพนธกบการทอด“กฐนหลวง” เมอหลวงอนมตราชกจ

(อน อนมตราชกจ) ผวาราชการจงหวดนาน ไดขอพระราชทานผาพระกฐนพระราชทานน�าไปทอด ณ วดพระธาตชางค�า

วรวหาร การแขงเรอประเพณในปนนจงเปนการแขงเรอกฐนพระราชทานตงแตป พ.ศ.๒๕๐๓ และมพฒนาการ

ในการจดการแขงขนตอมา ดงในป พ.ศ.๒๕๒๒ พนโทนายแพทยอดม เพชรศร ผวาราชการจงหวดนาน ไดก�าหนดให

มการแขงเรอประเพณนดเปดสนามในงานประเพณทานสลากภตของวดพระธาตชางค�าวรวหาร ตรงกบวนขน ๑๕ ค�า

เดอน ๑๒ ประมาณเดอนกนยายน และใหมการแขงเรอประเพณนดปดสนามในงานทอดกฐนพระราชทาน ซงก�าหนด

ในวนเสาร–อาทตย หลงออกพรรษาประมาณ ๑–๒ สปดาห อยในชวงเดอนตลาคม – พฤศจกายน จงถอเปนขอปฏบต

จนถงปจจบน

การแขงเรอพญานาคเมองนานยงเพมความส�าคญมากขน เมอนายชยวฒน หตะเจรญ ผวาราชการ

จงหวดนาน ไดกราบบงคมทลขอพระราชทานถวยรางวลประเภทเรอใหญ จากพระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพล

อดลยเดช เพอเปนรางวลใหกบเรอแขงทชนะเลศ ในป พ.ศ.๒๕๒๖ เรอขนนาน บานศรบญเรอง อ�าเภอภเพยง

ไดรบพระราชทานถวยรางวลเปนปแรก ตอจากนนมาจงมการทลขอพระราชทานถวยรางวลจากสมเดจพระบรมโอรสาธราชฯ

สยามมกฎราชกมาร และสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร และปทสรางความปตยนดแกชาวนาน

คอ ป พ.ศ.๒๕๒๗ เมอสมเดจพระบรมโอรสาธราชฯ สยามมกฎราชกมาร ไดเสดจพระราชด�าเนน เปนองคประธาน

ในพธปดการแขงขนเรอประเพณจงหวดนาน และไดพระราชทานถวยรางวลใหแกเรอแขงทชนะเลศในการแขงขน

นบแตนนมาการแขงเรอเมองนานกไดรบความสนพระทยจากพระบรมวงศานวงษมาโดยตลอด โดยเฉพาะจาก

สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร ททรงใหมการจดการพายเรอพญานาคนใหแกพระราชอาคนตกะ

จากตางประเทศไดรวมชนชม

Page 215: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน206 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

แหนางแมว

ประเพณแหนางแมวเปนพธออนวอนขอฝนของพวกชาวบานทมมาชานาน ซงเปนพธกรรมของชาวไทย

ชนบททวไป ทงภาคเหนอ ภาคกลาง ภาคตะวนออก และภาคตะวนออกเฉยงเหนอ จะจดท�าขนในปททองถนแหงแลง

ผดปกต ฝนไมตกตองตามฤดกาล อนจะท�าใหชาวบานเดอดรอน กลาวคอ ในสงคมของไทยเรานนสวนใหญแลว

ประชาชนจะประกอบอาชพเกษตรกรรมเปนหลก การประกอบอาชพทางเกษตรในสมยกอน ตองพงพาสภาพดนฟา

อากาศ ซงเปนไปตามธรรมชาต ดงนน ปจจยของความสมบรณจงมความเกยวของกบฝนเปนหลก ตามความเชอดงเดม

“ฝน” เปนสงทเบองบนประทานลงมา ถาปไหนฝนดขาวกลาในนากเจรญงอกงาม หากปใดฝนแลงหรอฝนไมตกตอง

ตามฤดกาล ขาวกลาในนากจะเสยหาย ไมมน�าจะท�านา อาจถงกบใหเกดภาวะขาวยากหมากแพงได และชาวนา

สวนใหญมความเชอวาการพงพงอ�านาจทเหนอธรรมชาต วาปใดฝนเกดแหงแลง ฝนไมตกตองตามฤดกาล ชาวนาทง

หลายกจะไมสามารถท�านาไดเนองจากไมมน�า ชาวนาไมมวธการอนใดทจะชวยได จงพงพาสงเหนอธรรมชาตตางๆ

จงท�าใหเกดพธกรรมทเรยกวา “การแหนางแมว” ซงเปนความเชอวาหากกระท�าเชนนนแลวจะชวยใหฝนตกได

ภายใน ๓ วนหรอ ๗ วน การแหนางแมวจงเปนประเพณทสบทอดกนมาตราบจนทกวนน อกทงพธแหนางแมวไมได

บงบอกถงเพยงความเชอของคนประกอบอาชพเกษตรกรรมเทานนแตยงเปนการสรางความสมพนธในหมบาน

ใหแนบแนนยงขนได โดยกลมคนทมอาชพเกษตรกรรมไดกลบมารวมตวกนอกครงหนงท�าใหเกดความสรางสรรคสามคค

สามารถท�าใหชมชน ชาวนามความเปนปกแผนมากขนดวย

ทมา : http://202.129.59.73/nana/legend/cat/cat.htm

Page 216: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน207มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

สงส�าคญทใชในพธแหนางแมว ๑) กะทอหรอเขงหรอกระบง ทมฝาปดขางบน ๑ อน ๒) แมวสสวาทหรอ

สด�าตวเมย ๑-๓ ตว(เหตทใชแมวสด�าเพราะ ใหเปนสด�าเหมอนกอนเมฆเมอฝนตก) ๓) เทยน ๕ ค ๔) ดอกไม ๕ ค

และ ๕) ไมส�าหรบสอดกะทอใหคนหาม ๑ หรอ ๒ อน

ประเพณแหนางแมวจะตองใชคนประมาณ ๑๕ ถง ๒๐ คน เมอจะแหนางแมวเพอขอฝน ชาวบาน

โดยเฉพาะกลมเกษตรกรทจ�าเปนตองใชน�าในการเกษตรกรรม ทงคนแก คนหนม และเดกทงผชายและผหญง

ปรกษาหารอกน จดคนทจะเปนผน�ารองเพลงหรอกลาวเซง เพอใหผไปแหทงหมดเปนผวาตาม สวนใหญจะเปนคนเฒา

คนแกในหมบาน

ขบวนแหนางแมว ประกอบดวย คานหามแมว คอน�ากะทอ เขง กระบง หรอตะกราใบหนงมาตกแตง

ใหสวยงาม แลวผเฒาทรประเพณจะหานางแมว (แมวตวเมยสด�าหรอแมวไทยพนธสสวาด ซงคนไทยโบราณเรยก

แมวมาเลศ) โดยคดเลอกตวทมรปรางปราดเปรยว สวยงาม ๑-๓ ตวใสในกะทอ กอนทจะน�านางแมวเขากระทอหรอ

กระบง คนทเปนผอาวโสทสดจะพดกบนางแมววา “นางแมวเอย ขอฟาขอฝน ใหตกลงมาดวยนะ” พอหยอนนางแมว

ลงกระทอแลว ใชเชอกผกปดปากะทอไมใหแมวออกได และใชไมคานสอดกะทอใหคนหามหวทาย ๒ คน ตงคาย

ดวยขนธหา เปาสกเคเทวดา เพอใหเทวดาบนดาลใหฝนตก

พอไดเวลา (บางทท�าเมอเวลาพลบค�าผคนก�าลงอยบาน บางทอาจจะแหไปเรอยๆ จากเชาจนถงค�า)

กเรมขบวนแหโดยหามกะทอแมวออกขางหนา แลวตามดวยคนหาบขาวปลาอาหารทชาวบานใหเปนรางวลมา ถดจาก

ขบวนหาบเปนขบวนนกร�า ขบวนไอขกซงจะมการเอาไอขกไลทมชาวบานทยนดขบวนเปนการหยอกลอกนอยาง

สนกสนาน และขบวนนกรองกลองยาว มคนรองเพลงหรอวาค�าเซง และผแหวาตามเปนทอนๆ ไป โดยมกลองยาวน�า

ขบวน ในขบวนกจะมการตเกราะเคาะไมเพอใหเกดจงหวะ รองร�าท�าเพลงทสนกสนานเฮฮาตามไปดวยพรอมกบรอง

เพลงแหนางแมวหรอวาค�าเซงพรอมมเหลายาอาหารอยางพอเพยง ผหญงทเขารวมในพธแห จะผดหนาขาว ทดดอกไม

สดดอกโตๆ แหขบวนไปตามหมบานทกหลงคาเรอนในหมบานนนๆ เมอแหไปถงบานไหนเจาของบานกตองออกมา

ตอนรบอยางเตมท และจะเอากระบวยตกน�าสาดหรอรดทตวแมวใหเปยก(ประเพณบางบานกสาดใสขบวนเฉยๆ

โดยไมสาดใหถกแมว เพราะเกรงวาแมวจะตาย) ท�าใหแมวรอง และสาดใสขบวนเซงดวย พรอมทงใหรางวลแกพวกแห

เชน เหลา ขาวสาร ปลายาง ปลาเคม ไขตม สงของ สตางคบาง และของกนอนๆ ตามมตามเกด ปลายางนนส�าหรบ

ใหแมวกน แลวเคลอนตอไปเรอยๆ จนหมดเขตหมบานกน�าของนนมาเลยงกน ของทกนไมได เชน ขาวสาร หอม

กระเทยม กน�าไปถวายพระทวด สตางคกน�าไปซอของ เชน ถวยชาม ถาแหแลวฝนยงไมตก กตองแหซ�าในวนรงขน

และวนตอๆ ไปจนกวาฝนจะตกเชอกนวา ถาแหนางแมวแลวฝนจะตก ภายใน ๓ วนหรอ ๗ วน

Page 217: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน208 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

นอกเหนอจากพธกรรมขอฝนของชาวบานดงกลาวขางตน ยงปรากฏวามพธขอฝนของชาวบานทเหนกน

ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ คอ

การแหชางปจจยนาเคนทร เปนพธทจดขนเนองจากจดบงไฟแลวฝนกยงไมตก แหนางแมวแลวฝนกยง

ไมตก เปนงานทจดขนในระดบต�าบลหรออ�าเภอเพราะมผมารวมงานอยางลนหลาม แตกไมไดจดบอยนก ชางปจจย

นาเคนทร ซงเปนชางคบารมของพระเวสสนดร ชางปจจยนาเคนทรอยทใดทนนกจะอดมสมบรณ จงมแตคนอยากได

ซงพระองคทรงบ�าเพญทานหรอทานบารม โดยใหชางปจจยนาเคนทรแกบานเมองอน เพราะบานเมองทแหงแลง

ฝนไมตกจะไดชมชน เรองราวของชางปจจยนาเคนทรทน�าความอดมสมบรณมาให จงไดมการจดพธแหชางปจจย

นาเคนทรขนมการจ�าลองเหตการณทเหมอนจรงตามเรอง มการน�าไมไผ ผา กระดาษสตางๆ มาท�าเปนชางตวใหญ

มหมาสวยงาม มการแหจากหมบานหนงไปยงอกหมบานหนงและขบรองกลอนล�าเปนเรองราวระหวางทาง ตลอดขบวน

แหกมการสาดน�า ฟอนร�าสนกสนานกนทวหนา ไมนานฝนทท�าทามดครมกตกลงมาใหเยนชมฉ�ากน

การจดบงไฟขอฝนจากพญาแถนทคนภาคตะวนออกเฉยงเหนอเชอวาเปนเทพทท�าใหเกดฝนตก จงจด

พธจดบงไฟบชาพญาแถนซงมปรากฏใหเหนในวรรณกรรมและต�านานพนบานของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ถาฝน

ยงไมตกกจะมการแหนางแมวกน ซงถอวาเปนการสนกสนานไปในตว

กลาวโดยสรปไดวา พธกรรมขอฝนของคนไทย ถอเปนวฒนธรรมประเพณทมมานาน คกบสงคมไทย

ทเปนสงคมเกษตรกรรม จ�าเปนทจะตองใชน�าในการอปโภค บรโภค ปลกพช เลยงสตว ในงานดานการเกษตร

ดวยเหตทฟาฝนชลประทานไมตกตองตามฤดกาล คนไทยจงอยนงดดายไมไดเพอความอยรอดจงตองหาวธอะไร

สกอยางทจะท�าใหฝนตกลงมา ในปจจบนมความเชอเรองการขอฝนยงมอยโดยทวไป ปใดทฝนแลงไมตกตองตาม

ฤดกาลชาวบานจะชกชวนกนท�าพธกรรมตางๆ ซงเปนประเพณทมมาแตโบราณ ควบคกบการท�าฝนหลวง ซงเปน

กระบวนการทางวทยาศาสตรใหฝนตกเพอการท�าเกษตรกรรมของคนไทย

Page 218: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน209มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เอกสารอางองกองสารสนเทศสงแวดลอม กรมสงเสรมคณภาพสงแวดลอม.

ฐานขอมลสงแวดลอมเชงพนทจงหวดนาน. พมพครงท ๑.

กรงเทพฯ: กองสารสนเทศสงแวดลอม กรมสงเสรมคณภาพ

สงแวดลอม, ๒๕๔๓.

คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหต. วฒนธรรม

พฒนาการทางประวตศาสตร เอกลกษณและภมปญญา

จงหวดนาน. กรงเทพฯ: กระทรวงมหาดไทย ; กรมศลปากร

กระทรวงศกษาธการ, ๒๕๔๒.

คณะท�างานเอกลกษณนาน. เอกลกษณนาน. เชยงใหม: ส�านกพมพ

Maxx Print, ๒๕๔๙.

ประสทธ พงศอดม. นนทบรศรนาน: ประวตศาสตร สงคม และ

ครสตศาสนา. พมพครงท ๑. เชยงใหม: ฝายประวตศาสตร

สภาครสตจกรในประเทศไทย, ๒๕๓๙.

ประเสรฐ ณ นคร. “ประวตศาสตรเมองนานจากต�านานและจารก,”

เอกสารประกอบการสมมนาทางวชาการ โบราณคดและ

ประวตศาสตรเมองนาน ณ โรงแรมเทวราช จ.นาน วนท

๔-๖ มนาคม ๒๕๓๐.

พงศาวดารเมองนาน. เชยงใหม: ธนชพรงตง, ๒๕๔๓.

“พงศาวดารเมองนาน” ใน ประชมพงศาวดารฉบบหอสมดแหงชาต

เลม ๔ ภาคท ๑๐. กรงเทพฯ: ส�านกพมพกาวหนา, ๒๕๐๗.

พระราชนพนธพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เรอง

พระราชพธสบสองเดอน

พระราชพธพรณศาสตร จากนตยสารศลปากร ฉบบ พ.ศ.๒๕๒๓

พษณ จนทรวทน. ลานนาไทยในแผนดนพระพทธเจาหลวง.

กรงเทพฯฯ: บรษท แปลน พรนตง จ�ากด, ๒๕๓๙

พเศษ เจยจนทรพงษ. เมองนาน. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, ๒๕๓๐.

ศรศกร วลลโภดม. ล มน�านาน: ประวตศาสตรโบราณคดของ

พษณโลก“เมองอกแตก”. กรงเทพฯ: บรษทพฆเณศ

พรนตง เซนเตอรจ�ากด, ๒๕๔๖.

ศลปากร, กรม. เมองนาน. กรงเทพฯ: หางหนสวนจ�ากด

โรงพมพชวนพมพ, ๒๕๓๐

ศลาจารกของหมนดาบเรอง, สารานกรมลานนาเลม ๘,

สารานกรมวฒนธรรม ของส�านกวรรณกรรมและประวตศาสตร

กรมศลปากร

สจตต วงษเทศ, นาค ในประวตศาสตรอษาคเนย. พมพครงท

๒, กรงเทพฯ: ส�านกพม มตชน จ�ากด, ๒๕๔๖.

สรสวด อองสกล. พนเมองนาน ฉบบวดพระเกด. กรงเทพฯ:

ส�านกพมพอมรนทรวชาการ, ๒๕๓๙.

สรยพงษผรตเดชฯ, พระเจา. พงศาวดารเมองนาน. พระนคร:

หอพระสมดวชรญาณ, ๒๔๑๖

หนงสอ “ข าวบนแผนดนกลายเป นอน” โดยเมยงซอ

ครมญจา,ปกรณ คงสวสด

หมายก�าหนดการพระราชพธพรณศาสตร ส�านกพระราชวง

พ.ศ.๒๕๒๓

อนรตน วฒนาวงศสวาง และศรศกด คมรกษา. นาน. กรงเทพฯ:

สารคด, ๒๕๔๔.

อรณรตน วเชยรเขยวและโรเบรต ลเซก .วดในลานนา, ๒๕๓๕.

บคคลอางองนางอ�าภาพร รนปญโญ นกศกษาปรญญาโทชาคตชนวทยาพฒนาการ มหาวทยาลยราชภฏเชยงใหม

นางชนานนทน ฟองศร นกศกษาปรญญาโทชาคตชนวทยาพฒนาการ มหาวทยาลยราชภฏเชยงใหม

สทธรกษ โกชวย นกศกษาปรญญาโทชาคตชนวทยาพฒนาการ มหาวทยาลยราชภฏเชยงใหม,

นายรงโรจน สพรรณพร คนท�าสวนวดพระสงห อ�าเภอเมอง จงหวดเขยงใหม

Page 219: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน210 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ควำมหมำยและประเภท

ความรและแนวปฏบตเกยวกบธรรมชาตและจกรวาล หมายถง องคความร วธการ ทกษะ ความเชอ

แนวปฏบตและการแสดงออกทพฒนาขนจากการมปฏสมพนธระหวางคนกบสภาพแวดลอมตามธรรมชาตและ

เหนอธรรมชาต

ประเภทของความรและแนวปฏบตเกยวกบธรรมชาตและจกรวาล

๑. อาหารและโภชนาการ หมายถง สงทมนษยบรโภค รวมถงวธการปรงและประกอบอาหาร รปแบบ

การบรโภค และคณคาทางโภชนาการ

๒. การแพทยแผนไทยและการแพทยพนบาน

๒.๑ การแพทยแผนไทย หมายถง กระบวนการทางการแพทย เกยวกบการตรวจ วนจฉย บ�าบด

รกษา หรอปองกนโรค หรอการสงเสรมและฟนฟสขภาพของมนษยหรอ/และสตว ดวยภมปญญาการแพทยแผนไทย

๒.๒ การแพทยพนบาน หมายถง การดแลสขภาพตนเองในชมชนแบบดงเดม โดยอาศยความเชอ

พธกรรม และทรพยากรทแตกตางกนไปในแตละทองถนจนกลายเปนสวนหนงของชวต

ควำมรและแนวปฏบตเกยวกบธรรมชำตและจกรวำล

Page 220: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน211มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๓. โหราศาสตรและดาราศาสตร

๓.๑ โหราศาสตร หมายถง ความรในการท�านายโชคชะตา ท�านายอนาคตของบคคล และบานเมอง

โดยอาศยต�าแหนงของดวงดาวในเวลาทเกดเหตการณตางๆ

๓.๒ ดาราศาสตร หมายถง ความรทเกยวกบการสงเกตและอธบายปรากฏการณของธรรมชาต

ของดวงดาวและเทหฟา

๔. การจดการทรพยากรธรรมชาต หมายถง ความร ความเชอ ในการจดการระบบนเวศ เพอการอนรกษ

และการใชประโยชนทรพยากรธรรมชาตอยางยงยน

๕. ชยภมและการตงถนฐาน หมายถง ความรและความเชอในการเลอกทอยอาศย ทสอดคลองกบ

สภาพแวดลอม และวฒนธรรมของชมชน

เกณฑกำรพจำรณำขนทะเบยน

๑. มการสบทอดและยงปฏบตอยในวถชวต

๒. เปนเรองทสะทอนเอกลกษณของชาต หรออตลกษณของชมชนหรอภมภาค

๓. เปนเรองทเสยงตอการสญหายหรอก�าลงเผชญกบภยคกคาม

๔. คณสมบตอนๆ ทคณะกรรมการผทรงคณวฒเหนวาเหมาะสม

Page 221: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน212 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ขาวตมมด เปนขนมพนบาน จดอยในเครองไทยทานถวายพระภกษในเทศกาลตกบาตรเทโวและเทศกาล

ออกพรรษา นยมท�ากนทวทกภาคของประเทศไทยและมชอเรยกแตกตางกนออกไปโดยมสวนประกอบและวธท�า

จะแตกตางกนบางเลกนอย แตกยงคงเอกลกษณเดนๆ ไว คอ ขาวเหนยว กลวยน�าวา น�าตาล เกลอเลกนอยและวสด

ทใชหอ คอใบตอง หรอวสดอนตามธรรมชาตทมในทองถน

ในวรรณกรรมลานนา เรอง ต�านานพระเจาเลยบโลก เลากนวาในสมยพทธกาล ชาวบานนยมท�าขาวตม

มดไปท�าบญตกบาตร เพราะสะดวก กนงาย และเกบไวไดนาน พระสงฆสามารถใชเปนเสบยงอาหารเวลาเดนทางไป

เผยแพรพระธรรมค�าสอน

การท�าขนมชนดนเรมตนเหมอนกน โดยการน�าขาวเหนยวไปแชน�าหรอ “หมา”ในภาษาเหนอและ

ภาษาอสานไวสก ๒-๓ ชวโมง จากนนน�าออกมาทงใหสะเดดน�าหอดวยใบตองกลวยทตดทงไว ๑ คน ใสไสกลวยแลว

น�าไปท�าใหสกโดยการนงหรอตม

ขาวตมมดหรอ ขาวตมผดของภาคกลาง เรยกตามกรรมวธการท�า ท�าจากขาวเหนยวผดกบกะท

ทผสมน�าตาลและเกลอเลกนอย จนงวดไดท ขาวเหนยวขนมนแลวจงน�ามาใสใบตองแผขาวเหนยวออกเปนแผนบางๆ

วางกลวยน�าวาเปนไสใน น�าถวด�ามาตกแตงทขาวเหนยวหอดวยใบตองกลวย น�าขาวเหนยวทหอแลวมาประกบเขาเปน

คๆ แลวใชตอกมดใหตดกนเปนคๆ แลวน�าไปตม หากน�าไปนงกไมตองมด แตเรยงจดใหเบยดชดกนในลงถง นงใหสก

ขาวตมมดในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ บางแหงเรยกวา ขาวตมกลวย ท�าไดสองแบบ แบบแรก

ท�าเหมอนของภาคกลาง แบบทสองไมใสกะท น�าขาวเหนยวดบมาคลกกบถวด�าหรอถวลสงพรมน�าเกลอใหพอเปยก

แลวน�ามาหอดวยใบตอง บางครงใชใบเตยและใบทองกวาว แทนใบตอง ซงจะใหรสชาตหอมตางกน แลวใชเชอกกลวย

และตอกใบไผมามด ๒-๓ เปลาะ แลวน�าไปตมจนสก

ขาวตมมดของภาคเหนอ เรยกวา เขาตม การท�าไมแตกตางจากภาคอสาน ขาวตมของคนลานนา

จะใสกลวยน�าวาสกผาครง เรยกวา เขาตมกลวย หรอใสไสถวลสงกตองแชถวลสงไว ๒ ชวโมง เรยกวา เขาตมถวดน

บางทกใสทงกลวยและถวลสง ไมมการใสน�าตาลหรอน�ากะท ไมมการปรงรสใดๆ แตถาหนเขาตมเปนทอนพอค�า

แลวขดมะพราวโรยหนา จะเรยกวา เขาตมหวหงอก

การตมเขาตมนนหอขาวตมเสรจแลว จะน�า ๔– ๕ หอมารวมกน แลวมดดวยตอกหวทาย จากนนน�าไป

ตมจนสกไดท ในการตมนนมกมการหอใบตองเลยนแบบการหอเขาตมแลวน�าไปตมพรอมกนดวย เรยกวา จเขาหนม

(ชขนม) เชอวาจะท�าใหขาวตมสกทว

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยสกญญา สจฉายา, รองศาสตราจารยสบพงศ ธรรมชาต, สงา ดามาพงษ และ

ชชวาล ทองดเลศ

ขำวตมมด

Page 222: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน213มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ขาวตมมดภาคใต คลายคลงกบขาวตมผดของภาคกลาง เรยกวา เหนยวหอกลวย คอ เหนยว

(ขาวเหนยวขาว) หอกลวยรอบๆ และดานนอกสดมใบตองหอ และใชเชอกพนหรอมดหวทายใหแนน

นอกจากนยงม ขาวตมลกโยน หรอขาวตมใชขาวเหนยวผสมถวด�าไมมกลวยแลวหอดวยใบพอ หรอ

ใบมะพราวเปนรปร ผกเขาดวยกนเปนพวงแลวน�าไปตม มต�านานเลาตอกนมาวา สมยพทธกาลชาวบานเบยดเสยด

กนใสบาตรใหพระพทธเจา บางคนเขาไมถงพระองคจงใชวธโยนขาวตมไปแทน จงกลายเปน “ขาวตมลกโยน”

ตงแตนนมา

คณคาทางโภชนาการของขาวตมมด นกโภชนาการยอมรบวา เปนอาหารวางหรอขนมของไทยทใหสาร

อาหารครบ ๕ ชนดทอยในหอเดยวกน กลาวคอ ไดสารอาหารคารโบไฮเดรตทใหพลงงานจากขาวเหนยว ไดวตามน

และแรธาตจากกลวย ไดโปรตนจากถวด�า และไดไขมนจากกะท นอกจากนยงพกพาสะดวก กนงายไมตองใชภาชนะ

เหมาะแกการใชเปนเสบยงอาหารเวลาเดนทาง และเปนอาหารในยามเกดภยพบตทอาหารหลกขาดแคลนเขาถงยาก

สงทเปนปญหาอยบางในขณะนคอ ผทท�าขาวตมมดเปนนนมนอยลง ดงนน ควรทจะมการถายทอด

ภมปญญานไปสคนรนหลงใหมากขน และควรน�าไปสอนในสถานศกษาตงแตระดบประถมศกษาเปนตนไป

ทงหมดทกลาวมาน ขาวตมมดสะทอนใหเหนถงภมปญญาอนหลกแหลมของบรรพบรษไทยทมความเปน

เอกลกษณ สรรหาอาหารอนทรงคณคาใหลกหลานไดกนเปนอาหารวางและขนมสบตอกนมาชานานจนถงปจจบน

ขาวตมมด

ทมา: http://baankhanom.blogspot.com

/2011/09/blog-post_16.html

เขาตมกลวย

ทมา: ส�านกสงเสรมศลปวฒนธรรม

มหาวทยาลยเชยงใหม

ขาวตมลกโยน

ทมา: http://www.siambig.com/shop/photo_

product/FreshNhongmon163119.jpg

Page 223: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน214 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เมยงค�า เปนอาหารวางของคนไทยทนยมกนกนมาเปนระยะเวลาชานานแลว ดงปรากฏในบทพระราชนพนธ ในพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย กาพยเหชมเครองคาวหวาน วา “เมยงค�าน�าลายสอ เมยงสมอเมยงปลาท ขาวคลกคลกไกหม น�าพรกควทวโอชา” ดจากลกษณะของอาหารทใชทรพยากรของสวนหลายอยาง จงสนนษฐานวานาจะเปนอาหารของชาวสวนจนนกโภชนาการในปจจบนไดใหการยอมรบวาเปนอาหารวางทมคณคาทางโภชนาการสง เปนอาหารวางไมกชนดทมธาตอาหารครบ ๕ หมอยในค�าเดยวกน รวมทงมคณคาสมนไพรมากมาย เมยงค�าประกอบดวยสวนประกอบสามสวนคอ เครองเมยง น�าเมยง และผกทใชหอ เครองเมยงประกอบดวย มะพราวคว กงแหง ขง ถวลสงคว หอมแดง มะนาว ตะไคร และพรกขหน สวนน�าเมยงประกอบดวยน�าตาลปบ น�าปลา กะปกงแหงปน และผกทใชหอนยม ใบชะพล และใบทองหลางทไมออนไมแกจนเกนไป วธปรงเครองเมยงคอ หนมะพราวทไมแกจดจนเกนไปชนบางๆ แลวควดวยไฟออนๆ หนหอมแดง ขง มะนาวเปนรปสเหลยมลกเตา ซอยพรกขหนชนบางๆ สวนปรงน�าเมยงนน เคยวน�าตาลปบใหเหนยวขนปรงดวยน�าปลา กะปและกงแหง

เมอจะรบประทาน น�าใบชะพลหรอใบทองหลางลางน�าใหสะอาด น�าเครองเมยงใสลงในใบชะพล หรอ ใบทองหลาง ตกน�าเมยงหยอดลงไปแลวหอเปนค�า กนเปนอาหารวางทมครบทกรสอยในค�าเดยวกน หวาน มน เคม เปรยว เผด

เมยงค�ำ

ตวอยางเครองเมยง

ทมา: http://www.cosmenet.in.th/upload/medialibrary/11a/mengkum_11.jpg

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยสกญญา สจฉายา, สงา ดามาพงษ

Page 224: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน215มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เมยงค�า เปนอาหารวางครบ ๕ หม อยในค�าเดยวกน เพราะไดวตามนแรธาตจากผกทใชหอและจาก

มะนาว ไดโปรตนจากกงแหง ไดคารโบไฮเดรตจากน�าตาลและไดไขมนจากมะพราวและถวลสง และยงไดใยอาหารและ

สารพวกพฤกษาเคมทออกฤทธตานอนมลอสระ ลดความเสยงตอการเกดโรคมะเรงบางชนดได นอกจากน ยงใหคณคา

ทางสมนไพรจากหอมแดง ขง และใบชะพลอกดวย

การรบประทานเมยงค�ายงบงบอกถงมารยาทการกนอาหาร ตางคนตางหยบใบชะพลและเครองเมยง

ทละชนหอเปนค�าๆ ขนาดพอเคยว จะไมแยงกนหยบจนมอชนกน เมยงค�าเปนอาหารทรบประทานพรอมกนหลายๆ

คนในหมญาตสนทมตรสหาย นบวาเปนอาหารวางทตองใชศลปะทงในการท�า การจด และการรบประทาน

เมยงค�าถอเปนอาหารวางของไทยทมเอกลกษณเฉพาะตวอยางโดดเดน นบเปนภมปญญาทางอาหาร

และโภชนาการของคนไทยทส�าคญยง ปจจบนมผนยมใชใบคะนาแทนใบชะพล ใบทองหลาง และเอาเครองปรง

ทกชนดรวมคลกเคลากนกบน�าเมยง ตกใสคะนารบประทานเปนค�าๆ แทนทจะยกเครองปรงออกและหยบใสใบชะพล

ใบทองหลางทละชนแบบโบราณ เรยกวา “เมยงคะนา”

ทมา: http://webiz.co.th/files/photos/0/09/81/98108/1490923.jpg

Page 225: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน216 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

มงคดคด เปนภมปญญาการน�าผลมงคดดบมาคด (งด) เอาเปลอกออก โดยใหเนอและเมลดคงรปเดม ไมแตกกระจายออกจากกน ทเรยกวามงคดคดนน เพราะเปนผลมงคดทชาวสวนเหนวาไมอาจเจรญสมบรณได อาจเนองจากมผลดกเกนไป หรอขนาดผลเลกผดปกต จงคดเลอกออกจากตน เพอใหผลทเหลอเจรญเตบโตเตมท เมอคดเลอกออกแลวกมการน�ามาแปรรปใหสามารถรบประทานได ท�าใหมมงคดรบประทานกอนฤดกาล และในฤดกาล มงคดคดทมรสชาตแปลกไปจากมงคดสก ประวตการเกดมงคดคดมวาแมบานในครอบครวหนงทชมชนรถไฟนครศรธรรมราช ดวยความยากจนเหนมงคดแกถกทงเอาไวใกลทางเดนจงน�าเอาไปกรดเอาเปลอกออก เพอใหรบประทานไดไมถกยางมงคดกดปาก แลวน�าไปแชน�าเกลอ ปรากฏวาไมมยางตดเนอมงคดแกและรบประทานไดอยางปลอดภยและมรสชาต หวาน มน กรอบ อรอย หลงจากนกน�ามงคดแกทถกทงไวมาปอกเปลอกหรอคด(งด)เปลอกออกแลวน�ามาแชน�าเกลอรบประทานกนในครอบครวของตนเปนประจ�า เมอเพอนในชมชนและคนทไปเหนลองรบประทานบาง กชอบใจในรสชาตกมการท�ามงคดคดรบประทานกนมากขน เมอเรมเปนทนยมกวางออกไป แมบานของครอบครวนกน�ามงคดคดออกไปจ�าหนายในบรเวณใกลกบชมชนสถานรถไฟนครศรธรรมราช เมอเหนวาขายไดเปนทนยมรบประทานจงสอนใหลกหลาน ในครอบครวท�ามงคดคดขายกน เมอมงคดแกทแมคาคดทงไมมากพอจะท�ามงคดคดเพอน�าไปขาย กตองเขาไปซอมงคดแกในสวนมงคด หรอสงซอโดยตรงผานแมคา เพอน�ามาท�ามงคดคด มงคดคดจงเปนสนคาขายดและเปนทนยม ครอบครวดงกลาวนและลกหลานกท�ามงคดคดขายกนตอมาจนปจจบนน มงคดคดท�าจากผลมงคดแก (ดบ) ขณะทยงมเปลอกสเขยว มอายประมาณ ๒๕ วน หรอทเรยกวา

“มงคดกอนเปนเสนสายเลอด” ปลายผลขนนนเลกนอย มลกษณะเปนรปดอกไมทบงบอกไดวามงคดลกนจะม กเมด

มงคดคด

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยสบพงศ ธรรมชาต

Page 226: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน217มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

วธการท�ามงคดคด คอ น�าผลมงคดแกทจะคดมาลางใหสะอาด ใชมดทคมขนาดกลางปาดหวปาดทาย กรดเปลอกมงคดตามความเหมาะสมและความช�านาญ ใชมดแกะสลกหรอมดขนาดเลกคอยๆ งด(คด) เปลอกมงคดออกเปนสวนๆ ดวยความประณตและรวดเรว เพอมใหกลบเนอมงคดถกมดเฉอนเปนแผล และกลายเปนสแดง เมองดหรอคดเปลอกออกหมดแลวตองรบเอาเนอมงคดใสลงในภาชนะทใสน�าเกลอ ทงไวใหน�าเกลอดดซมเขาในเนอจนทว ท�าเชนนจ�านวน ๒-๓ ครง หรอ ๒-๓ น�า เพอใหเนอมงคดคดมสขาวสวยไมมยางและกรอบอรอย เมอลาง หรอแชน�าครบครงตามทตองการแลว กน�าไปเสยบดวยไมไผทมขนาดเลกและมปลายแหลม ไมหนงๆ จะม ผลมงคดคดเพยง ๓-๔ ผล ขนอยกบขนาดของผลมงคด มงคดคดจะมสขาวสะอาด กรอบ รสชาตหวาน มน อรอย รบประทานไดทงเนอและเมลด มงคดคดเปนอาหารทมคณคาทางโภชนาการสง มทงวตามน และเกลอแรทท�าใหผ รบประทาน มสขภาพด ผลไมชนดนไดรบการขนานนามวาเปน“ราชนแหงผลไม” คกบทเรยนทไดรบการขานชอวา “ราชาแหง ผลไม” ปจจบนมการศกษาทางการแพทยพบวาธาตหรอสารอาหารในมงคดชวยลดน�าตาลและความดนสงได การท�ามงคดคดเปนความร พเศษเฉพาะกล ม ปจจบนพบอย ทชมชนหนาสถานรถไฟจงหวดนครศรธรรมราชเทานน ภมปญญาการท�ามงคดคดคอการน�าเอาสงทผอนไมเหนคาแลวมาท�าใหเกดคาและตามมาดวยคณคา และทนาสนใจคอการคดอาหารทแปลกไมมใครเหมอนใหไดรบประทาน ปกตมงคดแกจะรบประทานไมได เพราะมยางทเปนอนตรายตอรมฝปาก แตการใชภมปญญาเพอขจดยางมงคด และสามารถท�าใหมรสชาตอรอย หวาน มน กรอบ นนนบวาเปนภมปญญาทนายกยอง ดวยคณสมบตดานอาหารผลไมมงคดดงกลาวนเองจงท�าใหเปนทนยมรบประทานของคนในจงหวดนครศรธรรมราช คนไทยภาคใต ผคนทไดไปพบเหนทงชาวไทยและชาวตางประเทศ นอกจากน มงคดคด ยงเปน อกกรรมวธหนงในการแปรรปผลไมทไมใชแลว แทนทจะตองทงไป กลบน�ามาเพมมลคาและจ�าหนายไดในราคา ทสงขนกวาเดมอกดวย แตปจจบนมงคดแกทท�ามงคดคดตองซอหา จะเกบจากทแมคาหรอเจาของสวนมงคดคดทง

ไมมอกแลว เพราะเปนสงทมมลคา

เอกสารอางองสารานกรมวฒนธรรมไทยภาคใต, กรงเทพฯ มลนธ สารานกรมวฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย. ๒๕๔๒

สมภาษณ : นางสมณฑา ภาณรตน ๑๘๑๙/๑ ชมชนหนาสถานรถไฟ ต�าบลทาวด อ�าเภอเมอง จงหวดนครศรธรรมราช

Page 227: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน218 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

แกงพงปลา หรอเรยกอกอยางหนงวา แกงไตปลา เปนแกงทท�าจาก “พงปลา” ซงเปนชนสวนของปลา

ในชองทอง อนประกอบดวย ตบ ไส และไต แตเมอถงขนปรงสวนของไตซงเปนเมดแขงจะถกกรองออกทงไป

สวนอนๆจะละลายรวมไปกบน�ารอนกลายเปนตมพงปลา ภมปญญาอาหารคาวของชาวไทยภาคใตชนดนจงเรยกกน

วา “แกงพงปลา”

วธการท�าพงปลา น�าเอาพงปลาซงประกอบดวย ตบ และไส (ไตตดมาดวย) เอาดออก (ยกเวนพงปลา

กระดทมขนาดเลกมาก จงมกมดตดไปบางจงท�าใหมรสหลอม (ขมเลกนอยเมอท�าแกง) มาหมกเกลอแตพอดเปนเวลา

ประมาณ ๕-๗ วน โดยใสในภาชนะทปดมดชดมใหแมลงวนหรอสตวลงไปได ภาชนะทใชมกจะเปนไห หรอโอง

ขนาดกลาง ในกรณทท�าพงปลาเพอจ�าหนาย หากท�าเพอรบประทานกใสภาชนะขนาดเลกลงตามปรมาณ

ของพงปลาทม

แกงพงปลำ

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยสบพงศ ธรรมชาต

Page 228: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน219มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การถนอมอาหารพงปลา เกดจากมปลาจ�านวนมากรบประทานไมทนจงน�ามาถนอมอาหาร ตวปลาท�า

ปลาราและปลาแหง สวนของพงไมทงเปลาเอามาท�าเปนพงปลา พงปลาทนยมน�ามาหมก เชน พงปลาบอก พงปลาลง

(ปลาท) พงปลาชอน และพงปลากระด เปนตน ในการน�าพงปลามาปรงเปนอาหารนน มวธการดงน

๑. เรมจากการตมน�าใหเดอด เมอเดอดแลวเทลงในพงปลาทเตรยมไว ใชชอนกวนหรอคนใหทว เนอของ

พงปลาจะละลายปนอยกบน�า สวนของเศษทแขงรวมทงไตปลาดวยกจะกรองทง เพอใหเหลอเฉพาะสงเหลว (พงปลา

ทไมตองกรองคอพงปลาชอน เพราะพงปลาชอนมความนมทกสวนรวมทงไต เมอรบประทานไมกอใหเกดสะดด

และเสยรสชาต)

๒. เมอไดน�าพงปลาแลวกน�าเครองแกงใสลงไปพรอมดวยเคย (กะป) เลกนอย สวนประกอบของเครอง

แกงคอ พรกขหน (สดหรอแหงกได) ตะไคร หอม กระเทยม ผวมะกรด และขมน สดสวนตามความชอบของผปรง

หากตองการรสจดกใสปรมาณมาก ในบางแหงนยมพรกขหนสด เพราะมความหอมและรสชาตเดดกวา เมอตมจนเดอด

กใสปลาทอด (ปลาทใชเพมหวานหรอรสชาต) อาจจะเปนปลายางหรอปลาสดหรอปลานงกได เมอตงไฟไดประมาณ

๕ นาท กชมรสตามความตองการ เมอเปนทพอใจกเอาลงจากเตาพรอมรบประทาน แกงพงปลาจะมรสหอมชวนรบ

ประทาน เมอกอนแกงพงปลาเปนอาหารคนยากจน แตปจจบนพงปลาเปนอาหารขนภตตาคาร และบรรจภาชนะ

สงขายทงในและตางประเทศ

พงปลามคณคาทางโภชนาการหลายอยางทงวตามนและเกลอแร การบรโภคแกงพงปลาจงมอยาง

แพรหลาย ในปจจบน พงปลาเปนการถนอมอาหารทดยง เพราะเกบไวไดนานทงพงปลาดบและแกงพงปลา

Page 229: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน220 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การท�าน�าตาลมะพราว เปนภมปญญาทองถนของชาวสวนมะพราวทถายทอดกนมายาวนาน จากการ

เฝาสงเกตและเรยนรจากพชทสามารถผลตน�าหวานไวทดอก จงไดคดคนเพอเอาน�าหวานจากจน (ดอก) มะพราวมา

ผานกรรมวธการตม เคยวจนงวดเหลอแคเนอขนสน�าตาล ละเอยด นมลน เรยกวา“น�าตาลมะพราว” ใชเปนเครองปรง

รสอาหาร ทงอาหารคาวและอาหารหวาน

สนนษฐานวาคนไทยคงรจกท�าน�าหวานจากตาลโตนดกอนมะพราวจงเรยกน�าหวานนวา “น�าตาล”

ตอมาเมอรจกน�าน�าหวานจากจนมะพราวมาท�าน�าตาลจงเรยกวา “น�าตาลมะพราว” มหลกฐานมาตงแตสมยสโขทย

แลววาคนไทยรจกท�าสวนมะพราว ดงปรากฏในหลกศลาจารกของพอขนรามค�าแหง ดานท ๒ บรรทดท ๓-๔ วา

“ปาพราวกหลายในเมองน ปาลางกหลายในเมองน”

ในสมยรชกาลท ๒ แหงกรงรตนโกสนทร มหลกฐานวา มะพราวเปนพชส�าคญชนดหนงใน ๘ ชนดท

เจาของสวนตองเสยอากรสวนใหญ ในสมยรชกาลท ๕ หลกฐานจากหนงสอวชรญาณวเศษ เลม ๖ ร.ศ. ๑๑๐ ระบวา

“แตกอนนนมะพราวในแขวงเมองนนทบรมมากกวาทกแขวงทกต�าบล มาในสมยนไมใครจะมตนแลผล”

หนงสอ สมดราชบร ซงจดท�าขนในสมยรชกาลท ๖ เพอประกอบการจดแสดงการประกวดพชผลทาง

ดานการเกษตรของสยามทเรยกวา การแสดงสยามรฐพพธภณฑ ในป พ.ศ.๒๔๖๘ ระบวา ทงมณฑลราชบรมตนมะพราว

ใหญ ๖๖๒,๒๐๐ ตน และมะพราวหมส ๓๔๖,๐๐๐ ตน การท�าน�าตาลมะพราวท�ากนมากทสดในทองทจงหวด

สมทรสงคราม รองมาคอ จงหวดราชบร (หนา๑๐๙-๑๑๐)

มะพราว มชอวทยาศาสตร Cocos nucifera Linn. เปนพชตระกลปาลมทมถนก�าเนดอยในเอเชยตะวน

ออกเฉยงใต เปนไมยนตนเนอออนทมล�าตนเปนปลอง มเปลอกหมล�าตน สงประมาณ ๒ ศอก ถง ๕ วา (ราว ๑๐ ม.)

ใบมลกษณะเปนแฉกๆ คลายขนนก กวางประมาณ ๑ - ๒.๕ นว ดอกออกเปนชอตามบรเวณกาบทหม เรยกวา

“จนมะพราว” ดอกยอยขนาดเลก ดอกหนงมกลบดอกประมาณ ๖ กลบ ผลมะพราวมลกษณะรปกลมหรอร

ยาวประมาณ ๘.๑๔ นว เสนผาศนยกลางยาวประมาณ ๘ - ๙.๕ นว เปลอกนอกเรยบเกลยง ผลออนมสเขยวเมอแก

มสน�าตาล เปลอกชนกลางเปนเสนใยนม เปลอกชนในจะแขงเปนกะลา เปลอกชนตอไปเปนเนอผลมสขาวนม

และภายในมน�าใส รสจดหรอหวาน

เรยบเรยงโดย ส�านกงานพฒนาเศรษฐกจจากฐานชวภาพ (องคการมหาชน)

น�ำตำลมะพรำว

Page 230: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน221มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

มะพราวพนธเศรษฐกจทเพาะปลกในประเทศไทยแบงออกไดเปน ๒ สายพนธ คอ พนธตนสงและพนธ

ตนเตย พนธตนสงหรอมะพราวแกง เปนพนธตนสงใหญ มอายยนถง ๑๐๐ ป มผลกลม ขนาดใหญ เปลอกหนา

นยมปลกกนมากในภาคใตของประเทศ สวนพนธตนเตย มล�าตนขนาดเลก เตยสน มอายประมาณ ๔๐ ป เปนพนธ

ทพฒนามาจากมะพราวพนเมองพนธหมสซงนยมปลกในพนทภาคกลางบรเวณลมน�าแมกลอง ทาจน บางปะกง

โดยเพาะปลกในระบบสวนในพนทจงหวดราชบร สมทรสาคร และสมทรสงคราม มะพราวพนธตนเตยนเปนพนธ

ทชาวสวนนยมน�ามาท�าน�าตาลมะพราว

มะพราวทเหมาะสมส�าหรบท�าน�าตาลควรออกจนประมาณ ๑๒ - ๑๔ จนตอป จนจะออกมากในเดอน

พฤษภาคมถงเดอนกรกฎาคมเนองจากระยะนมะพราวไดน�าฝน การออกจนมะพราวครงแรกชาวสวนบางรายจะยงไม

ท�าน�าตาลแตจะเรมท�าน�าตาลในจนตอไป เนองจากมความเชอวาจนแรกของตนจะใหน�าตาลนอย จนทจะน�ามาใช

จงตองไมออนหรอแกเกนไป

การท�าน�าตาลจากมะพราวเปนภมปญญาของชาวสวนมะพราว หากเปนมะพราวตนสงกจะใชพะอง

(ไมไผทงล�าตดใหมตาตดอยกบตนพอเอาเทายนเหยยบได) พาดผกตดกบตนแลวขนไปตรวจดจนมะพราว ถาจนใดด

พอจะท�าน�าตาลไดกตดปลายจนออกประมาณ ๓-๔ นว แลวเอาเชอกผกโนมใหเอนต�าลงทละนอยระวงมใหจนหกใช

เวลา ๓-๕วน จะเอนต�า ๖๐-๘๐ องศา การโนมจนลงนนเพอใหไดน�าตาลสดปรมาณมาก จากนนจงปอกเปลอกทหม

จนออกแลวเอาเชอกมดเปนเปลาะๆ เพอไมใหจนแตกกระจายออกไปเอามดปาดปลายจนทงเชาเยนทกวน เมอเหน

น�าตาลออกดแลวจงเอากระบอกไมไผไปรอง

สมยกอนใชกระบอกไมไผสสกยาว ๑ ศอกรองน�าตาล ทปากกระบอกเจาะร ๑ ร ส�าหรบเอาเชอกผกรอย

ไว เรยกวา หกระบอก ใชผกโยงกระบอกเวลารองน�าตาล และสะดวกในการรอยใสคานหาบเอาไปรองน�าตาล ปจจบน

นยมใชกระบอกอะลมเนยมหรอกระบอกพลาสตกแทน

วธรองน�าตาล นยมน�ากระบอกไปรองเวลาเยนเพราะน�าตาลจะออกมากกวา ซงชาวบานเรยกน�าตาลชวง

เยนวา “น�าตาลเทยง” ในกระบอกใสเปลอกไมทมความฝาด เชน พะยอม เคยม เพอปองกนน�าตาลบด ทงไว ๑ คน

รงเชาจงขนไปปลดกระบอก น�าตาลมะพราวทรองไดไมควรเกบไวนานเกน ๑๘ ชวโมง การเกบน�าตาลจะเกบวนละ

๒ ครง คอ เชา เวลาประมาณ ๐๕.๓๐–๐๙.๐๐ น. และเยน เวลาประมาณ ๑๕.๐๐-๑๘.๐๐ น. หากเกบน�าตาล

เวลาสาย อากาศจะรอนท�าใหน�าตาลเสยไดงาย เมอไดน�าตาลมะพราวมาแลวอาจมแมลงหรอดอกมะพราวปนอย

ชาวสวนจะน�ามากรองดวยผาขาวบางกอนน�าไปตงไฟเคยว

Page 231: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน222 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การเคยวน�าตาลมะพราว จะเคยวในกระทะขนาดใหญ เคยวจนน�าตาลงวดขนเปนสแดงคล�า เหนยวเปน

ยางจงราไฟ แลวจงยกกระทะลงจากเตาไฟวางบนเสวยน (ท�าดวยหญา หวาย หรอฟาง ถกหรอมดเปนวงกลม มหสอง

ขางส�าหรบหว ใชรองกนภาชนะ) ในอดตจะใชพายคนจนน�าตาลแหงพอหยดลงหมอได จงเทใสหมอหรอหยอดใสพมพ

น�าตาลมะพราวทมคณภาพดรสจะหวานหอม ไมเหนยวแขง มรสมนเลกนอย ตอมาภายหลงสงครามโลกครงท ๒

ไดมการพฒนาจากการใชพายมาเปนเหลกกระแทก หรอเรยกวา “เหลกกระทง”

ในชวงกอนสงครามโลกครงท ๒ ภาชนะทใชบรรจน�าตาลมะพราวเปนหมอดนเผาทเรยกวา “ทะนน”

โดยรฐบาลไดตงโรงเตาเผาหมอทจงหวดสมทรสงครามจ�าหนายใหแกผท�าน�าตาลทวไป จงเรยกน�าตาลทบรรจในหมอ

วา “น�าตาลหมอ” สมยตอมาเหนวาการบรรจน�าตาลดวยหมอมความยงยากเพราะหมอตาลมขนาดเลกและมกแตก

งาย จงมการน�าปบน�ามนกาดทท�าความสะอาดแลว มาใสน�าตาลมะพราวแทนหมอตาล จงเรยกวา “น�าตาลปบ”

น�าตาลมะพราวในปจจบนจะท�าน�าตาลใหเปนกอน หรอใชภาชนะ เชน ถวยชาม รองกนดวยใบตองแหงหรอ

ผาขาวบาง เมอน�าตาลแหงกจะใชใบตองหอเปนกอนหรอแกะออกจากผาไดงาย จงเรยกตามรปลกษณวา “น�าตาลปก”

ภมปญญาการท�าน�าตาลมะพราวจากน�าตาลแทนนหายากในปจจบน จากการนยมใชน�าตาลทราย หรอ

แมแตเกษตรกรไมคมทนในการท�าน�าตาลมะพราวแทจงมการผสมน�าตาลทรายในขนตอนการผลต เพอเปนการอนรกษ

การท�าน�าตาลมะพราวจงเกดศนยสาธตการท�าน�าตาลมะพราว หรอเตาตาล เพอสบทอดภมปญญาน�าตาลมะพราว

ไมใหสญหาย ในปจจบนพนททมการผลตน�าตาลมะพราวมอยหลายจงหวด เชน สมทรสงคราม ราชบร เพชรบร

นครศรธรรมราช สราษฎรธาน

เอกสารอางองฉลอง สนทราวณชย, บรรณาธการ. ๒๕๕๐. สมดราชบร พ.ศ.๒๔๖๘. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร:สมาคมมตรภาพไทย-ญปน.

วระ เทพกรณ. ๒๕๔๘. น�าตาลมะพราว ความหวานจากภมปญญาไทย. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร: อกษรเจรญทศน.

Page 232: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน223มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การยางไฟ เปนวธการรกษาสขภาพวธหนงของการแพทยพนบานอสาน ใชรกษาผปวยทไดรบบาดเจบ

จากอบตเหต เชน ตกตนไม ควายชน หรอรถจกรยานยนตลม ผทไดรบอบตเหตมอาการเคลดขดยอก ฟกช�าด�าเขยว

แผลถลอก

การยางไฟ มจดเดนในการแกอาการเจบปวยโดยชวยใหเลอดลมในรางกายไหลเวยนด ท�าใหเลอดกระจาย

และปองกนเลอดตกในหรอเลอดคงคาง การยางไฟ เปนการใชความรอนทเหมาะสมผานตวยาสมนไพรเพอใหออกฤทธ

และความรอน ไออนจะท�าใหน�ามนหอมระเหยในสมนไพร ชวยบ�าบดเลอดลมในรางกายใหเปนปกตดวย การยางไฟ

เปนทงกระบวนการปฐมพยาบาลและรกษาผทประสบอบตเหตทมการใชมานานนบรอยป โดยเฉพาะในกลมชาตพนธ

ตางๆ ในภาคอสาน ในขณะนยงไมมรายงานจากภาคอนๆ ของประเทศไทย

วธการยางไฟ

๑. น�าแครมาวางไวทโลง ตดไฟ ใชไมฟนหรอถานกได ถาใชไม ไมทนยมน�ามาใช เชน จก(เตง) ขเหลก

สะแกนา จากนนเทขาวเปลอกทนงใหม แลวเกลยกระจายใหทวบรเวณแครตามทตองการ

๒. วางสมนไพรลงบนแครใหทว (แลวแตสตรต�ารบ) ปผาหรอเสอทชบน�าแลวบนชนของสมนไพร

(ตองชบน�ากอนยางเสมอ และหลงจากยางได ๒-๓ ชวโมงตองพรมน�าใหชม)

๓. กอนผปวยจะไดรบการรกษา จะตองดมเหลาขาว ๔๐ ดกร ๑-๒ กง (ประมาณ ๓๐-๔๐ มลลลตร)

ผสมน�าตาลทราย ๑-๒ ชอนโตะกอน เพอปองกน/รกษาอาการ “เลอดตขน” หมายถงภาวะเลอดตกใน

๔. ผปวยตองอาบน�าใหสะอาด โดยการอาบน�าอนทมสวนผสมของใบมะขามและใบหนาดตมใหเดอด

เรยบเรยงโดย อษา กลนหอม

กำรยำงไฟ

Page 233: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน224 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๕. ใหสวมเสอผาหลวมๆ ระบายอากาศหรอถายเทความรอนไดด เวลายางไฟจะไดไมอบและ

รอนเกนไป

๖. การนอนบนแครทมไอรอนตองมการเฝาระวงหรอประเมนอาการผปวยทกระยะ เพอปองกน

ไมใหความรอนมากเกนไปจนผวหนงลวกพอง

๗. การยางจะใชระยะเวลาโดยขนกบอาการของผปวย

- ระดบเลกนอย ยางไฟครงละ ๒-๔ ชวโมง ท�าตอเนอง ๑-๒ วน

- ระดบปานกลาง ยางไฟครงละ ๓-๕ ชวโมง ท�าตอเนอง ๒-๔ วน

- ระดบการเจบปวยรนแรง เชนกระดกหก หมดสต ยางไฟครงละ ๔- ๗ ชวโมง ท�าตอเนอง ๓-๕ วน

สมนไพรทใชในการยางไฟ

กลมท ๑ สมนไพรสวนผสมหลก จ�านวน ๑๑ ชนด ไดแก แดง ตะไครหอม เถาเอนออน เปลาใหญ

เปลานอย พลบพลง ไพล มะขาม ละหง หนาด และขาวเหนยว

กลมท ๒ สมนไพรสวนผสมรอง จ�านวน ๑๖ ชนด ไดแก กระบก กระเทยม โกทา ขมนชน ขง เจตมล

เพลงแดง ชะพล ดปล เตยหอม ถวแฮ เปลาตองแตก เปนตน

แหลงทมการปฏบตในปจจบน

ปจจบนยงมการถอปฏบตอย หลายชมชนยงมการใชภมปญญาการยางไฟในการรกษาผประสบอบตเหต

โดยแตละชมชนมหลกการเหมอนกน แตอาจมต�ารบยาทใชในการยางไฟแตกตางกน ดงเอกสารของวระ ทองเนตร

และถวล ชนะบญ (๒๕๕๔) ไดศกษาต�ารบการยางไฟไว ๘ พนทดงน

๑) บานเชยงเหยน อ�าเภอเมอง จงหวดมหาสารคาม

๒) ต�าบลนาขา อ�าเภอวาปปทม และต�าบลวงแสง อ�าเภอแกด�า จงหวดมหาสารคาม

๓) อ�าเภอเมอง และอ�าเภอกสมาลย จงหวดสกลนคร

๔) อ�าเภอบานดง จงหวดอดรธาน

๕) อ�าเภอเขาวง จงหวดกาฬสนธ

๖) อ�าเภอเมอง จงหวดสรนทร

เอกสารอางองวระ ทองเนตร และถวล ชนะบญ. การยางไฟ : ภมปญญาอสานรกษาผปวยอบตเหต. วระพงษ เกรยงสนยศ บรรณาธการ.

กรงเทพฯ : มลนธสขภาพไทย, 2554.

http://www.localherodoctor.com

Page 234: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน225มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การสกยา เปนภมปญญาในการรกษาโรคประเภทหนงของชาวอสานเชน สกเพอลดอาการปวดศรษะ

ลดอาการปวดบวมตามขอ ถอนพษตางๆ โดยเฉพาะพษจากแมงมมกด

ภมปญญาทเกยวของ ไดแก น�ายาทใชประกอบการสก และวธการสก

น�ายาทใชประกอบในการสก ประกอบดวย วานกระจาย วานแกเสนขอด วานขมนขาว วานถอนพษ

รอยแปด และน�ามนบงแดง ถาไมมใหใชน�ามนเลยงผาแทน แตคณภาพจะดอวยกวาน�ามนจากบงแดง การเตรยมน�ายา

เพอใชในการสก ใหน�าหววานสดทงหมด มาหนใหเปนชนบางๆ แลวน�าไปหงกบน�ามนมะพราวผสมกบน�ามนงา และ

มคาถาก�ากบในการสก การจบบงแดงมาใชตองระวงเปนพเศษ เพราะถาถกบงกดอาจท�าใหตายได ผทท�าการจบได

ตองเปนผเชยวชาญ

กำรสกยำ

เรยบเรยงโดย อษา กลนหอม

Page 235: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน226 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

วธการสก เรมจากการหยดน�ายาลงบรเวณทตองการรกษา เชน กรณรกษาพษ ใหหยดน�ายารอบๆ

ปากแผล แตถารกษาอาการปวดเมอยใหหยดน�ายาไปตามเสนทตองการรกษาอาการปวด จากนนใชเขมสกบรเวณ

ทมหยดน�ายาทกหยด ๕-๖ ครง แทงบรเวณผวๆ ไมลกเหมอนการสกยนต เมอน�ายาแหงแลวใชส�าลชบน�ามนบงแดง

หรอน�ามนเลยงผาเชดบรเวณทสกไว ต�ารบพอแพง นาคะอนทร มคาถาในขณะเชดน�ามนวา “โอมสามเฒา โอมสาม

แก โอมสามพาขาว โอมเฒาผโพง โอมเฒาผพาย โอมสหายยาเดอ มนตรอนนกซออยเลอดขน มนตรอนนกซออยเลอด

ลง วาซลงเลอดแลว กซเปาเลอดหมนใหมนมน บดนแลวนคร โอมสะหะ โอมสหาย ยาเพอ” (คาถาสลายเลอด)

การท�าความสะอาดเขมสกในอดตใชลนไฟฆาเชอ แตในปจจบนนยมใชแอลกอฮอล เขมทใชในการสกเดม

เปนโลหะทมหวเขมเปนเขมค แตในปจจบนสวนใหญใชเขมฉดยา

ผร ทท�าการสกรกษาในปจจบนพบวามเฉพาะผชาย ทงนเนองจากการสกตองมคาถาและตองใช

ของมคม ซงเปนเรองทผหญงสวนใหญไมถนด ขอหามของการสกรกษาม ๒ ประการ คอ น�ายาทสกดจากวาน หามน�า

มาสดดม และเมอท�าการรกษาดวยการสกไปแลว หามรบประทานดกแดโดยเดดขาด เพราะโปรตนจากดกแดจะไปลด

ประสทธภาพของยาทเขาอยในรางกาย

สรปไดวาการสกคอการท�าใหผวหนงเปนร เพอใหน�ายาซมเขาสบรเวณทเปนปญหาโดยตรง สวนน�ามน

ทใชมลกษณะเปนน�ากระสายยา (Vehicle) ชวยใหยาเดนไดดขน

จากบรบททางสงคมทเปลยนแปลงไป ท�าใหปจจบนการสกเพอรกษาโรคเสอมถอยลง ในปจจบนอาจม

ผรไมเกน ๒๐ ทาน ปญหาทส�าคญคอยงไมมการถอดองคความรทางดานน เพอน�ามาอนรกษ ฟนฟและพฒนาการใช

ในขนตอไป

ชมชนผปฏบตงาน

การสกเพอใชในการรกษาโรคยงคงปรากฏในหมอสกในบางพนท เชน จงหวดสกลนคร อดรธาน

มหาสารคามและบางสวนในภาคเหนอ เชน ในจงหวดเชยงราย

เอกสารอางองhttp://www.itti-patihan.com

http://en.wikipedia.org/wiki/Tattoo

http://www.literatureandhistory.go.th

http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/tattoo.html#

บนทก “เลาเรองเมองไทยของสงฆราชปาลเลกวซ

บนทกของ ดบบวล เจ อารเชอร (๒๔๓๕)

ขอมลไดจากการสมภาษณ นายบญจนทร ภนาเพชร บานเลขท ๔๙ หมท ๖ ต�าบลมะยาว อ�าเภอวงสามหมอ จงหวดอดรธาน

ขอมลไดจากการสมภาษณ นายแพง นาคะอนทร

Page 236: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน227มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ความรทวาดวยจกรวาล ทองฟา ดวงดาว และวนเวลา รวมเรยกวา “โชยตศาสตร” โชตยศาสตร (ส�,บาล

โชตสตถา) หมายถง ศาสตรวาดวยดวงดาว ตอมามกใชค�าวา “โหราศาสตร” ซงมาจาก อโห-ราตร หมายถง วนและ

คน รวมความแลวคอศาสตรทวาดวยการก�าหนดเวลาซงมทมาจากการโคจรของดวงดาว เมอวทยาการตางๆ ของโลก

ไดกาวหนามากขน การศกษาความเปนไปของจกรวาลและดวงดาวมการใชสมมตฐานและกระบวนการทางวทยาศาสตร

ในการศกษา จงพฒนาเปน “ดาราศาสตร”ในระบบทสามารถตรวจพสจนไดดวยกฎเกณฑทเปนมาตรฐานแนนอน

แตการศกษาดาราศาสตรโบราณหรอทเรยกวาโหราศาสตรนน นอกจากมงเนนศกษาการปรากฏขน และ

โคจรทแนนอนของดวงดาวแลว ยงรวมเอาศาสตรตางๆ อกหลายแขนง ไดแก ปรชญา ศาสนา สงคมวทยา คตชนวทยา

มาประกอบกนเพออธบายผลอนเกดจากจงหวะของการเกดขน เปลยนแปลงไปของวตถทองฟาสะทอนความเปนไป

ในสงคมตงแตระดบมหภาค ไดแก เมอง ชมชน ลงไปถงระดบปจเจกชน โหราศาสตรจงไดรบการพฒนา ด�ารงอย

และสบทอดองคความรเพอรบใชสงคมมนษยด�าเนนไปอยางราบรน เหมาะสม สมพนธกบชวงเวลาตางๆ และพรอม

รบกบสถานการณทคาดการณไดวาจะสงผลดหรอรายตอสงคมโดยรวมตลอดจนวถมนษยแตละบคคลได

การศกษาและถายทอดองคความรและขนบโหราศาสตรไทยทเปนแบบแผนแนนอนนน อยในกลมของ

ชนชนผปกครอง พราหมณ นกบวช และเสนาบด ซงศกษาวธการค�านวณ การพยากรณ และอธบายการโคจรของวตถ

ทองฟาตางๆ ดวยต�าราดาราศาสตรของอนเดยโบราณซงสบหลกฐานไปถงคมภรพระเวทของพราหมณกอนพทธกาล

ซงองคประกอบอนเปนลกษณะเฉพาะของโหราศาสตรไทยประกอบดวย

เรยบเรยงโดย วรพล ไมสน

โหรำศำสตรไทย

ภาพเทวดาเหาะแปรขบวนเปนรปกลมดาวนกษตรฤกษท ๕ (มฤคเสยร)

ในงานจตรกรรมพระอโบสถวนราชนดดาราชวรวหาร

Page 237: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน228 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๑) โหราศาสตรภาคค�านวณ ปรากฏผลอยในรปแบบตารางปฏทน ไดแก ปมโหร ปมดาว หรอ ปฏทน

ปม คอ ปฏทนบอกต�าแหนงดวงดาวในชวงเวลานน เปนสงจ�าเปนอยางยงทจะตองใชเปนหลกในการศกษาการโคจร

ของดวงดาว ใชในการพยากรณ การวางฤกษเพอประกอบพธกรรมตางๆ ซงเปนหนาทของโหรหรอผทมความรทตอง

จดท�าและบนทกการเปลยนไปของทองฟาเปนประจ�า ทงนการค�านวณต�าแหนงของดวงอาทตยและดวงจนทรนน

ค�านวณจากคมภรสรยยาตร ซงถายทอดมาจากคมภรสรยสทธานตของวราหมหรา นกปราชญชาวอนเดยซงไดบนทก

ไวเมอประมาณพทธศตวรรษท ๑๑ เปนสตรค�านวณทใชรวมกนทวทงเอเชยตะวนออกเฉยงใต ใชในการค�านวณวนท

ดวงอาทตยยายเขาสราศเมษอนเปนทมาของเทศกาลมหาสงกรานต–เถลงศก หรอปใหมเมองในลานนา ตลอดจนใช

การจดท�าปฏทนจนทรคตประจ�าป อนเปนระบบปฏทนราชการกอนทจะมการปรบใชระบบปฏทนสรยคตในปจจบน

ซงตองท�าใหถกตองกบฤดกาลเพราะมสวนส�าคญตอการประกอบอาชพหรอกจกรรมทางสงคม ความเชอ พธกรรมซง

สมพนธกบการด�าเนนชวตในรอบปหรอประเพณ ๑๒ เดอน

สวนการค�านวณต�าแหนงดาวเคราะหอนๆ ไดแก พธ ศกร องคาร พฤหสบด เสาร และราหนน

อาณาจกรตางๆ ในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ตางกใชคมภรวธการค�านวณจากคมภรสรยสทธานตในพทธศตวรรษท ๑๑

เชนเดยวกนทงสน ยกเวนระบบโหราศาสตรไทยไดปรบใชวธการค�านวณจากคมภรลฆมนส (ตอมาชอคมภรกรอน

เปนคมภรมานตต) ทพฒนาขนในราวพทธศตวรรษท ๑๕ เพราะมความถกตองในการค�านวณต�าแหนงดาวบนฟา

ในขณะนนมากกวาคมภรเดม มหลกฐานปรากฏในชวงอยธยาตอนปลาย นอกจากนในชวงปลายรชสมยพระบาท

สมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ ไดมคดสตรการค�านวณดาวยเรนสหรอ ในระบบโหราศาสตรไทย เรยกวา

ดาวมฤตย มาใชเพมเตม ซงเปนดาวเคราะหทคนพบใหมในยคนน รวมถงมการค�านวณต�าแหนงดาวเกตขนใชซงเปน

ลกษณะเฉพาะของโหราศาสตรไทยซงใชต�าแหนงดาว ๑๐ ดวงหรอทศเคราะห แมวาในสมยตอมาเมอวทยาการ

ของโลกจะมการปรบปรงการค�านวณทางดาราศาสตรใหถกตองมากขน สามารถอธบายปรากฏการณและก�าหนด

ต�าแหนงดวงดาวไดดวยกระบวนการทางวทยาศาสตรแลว แตต�าแหนงดวงดาวซงค�านวณจากคมภรสรยยาตรและ

มานตตยงคงใชอยในระบบโหราศาสตรไทยสบมาจนถงปจจบน โดยเนนหนกไปในดานการพยากรณ และในเรอง

พธกรรมตางๆ ทเกยวของกบวถชวต

Page 238: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน229มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การบนทกต�าแหนงดวงดาว ณ เวลาทก�าหนด มกอยในรปแบบของดวงชะตาซงปรากฏเปนหลกฐานอย

ในศลาจารกและเอกสารตางๆ ตงแตสมยสโขทยเปนตนมา เพอใชสอบทานกบระบบเวลาทปรากฏอยคกนนนได

อยางแนนอนและแมนย�ามากขน ในสวนดวงชะตาของบคคลนนนยมบนทกไวในวสดตางๆ กน เชน ใบลาน ผนผา

แผนกระดาษ หรอแผนโลหะ เปนตน เพอใหทราบบคคลนนก�าเนดในชวงเวลาใด มประโยชนส�าหรบการใชสอบทาน

อายของบคคล และการหาฤกษยามในโอกาสส�าคญในชวต เชน การอปสมบท การปลกบาน และการแตงงาน เปนตน

ในสวนของพระราชพธส�าคญ คอ พระราชพธบรมราชาภเษก มพธจารกพระสพรรณบฏพระปรมาภไธย ดวงพระบรม

ราชสมภพ เพอประโยชนในการสอบเทยบพระชนมพรรษา รวมถงวนรชกาลคอจ�านวนวนทนบทวขนตงแตทรงครอง

ราชย หรอมการจารกดวงฤกษอนเปนชวงเวลาส�าคญในการเรมตนหรอสนสดการกอสรางถาวรวตถตางๆ เพอเปนการ

บนทกประวตศาสตรอนเกยวเนองกบสงตางๆ เหลานน

๒) โหราศาสตรภาคพยากรณ ไดแก การพยากรณดวงชะตาบคคลส�าคญตางๆ เชน ดวงพระราชสมภพ

เปนตน การพยากรณในวนครบรอบการตงเสาหลกพระนคร การพยากรณเนองในเทศกาลสงกรานต-เถลงศก

ตลอดจนเรองของฤกษยามประจ�าปหรอกาลโยค ซงเปนเรองทรบรกนไดโดยทวไป และสงผลตอวถชวตของประชาชน

ในปนนๆ เชน การหาฤกษยามในโอกาสส�าคญ รวมถงการพยากรณและการเสยงทายผานง และตงเลยงพระโค

ในพระราชพธพชมงคลจรดพระนงคล-แรกนาขวญ

การพยากรณดวงชะตาบคคลทวไปนน โหราศาสตรไทยเนนการพยากรณในระดบทมการเฉพาะเจาะจง

ไปในแตละบคคล คอ ตองทราบเวลาก�าเนดของบคคลนนเพอการค�านวณต�าแหนงดวงดาวและลคนาในดวงชะตา

แมวามรายละเอยดไมเพยงพอเชนทราบเพยงวน เดอน หรอป กมการปรบใชระบบเลขแทนวน เดอน ป มาใชในการ

ท�านาย หรอพยากรณจากต�าราพรหมชาตเปนการทดแทน

๓) โหราศาสตรภาคพธกรรม คตความเชอเรองเทพยดานพเคราะห โชคลาง และโหราศาสตร

ถกหลอมรวมเปนวฒนธรรมทมองดวงดาววาเปนสงทสามารถบนดาลโชคดโชคราย การโคจรหมนเวยนไปในแตละราศ

ยอมสงผลใหบคคลทเกดในเวลาตางๆ กนไดรบผลดงกลาว ดงนน ในทศนคตของชาวบานดาวดาวจงมใชวตถทองฟา

เพยงอยางเดยว หากทรงไวดวยอ�านาจแหงเทพยดาทสมพนธกบดาวดวงนนๆ จงเกดเปนคตการบชาเทพยดานพเคราะห

ตางๆ ท�าหนาทหมนเวยนกนเขามาบนดาลผลดผลรายเมอถงวาระของแตละองค ทเรยกวา เทวดาเสวยอาย จงมการ

สวดและสงเวยในสงทแตละองค จะไดดลบนดาลสงดเปนมงคลและงดโทษทเปนผลราย ตอมา ในชวงตนรชสมย

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ ไดรเรมใหมการจดพธการสวดนวคคหายสมธมม คอ ธรรมเปน

เครองเสมออายดวยนพเคราะห เพอใหฝายพระภกษในพระพทธศาสนา ใชสวดรวมกบพธพราหมณในการสวด

สงเวยเทวดานพเคราะหในพธเดยวกน อนเปนลกษณะเฉพาะทเกดขนเนองจากความเชอเรองโหราศาสตรไทย

Page 239: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน230 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๔) โหราศาสตรภาคปรากฏการณ คอ การค�านวณและพยากรณผลของสรยปราคา จนทรปราคา

ดวงจนทรบงดาวเคราะหหรอดาวฤกษ การปรากฏขนของดาวหาง อกกาบาตตกหรอผพงไต พระอาทตยทรงกลด

พระจนทรทรงกลด แผนดนไหว อากาศวปรตตางๆ เปนตน อนสงผลโดยตรงตอความเชอเรองเสถยรภาพของชมชน

และการปกครอง ตลอดจนความเปนอยของประชาชนทวไป

๕) โหราศาสตรในขนบประเพณและวถชวต เชน การก�าหนดทศทาง คตทถอทศวาทศใดเปนมงคลหรอ

อปมงคล การเรยนรเรองทศทางของลมและฝนในแตละฤดกาล การเรยนรการเคลอนตวของดวงอาทตยในทองฟาเพอ

ใชก�าหนดเวลาทเรยกวา ชนฉาย การสงเกตในเรองตะวนออมเหนอ-ออมใต หรอตะวนออมขาว สวนการใชประโยชน

จากแสงจนทรทสวางพอสมควรสามารถใชประกอบกจกรรมบางอยาง เชน การมหรสพสมโภช การเดนปา การลาสตว

ดวงชะตาฤกษบนทกเหตการณการสรางพระอโบสถ วดเกาะหลก

จงหวดประจวบครขนธ เปนการบนทกวนเวลาและเหตการณ

ดวยระบบดวงดาวบนทองฟา

และในการสงครามนน เวลาทพระจนทรลบแสงคอเวลา

เขาตและเวลาพรางตวหนขาศก การก�าหนดระยะเวลา

ในชวงเวลากลางคน ก�าหนดไดจากอาการขนและตกของ

ดวงจนทรและดวงดาว ไดแก ดาวจระเข อนเปนสวนหนง

ของกลมดาวหมใหญ ซงภาคเหนอและภาคอสานเรยกวา

ดาวชาง หรอดาวหวชาง ดาวเตาในกลมดาวนายพราน

ดาวขาง ดาววาว ซงเปนดาวเรยงเดนในกลมดาวกางเขนใต

กระจกดาวลกไก เปนกระจกดาวเปดอยในกลมดาวพฤษภ

หรอกลมดาววว สวนทางภาคเหนอและอสาน เรยกวาดาว

ไกนอย หรอมอกชอเรยกวา ดาวว การใชดาวศกร คอดาว

ประจ�าเมองและดาวประกายพฤกษในการก�าหนดเวลาใน

ชวงหวค�าและเชามด รวมถง การเลาขานถงต�านานของ

ดวงดาวแตละดวง แตละกล ม เชน นทานดาวลกไก

(ดาววไกนอย) ดาวจระเข นทานดาวมาผกโยงกบเรอง

ของมากณฐกะในพทธประวต ต�านานกลมดาวหมาใหญ

หมาเลก กผกโยงกบเรองของพระยธษเฐยรขนส

เขาพระสเมรในมหาภารตยทธ หรอต�านานดาวไถผกโยง

กบเรองรามเกยรตตอนศกกมภกรรณ รวมถงต�านาน

ดาวนกษตรฤกษ ๒๗ กลมซงใชในวชาโหราศาสตรและ

การพยากรณ

Page 240: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน231มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ในสภาพสงคมปจจบน โหราศาสตรถกมองวาเปนศาสตรทมงไปในทางพยากรณ และการประกอบ

พธกรรมแตเพยงอยางเดยว รวมถงการเขาใจผดวาศาสตรดานการพยากรณอนๆ ทไมเกยวของกบดวงดาว ลวนอยใน

โหราศาสตรทงสน ท�าใหเกดความเขาใจคลาดเคลอนไปจากเดมมาก เมอเปดรบวทยาการจากตางประเทศมากขน

โดยน�าเอาวทยาการสมยใหมอธบายปรากฏการณทางธรรมชาตอยางเปนวทยาศาสตร ในขณะทการท�าความเขาใจ

สบคน และอธบายขอมลโหราศาสตรอนเปนพนฐานหลกของวทยาการดงเดมถกละเลย ในทสดกถกมองวาคร�าคร

ลาสมย ไมพฒนา เมอถงคราวทท�าการสบคนขนใหม กขาดขอมลเชอมโยงทท�าใหเหนภาพรวมในการตดตามพฒนาการ

ไดอยางตอเนองและชดเจน อกทงมมมองและทศนคตตอโหราศาสตรตามสภาพความเปนจรงกบการเปรยบเทยบ

ผลทเกดขนจรงเปนไปดวยความยากล�าบาก

การเผยแพรภมปญญากเปนไปในลกษณะจ�ากด เพราะเดมใชระบบการทองจ�าแบบมขปาฐะและคดลอก

ดวยมอ จงมการเผยแพรเฉพาะในกลมคนทตองการศกษาจรงจงเทานน และสวนมากเนนในการพยากรณแตเพยง

อยางเดยว

อกทงมการเขาใจผดวาระบบการพยากรณอนๆ ทไมเกยวของกบระบบทองฟาและดวงดาว เชน

การทรงเจา การประกอบพธกรรมทางไสยศาสตร เปนสวนหนงของระบบโหราศาสตรไทยดวย ท�าใหบคคลทวไปม

ทศนคตในเชงลบตอวชาโหราศาสตรไทยในภาพรวม ท�าใหต�าราอนๆ ทไมเกยวของกบภาคพยากรณและพธกรรม ไดแก

วชาทเกยวของกบการค�านวณต�าแหนงของดวงดาว การค�านวณสรยปราคา จนทรปราคา การวางตวของดาวนกษตร

ฤกษ ต�าราดาวหาง การค�านวณและจดท�าปฏทนจนทรคตถกเผยแพรอยางจ�ากดตามไปดวย สวนผทรและสามารถ

เขาใจในระบบโหราศาสตรทเกยวของกบจารตประเพณและวถชวตจรงๆ เชน การสงเกตต�าแหนงดาวเพอหาเวลา

ทศทางเพอก�าหนดฤดกาลเกษตรกรรมนนพบไดนอยมาก และกลวนแตเปนผสงอาย ท�าใหการสบทอดอาจขาดชวง

ประกอบกบความกาวหนาทางวทยาศาสตรและเทคโนโลย ซงสามารถก�าหนดเวลาและวงรอบฤดกาลของไดละเอยด

มากยงขน รวมถงมการเตอนภยอนเนองมาจากเหตผดปกตของธรรมชาต ไดแก การอตนยมวทยา และแบบจ�าลอง

การคาดการณสภาพอากาศ ท�าใหองคความรทางดานโหราศาสตรและความรดานการดดาว การดทศทางลมอนเกยว

เนองกบวงรอบการเพาะปลก การเกบเกยว ซงเดมถกละเลย และมแนวโนมวาจะเลอนหายไปในทสดนน

ปจจบนเรมมการน�าโหราศาสตรกลบมาศกษา คนควา ฟนฟ และปรบใชในชวตประจ�าวนมากขน

ตามล�าดบ ในหลกวชาและแนวทางทไดกลนกรองแลววามความเหมาะสมตอสภาพสงคมในยคปจจบน โดยม

หนวยงาน ชมชน ทยงมการเกบรกษาและถายทอดความร ตลอดจนเปนแหลงขอมลส�าคญดานโหราศาสตรไทย ไดแก

Page 241: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน232 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๑) ส�านกหอสมดแหงชาต หอจดหมายเหตแหงชาต ส�านกวทยบรการ(หอสมด) ในมหาวทยาลยตางๆ

พพธภณฑสถานแหงชาต และพพธภณฑทองถน เปนแหลงรวบรวมความรดานโหราศาสตรทองถน

๒) ส�านกราชเลขาธการและส�านกพระราชวง รบผดชอบการจดท�าปฏทนหลวง ซงพระบาทสมเดจ

พระเจาอยหวทรงพระกรณาพระราชทานแกผทไปลงนามถวายพระพรชยมงคลเนองในวนขนปใหมทกป

๓) หมวดงานโหร กองพระราชพธ ส�านกพระราชวงและมหาเถรสมาคม พจารณาปฏทนจนทรคตประจ�า

ปดวยระบบการอางองฤดกาลดวยต�าแหนงดาวฤกษ โดยตองก�าหนดวนเขาพรรษาและออกพรรษาใหถกตองกบนกษตร

ฤกษทางพทธบญญต ก�าหนดฤกษยามในพระราชพธตางๆ

๔) คณะสงฆธรรมยตกนกาย เชน วดบวรนเวศวหาร วดโสมนสราชวรวหาร เปนตน ยงคงใชระเบยบ

ปฏทนและกระดานปกขคณนาตามทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงสถาปนา

๕) มลนธสมาคมโหรแหงประเทศไทยในพระสงฆราชปถมภ ถายทอดการค�านวณต�าแหนงดาวเคราะห

ดวยคมภรสรยยาตรและต�าราดาราศาสตรโบราณของราชส�านก รวมถงสมาคมหรอสถาบนทางโหราศาสตรอนๆ

ทเนนถายทอดดานการพยากรณและพธกรรมทเกยวของ

๖) ชมรมปกขทนลานนาเชยงใหม ถายทอดการค�านวณปฏทนปใหมเมอง (ปฏทนสงกรานต)

วนตามความเชอ และอนๆ

๗) กระทรวงวฒนธรรม และการทองเทยวแหงประเทศไทย สงเสรมและงานประเพณตางๆ ทก�าหนด

เทศกาลจากปฏทนจนทรคตประจ�าป

๘) สมาคมดาราศาสตรไทยและสถาบนวจยดาราศาสตรแหงชาต(องคกรมหาชน) เผยแพรความร

ทางดาราศาสตรและเหตการณปรากฏการณทางดาราศาสตรทส�าคญ

เพดานดาวบนวหารวดพระธาตดอยสเทพ ถายทอดระบบนกษตร

ฤกษ ๒๗ กลมจากคมภรโบราณไวในงานสถาปตยกรรม สะทอน

ภาพวาดวงดาวเปนของสงและศกดสทธ

โหราเสนายกษ ภาพจตรกรรมฝาผนงระเบยงรอบพระอโบสถ

วดพระศรรตนศาสดาราม

ภาพสะทอนการใชโหราศาสตรในการวางแผนชวต

Page 242: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน233มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ไกชนไทย พฒนามาจากไกบานทมถนก�าเนดในดนแดนแถบเอเชยตะวนออกเฉยงใต มชอวทยาศาสตร

วา Gallus gallus Domesticus ไกเปนสตวเลยงของชาวนาไทยมานมนานไมสามารถระบหลกฐานไดแนชด

เพราะอาหารหลกของไกคอขาวเปลอกและแมลงตางๆ คนในวฒนธรรมขาวจงลวนเลยงไกควบคมากบควายหรอวว

ทใชในการท�านา ขณะเดยวกนธรรมชาตของไกตวผนนมความเปนนกสทชอบจกตกนเปนประจ�า เดกผชายในอดตจง

นยมน�าไกมาเลนชนกน และพฒนาเปนการละเลนพนบานและการพนนไปในทสด โดยมคานยมวา ผทมไกชนเกง

ไวครอบครองแสดงถงบารมและความเปนลกผชาย ขณะเดยวกนไกชนในอดมคตของนกเลงไกไทยควรจะมลกษณะ

“เชงไทย ไวพมา หนงหนาแบบเวยดนาม” กลาวคอ มฝมอในการชนแบบไกชนสายพนธไทย มความวองไวแบบไกชน

สายพนธพมา และมความอดทนสงแบบไกชนสายพนธเวยดนาม

ไกชนสายพนธไทยเปนไกขนาดกลาง มน�าหนกประมาณ ๓ กโลกรม ลกษณะเดนของเชงไกสายพนธไทย

คอ เปนไกกอด ไกลอค กดหว จกต ขณะชนจะคลกเขาวงใน เอาหวมดงดปกฝายตรงขามแลวหมนเปนวงกลม

หาจงหวะ เมอไดจงหวะจะจกหวฝายตรงขามแลวจงกระโดดเตะ(ต)

การละเลนไกชนมอยในสงคมไทยมาอยางยาวนาน ดงปรากฏในต�านาน นทานและพงศาวดาร เชน นทาน

เรองนางสบสอง พระรถเสนมไกชนตวเกงสามารถชนไกชนะเจาเมอง ชาวบานแถบอ�าเภอพนสนคม จงหวดชลบร

เชอกนวา ไกชนพนธทองถนทเรยกวา ไกพระรถ สบสายพนธมาจากไกพนเมองแถบเมองโบราณในจงหวดชลบร

ฉะเชงเทรา ทเรยกวา เมองพระรถ สวนหลกฐานทางพงศาวดาร ปรากฏเรองการชนไกของพระนเรศวรกบพระมหา

อปราชาแหงหงสาวด ครงยงประทบอยในฐานะเชลยทพมา ไกของพระนเรศวรทชนะเปนไกชนสายพนธไทยทเรยกวา

ไกเหลองหางขาว หรอไกพระเจาหาพระองค ชาวบานถอวาไกสายพนธนเปนไกเจา ไกงาม ไกสงา ลกษณะคอ

ปากขาว ขาขาว เดอยขาว เลบขาวและหางขาว

เรยบเรยงโดย รองศาสตราจารยสกญญา สจฉายา

ไกชนไทย

Page 243: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน234 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

แตละภมภาคของไทยมความนยมไกชนสายพนธแตกตางกนดไดจาก ส ขน และรปรางลกษณะ ปจจบน

สายพนธไกชนทไดการรบรองจากสมาคมอนรกษและพฒนาไกพนเมองไทยมทงหมด ๑๐ สายพนธ ไดแก

๑. เหลองหางขาว (พฒนามาจากไกอแถบบานกราง อ�าเภอเมอง จงหวดพษณโลก)

๒. ประด หางด�า (พฒนามาจากไกอ แถบจงหวดสพรรณบร พระนครศรอยธยา ฉะเชงเทรา

กรงเทพมหานคร สงหบรและอางทอง)

๓. เขยวหางด�า (พฒนามาจากไกอแถบจงหวดภาคตะวนออกแถบชลบร เรยก ไกพระรถ ทางอตรดตถ

เรยก เขยวพาล หรอ เขยวพระยาพชยดาบหก)

๔. เทาหางขาว (มแหลงก�าเนดแถบจงหวดตาก ชลบร (พนสนคม) เพชรบร (อ�าเภอบานแหลม)

๕. นกแดงหางแดง (จงหวดกาญจนบร พษณโลก นครสวรรค และพระนครศรอยธยา)

๖. ทองแดงหางด�า (พบทวไปในจงหวดเพชรบร ราชบร พระนครศรอยธยาและชลบร)

๗. นกกดหางด�า (มถนก�าเนดแถบจงหวดนครสวรรค ราชบร เพชรบร นครปฐม และกาญจนบร)

๘. ลายหางขาว (เปนไกทมาจากภาคเหนอแถบเชยงราย พะเยา เพชรบร)

๙. เขยวเลาหางขาว (มแหลงก�าเนดแถบก�าแพงเพชร เพชรบร พระนครศรอยธยา พษณโลก เพชรบร)

๑๐. ประดเลาหางขาว (อ�าเภอหนองจอก มนบร กรงเทพมหานคร พระนครศรอยธยา เพชรบร สพรรณบร

ก�าแพงเพชร สโขทย ประจวบครขนธ)

เหลองหางขาว ประดหางด�า

Page 244: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน235มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

เขยวหางด�า เทาหางขาว นกแดงหางแดง

ทองแดงหางด�า นกกดหางด�า ลายหางขาว

ประดเลาหางขาว เขยวเลาหางขาว

Page 245: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน236 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ลกษณะเบองตนของไกชน คอ ตองแขงแรง รปรางด เชงด ตเจบ และหลบหลกเกง ลกษณะไกชนทด

ตองมลกษณะ หนาหงอนบาง กลางหงอนสง ปลายกดกระหมอม สรอยระยา หนานกยง ไหลยก อกตงหางพงยาว

นอกจากน ไกชนตองมชวงคอใหญ ล�าตวสงโปรง แขงยาวเรยวเลก มเกลดใหญเตมนวเรยวยาวมเกลดประมาณ ๒๐

เกลด ตากลมใสคลายตาเหยยว มสสนถกโฉลก คอ สปากกบสแขงตองเหมอนกน เชน ปากขาวแขงขาว เปนตน

ไกชนทปลดระวางแลวมกไดเปนพอพนธ ดงนน การเลนไกชนจงเปนการคดเลอกสายพนธไกโดยวธ

ธรรมชาต กลาวไดวา การทไกพนเมองไทยปจจบน แขงแรง ตานทานโรค เลยงลกเกง สวนหนงเปนผลมาจากการ

คดเลอกไกสายพนธดจากการเลน “ไกชน” ของคนไทยนนเอง

Page 246: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน237มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

การเลยงและพฒนาไกพนเมองธรรมดาใหเปนไกชนทเหมาะแกการละเลนแขงขนเปนกระบวนการ

ทซบซอนและประกอบไปดวยการใชภมปญญาและทกษะของชาวนาไทยทสบเนองกนมายาวนาน ภมปญญาในการ

เลยงไกชน ประกอบดวย การคดเลอกสายพนธ การเลยงด การฝกฝนทเรยกวา “การปรนไก” และการรกษาพยาบาล

ผเลยงไกชนสวนใหญเชอวา ความเกงกาจของไกชนเปนผลมาจากการคดเลอกสายพนธเปนส�าคญ

องคความรคอ เชงไกสบทอดทางสายพอ แตรปรางและล�าหนกเบาสบทอดทางสายแม ดงนนผเลยงไกจงพถพถน

ในการคดเลอกพอพนธแมพนธไกอยางมาก การคดเลอกพอพนธแมพนธเปนกระบวนการทตองใชเวลา ตองสบยอน

ขนไปดตนตระกลไกหลายชนเพอใหแนใจวาไกตวนนเกงจรง นอกจากน ผเลยงไกยงมความเชอวา ไกชนทเกดจากการ

ผสมขามสายพนธ จะมเชงชนท “จด” และ “รอบดาน” มากยงขนดวย การเพาะพนธไกชนจงตองท�าอยางเอาใจใส

รอบคอบ และมความรดกมอยางยง

คนไทยมความเชอเกยวกบ ลกษณะไกทเปนมงคลและไกอปมงคลสบมา ดงน

ไกมงคล ๕ ประเภท ไดแก ไกพระเจาหาพระองค ไกพญาหงส ไกทรงไตรภพ ไกจบกระบวนยทธและ

ไกพดรภาษาคน ผใดเลยงไกดงกลาวจะไดลาภ ตรงขามกบไกอปมงคล เชน ไกตนเปด ไกชอบจกตเจาของและคนใน

บาน หากเลยงไวจะท�าใหเสยทรพยเสยชอเสยง

นอกจากนผเลยงไกชนตองมความรความเขาใจ “วงจรชวตไก” เปนอยางด ไกหนมทจะน�ามาฝกฝนเปน

ไกชนไดตองมอาย ๘ เดอนขนไป การเขาคายเพอฝกฝนด�าเนนไปอยางเขมขนโดยใชเวลาประมาณ ๓ เดอน ประกอบ

ดวย การกราดไก การวงสม การกระโดดบอ การลอไก การเตะกระสอบ การลงนวมค และการซอมค เปนตน

การฝกฝนเปนกระบวนการทเสรมสรางใหไกมรางกายทแขงแรง หนงหนา ทนทาน มสภาพจตใจทแขงแกรงดงทผเลยง

ไกเรยกวา “เปนมวย” ไกชนจะไดรบการดแลอยางดและพเศษ ผเลยงจะดแล ใหอาหาร ใหอาหารเสรม ดแลสมทนอน

รวมทงสงเกตเสยงขน สหนา เหนยง ขน ทาทางและ มลของไกเพอใหแนใจวาไกมสขภาพแขงแรงสมบรณ

ภมปญญาทส�าคญอกประการหนงในการเลยงไกชน คอ ภมปญญาในการรกษาพยาบาล ผเลยงไกชน

สามารถดแลรกษาไกไดตงแตปญหาเลกๆนอยๆ เชน การถายพยาธ การก�าจดไร การใหสมนไพรชวยยอย ไปจนถง

กรณบาดเจบหนก เชน เมอไกไดรบบาดเจบ ตาปด ตาแตก ปากฉก ปากหลด “หมอไก” หรอ “มอน�า” กสามารถท

จะรกษาพยาบาลไกได ในการชนไก มอน�าจะม “อะไหล” ตดตวไปดวยเสมอ อะไหลไกประกอบไปดวย ปกไก

ซงมอน�าจะท�าการตอปกกอนการแขงขน “มอน�า” มองคความรทสามารถระบไดวา ไกแตละตวมขนปกกอน

ดานไหนของขนปกนนเปนดานบนดานลาง เพราะในการตอปกตองท�าใหเหมอนสภาพปกต ในธรรมชาตของไก

มากทสด อกทงยงมอะไหล “ปากไก” ทเกบรวมรวมจากไกทตายแลวเพอประกอบเขาปากใหไก ในกรณทไกชน

เกดปากหลดในระหวางการแขงขน

Page 247: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน238 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

นอกจากน องคความรส�าคญอกประการหนงของมอน�ายงสะทอนใหเหนไดจาก การเปรยบไก ท

“มอน�า” เพยงแตดไกจากสภาพภายนอก กสามารถคาดเดาไดวา ไกตวนนสายพนธอะไร อายเทาไร เชงชนแบบไหน

ล�าหนกเบาประการใด และแขงแรงสมบรณเตมทหรอไม เปนตน การเปรยบไกถอเปนหวใจอยางหนงของ

การละเลนชนไก

การคดเลอกสายพนธ การเลยงดฝกฝน และการรกษาพยาบาลไกชนจงเปนภมปญญาทเกดจากการ

ทคนอยใกลชดกบไกมานาน มการสงเกต ลองผดลองถกกระทงเกดเปนองคความรและสบทอดตอกนมา สงส�าคญทสด

คอ การเลยงไกชนไมสามารถท�าไดในระบบอตสาหกรรมแบบเบดเสรจ เพราะไกจะไมแขงแรง ไกชนทผานคดเลอก

สายพนธและฝกฝนมาแลว จะมราคาตงแตหลกพน หมน แสน ไปกระทงถงหลกลาน ไกชนจงเปนสตวเศรษฐกจ

ทส�าคญของชาวนาไทย สามารถตอบสนองความตองการพนฐานทงการน�าไปบรโภค การสนทนาการซงมทงการน�าไป

ชนไกและการประกวดประเภทสวยงาม ตลอดจนการเลยงไกชนเปนธรกจเพอการสงออกไปยงประเทศตางๆ ทนยม

กฬาชนไก

การเลยงไกชนนยมกนอยางกวางขวางทวทงประเทศไทย มสนามไกชนทถกกฎหมายและผดกฎหมาย

อยทวไปทงในกรงเทพฯและตางจงหวด ชมชนทมการเลยงไกชนจงเปนไปอยางกวางขวางกระจายไปทวทงประเทศไทย

ปจจบนมการรวมตวเปนสมาคมอนรกษและพฒนาพนธไกพนเมองในภาคตางๆ แมการเลยงไกชนจะเปนไปอยาง

กวางขวางและมภมปญญาการเลยงทสบทอดกนมา แตสภาพปจจบนพบวา “มอน�า” หรอ “หมอไก” ขาดผเรยนร

สบทอด ทงนเพราะการเรยนเปนหมอไก ตองเขาไปคลกคลฝากตวเปนศษยรบใชและตองใชเวลาในการเรยนรฝกฝน

อยางยาวนานดวยใจรก มอน�ามกกลาวตรงกนวาตนเองใชประสบการณทงชวตในการเรยนรไก การขาดแคลนมอน�า

ยอมหมายถง การเสยงตอการสญหายของภมปญญาในการดแล รกษาพยาบาลไกดวย

เอกสารอางองบญม พบลยสมบต. ชนไก: กฬา .ในสารานกรมวฒนธรรมไทย ภาคกลาง เลม ๔.หนา ๑๗๔๙-๑๗๕๒. กรงเทพฯ: มลนธสารานกรม

วฒนธรรมไทยฯ ธนาคารไทยพาณย, ๒๕๔๒.

สาโรจน เจยระคงมน . ไกชนในภาคกลาง. สารานกรมวฒนธรรมไทย ภาคกลาง ฉบบเพมเตม เลม ๑. หนา ๘๐-๙๖. กรงเทพฯ: มลนธ

สารานกรมวฒนธรรมไทยฯ ธนาคารไทยพาณย, ๒๕๕๑.

ขอมลสมภาษณนายประมวล จนทวงษ, ซมบานบง กง อ.เกาะจนทร จ.ชลบร,สมภาษณ ๒๓ พฤศจกายน ๒๕๕๖.

ดร. ปรารถนา งามวงษวาน, สนามไกชนซพ กง อ.เกาะจนทร จ.ชลบร, ๒๐ ธนวาคม ๒๕๕๖.

นายสาโรจน เจยรคงมน, ศนยวจยและพฒนาไกพนเมอง จ.ชลบร,สมภาษณ ๒๓ พฤศจกายน ๒๕๕๖.

นายหอย มหาชย, ซมสรศกด อ.มหาชย จ.สมทรสาคร,สมภาษณ ๑๙ กมภาพนธ ๒๕๕๗.

Page 248: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน239มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

“แมวไทย” (Siamese Cat) มชอวทยาศาสตรวา Felis silvestris catus แมวไทยจดเปนแมวพนธแท

ทสบเชอสายมาจากแมวโบราณ เปนสตวขนสนทสวยสงาทสดในโลก เลยงลกดวยนม กนเนอเปนอาหาร มเขยว

และเลบแหลมคมสามารถหดซอนเลบไดเชนเดยวกบเสอ โดยทวไป ศรษะไมกลมหรอแหลมจนเกนไป หนาผากกวาง

จมกสน หตงสน ล�าตวเพรยวบาง รปรางขนาดปานกลาง ขายาวเรยวไดสดสวนกบล�าตว ขนแนนออนนมไปทง

เรอนราง หางยาว โคนหางใหญปลายหางเรยวแหลมชตรง และมสสนงดงามแปลกตา

แมวไทยมอปนสยทโดดเดน คอ มความฉลาด มความเปนตวของตวเอง ร จกคด ร จกประจบ

รกบาน รกเจาของ และเหนออนใด คอ รกความอสระเปนชวตจตใจ ซงถอวาเปนบคลกประจ�าตวทท�าใหแตกตาง

จากแมวพนธอน

ในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ ไดพระราชทานแมววเชยรมาศคหนง

ใหแก นายโอเวน กลด กงสลองกฤษประจ�าประเทศไทยเมอลากลบไปประเทศองกฤษในป พ.ศ.๒๔๒๗ ตอมาในป

พ.ศ. ๒๔๒๘ ทครสตนพาเลซ กรงลอนดอน มการจดประกวดแมวโลกขนเปนครงแรก แมวคนถกสงเขาประกวด

และไดรบรางวลชนะเลศ ท�าใหชาวองกฤษพากนตนเตนกบแมวไทยถงกบมการจดตงสโมสรแมวไทยในป พ.ศ.๒๔๔๓

มชอวา The Siamese Cat Clubs และตอมาในป พ.ศ.๒๔๗๑ มการตงสมาคมแมวไทยแหงจกรวรรดองกฤษ

หรอ The Siamese Cat Society of British Empire ท�าใหแมววเชยรมาศจดทะเบยนเปนสตวพนธแทของโลก

โดยใชชอวา ไซมสแคท (Siamese Cat)

ในป พ.ศ.๒๕๐๒ นางยน จอหนสน ชาวสหรฐอเมรกาไดเดนทางเขามาประเทศไทยและไดน�าแมวโคราช

(แมวสสวาด หรอดอกเลา) กลบไปสหรฐอเมรกา ๒ ตว ชอ นารา และ ดารา ในป พ.ศ.๒๕๐๘ ไดมการกอตงสมาคม

ผเลยงแมวไทยพนธโคราชขนในสหรฐอเมรกา และจดทะเบยนเปนสตวประจ�าชาตไทยในป พ.ศ.๒๕๕๒

เรยบเรยงโดย ส�านกงานพฒนาเศรษฐกจจากฐานชวภาพ (องคการมหาชน)

แมวไทย

Page 249: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน240 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ภมปญญาการคดเลอกสายพนธแมวไทย คนไทยนยมเลยงแมวมาแตโบราณ ดวยมความเชอวาแมว

ทมลกษณะดจะใหคณแกผเลยง จะท�าใหผเลยงมโชคลาภ มฐานะร�ารวย คาขายไดก�าไร เจรญยศศกดสงขน เปนทรก

ใครของคนทวไป หรอไดรบสงของทเปนมงคล สวนแมวทมลกษณะไมดมความเชอวาจะใหโทษแกผเลยง จงไดมการ

จดบนทกเรองราวไวในหนงสอต�าราแมว โดยรวมลกษณะทดแบงเปน ๑๗ ชนดและลกษณะราย ๖ ชนด ปจจบน

แมวไทยทมลกษณะดเหลออยเพยง ๕ ชนด ไดแก

๑. ศภลกษณ หรอทองแดง มขน เลบ ลนสทองแดง (สน�าตาลเขมคลายสสนม) ดวงตาออกเปนลกษณะ

เหลองอ�าพน จะน�ายศศกดใหผเลยง

๒. แมวมาเลศ หรอ ดอกเลา ปจจบนคอ แมวสายพนธโคราช หรอทคนไทยเรยกวา แมวสสวาด ถอเปน

แมวแหงโชคลาภ นยมใชในพธกรรมขอฝนเพราะมสขนเหมอนเมฆฝน แมวโคราชมขนสน สกายเปนสดอกเลา

เลบ และหนวดสขาว ดวงตาสขาวใส เมอรองมเสยงกองไพเราะ

๓. วเชยรมาศ เปนแมวทนยมเลยงแพรหลายมาก มล�าตวสขาว มแตมสครง หรอสน�าตาลไหมทบรเวณ

ใบหนา หทงสองขาง เทาทงส หางและทอวยวะเพศ รวมเกาแหง ปจจบนมการผสมสายพนธใหมเกดแตมสแปลกๆ

มากขน เชน สกลบบว นยนตาแมววเชยรมาศจะมสฟาใส มความเชอวาหากใครเลยงไวจะไดทรพยสนเพมพน

๔. โกนจา หรอรองมด เปนแมวสด�าสนททงตว มรองสขาวยาวจากใตคางไปตามทองจนสดทวาร นยนตา

สเหลองดอกบวบ ปากแหลม หางเรยวงาม มกเดนทอดนอง เทาคลายสงห

๕. ขาวมณ หรอขาวปลอด เปนแมวโบราณทไมไดอยในต�าราแมว แตถอวามลกษณะด และพบมากทสด

ในปจจบน มสขาวทงตว นยนตาสฟาหรอเหลองอ�าพน

ภมปญญาการพฒนาสายพนธแมวไทย สบเนองจากคนไทยมความเชอวาแมวแตละชนดใหคณแตกตาง

กนไป ดงนนจงมการผสมพนธเพอรกษาสายพนธแท โดยผสมพนธแมวสายพนธเดยวกนแตไมเปนเครอญาตกน

เพอปองกนการเกดเลอดชด ท�าใหไดลกแมวทมความแขงแรง มลกษณะตรงตามสายพนธแท ในปจจบนถอวาแมวไทย

สายพนธแทมอยเพยง ๕ สายพนธ เพอเปนการอนรกษสายพนธแมวไทยใหคงอย จงมการสบเสาะตามสถานทตางๆ

เพอหาแมวไทยทมลกษณะใกลเคยงพนธแทมาใชในการผสมพนธ เพอใหเกดระดบพนธแททสงขน หลงจากนนวางแผน

การผสมพนธภายในเครอญาต และคดเลอกพนธใหตรงกบสายพนธ รวมทงคดเลอกลกษณะความแขงแรงดวย

จนกระทงถงชวรนท ๘ จงถอวาเปนแมวไทยพนธแท ผเลยงไดใชความรดงเดมวาดวยลกษณะเดนของแมวไทย

สายพนธตางๆ ในการคดเลอกพนธ เพอจบคผสมพนธเพอใหเกดลกษณะทตองการ

Page 250: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน241มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ภมปญญาการเลยงแมวไทย แตเดมผเลยงแมวจะเลยงดวยอาหารทปรงขนเองในครว ไดแก ขาวคลก

ปลาท เนองจากเปนอาหารทหาไดงาย แมวเปนสตวทคอนขางเลอกกน ดงนนอาหารทใหตองมกลนหอม การสบเปลยน

อาหารจะท�าใหแมวไมเบออาหาร ซงพฤตกรรมเหลานของแมวไดมการถายทอดเปนองคความรสบตอกนมา การเลยง

แมวจะนยมเลยงตามลกษณะแมวใหคณตามต�าราแมวโบราณวา การเลยงแมวตามลกษณะทดตองดแลอยางด

ไมใหดดา ท�ารายทบตแมว แตตองจดอาหารใสภาชนะดๆ ใหกน อาบน�าทาแปง ประพรมดวยเครองหอม แมวกจะให

คณแกผเลยง แตหากเลยงไมดกอาจสงผลใหเกดโทษได

ปจจบนสายพนธแมวไทยมการสญหายคงเหลอเพยงไมกชนด จงเปนสาเหตใหเกดการอนรกษสายพนธ

แมวไทยเพาะพนธจนไดสายพนธแมวไทยแท กระทงมการจดตงศนยอนรกษแมวไทย เชน ศนยอนรกษแมวไทยโบราณ

ต�าบลแควออม อ�าเภออมพวา จงหวดสมทรสงคราม เพอเปนศนยเรยนรในชมชน ใหบคคลทสนใจเขาชมและศกษา

สายพนธแมวไทยทอนรกษไว

เอกสารอางองวชต สงหทอง, ๒๕๔๐, สารคด ชด สตวเลยงไทย แมวไทย, พมพครงท ๑, กรงเทพมหานคร: เลฟแอนดลพเพรส จ�ากด.

ดนพล เขยวสาค, ๒๕๔๘, รเรองแมวเมองไทย, พมพครงท ๑, กรงเทพมหานคร: โหลทอง มาสเตอรพรนท จ�ากด

สมดขอยโบราณ ส�านกหอสมดแหงชาต

ก�านนปรชา พคคะบตร ศนยอนรกษแมวไทยโบราณ ต�าบลแควออม อ�าเภออมพวา จงหวดสมทรสงคราม

ดร.กลยา บญญานวตร. นกวชาการสตวบาลช�านาญการพเศษ กรมปศสตว

แมวโกนจา แมวมาเลศ แมววเชยรมาศ

Page 251: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน242 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ควำมหมำยและประเภท

ภาษา หมายถง เครองมอทใชสอสารในวถการด�ารงชวตของชนกลมตาง ๆ ซงสะทอน โลกทศน ภมปญญา

และวฒนธรรมของแตละกลมชน ทงเสยงพด ตวอกษร หรอสญลกษณทใชแทนเสยงพด

ประเภทของภาษา

๑. ภาษาไทย หมายถง ภาษาประจ�าชาต หรอภาษาราชการทใชในประเทศไทย

๒. ภาษาทองถน หมายถง ภาษาทใชสอสารในทองถนใดทองถนหนงและมกเปนภาษาแมของคน

ในทองถนนน ในประเทศไทยมภาษาทองถนทงทเปนภาษาตระกลไทและภาษาตระกลอนๆ แบงออกเปน ภาษาไทย

ถนตามภมภาค ซงเปนภาษาทใชสอสารในแตละภมภาคของประเทศไทย เชน ภาษาไทยกลาง ภาษาไทยถนอสาน

ภาษาไทยถนเหนอ ภาษาไทยถนใต และภาษาชาตพนธ ซงเปนภาษาทใชสอสารในชมชนทองถนตางๆ ของประเทศไทย

เชน ภาษาเขมรถนไทย ภาษามลายปาตาน ภาษามง ภาษาอาขา ภาษาชอง ภาษามอแกน ภาษาลอ ภาษายอง

ภาษาญอ ภาษาภไท ภาษาพวน ภาษาไทยเบง/เดง หรอภาษาไทยโคราช เปนตน

๓. ภาษาสญลกษณ หมายถง ภาษาทใชตดตอสอสารดวยภาษามอ ภาษาทาทาง หรอเครองหมายตางๆ

เปนตน

ภำษำ

Page 252: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน243มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

๑. เปนมรดกทางภมปญญาของชมชน

๒. เปนภาษาทเคยใชหรอใชในชมชน และเสยงตอการสญหายหรอเผชญกบภยคกคาม

๓. มการสบทอดและยงปฏบตอยในวถชวต

๔. เปนเอกลกษณของชาต หรออตลกษณของชมชนหรอภมภาค

๕. คณสมบตอนๆ ทคณะกรรมการผทรงคณวฒเหนวาเหมาะสม

เกณฑกำรพจำรณำขนทะเบยน

Page 253: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน244 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

กลมชาตพนธญอ แตเดมอาศยอยเปนจ�านวนมากในเมองหงสาและค�ามวน ซงเปนดนแดนทอยใน

ประเทศลาว ตอมาไดอพยพมาตงถนฐานในเขตประเทศไทยบรเวณพนทในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคตะวนออก

ของไทยพบมกลมชาตพนธญอยายมาตงถนฐานหลายจงหวด ไดแก จงหวดหนองคาย อดรธาน มหาสารคาม สกลนคร

นครพนม มกดาหาร ขอนแกน นครสวรรค สระบร ปราจนบร และสระแกว นอกจากน ยงพบวา มกลมชาตพนธญอ

อาศยอยในประเทศกมพชา ไดแก จงหวดบนทายมชยและอดรมชย ประเทศกมพชาอกดวย

การยายถนฐานของกลมชาตพนธญอมสาเหตมาจากการถกเกณฑและอพยพมาในภายหลงเพอตงถนฐาน

ตามญาตพนองทอาศยอยในพนทตาง ๆ ของประเทศไทย โดยการอพยพแตละครง จะมผน�ามาดวย เชน ในป

พ.ศ. ๒๓๕๑ ญอเมองทาอเทน มทาวหมอ เปนหวหนา ไดพาลกเมยและบาวไพรจ�านวน ๑๐๐ คน ตงบานเมองอยท

ปากแมน�าสงครามซงอยในบรเวณพนทจงหวดนครพนม แตหลงจากนนในป พ.ศ. ๒๔๖๙ ไดมการอพยพกลบไปตง

ถนฐานอยฝงซายแมน�าโขงทเมองปงลง (ปจจบนอยในแขวงค�ามวน ประเทศลาว) และในป พ.ศ. ๒๓๗๑ กอพยพกลบ

มาตงถนฐานในพนทของเมองไชยบร (ปจจบนเปนแขวงไชยบร ประเทศลาว) ตอมาในป พ.ศ. ๒๓๗๖ เจาเมองหลวง

ปงลงไดพาครอบครวและบาวไพรขามแมน�าโขงมาประเทศไทยโดยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวทรง

โปรดเกลาฯ ใหตงถนฐานทเมองทาอเทน ปจจบนเปนอ�าเภอทาอเทน จงหวดนครพนม

สวนหวหนาของกลมชาตพนธญออกกลมหนง คอ พระค�ากอน เจาเมองค�าเกด ประเทศลาวไดขอ

สวามภกดตอกรงสยาม ในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ในป พ.ศ. ๒๓๗๙ และในป พ.ศ. ๒๓๘๒

ไดอพยพมามาตงถนฐานทเมองทาขอนยาง (ปจจบนเปน ต�าบลทาขอนยาง อ�าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม)

กลมชาตพนธญอในประเทศไทยมวฒนธรรมคลายคลงกบคนไทยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอมาก

ประเพณทถอวาเปนเอกลกษณะเฉพาะของกลมชาตพนธญอคอประเพณไหลเรอไฟในวนขน ๑๕ ค�าเดอน ๑๑ หรอ

วนออกพรรษา เรยกวา “ไหลเฮอไฟ” นอกจากน ยงมวฒนธรรมการละเลนทเปนเอกลกษณของกลมชาตพนธญอ

คอ หมากโขงโหลง หมากตอไก หมากนเนยม ปาบกแลนมาฮาด หมอจ�าหมอม และหมากอหมากอ�า การละเลน

แตละประเภทจะมวธการเลนและมเพลงประกอบการละเลนดวย เชน การละเลนหมอจ�าหมอม มเพลงประกอบวา

จมหมอมมาจหมอหมน หกคอคนเซอหนานกกด หนานกกดหนาลงหนาลาย หนาผพายหนากกหนากอม หนากก

(หนาสน) หนากอม(หนากลม) ยอมแยะแตะปกผงวะผงวะ (ซ�าตงแตตนไปเรอยๆ) เปนตน

เรยบเรยงโดย ผชวยศาสตราจารยบญญต สาล

ภำษำญอ

Page 254: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน245มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

จากงานวจยเกยวกบกลมชาตพนธญอของ บญญต สาล และคณะ (๒๕๕๑) พบหลกฐานการตงถนฐาน

ของกลมชาตพนธญอในหมบานทาขอนยาง พบจารก ๒ แผน คอ จารกใบเสมาและจารกบนฐานพระพทธรป

ซงพบทวดมหาผลบานทาขอนยาง ต�าบลทาขอนยาง อ�าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม ในจารกทง ๒ หลกได

กลาวถงเจาเมองทาขอนยาง นามวา พระสวรรณภกด ซงเปนหวหนากลมชาตพนธญอไดสรางพทธสมาและพระพทธ

รปในจลศกราช ๑๒๒๒

ลกษณะเฉพาะทโดดเดนของภาษาญอซงถอวาเปนเสนหอยางหนงของภาษาญอ ไดแก เสยงสระ เออ

ของค�าทตรงกบเสยงสระ ใ –ของภาษาไทยมาตรฐาน (ถายถอดเสยงเปนอกษรไทยตาม ธนานนท ตรงด, ๒๕๕๗) เชน

หวเจอ = หวใจ เฮอ = ให ผเญอ = ผใหญ ลกเพอหรอลเพอ = ลกสะใภ เสอ = ใส เบอ = ใบไม เมอ = ใหม

เสอ = ใส เตอ = ใต เกอ = ใกล เญอ = ใหญ เนอ = ใน

ลกษณะทโดดเดนอกประการหนงกคอ ค�าแสดงค�าถาม เชน เตอ/เบอะเตอ = อะไร นนเตอ /

นนเบอะเตอ = นนอะไร เจา เฮดเตอ / เจา เฮอ เบอเตอ = คณท�าอะไร เฮดเตอ = ท�าไม ถาม ขอย เฮด เตอ

= ถามฉนท�าไม เลอ เลอ / จงเลอ = อยางไร เชน เขา เวอ เลอ เลอ = เขาพดอยางไร แม ซ เฮด เลอ เลอ

= แมจะท�าอยางไร เจา ซ เวา จงเลอ = คณจะพดอยางไร มอเลอ = เมอใด/เมอไร เชน เจา คน เฮอน มอเลอ

= คณขนบานใหมเมอใด กะเลอ = ทไหน / ไหน เจา ซ ไป กะเลอ =คณจะไปไหน

ค�าศพททใชในประโยคค�าถามเกยวกบบคคล ใชค�าวา เพอ = ใคร เพอเลอ = ใคร สามารถใชทงขนตน

และลงทายประโยค เชน เพอ มา หา ขอย = ใครมาหาฉน เพอเลอ เอน ขอย = ใครเรยกฉน นนคอเพอ

= นนคอใคร เฮอนของเพอเลอ = บานของใคร

จารกฐานพระพทธรปวดมหาผลศลาจารกพบทวดมหาผล บานทาขอนยาง

Page 255: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน246 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

แมวาจะมการใชภาษาญอในชมชนทอยในพนทตางๆ ดงกลาวขางตน แตผทพดภาษาญอเรมมจ�านวน ลดนอยลงไปเรอยๆ หากไมมแนวทางในการอนรกษ ฟนฟ และสบทอด จงจดไดวา ภาษาญอเปนภาษาหนงทอยในภาวะวกฤต การฟนฟและอนรกษภาษาจงเปนสงทจ�าเปน จงมหนวยงานหลายฝายทรวมกนฟนฟและอนรกษทงทเปนงานวจยเพอสรางองคความรและกจกรรมเสรมสรางใหเกดความส�านกในการอนรกษภาษา ดงทกลมชาตพนธญอ ทาขอนยาง อ�าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม จดใหมโครงการหลายประเภท เพอการฟนฟและการอนรกษภาษาญอ เชน โครงการวจยเรอง การฟนฟและการอนรกษภาษา ต�านาน ประวตศาสตรทองถน และการละเลนพนบานญอ บานทาขอนยาง ต�าบลขามเรยง อ�าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม นอกจากนยงมการจดศาลาวฒนธรรมญอ สรางขนเปนศนยรวมวฒนธรรมญอ ชมนมวฒนธรรมญอกอตวขนมาในโรงเรยน ประเพณไหลเรอไฟไดรบการฟนฟ การละเลนญอปรากฏอยในลานวด จดท�าปายแหลงวฒนธรรมญอ และรวมสรางอาคารศนยการเรยนรวฒนธรรมญอทาขอนยาง ปฏบตการทางสงคมของกลมชาตพนธญอเพอการอนรกษและฟนฟวฒนธรรมและภาษาของตนเอง ทามกลางการสญหายไปของภาษาและวฒนธรรม จงควรยกระดบภาษาญอขนเปนมรดกทางสงคม เพอจะไดสนบสนนและเสรมแรงใจใหกลมชาตพนธญอไดรวมสรางส�านก อนรกษ และฟนฟวฒนธรรมของตนเองสบไป

เอกสารอางองจ�ารญ พฒนศร. (๒๕๒๑). ประวตเมองอรญ (ตอนท ๑). ปราจนบร : โรงพมพประเสรฐศร.บญญต สาล และคณะ.(๒๕๕๑). การฟนฟภาษา ต�านาน การละเลน และประวตศาสตรทองถนญอทา

ขอนยาง. กรงเทพฯ : ส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.). บญญต สาล. (๒๕๕๔). ฮากเหงาเผาพนธ ญอ บานทาขอนยาง : มมมองดานภาษา ต�านานประวตศาสตร

ทองถนและการละเลนพนบานญอ ผานงานวจยเพอทองถน. กรงเทพฯ: วนดาการพมพ.ทมวจยไทญอ. (๒๕๕๑). รากเหงาเผาพนธญอทาขอนยาง. มหาสารคาม : งานบรการวชาการ โครงการ

รปแบบการพฒนาชมชนรอบมหาวทยาลยอยางยงยน มหาวทยาลยมหาสารคาม.ธนานนท ตรงด และคณะ. (๒๕๕๐). การฟนฟและการอนรกษภาษาและวฒนธรรมญอทาขอนยาง.

รายงานการวจยฉบบสมบรณ มหาสารคาม : คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยมหาสารคาม.

ธนานนท ตรงด. (๒๕๕๗). เสนหภาษาญอ. เอกสารอดส�าเนา มหาสารคาม : คณะมนษยศาสตร และสงคมศาสตร มหาวทยาลยมหาสารคาม.

นนตพร นลจนดา. (๒๕๓๒). การศกษาเรองศพทภาษาญอในจงหวดสกลนคร นครพนม และปราจนบร. วทยานพนธ ศศ.ม. กรงเทพฯ : ,มหาวทยาลยศลปากร.

ปนกนก ค�าเรองศร. (๒๕๔๕). การแบงกลมภาษาญอโดยใชระบบเสยงวรรณยกตเปนเกณฑ. การคนควาอสระ กศ.ม. มหาสารคาม : มหาวทยาลยมหาสารคาม.

พรวล เขมแขง. (๒๕๔๕). การศกษาเสยงวรรณยกตภาษาญอในผพดทมอายตางกน บานทาขอนยาง อ�าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม. การศกษาคนควาอสระ (กศ.ม. ภาษาไทย )”

พระสขม มชชกานง. (๒๕๔๒). ลกษณะค�าและการเรยงค�าในภาษาญอ หม บานทาขอนยาง อ�าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม. วทยานพนธ ศศ.ม. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยศลปากร.

ศรพน สรวศษฐกล. (๒๕๒๙). ลกษณะภาษายอ(ญอ)ทต�าบลคลองน�าใส อ�าเภออรญประเทศ จงหวดปราจนบร. วทยานพนธ ศศ.ม. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยศลปากร.

ปฏบตการฟนฟภาษาญอทาขอนยาง

การถายทอดภาษาญอ จงหวดสกลนคร

Page 256: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน247มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทยซงเปนภมภาคทมความหลากหลายทางดานชาตพนธ ภาษา

และวฒนธรรม ภาษาแสกเปนภาษาหนงในภาษาตระกลไทกลมเหนอ (Northern Tai Group) ตามการแบงของ

นกภาษาศาสตรคอ ฟงกวยล (Fang Kuei Li 1959) ปกตภาษาตระกลไทกลมเหนอจะมพดในประเทศจนทงหมดแต

ภาษาแสกเปนภาษาไทกลมเหนอเพยงภาษาเดยวทมผพดอาศยอยในเขตพนทของประเทศสาธารณรฐประชาธปไตย

ประชาชนลาวและประเทศไทยซงเปนพนทของผพดภาษาตระกลไทกลมตะวนตกเฉยงใต (Southwestern Tai Group)

ชาวแสกในประเทศไทยเลาตอ ๆ กนมาวาถนฐานเดมของชาวแสกอยในประเทศเวยดนาม ตอมาไดฆา

ชางเผอกของกษตรยเวยดนามเพอน�ามาเปนอาหาร เมอกษตรยเวยดนามทราบเรอง พระองคโปรดฯ ให ชาวแสกชดใช

เงนจ�านวนมากเกนกวาทชาวแสกจะหามาได แตไดมขาราชการชาวเวยดนามคนหนงทชาวแสกเรยกวา “องคม”

ใหชาวแสกยมเงนเพอน�าไปชดใชแกกษตรยเวยดนาม ชาวแสกจงเคารพนบถอและส�านกในบญคณขององคมมาก

หลงจากเหตการณนนชาวแสกกอพยพเขามาอยในประเทศไทยทบานอาจสามารถ และยงคงระลกถงบญคณขององคม

อยเสมอ โดยชาวแสกเชอวาเมอองคมสนชวตลงวญญาณขององคมกตามมาปกปกรกษาชาวแสกทบานอาจสามารถ

ชาวแสกทบานอาจสามารถจงสรางศาลขนทรมแมน�าโขงและท�าพธบวงสรวงวญญาณขององคมเปนประจ�าทกป

ผเฒาผแกชาวแสกเลาวาเดมชาวแสกมวฒนธรรมประเพณหลายอยางทแตกตางไปจากชาวไทยอสานและชาวไทย

ทอนๆ แตปจจบนชาวแสกมวฒนธรรมและประเพณทคลายคลงกบคนไทยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอมาก ประเพณ

ทถอไดวาเปนลกษณะเฉพาะของชาวแสกคอ ประเพณสงเวยผหรอเหลยงเดน จดในวนขน ๒ ค�า เดอน ๓ ของทกป

ชาวแสกทบานอาจสามารถจะเตรยมอาหารไปสงเวยผทเดนหรอศาลเจาประจ�าหมบาน เสรจแลวจะน�าอาหาร

เหลานนมาปรงรสชาตใหมแลวมารบประทานรวมกน หลงจากนนจะมการเตนร�าถวายเรยกวา “การเตนสาก” โดย

ในการเตนจะมผหญง ๑๐ ค นงหนหนาเรยงกนเปนแถวถอไมพลองตเปนจงหวะ สวนผเตนจบคกนเตนไปตามจงหวะ

ในระหวางชองไมพลอง ตามปกตการเตนสากจะเตนกนปละครงในวนสงเวยผเทานน

เรยบเรยงโดย ดจฉตร จตบรรจง และรองศาสตราจารยสวฒนา เลยมประวต

ภำษำแสก

ปจจบนในประเทศไทยมจ�านวนผพดภาษาแสก

ประมาณ ๓,๐๐๐ กวาคนใน ๔ หมบานของจงหวดนครพนม

โดยมบานบะหวา ต�าบลทาเรอ อ�าเภอนาหวา เปนหมบานหลก

ทยงคงใชภาษาแสกในชวตประจ�าวน ภาษาแสกจงถกจดใหเปน

ภาษาทอยในภาวะวกฤตใกลสญหาย

แสกเตนสาก ถายเมอป พ.ศ.๒๕๔๔

Page 257: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน248 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

จากงานวจยดานภาษาศาสตรพบวา ภาษาแสกทบานบะหวา ต�าบลทาเรอ อ�าเภอนาหวา จงหวดนครพนม

มพยญชนะตนเดยว ๒๑ หนวยเสยง พยญชนะตนควบกล�า ๗ หนวยเสยง ลกษณะเดนคอเสยงพยญชนะตนเดยว

ทมลกษณะเปนเสยงกอง/ฅ/ เชนค�าวา ฅอ = คอ ฅ�า = ค�า พยญชนะควบกล�า /ถร/ /บล/ และ /มล/ เชนค�าวา

เถรา = หว เถรยว = รบ เบรยน = เดอน (พระจนทร) บร = ด (อวยวะ) มราด = จด แมรก = เมลด มเสยงพยญชนะ

ทาย ๙ หนวยเสยง หนวยเสยงสระเดยว ๑๘ หนวยเสยง หนวยเสยงสระประสม ๓ หนวยเสยง หนวยเสยงวรรณยกต

ม ๖ หนวยเสยง และมการแตกตวเปน ๓ ทาง ดานการใชศพท มศพทเฉพาะ เชน หอก = ผว พา = เมย บก = ใหญ

บน = ทองฟา ทวจะปรก = ปลวก ทวโหรย = ผง มากถาด = พรก มากหลง = กลวย เตรฅง = ไข เตยก = เสยดาย

นอกจากนนยงมค�าศพททใชรวมกบภาษาเวยดนาม เชน เหลย = เหงอก หงอน = อรอย แหนง = ฟน มากหวง = งา

(ระบบการเขยนภาษาแสกดวยตวอกษรไทยใชตามทปรากฏในงานวจยของปรชา ชยปญหา และคณะ, ๒๕๕๖)

แมวาจะมการใชภาษาแสกในชมชน แตผทพดภาษาแสกไดมจ�านวนนอยและมแนวโนมทจะสญหาย

ไปจากสงคมไทย หากไมมแนวทางในการอนรกษ ฟนฟ และสบทอด ดวยเหตนจงมความพยายามของเจาของภาษา

และนกวชาการทตระหนกในคณคาของภาษาแสก จงไดศกษาและรวบรวมภาษาแสกไวเพอเปนมรดกภมปญญา

ทางวฒนธรรมของชาตตอไป

เอกสารอางองปรชา ชยปญหา และคณะ. (๒๕๕๖). รายงานการวจยเรอง “แนวทางการจดท�าพจนานกรมภาษาแสกฉบบชาวบานเพอการอนรกษ

และฟนฟภาษาและภมปญญาแสกบานบะหวา ต�าบลทาเรอ อ�าเภอนาหวา จงหวดนครพนม.” กรงเทพฯ : ส�านกงานกองทน

สนบสนนการวจย.

ศรนยา จตบรรจง. (๒๕๔๕). “การวเคราะหการแปรการใชศพทของคนสามระดบอายในภาษาแสก อ�าเภอนาหวา จงหวดนครพนม.”

วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต มหาวทยาลยศลปากร.

ทมา: ศนยศกษาและฟนฟภาษาและวฒนธรรมในภาวะวกฤต มหาวทยาลยมหดล

^

^

Page 258: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน249มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

อมป (Mpi) เปนชอของภาษาและกลมชาตพนธกลมหนง อาศยอยทบานดง จงหวดแพร คนไทย ถนเหนอเรยกคนกลมนวา “กอ” “กอเมองแพร” “กอบานดง” นอกจากนแลวยงมคนเขยนหรอเรยกคนกลมนวา มป มป มป ท�าใหอานออกเสยงวา มะป หรอ มะป เพอใหมการเรยกชอกลมชาตพนธนอยางถกตอง ชมชนเจาของภาษาจงไดหารอและตกลงรวมกนทจะเรยกและเขยนชอภาษาและกลมชาตพนธของตนวา “อมป”โดยออกเสยงพยางคหนาเพยงครงเดยว รมฝปากปดสนท และมการลงเสยงหนกพยางคทาย จากหลกฐานทางประวตศาสตร นบยอนหลงไปสอดตหลายรอยปลวงมาแลว เกดความขดแยงและ สรบกนระหวางชนกลมนอยเผาตางๆ ในแควนสบสองปนนา สงผลใหมการอพยพของชนเผาตางๆ กระจดกระจายกนออกไป สวนใหญอพยพลงทางตอนใตของคาบสมทรอนโดจน สวนคนอมปบางสวนอพยพลงสเมองพรหมในประเทศสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว ตอมาเมอประมาณ พ.ศ. ๒๒๒๕ เจาเมองแพรองคหนงทรจกกนในนาม “เจาหลวงขาแค” (เจาหลวงขาเป) ไดยกทพไปท�าสงครามทเมองพรหมและไดรบชยชนะ จงกวาดตอนผคนกลบมายงเมองแพร รวมถงชาวอมปดวย ระหวางทางทเดนทพกลบ มการสงใหผถกกวาดตอนสวนหนงพกอาศยอยทบานสะเกน หรอเสอกน ใกลกบดอยภลงกาในเขตต�าบลยอด อ�าเภอปง จงหวดเชยงราย (ปจจบนอยเขตต�าบลยอด อ�าเภอสองแคว จงหวดนาน) และไดน�าคนอมป ๖ คกลบมาอยเมองแพร โดยใหท�าหนาทเลยงมา เลยงชาง คนอมปจงไดตงถนฐาน ทบานดงมาจนถงทกวนน ภาษาอมปเปนภาษาทจดอยในตระกลจน-ทเบต สาขาโลโล และเปนภาษาทอยในภาวะวกฤตภาษาหนงเนองจากเปนกลมชาตพนธทมขนาดเลก จ�านวนประชากรทงหมดประมาณ ๑,๐๐๐ คน เยาวชนนยมพดค�าเมองและภาษาไทยมากกวาภาษาแม ดงนน นกวชาการซงมองเหนสถานการณน เกรงวาจะเกดวกฤตหนกจงไดหารอกบแกนน�าของชมชน เพอสรางความตระหนกเรองวกฤตทางภาษาและวฒนธรรมของชาวอมป และไดมการปฏบตการรวมกนเพอชะลอการตายของภาษาและวฒนธรรมซงเปนสงทแสดงอตลกษณของชาวอมป โดยเรมจากการพฒนาระบบ เพอบนทกเรองราวตางๆ ศกษาและรวบรวมความรทองถน และพฒนาใหเปนแหลงเรยนรส�าหรบคนภายในและภายนอกชมชน

ทมา ศนยศกษาและฟนฟภาษา-วฒนธรรมในภาวะวกฤต มหาวทยาลยมหดล

ซาย ชาวอมป

กลาง พธไหวเทวดา (อะลาเวอ)

ขวา พธถวายขาวลนบาตร

เรยบเรยงโดย มยร ถาวรพฒน

ภำษำอมป

Page 259: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน250 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

พยญชนะตนเดยวภาษาอมป ม ๑๙ หนวยเสยง พยญชนะควบกล�าไดแก ปย มย ฮย พย ตย กย คย

นย ตว พยญชนะสะกดมนอยมากซงเปนลกษณะเดนของภาษาตระกลทเบต-พมา สระมทงสระธรรมดา (ordinary

vowel) เชน โง = ฉน โย = ชาง เป = ให ก = เคยว สระเสยงต�าลก (creaky vowel) เชน วาอ = หม ปอ = ขวด

สระเสยงขนจมก (nasalized vowel) แจง = จาน อะเมง = แมว แฮง = หาน และเสยงขนจมกพรอมกบเสยงต�าลก

แนงอ = ควาย แปงอ = บาตร(พระ) สวนความสนยาวของสระไมท�าใหความหมายแตกตางกน วรรณยกต ม ๖ หนวย

เสยง ไดแก เสยงกลางระดบ เชน ซ = ส เสยงกลาง-ขน-ตก เชน ซ = ฟน (เชอก) เสยงต�า เชน ซ = เลอด เสยงต�า-ขน

เชน ซ = บด เสยงสง เชน ซ = ส เสยงสง-ขน-ตก เชน ซ = ตาย

การเรยงค�าในประโยคมลกษณะแบบ ประธาน-กรรม-กรยา (SOV) เชน โง ฮอ โจ <ฉน-ขาว-กน>=

ฉนกนขาว โง อมพา กง <ฉน-เหด-ขาย> โง คอ ยา ตอ <ฉน-หมา-หนวยแสดงกรรม-ต> = ฉนตสนข คอ โง ยา ท

<สนข-ฉน-หนวยแสดงกรรม-กด> = สนขกดฉน นอ ฮอ โจ โล <คณ-ขาว-กน-หรอยง> = คณกนขาวหรอยง ประโยค

ปฏเสธจะปรากฏค�าวา มา = ไม น�าหนาค�ากรยา เชน อะโม อลอ มา เมยาะ <แม-ง-ไม-เหน> = แมไมเหนง

ความรและภมปญญาทองถนทคนอมปชวยกนรวบรวม ไดแก ๑) ประวตศาสตรหรอความเปนมาของ

ชมชน ๒) อะลาเวอ (พธไหวเทวดา) ซงชาวอมปจะประกอบพธไหวเทวดาหรอทเรยกวา “ออลอ” ๔ ครงดวยกน คอ

วนแรม ๔ ค�าเดอน ๔ วนเขาพรรษา วนออกพรรษา และวนท ๑๖ เมษายน โดยเชอวาออลอหรอเทวดาเปนผทคอย

ปกปกรกษาหมบานและสมาชก ๓) ปจาเค (ประเพณสะเดาะเคราะห) ชาวอมปจะน�าเสอผาของคนทอยในบานคนละ

หนงชนมาพบใสในภาชนะพรอมดวยขาวปน ธป และดอกไม แลวน�าไปทวดเพอเปนสรมงคล และสะเดาะเคราะห

ลบลางสงชวรายของคนในบานใหพบแตความสขความเจรญ ๔) คะลง ปาเค (ประเพณขาวลนบาตร) เมอถงวนขน

๑๕ ค�า เดอน ๔ (มกราคม) หรอขน ๑๕ ค�า เดอน ๒ (ตามปฏทน) หรอทางเหนอเรยกวา ประเพณวน ๔ เปง

ชาวอมปจะประกอบประเพณทานขาวใหมเพอขอพรใหการท�านาครงตอไปไดขาวเพมพนทวงอกงาม และอทศ

สวนบญกศลใหแกบพการทลวงลบไปแลว โดยการน�าขาวสาร ขาวเปลอก ขาวสก พรอมทงอาหารคาว หวาน

ไปถวายแตพระสงฆทวด สวนอาชพของชาวอมปกคอ การท�าการเกษตร ท�าไมกวาด และรบจางทวไป

เอกสารอางองธรภพ เขอนส และคณะ. (๒๕๕๒). รายงานวจย “โครงการสรางระบบตวเขยน: สบชะตาภาษาอมป บานดง ต�าบลสวนเขอน

อ�าเภอเมอง จงหวดแพร”. ส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.)

Srinuan Duanghom. (1976). An Mpi dictionary: Working papers in phonetics and phonology. Edited by Woranoot

Pantupong. Indigenous Languages of Thailand Research Project. Central Institute of English Language.

Volume1. No. 1. Bangkok

Page 260: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน251มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

บซ (Bisu) หรอบส มบซ มซ มบซ เลาเมยน เปนกล มชาตพนธ ทพดภาษาตระกลทเบต-พมา

ค�าวา “บซ” เปนชอทชาวบานเรยกตนเองและเรยกภาษาของเขา และในทางราชการหรอคนทวไปเรยกชนกลมนวา

“ลวะ” คนบซตงบานเรอนอยทบานดอยชมภ อ�าเภอแมลาว บานปยค�า อ�าเภอเมอง และบานผาแดง อ�าเภอพาน

จงหวดเชยงราย มจ�านวนประชากรประมาณ ๕๐๐ คน ภาษานจดอยในตระกลทเบต-พมา สาขาโลโล

ตามหลกฐานพงศาวดารจน ค.ศ. ๑๘๐๑ (พ.ศ. ๒๓๔๔) บซนาจะมาจากสบสองปนนา ประเทศจน

ตอนใต โดยมผน�าของชนเผาละห ๒ คน ชอวา ล เวนมง (Li Wenming) และ ล เซยวลาว (Li Xiaolao) รวมมอกบ

ชาวบซตอตานผวาราชการและจกรพรรดจนทมชอวา เจยคง (Jia Qing) ซงเปนผทมความโหดรายมาก แตทงชนเผา

ละหและบซกอการปฏวตไมส�าเรจ จงหนเขามาในประเทศไทย

ภาษาบซจดอยในตระกลจน-ทเบต (Sino-Tibetan) ตระกลยอย ทเบต-พมา สาขาโลโล ภาษาบซ

ทบานดอยชมภ ต�าบลโปงแพร อ�าเภอแมลาว จงหวดเชยงราย มพยญชนะตน ๒๙ หนวยเสยง ม ๔ หนวยเสยง ทคน

รนใหมไมออกเสยง ไดแก ฮน ฮม ฮย และ ฮล สระม ๑๐ หนวยเสยง ความสนยาวของเสยงสระไมมนยส�าคญทาง

ความหมายซงเปนเอกลกษณของภาษาตระกลทเบต-พมา กลาวคอ จะออกเสยงสระเสยงสนหรอยาวกได ไมไดท�าให

ความหมายเปลยนไป เชน ยะ-ยา “ไร” ซงตางจากภาษาไทยทการออกเสยงสระสนหรอยาวท�าใหความหมาย

เปลยนแปลง วรรณยกตม ๓ หนวยเสยง ไดแก เสยงระดบกลาง เชน ยา = ไร ระดบต�าตก เชน ยา = คน และระดบ

สงขน เชน ยา = ไก การเรยงค�าในประโยคมลกษณะแบบ ประธาน-กรรม-กรยา (SOV) เชน กงา ฮาง จรา <ฉน-ขาว-

กน> = ฉนกนขาว กงา นางนา คาลาว วอ ป ลาแอ <ฉน-คณ-เสอ-ซอ-ให> = ฉนซอเสอใหคณ นาง อางเมง บา

เจอ<คณ-ชอ-อะไร> = คณชออะไร ยม เกง เวอ <บาน-ทไหน-อย>= บานอยทไหน

ภำษำบซ

เรยบเรยงโดย มยร ถาวรพฒน

ทมา: ศนยศกษาและฟนฟภาษา-วฒนธรรมในภาวะวกฤต มหาวทยาลยมหดล

Page 261: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน252 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ปจจบนสถานการณภาษาบซอยในภาวะถดถอย เดกบซไมสามารถสอสารดวยภาษาบซกบพอแม ปยา

ตายาย สาเหตของการใชภาษาบซนอยลงนนเนองมาจากการเปลยนแปลงวธการเลยงดเดกบซในชวงเดกเลก ทแตเดม

เมอเดกบซเกดมา ผทท�าหนาทอบรมเลยงด คอ พอแม ปยาตายาย ภาษาทเดกบซไดรจกและพดไดเปนภาษาแรก คอ

ภาษาบซ แตปจจบนจากวถชวตของชาวบซทตองดนรนในเรองการประกอบอาชพ มการท�างานรบจางตางหมบาน

ภาษาทเดกบซไดเรยนรเปนภาษาแรกจงกลายเปนภาษาค�าเมองตามภาษาทผดแลใช ส�าหรบกลมวยกลางคนและ

ผสงอาย มแนวโนมจะใชภาษาค�าเมองมากขน แตกยงมความสามารถในการใชภาษาบซไดอยางด

การอนรกษและฟนฟภาษาบซเรมขนตงแตป พ.ศ. ๒๕๔๑ มการพฒนาระบบตวเขยนภาษาบซ

โดยใชอกษรไทย การสรางสอการเรยนการสอนประเภทตางๆ เชน หนงสอเลมเลก หนงสอเลมยกษ แบบเรยนภาษา

บซ เพลง แผนการจดการเรยนร เปนตน อยางไรกตามการเรยนการสอนนเปนเพยงการเรยนการสอนตามอธยาศย

และสอนในระดบเดกกอนวยเรยน แตยงไมไดน�าเขาสการเรยนการสอนในระบบโรงเรยน ทงนโดยการสนบสนนของ

เอส ไอ แอล อนเตอรเนชนแนล ส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.) และศนยศกษาและฟนฟภาษา-วฒนธรรม

ในภาวะวกฤต มหาวทยาลยมหดล

นอกจากจะมการอนรกษและฟนฟภาษาแลว ยงมการฟนฟเรองวฒนธรรมการแตงกาย โดยการสบคน

จากลกษณะแตงกายของคนบซทอยในสบสองปนนา และตดเยบโดยใชวสดทหาไดภายในประเทศไทย ทกวนน

ชาวบซมการแตงกายทสามารถบงบอกเอกลกษณของตนไดอกอยางหนง

คนบซสวนใหญนบถอพทธศาสนา แตยงมความเชอเรองเหนอธรรมชาต เชน พธไหวผประจ�าหมบาน

(อางจางไว) ทางภาคเหนอเรยกวา “ผเสอบาน” หมายถง วญญาณทดแลรกษาคนในหมบาน ชาวบซจะมการ

ตงศาลส�าหรบเทวาอารกษประจ�าหมบาน ซงจะอยทางทศตะวนออกเฉยงเหนอของหมบาน ในการประกอบพธน

ตอนเชาชาวบานจะน�าดอกไม ธป เทยน และ

สงของ อนๆ ทจ�าเปนในการประกอบพธมารวมกน

ทบานของอาจารยผ ประกอบพธของหมบาน พธ

อางจางไวหรอพธบชาหอผประจ�าหมบานนจะจดขน

จ�านวน ๓ ครงตอปพธจะเรมครงแรกเดอน ๔ ทางภาค

เหนอ (ตรงกบเดอนกมภาพนธ) เดอน ๘ (มถนายน)

และเดอน ๑๒ (ตลาคม) ตามล�าดบ โดยจะมการน�า

สงของทเกยวกบการเซนไหวมารวมกน เชน ดอกไม

ธป เทยน ไก และเหลา

Page 262: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน253มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ชาวบซรบประทานขาวเหนยวเปนหลก สวนกบขาวนนเปนพชผกทสามารถปลกไดเอง บางทกซอจาก

รานคาเพอน�ามาปรงอาหาร สวนอาหารประเภทโปรตนนนไดจากสตวทเลยงไว เชน สกร โค กระบอ สวนทหาไดจาก

ล�าหวย ไดแก กง หอย ป ปลา นอกจากนกมอาหารทไดจากปาทอยบรเวณรอบหมบาน อาหารยอดนยมของชนเผาบ

ซมลาบพรก (ลาพ ซรา ทอ)

ชาวบซมนทานพนบานทเลาสบตอกนมา เชน คออางบา (แมหมา) อโฮงตาคาม (เตาทอง) อางตตคยาม

(หวกะโหลก) เซนเทอ (เหา) อบาพล (ผลบก) อางบลอง แมปอ (สามตาบอด) และพบวายงมการรองเพลงกลอมลก

ภาษาบซทบานปยค�า อ�าเภอเมอง จงหวดเชยงราย

ตวอยางเนอเพลงรกษบซ

กงบา บซ นง เน จตางกามแพ นา อาลม คโจ.

ชาวเรา บซ น ภาษาพด อยาลม นะ

เกง ดง จ กาโว เกง ดง จ กาโว.

ทใหน อย พด ดวย ทไหน อย พด ดวย

กง เน บซ อางลบ อางลบ.

เรา บซ วฒนธรรม วฒนธรรม

“ชาวบซเราอยาลมภาษาพดนะ ไมวาจะอยทไหนกใหพดกน วฒนธรรมของชาวบซ”

เอกสารอางองประวตเครอขายบซ. ๒๕๔๗. เอกสารอดส�าเนา

นายพบลชย สวสดสกลไพร และคณะ. ๒๕๕๓. รายงานฉบบสมบรณโครงการวจย “ศกษาแนวทางการสรางศนยเดกเลกเพอฟนฟ

ภาษาทเหมาะสมกบชาวบซ บานดอยชมภ ต.โปงแพร อ.แมลาว จ.เชยงราย” ส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย (ฝายวจย

เพอทองถน)

Nuamkaew, Vacharee. 1987. The phonology of the Bisu language as spoken in Chiangrai Province. Bangkok:

Mahidol University thesis.

Kirk, Person. (2001). “Writing Bisu: A Community-Based Approach to Orthography Development” [Papers from the

Ninth Annual Meeting of the Southeast Asian Linguistics Society. Ed. Graham Thurgood] Tempe: Arizona

State University Press, pp. 171-200.

Page 263: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน254 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ค�าวา กะซอง เปนชอทผพดเรยกภาษาของตวเองและเรยกกลมชาตพนธของพวกเขา สนนษฐานวา

มความหมายวา “คน” ภาษากะซองเปนภาษาในตระกลออสโตรเอเชยตก สาขามอญ-เขมร กลมยอยเดยวกนกบ

ภาษาชองทจงหวดจนทบรและภาษาซมเรทจงหวดตราด ผพดกะซองมถนฐานอยทอ�าเภอบอไร จงหวดตราด

เขตชายแดนตดตอกบกมพชา ภาษานเดมเปนทรจกของคนภายนอกวา “ชองจงหวดตราด (Chong of Trat)”

ดวยมความคลายคลงของชอและความใกลเคยงของภาษา ท�าใหเขาใจวาเปนภาษาเดยวกน ชาวกะซองเองบางคน

กเรยกตวเองวา คนชอง พดชอง ดวยเหมอนกน

ภาษากะซองมพยญชนะตน ๒๑ หนวยเสยง สระเดยว ๑๗ หนวยเสยง สระประสมหนวยเสยงเดยว

คอ <อว> และพยญชนะทาย ๑๒ หนวยเสยง โดยเฉพาะเสยงตวสะกด <จ> <ญ> <ล> และ <ฮ> แสดงลกษณะของ

ภาษากลมมอญ-เขมร ภาษากะซองในปจจบนจดวามลกษณะน�าเสยงแบบผสมผสาน นนคอใชลกษณะน�าเสยงและ

ระดบเสยงดวยกนในการแยกความตางของค�า นแตกตางจากระบบเสยงภาษาชองและซมเร ลกษณะน�าเสยงแบบ

ผสมผสานในภาษากะซองม ๔ ลกษณะ ไดแก ลกษณะน�าเสยงปกตระดบเสยงกลาง (เชน ปาง = ดอกไม) ลกษณะ

น�าเสยงปกตระดบเสยงกงสง-สง-ตก (เชน ชอ = หมา) ลกษณะน�าเสยงพนลมระดบเสยงกลาง-กงสง-ตก (เชน

จอ = เปรยว) และลกษณะน�าเสยงพนลมระดบเสยงกงต�า (เชน ปาง = พรงน) ทงนภาษากะซองก�าลงอยในชวง

เปลยนแปลงไปสภาษามวรรณยกตจากอทธพลภาษาไทย ดานการใชศพท มศพทเฉพาะ เชน ระแนง = ปาก,

ครน = นอง, คด = กด, ตก = ใหญ, มาล = ไร เปนตน การเพมหนวยค�าเตมซงเปนลกษณะส�าคญของภาษากลม

มอญ-เขมรยงพบในค�าภาษากะซอง ตวอยางคค�าทเพมหนวยเตมหนา เชน คน = ตวเมย กบ ส�าคน = ผหญง,

ฮอบ = กน(ขาว) กบ นะฮอบ = ของกน(อาหาร) เปนตน ทวาลกษณะการสรางค�าเชนนก�าลงจะสญหายไปพรอมกบ

การเลกใชค�า การเรยงค�าในประโยคมลกษณะแบบ ประธาน-กรยา-กรรม (SVO) เชน ฮอบ กลง ฮอ นาน

<กน-ขาว-หรอ-ยง> = กนขาวหรอยง อยป ทอ จาม แปจ <ใคร-ท�า-ชาม-แตก> = ใครท�าชามแตก อาวน ท นฮ

<วนน-รอน-มาก> = วนนรอนมาก เปนตน

เรยบเรยงโดย ศาสตราจารยสวไล เปรมศรรตน, สน ค�านวลศลป และณฐมน โรจนกล

ภำษำกะซอง

ผพดภาษากะซอง

Page 264: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน255มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ชาวกะซองสวนใหญอาศยอยทหมบานคลองแสง บานดานชมพล และจ�านวนเลกนอยอยทบานปะเดา

ในต�าบลดานชมพล อ�าเภอบอไร จงหวดตราด พวกเขาอยกระจดกระจายกนและปะปนกบคนไทยและคนกลมอนๆ

เชน ลาวอสาน จน เขมร ทเขามาตงรกรากทหลง บรเวณถนทอยเปนทราบเชงเขาและเนนเตยๆ อาชพทท�าคอ

เกษตรกรรม อาท ปลกยางพารา ท�าไรสบปะรด และสวนผลไม ท�านาเพอบรโภคในครวเรอนและไวขายบาง นอกจาก

นยงมรายไดเสรมจากการเกบของปาในชวงฤดแลง ชาวกะซองมการแตงงานกบคนนอกกลมจงเกดการผสมผสาน

ระหวางเชอสายและวฒนธรรมตามแบบไทย สงผลใหประเพณดงเดมหลายอยางเลอนหาย ทยงคงปฏบตกนอยตาม

แบบฉบบของกลมเหนจะมพธแตงงาน การบชาผเรอนหรอผบรรพบรษ และประเพณการเลนผแมมด ซงมการประกอบ

พธเชญผมาเขารางทรงเพอชวยใหคนปวยหายเจบไขตามความเชอ แตไมเครงครดในการจดแลวและการเลนผแมมด

ในหมบานกะซองปจจบนกไมคกคกเทาของกลมซมเรทมประเพณการเลนนเชนกน

ผพดภาษาในปจจบนเปนกลมสดทายทยงใชภาษากะซองสอสารได มทรภาษาดไมเกน ๑๐ คน ซงลวน

เปนผสงอาย และจ�านวนลดลงเรอยๆ คนกะซองในวยกลางคนจนถงรนเยาวสอสารกนดวยภาษาไทย แมจะมความ

เขาใจในภาษาของตนอยบางแตไมสามารถสอสารเปนประโยคยาวๆ ได ลกหลานไมสนใจทจะเรยนรภาษาของตน

จากพอแม ภาษากะซองในปจจบนนบวาอยในขนวกฤตรายแรง รวมถงวฒนธรรมและภมปญญาทก�าลงสญหายไปตาม

กาลเวลาพรอมกบค�าศพทในภาษา โดยเฉพาะทเปนความรเกยวกบปา พรรณพช สมนไพร อาหาร พธกรรมและ

ความเชอทเชอมโยงวถชวตและประวตของชมชน

(ซาย) หมอท�าพธสะเดาะเคราะห และ (ขวา) พธแตงงาน

Page 265: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน256 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ในป พ.ศ. ๒๕๔๔ ชาวกะซองไดมความพยายามฟ นฟภาษาและภมปญญาทองถนของตนเอง

โดยการสนบสนนจากทมวจย เรมจากการสรางระบบตวเขยนภาษากะซองดวยตวอกษรไทย ผลตหนงสอนทานภาษา

กะซองเพอเปนคมอในการสอนภาษาและพยายามทจะน�าเขาไปสอนในโรงเรยนของชมชน รวมทงมการสรางแผนท

ชมชนและแหลงภมปญญาทองถน แตกระนนภาษากะซองยงอยในภาวะทไมดขนมากนก เนองจากผสงวยทเปนแหลง

ความรเรมลมหายลง ในปจจบนทมชาวบานทคนเคยกบการผลตวรรณกรรมภาษากะซองรวมกนท�าการฟนฟลมหายใจ

สดทายของภาษาตนเอง มแนวคดในการสรางเยาวชนทพดภาษากะซองได เรมดวยการฝกทกษะฟง-พดภาษากะซอง

อยางเขมขนกบครภมปญญาในวนหยด ดวยความหวงวาจะสามารถสรางผพดภาษากะซองรนใหมและกระตนการ

เรยนรภาษาของตนเองใหกบคนในชมชน เพอสงตอองคความรของบรรพบรษใหกบลกหลานกะซองไดเพมมากขน

เอกสารอางองนายสนต เกตถก และคณะ. ๒๕๕๒. รายงานวจย “แนวทางการพลกฟนภาษากะซองเพอสบทอดใหคนรนหลงอยางยงยน บานคลอง

แสง ต.ดานชมพล อ.บอไร .จ.ตราด”. ส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย (ฝายวจยเพอทองถน).

สวไล เปรมศรรตน และพรสวรรค พลอยแกว. (๒๕๔๘). สารานกรมกลมชาตพนธในประเทศไทย: กะซองและซมเร. กรงเทพฯ:

เอกพมพไทย จ�ากด.

Sunee Kamnuansin. (2002). Kasong Syntax. M.A. thesis, Institute of Language and Culture for Rural Development,

Mahidol University.

ทายาทของผพดภาษากะซอง ทมความพยายามฟนฟและเรยนรภาษาของตนเอง

Page 266: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน257มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ภาษาซมเรมผพดตงถนฐานอยในอ�าเภอบอไร จงหวดตราด ทหมบานมะมวง บานนนทรย และบานคลองโอน

เขตต�าบลนนทรยเชอวาชาวซมเรเปนคนพนถนแตดงเดม อพยพมาจากบรเวณเทอกเขาบรรทดในกมพชา

ค�าวา ซมเร มความหมายวา “คน (คนท�านา)” เปนชอทผพดเรยกกลมตนเองและภาษาของเขา แตบคคลภายนอก

เรยกวา ชอง เชนเดยวกบกลมกะซองซงอยในต�าบลใกลๆ กน ชาวบานเองกยอมรบชอทคนภายนอกเรยกกลมตน

ไปดวย ซงแทจรงแลวเปนคนละกลมคนละภาษากน

ภาษาซมเรเปนภาษาในตระกลออสโตรเอเชยตก สาขามอญ-เขมร กลมยอยเปยรก เชนเดยวกบภาษาชอง

และกะซองทงสามภาษานมความใกลเคยงกนแตกมความแตกตางในลกษณะทางภาษาซงเจาของภาษารสกถง

ความแตกตางอาทเชนค�าศพทภาษาซมเรมพยญชนะตน ๒๑ หนวยเสยง และพยญชนะทาย ๑๓ หนวยเสยง โดยเฉพาะ

อยางยงมการใชตวสะกด จ ญ และ ฮ ทแสดงลกษณะภาษาของกลมมอญ-เขมรอยางชดเจน ปจจบนภาษาซมเร

เปลยนแปลงไปเปนภาษาทมวรรณยกต ใชระดบเสยงเปนลกษณะเดนในการแยกความหมายของค�าซงแตกตางไปจาก

ภาษาชองและกะซอง (สวไล เปรมศรรตน และพรสวรรค พลอยแกว ๒๕๔๘: ๑๔-๑๖) เชน ซวง = ร�า ซวง = ดม

ซวง = บอก เปนตน อยางไรกตามผพดภาษาซมเรยงมลกษณะน�าเสยงผสมผสานทแสดงลกษณะดงเดมของภาษา

กลมมอญ-เขมร ท�าใหเกดเสยงทผฟงรบรถงลกษณะเสยง เชน เสยงทม เสยงต�าหรอเสยงหนก เสยงพนลม เปนตน

ควบคไปกบระดบเสยงหรอวรรณยกต การเรยงค�าในประโยคมลกษณะแบบ ประธาน-กรยา-กรรม (SVO) เชน ฮวบ

กลอง ฮอ นาน <กน-ขาว-หรอ-ยง> = กนขาวหรอยง จว ตฮ น ยบ <ไป-ท-ไหน-มา> = ไปไหนมา โป ญาย ปะซา

จมป อน นาด <แก-พด-ภาษา-อะไร-ได-บาง> = คณพดภาษาอะไรไดบาง เวย คน ตอป <ต-ลก-ท�าไม> = ตลกท�าไม

เปนตน

ภำษำซมเร

ผพดชาวซมเร พธกรรมเกยวกบการรกษาอาการเจบปวย

เรยบเรยงโดย สน ค�านวลศลป

Page 267: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน258 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

วถชวตของกลมซมเรไมคอยเปนทรจกของสงคมภายนอก แมวาจะเปนคนพนถนทอยมาชานานในเขตแดน

จงหวดตราดและมสญชาตไทยกนทกคน ทงนอาจเปนเพราะพนททพวกเขาอาศยอยนนคอนขางทรกนดารหางไกลและ

ยงเปนเขตชายแดนคนซมเรด�ารงชวตดวยการหาอาหารจากธรรมชาตรอบตวและเกบของปา เชน หนอไม หวาย

สตวปา และสมนไพรตางๆ ไปขาย บางครอบครวทมทดนท�ากนกจะท�าไรสบปะรด ปลกมนส�าปะหลง ผลไมยนตน

ปลกขาวไวกนเองและขายบาง บางกหาเชากนค�าโดยการรบจางเหมอนกบคน

ทวไปในทองถนนน นอกจากภาษาแลว กลมซมเรมวฒนธรรมทเปนเอกลกษณ

พวกเขามความเชอและนบถอผ ดงนนการประกอบพธกรรมตางๆ เกยวกบชวต

จงมกจะมการเซนไหวผ การเลนผแมมดเปนประเพณทส�าคญของคนซมเร เชน

เดยวกบคนกะซองทมการเลนนดวยเหมอนกนแตอาจแตกตางกนในรายละเอยด

การเลนผแมมดมวตถประสงคเพอปดเปาความเจบไขใหหายไปจากคนปวย

ตามความเชอของกลม คนทเขาปาแลวเกดท�าสงทไมควรหรอไมเคารพสงศกดสทธ

ผจะตามมาและท�าใหเจบปวย ในพธจะมการเชญผแมมดมาเขารางทรงและ

บอกผชวยใหหายปวยมการเลนตกลองและรองร�ากนอยางครกครน นบเปนโอกาส

ทเพอนบานจะมารวมตวกน รวมกนประกอบพธกรรมและรวมสนกสนานรนเรง

ทกวนนกยงคงมการเลนผแมมดโดยจะจดในเดอนสาม

แตนาเสยดายวาทงภาษาและวฒนธรรมดงเดมหลายอยางของชาวซมเรก�าลงสญหาย โดยเฉพาะ

ภาษาซงเปนเครองบงชถงชาตพนธทส�าคญยงและยงเปนเครองบนทกความรและภมปญญาตางๆ ปจจบนมผพดภาษา

ซมเรในประเทศไทยประมาณ ๕๐ คน โดยผรภาษาดมไมเกน ๑๐ คน ซงสวนใหญอายมากกวา ๖๐ ป เนองจากผพด

ภาษาซมเรเปนบคคลทวภาษาคอพดภาษาซมเรและภาษาไทย ทงยงใชภาษาไทยมากกวาภาษาของตนเอง เพราะอย

รวมกบคนไทยอนๆ ในทองถน ภาษาของตนจะใชในกลมผสงอายทพดไดเทานน เดกๆ เรยนภาษาไทยจากโรงเรยน

และไมหดพดภาษาแมของตนเลย คนวยหนมสาวกไมเหนความส�าคญและรสกวาภาษาของตนเองดอยกวาภาษาไทย

ภาษาซมเรนบเปนภาษาในกลมภาวะวกฤตขนรนแรง คาดไดวาอกหนงหรอสองชวงอายคนคงจะสญหายไปโอกาสท

จะฟนฟใหคงอยตอไปเปนไปไดยาก เพราะขาดบคคลทจะรวมสบทอด จงมความจ�าเปนอยางยงทจะตองมการศกษา

และเกบรวบรวมองคความรภาษาและวฒนธรรมกลมซมเรนไวใหมากทสดและจดท�าเปนคลงขอมล อนรกษ และเพอ

เผยแพรเปนมรดกทางวฒนธรรมของชาตตอไป

เอกสารอางองพรสวรรค พลอยแกว. (๒๕๔๗). รายงานการวจยโครงการวจยศพทานกรมหมวดค�าศพทภาษาซมเร : สอสะทอนโลกทศนของกลม

ชาตพนธในภาวะวกฤตขนสดทาย. ส�านกงานคณะกรรมการการอดมศกษาและส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย.

สวไล เปรมศรรตน และพรสวรรค พลอยแกว. (๒๕๔๘). สารานกรมกลมชาตพนธในประเทศไทย: กะซองและซมเร. กรงเทพฯ:

เอกพมพไทย จ�ากด.

Page 268: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน259มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ค�าวา ชอง มความหมายวา “คน” ออกเสยงดวยลกษณะน�าเสยงต�ากระตกคลายค�าวา ชอง ในภาษาชอง

ชาวชองปจจบนอยทบานทงนา อ�าเภอศรสวสด และบางสวนอยในอ�าเภอลาดหญา จงหวดกาญจนบร ถนฐานเดมของ

พวกเขาอยในจงหวดกมปงโสม จงหวดชายทะเลทางตะวนตกเฉยงใตของประเทศกมพชา โดยสนนษฐานวา ชาวชอง

ทอย ในประเทศไทยอพยพเขามาในชวงเวลาของสงครามอานามสยามยทธราวพทธศกราช ๒๓๗๔ – ๒๓๘๗

โดยพระยาบดนทรเดชา (สงห สงหเสน) เปนแมทพน�าชาวชองเดนทางจากตะวนออกสจงหวดกาญจนบร สดแดน

ตะวนตกของประเทศไทย และใหตงบานเรอนอยบรเวณรมแมน�าแคว อ�าเภอลาดหญา กอนทชาวชองกลมใหญ

จะยายไปยงอ�าเภอศรสวสดในปจจบน พวกเขาเปนทร จกในชอ อด ขาสะอด ชองอด หรอ นาอด ค�าวา อด

มความหมายในภาษาชองวา “ไมฟน” พวกเขาเรยกตนเองวา ชอง และไมชอบใหผอนเรยกวา อด หรอ สะโอจ

(ตามเอกสารเกาอางทถงชาวชองในประเทศกมพชา) ซงมความหมายในเชงดถก

ภำษำชอง

เรยบเรยงโดย สน ค�านวลศลป และ ณฐมน โรจนกล

ภาพบน: บานเรอนของชาวชอง

ภาพลาง: ชาวชองรนพอแมและลกหลาน

Page 269: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน260 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ภาษาชองจดอยในตระกลภาษาออสโตรเอเชยตกสาขามอญ-เขมร กลมยอยเปยรก เชนเดยวกบภาษา

ชองจงหวดจนทบร ภาษากะซองและภาษาซมเรจงหวดตราด ทงสภาษามความใกลเคยงกนมาก เชน “คน”

ภาษาชอง วา กะเจม, ชอง ภาษาชองวา กะชม, ชอง ภาษากะซองวา กะซมและภาษาซมเรวา กะซมภาษาชองม

พยญชนะตน ๒๑ หนวยเสยงพยญชนะสะกด ๑๓ หนวยเสยง พยญชนะประสม ๙ หนวยเสยง สระเสยงสนและยาว

๑๘ หนวยเสยง โดยมพยญชนะสะกดทเปนลกษณะของภาษากลมมอญ-เขมร ไดแก <จ><ญ><ล>และ <ฮ> รวมทง

มลกษณะน�าเสยงทเปนลกษณะส�าคญของภาษากลมน ภาษาชองมลกษณะน�าเสยง ๔ แบบ ไดแก ลกษณะน�าเสยง

กลางปกต เชน ตาก= ถว, ลกษณะน�าเสยงสงบบ (เสยงปกตตามดวยการกกของเสนเสยง) เชน ตาก= ลน, ลกษณะน�า

เสยงต�าใหญ (เสยงกองมลม) เชน ตาก= น�า, และลกษณะน�าเสยงต�ากระตก (เสยงกองมลมตามดวยการกกของเสน

เสยง) เชน มย= หนง ลกษณะทางไวยากรณมการเรยงประโยคแบบ ประธาน-กรยา-กรรม เชน เอญเจวทอง พงเมว

เออะ.เกลา “ฉน – ไป – ตก(ปลา) – ปลา – ท.บอ” ยงมการสรางค�าดวยการเตมหนวยค�าเตมหนา (Prefix)

ตามลกษณะภาษากลมมอญ-เขมร ไดแก ปะ และ เออะ “ท” ทแสดงการระบสถานทของค�านาม และ เปง ทเปลยน

จากค�าวา โฮจ “ตาย” ใหเปน เปงโฮจ “ฆา” ลกษณะไวยากรณทนาสนใจคอการใชค�าปฏเสธ ๒ ค�า ประกบค�ากรยา

หรอกรยาวล เชน ทก – บด – เอฮ “ไม – ด – ไม” เปนตนภาษาชองมความใกลชดกบภาษาชองมากกวาภาษากะ

ซองและซมเร ทงลกษณะน�าเสยง ๔ ลกษณะ เชน ค�าวา เมว ทงในภาษาชองและชองมความหมายวา “ปลา”

เหมอนกน มวงศค�าศพททคลายคลงกน เชน “ขาวสก” ภาษาชองและชองวา ปลอง ในขณะทภาษากะซองวา กลง

และภาษาซมเรวา กลอง รวมทงการใชหนวยค�าปฏเสธสองค�าประกบกรยาวลเชนเดยวกบภาษาชอง แตกตางกนท

หนวยค�าทใชในภาษาชองจะใชหนวยค�าซ�ากนคอ อฮ - อฮ “ไม – ไม” แตภาษาชองจะใชค�าตางกนคอ ทก - เอฮ

“ไม – ไม”

คนชองมวถชวตทเรยบงาย ประกอบอาชพเกษตรกรรม เชน ปลกมะพราว พรก หมาก และจบปลา

จากเขอนศรนครนทรไปขายตามฤดกาล จ�านวนประชากรชาวชองทเหลออยไมมาก พวกเขาอยอาศยรวมกบ

กลมชาตพนธอนๆ ในหมบานเดยวกน เชน ลาว กะเหรยง ขม รวมทงไทยทเปนกลมใหญกวา สงผลใหชาวชอง

มจ�านวนนอยลง ประเพณวฒนธรรมดงเดมและภาษาทเปนอตลกษณเฉพาะกลมคอยๆ สญหายและกลมกลนไปกบ

กลมอนๆ ผพดภาษากลมสดทายเปนผสงอายภาษาและวฒนธรรมของชองไมสามารถสงตอใหกบลกหลาน คนชอง

รนใหมมกออกมาหางานท�าภายนอกหมบาน ภาษาไทยจงมบทบาทส�าคญกบพวกเขามากกวาปจจบนภาษาชอง

ในประเทศไทยอยในสภาวะวกฤตรนแรง ไมแตกตางไปจากภาษาซมเร กะซอง และชอง ซงเปนกลมภาษาเดยวกน

รวมไปถงภาษาชองในประเทศกมพชาดวย นบวามโอกาสนอยมากทจะฟนฟภาษาชองรวมทงวฒนธรรมใหคงอย

ตอไป เนองจากขาดทงผถายทอดและผสบทอด จงจ�าเปนอยางเรงดวนทจะมการรวบรวมองคความรทางภาษาและ

วฒนธรรมชองในประเทศไทยไวใหมากทสด และจดท�าเปนคลงขอมลเพอเปนมรดกทางวฒนธรรมของชาตตอไป

Page 270: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน261มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

มลาบร แปลวา คนปา หรอ คนอยปา (มลา = คน + บร = ปา) ในอดตคนไทยจะรจกคนกลมน

ในชออนๆ เชน ผตองเหลอง ขาตองเหลอง ซงเปนชอทคนภายนอกเรยก มลาบรจะไมชอบใหผ อนเรยกชอ

ในลกษณะเชนนน เพราะเปนค�าทเรยกในเชงดถกทแปลวาผ ไมใชคนหรอเปนทาส (ขา) ในประเทศไทย

มชาวมลาบรอาศยอยประมาณ ๔๐๐ คนในจงหวดแพรและจงหวดนานโดยอาศยอยใน ๕ หมบานทหางไกลกน

และในแขวงไซยะบรของประเทศลาวมประมาณ ๒๐ คน เดมทชาวมลาบรเปนกลมสงคมทมวฒนธรรมแบบ

เกบหาของปา-ล าสตว และเคลอนยายอพยพไปตามแหลงทมทรพยากรธรรมชาตท ใช ในการด�ารงชวต

ทอดมสมบรณ และเชอวาในอดตทผนปาในประเทศไทยยงเปนผนปาผนเดยวทเชอมโยงตดตอกน มลาบรเคยเดนทาง

ทองเทยวเคลอนยายไปทวเขตจงหวดเลย จงหวดแพร จงหวดนาน รวมถงแขวงไซยะบรของประเทศลาว รปแบบ

วถชวตวฒนธรรมแบบมลาบรนนเปนวฒนธรรมทคอนขางโดดเดน เปนกล มคนทมความร เรองพชอยางมาก

มภมปญญาการใชพช ทงอาหาร ยาสมนไพร เครองจกสานหตถกรรม และเปนกลมชนทรกอสระอยางไมยดตด

ในวตถสงของ ไมเกบกกตนอาหาร มการแบงปนทรพยากรอยางเหมาะสมและเทาเทยม รกธรรมชาตตนไมปาเขา

มลาบรสามารถเปาแคนไดอยางไพเราะและรองเพลงส�าเนยงหมอล�าแตเปนภาษามลาบรไดอยางไพเราะ

ภาษามลาบรเปนภาษาในตระกลออสโตรเอเชยตก สาขามอญ-เขมร กลมยอยขมอค ภาษากลมยอยทม

ความใกลเคยงกนไดแก ภาษาขม ภาษามล/ปรย(ลวะ) ในจงหวดนาน เชยงราย ภาษามลาบรมลกษณะของภาษาตระกล

มอญ-เขมรทชดเจน โดยมพยญชนะตน ๓๑ ตว เสยงสะกด ๑๒ ตว โดยเฉพาะเสยงสะกด ญ, จ , ฮ สวนเสยงสระ

ของภาษามลาบร ไมแยกเสยงสนหรอเสยงยาว โดยมการเขยนค�าเรยกชอคนกลมนสองแบบคอ “มลาบร” กบ

“มละบร” ตวอยางค�าศพทในภาษามลาบร เชน บร = ปา,

เกรว = ไปหา, มาด = ตา, มอฮ = จมก, กวาย = หวมน

ปา ไวยากรณภาษามลาบรโดยทวไปมการเรยงค�าใน

ลกษณะ ประธาน, กรยา, กรรม เชนเดยวกบกลมภาษา

มอญเขมรอนๆ เชนประโยควา โอฮ ฌาก แฆง = ฉน-ไป-

บาน, ประโยคปฏเสธ โอฮ ก มาด รวาย = ฉน -ไม(เคย)-

เหน-เสอ ภาษามลาบรมกจะลากเสยงทายสงและยาวกวา

ปกตท�าใหเหมอนกบพดภาษาดนตรทมความไพเราะแต

ไมใชเสยงวรรณยกต

ภำษำมลำบร

เรยบเรยงโดย ชมพล โพธสาร

Page 271: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน262 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ปจจบนทรพยากรธรรมชาตในปาทเปนฐานของวฒนธรรมมลาบรไดถกท�าลายลงอยางมากกระทง

ไมเพยงพอทจะสามารถด�ารงชวตแบบหาของปา-ลาสตวไดอก ปจจบน ชาวมลาบรไดเปลยนแปลงวถชวต

มายดอาชพรบจางปลกขาวโพดเปนแรงงาน มการจดตงหมบานและทอยอาศยเปนหลกแหลง ความเปลยนแปลงอยาง

ใหญหลวงของมลาบรนท�าใหมลาบรตองเผชญกบการปรบตวทางวฒนธรรมทคอนขางยากล�าบาก ความไมรเทา

ทนโลก ความไมสามารถพงตวเองได ปญหาสทธมนษยชน การทองเทยวชนเผา สขภาพอนามย การเสอมถอยของ

ภมปญญาและวฒนธรรม ความเครยด หวาดระแวง และมสถตการพยายามฆาตวตายเพอหนจากภาวะบบคนทางจตใจ

สงมาก รวมถงภาษาวกฤตเสยงขนรนแรงภาษาหนงในประเทศไทยตอการสญหายของภาษาและวฒนธรรม

ภาษามลาบร เปนภาษาทมความส�าคญและมคณคาในแงมรดกทางวฒนธรรมทไดสบทอดกนมายาวนาน

ในภาษามองคความรเกยวกบธรรมชาตมากมาย ทงพชทกนได พชทเปนยา พชทสตวกน พชทน�ามาใชประโยชน

ในงานหตถกรรม สานกระเปา ท�าตะกราหวาย ทงภาษามลาบรเองกยงเปนภาษาทแสดงวามลาบรเปนกลมคนทให

คณคากบความเสมอภาค ความเทาเทยม ไมมชนชนหรอความแกงแยง หากภาษามลาบรหายไป กจะเปนการสญเสย

ครงยงใหญตอมรดกทางภมปญญาอนมคาน อยางไรกด เยาวชนมลาบรรนใหมหลายๆ คนทบานหวยหยวกและ

บานหวยล จงหวดนาน ไดมความสนใจทจะอนรกษภาษาและวฒนธรรมของตนเพอไมใหสญหายไป ทงยงเปนการ

น�าความรภมปญญาในอดตมาปรบใชกบโลกปจจบนดวย

เอกสารอางองอสระ ชศร และคณะ. งานวจยการศกษากระบวนการเปลยนผานจากวถชวตเรรอนหาของปาลาสตวสการเปนชาวบานของ

กลมชาตพนธ มลาบร (ตองเหลอง) เพอหาแนวทางการพฒนาโดยใชภาษาทองถนเปนฐาน.

Jorgen Rischel. (1995). Minor Mlabri: A Hunter-Gatherer Language of Northern Indochina, Museum Tusculanum

Press University of Copenhagen.

Page 272: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน263มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ไมเปนททราบแนชดวา “มอแกน” มความหมายวา

อยางไร แตจากการบอกเลาของคนเฒาคนแกอาจ

สนนษฐานไดวา ค�าวา“มอแกน”มาจากนทานพนบานทม

การเลาสบทอดกนมา โดยนาจะมาจากค�าวา “ละมอ”

ซงแปลวา “จม” รวมกบค�าวา “เอาะเกน” ซงแปลวา

“ทะเล” กลายเปนค�าวา “มอแกน” คนทวไปรจกคนกลมนในนาม “ชาวเล” ชาวมอแกนมวถชวตทผกพนกบทองทะเล

เปนอยางมาก โดยในอดตนนพวกเขาอาศยและด�ารงชพอยตามเกาะและชายฝงตางๆ ปจจบนพบชาวมอแกนอาศยอย

ในจงหวดตางๆ ทางตอนใตฝงทะเลอนดามน ไดแก จงหวดระนอง จงหวดพงงา และจงหวดภเกต

ภาษามอแกน เปนภาษาทอยในตระกลออสโตรเนเชยน สาขามลาโย – โพลเนเชยน สาขายอยมอแกน-

มอแกลน มความใกลเคยงกบภาษามอแกลนซงอยในสาขายอยเดยวกน จากการส�ารวจของนกภาษาศาสตร

(เชน Naw Say Bay, D. Horgan, M. Larish เปนตน) พบวา ภาษามอแกนในประเทศไทยนาจะเปนภาษา

ถนเดยวกบภาษามอแกนทพดบรเวณเกาะยานเชอก สาธารณรฐแหงสหภาพเมยนมาร ภาษามอแกนไมมระบบเสยง

วรรณยกต และมการเรยงค�าแบบ ประธาน-กรยา-กรรม (SVO) เชนเดยวกบหลายภาษาทพดในบรเวณภาคพนเอเชย

ตะวนออกเฉยงใต เชน ประโยควา จ ญม จอน กะ <ฉน-กน-ขาว-แลว> = ฉนกนขาวแลว

ปจจบน ภาษามอแกนอยในภาวะวกฤตใกลสญหาย เนองจากการรกคบของคนไทยทเขามาอาศยปะปน

รวมทงสภาพเศรษฐกจและสงคมทเปลยนไป ท�าใหภาษาและภมปญญาทองถนของชาวมอแกนอยในภาวะถดถอย

เยาวชนเรมมการใชภาษาแมของตนนอยลงไปเรอยๆ และใชภาษาไทยเปนภาษาพดโดยสวนใหญ อยางไรกตาม

ในป พ.ศ. ๒๕๕๕ ชาวมอแกนไดมความพยายามฟนฟภาษาและวฒนธรรมของตนเอง โดยไดมการเรมตนพฒนา

ระบบตวเขยนและเรยนรการใชเทคโนโลยการเกบบนทกภาพเคลอนไหวและภาพนง เพอบนทกภมปญญาและ

วฒนธรรมตางๆ ทก�าลงจะสญหายไป

ในอดต ชาวมอแกนจะใชชวตสวนใหญอยในเรอและจะเขาฝงเมอตองการซอมแซมเรอหรอมเหตจ�าเปน

บางอยาง เชน หลบลมมรสม หาน�า อาหาร หรอมคนเจบ เปนตน ชาวมอแกนด�ารงชวตดวยการหาของทะเลเปนอาหาร

โดยผชายมอแกนมหนาทหลกในการออกทะเลหาอาหารเพอน�ามาเลยงดครอบครว ส�าหรบผหญงมอแกนสวนใหญ

จะท�าหนาทเลยงดบตรท�างานบานหรอหาสตวทะเลเลกๆ นอยๆ ตามบรเวณชายฝงหรอโขดหน แตเมอสภาพสงคม

เปลยนไปท�าใหคนมอแกนสวนใหญตองเปลยนแปลงวถชวตจากเดมในอดตทใชชวตสวนใหญในทะเลมาอาศยอยบน

ฝงและออกทะเลเปนครงคราว

เรยบเรยงโดย สราวฒ ไกรเสม

ภำษำมอแกน

Page 273: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน264 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ชาวมอแกนมความร และความผกพนกบ

ธรรมชาตเปนอยางมากโดยเฉพาะความรทางดานทะเล

สภาพอากาศ สตวน�าและพชชนดตางๆ ทเกยวของกบการ

ด�ารงชวตและการรกษาโรค โดยพวกเขาจะบรณาการ

ความร เหลานนเขาดวยกนและถายทอดจากร นส ร น

ผานภาษาพด และเนองจากภาษามอแกนไมมระบบตวเขยน

ส�าหรบการจดบนทกความรตางๆ จงมผลใหความรบางอยาง

ลดเลอนหายไปหรอไมรเหตผลเบองหลงขององคความรนน

องคความรตางๆของชาวมอแกนทไดกลาวมา

ขางตนสะทอนไดจากภาษาทใชในการด�ารงชวตประจ�าวน

ไมวาจะเปนค�าศพทตางๆ ทเกยวกบกระแสน�าขน/น�าลง

การแบงประเภทและจดหมวดหมสตวชนดตางๆ หรอแมแต

ความรทางดานการแพทยพนบาน ทสะทอนออกมาจากวธ

การรกษาโรคและภาษาทใชในระหวางการรกษาหรอ

พธกรรม เปนตน

พธลอยเรอและการตกแตงเรอเพอใชในพธ

Page 274: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน265มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ภาษาผไทย เปนภาษาในตระกลภาษาไท มผพดจ�านวนมากกระจายในภมภาคตางๆ ในประเทศไทยลาว

และเวยดนาม ผพดภาษาผไทยในประเทศไทยสวนใหญอาศยอยในบรเวณจงหวดภาคตะวนออกหรอภาคอสาน

ตอนบน ไดแก จงหวดกาฬสนธ นครพนม มกดาหาร และสกลนคร นอกจากนยงมอกเลกนอยอาศยบรเวณ

จงหวดรอยเอด อดรธาน อบลราชธาน และอ�านาจเจรญ โดยภาษาผไทยในแตละทองถนตางมส�าเนยงและค�าศพท

ทใชแตกตางกนไป นอกจากนยงมค�ายมจากภาษาถนอสานซงเปนภาษาถนทคนสวนใหญในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ใชในภาษาผไทยบาง แตไมมากนก ชาวผไทยสวนใหญมกพดภาษาถนอสานได แตชาวไทยทพดภาษาอสานไมสามารถ

พดหรอฟงภาษาผไทยอยางเขาใจโดยสมบรณ ภาษาผไทยมชอเรยกอน คอ ภาษาผไท ภาษาภไท

หลกฐานทางประวตศาสตรและพงศาวดาร พบวา ชาวผไทดงเดมเปนกลมชนทอาศยอยในดนแดนแถบ

สบสองจไท ทงบรเวณตอนเหนอของลาวและเวยดนาม และทางตอนใตของจน มศนยกลางอยทเมองไลและเมองแถง

(เดมชอ เมองแถน ค�าวา แถน แปลวา ฟา) เมองแถน คอ เมองทเจาฟาพระมหากษตรยผเปนใหญสรางขน

หรออยอาศย ดงนนจะเหนไดวา กลมชาตพนธผไทหรอปไทมการสกการะกราบไหว “บรรพบรษ” มาตงแตอดตจนถง

ปจจบน เชน ประเพณจดบงไฟบชาพระยาแถน เพอขอน�าจากฟาหรอขอน�าฝนใหตกตองตามฤดกาล ใหลกหลานได

ท�านาเลยงชพและเลยงลกหลานตอไป หรอประเพณผฟา หรอหมอเหยา เพอเชญผแถน มาชวยดแลรกษาปดเปา

สงชวราย โรคภยไขเจบ ใหลกหลานหายเจบไข เปนตน

การแสดงดนตรพนบาน ประเพณบญพวงมาลยของชาวผไทยจงหวดกาฬสนธ

ทมา: ส�านกงานวฒนธรรมจงหวดกาฬสนธ

เรยบเรยงโดย เฉลมชย แกวมณชย และรองศาสตราจารยชลธชา บ�ารงรกษ

ภำษำผไทย

Page 275: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน266 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

กลมชาตพนธผ ไท (ปไท คอ คนไทเดม) ทอาศยอยทเมองแถง เรยกวา กลมผไทด�าและทอาศย

อยทเมองไลและเมองอนๆ เรยกวา กลมผไทขาว ประกอบดวย ๔ อาณาเขต คอ เมองไล เมองเจยน เมองมน

เมองบาง มเมองไลเปนเมองใหญปกครอง สวนกลมผไทด�า ประกอบดวย ๘ อาณาเขต คอ เมองแถง เมองควาย

เมองดง เมองมวย เมองลา เมองโมะ เมองหวด เมองซาง มเมองแถงเปนเมองใหญปกครอง สงผลท�าให

กล มชาตพนธ ผ ไทน มเมองอย ในการปกครองตนเอง รวม ๑๒ อาณาเขต จงเรยกดนแดนแหงนรวมกนวา

“สบสองเมองผไท” หรอ “สบสองจไทย” หรอ “สบสองปไทย” หรอ “สบสองเจาไทย”

ตอมากลมผไทเมองวงเกดเหตวนวาย ท�าใหลกหลานสวนหนงตองอพยพขามแมน�าโขงมาตงบานเรอน

ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย บรเวณเมองเรณนคร จงหวดนครพนม และเมองพรรณนานคม

จงหวดสกลนคร ตอมา พระเจากรงธนบรหรอ “พระเจาตากสนมหาราช” ไดท�าสงครามขยายอาณาเขตไดอพยพ

ชาวเมองผไทใหยายมาตงบานเรอนอยในเขตจงหวดเพชรบร ราชบร และสระแกว จนถงปจจบน นอกจากน ในรชสมย

พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวและพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว กลมชาตพนธผไทไดอพยพขาม

แมน�าโขงมาตงถนฐานในจงหวดตางๆ ในภาคอสานมากขน อาท นครพนม สกลนคร มกดาหาร และมาอยรวมกบ

กลมชนชาตพนธผไททอพยพเขามากอนหนานในเขตจงหวดตางๆ คอ นครพนม สกลนคร มกดาหาร กาฬสนธ หนองคาย

ยโสธร อ�านาจเจรญ อบลราชธาน เปนตน ตอมาเรยกกลมผไททอาศยอยในบรเวณภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ในจงหวดเหลานวา กลมชาตพนธผไทย สวนคนชาตพนธผไททอาศยอยในประเทศไทยบรเวณจงหวดตางๆ มชอเรยก

แตกตางกนไป เชน ผไทย ไทยโซง ไทยทรงด�า ไทยพวน ไทด�า ไทขาว ไทแดง

การสบทอดภาษาผไทยของจงหวดสกลนคร

ภาพ: ส�านกงานวฒนธรรมจงหวดสกลนคร

Page 276: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน267มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

กลมชาตพนธผไทย (คนไต) หรอ ปไท (คนไทเดม) เคยมความเจรญรงเรองในอดต มภาษาพดและ

ภาษาเขยน มวฒนธรรมอนโดดเดนทเปนเอกลกษณเปนของตนเอง มวถชวตทเรยบงาย รกสงบ และรกอสระ

ผชายมความเขมแขงกลาหาญอดทน นยมเดนทางไกลเพอคาขาย น�ารายไดมาเลยงครอบครว ผหญงผไทยมรปราง

ผวพรรณสวยงาม สะอาดตา พดจาไพเราะ มความซอสตยสจรต ชอบท�างานบาน ท�าอาหาร มฝมอในการทอผาและ

การเยบปกถกรอย ตลอดจนมพรสวรรคในศลปะดานดนตรและการฟอนร�า

ในดานภาษา เนองจากภาษาผไทยเปนภาษาถนในภาษาตระกลไท จงมลกษณะเดนบางประการรวมกบ

ภาษาไทยถนอน กลาวคอ เปนภาษาค�าโดด เปนภาษาทมวรรณยกต ค�ามกเปนค�าพยางคเดยว โครงสรางประโยค

พนฐาน ไดแก “ประธาน กรยา กรรม” เปนภาษาทไมมวภตต-ปจจย แตมลกษณะนามเชนเดยวกบภาษาตระกลไทย

ถนอนๆ

ภาษาผไทยมพยญชนะ ๑๙ หนวยเสยง ไดแก /p, t, c, k, ph, th, kh, b, d, f, s, m, n, , ,h, l,

w, ?/ สระเดยว ๑๘ หนวยเสยง คอ ภาษาผไทย

ไม มสระประสม และมการแยกเสยงชดเจนในค�าท ใช -ใ และ -ไ โดยค�าท ใช -ใ จะออกเสยงเป น

หนวยเสยงวรรณยกตในภาษาผไทม ๕ หนวยเสยง

ลกษณะบางประการทถอวาเปนลกษณะเดนอนๆ มหลายประการ อาท ดานค�าศพท มค�าศพทท

แตกตางไปจากภาษาถนอสานหรอภาษาไทยกลาง เชน หา หมายถง ขา เฮา หมายถง เขา เหม หมายถง เขม เหอก

หมายถง เหงอก เตอ หมายถง ใต เนอ หมายถง ใน เผอ หมายถง ใคร เทาเลอ/ทอเลอ หมายถง เทาไร ซเลอ

หมายถง ทไหน ม หมายถง ไม

ภาษาผไทยเปนภาษาทมผใชจ�านวนมาก แตในปจจบนกลบถกกระแสโลกาภวตนท�าลายลกษณะส�าคญ

ทางภาษาอนเปนมรดกภมปญญาทางวฒนธรรมไป ท�าใหสญเสยอตลกษณ และความลมลกทางปญญาของมนษยชาต

การรกษามรดกภมปญญาทางวฒนธรรมเหลานไมใหสญหายและอยรอดอยางยงยน จ�าเปนอยางยงทชมชนซงเกยวของ

ตองมจตส�านกเขามสวนรวมในการปกปองคมครอง ดวยการคด ตดสนใจวางแผน และด�าเนนการโดยชมชนเพอ

ชมชนเอง เพอใหภาษาและวฒนธรรมของคนกลมชาตพนธผไทยคงอยสบไป

การแสดงและการสบทอดภาษาผไทยของจงหวดนครพนม

ทมา: โรงเรยนเรณนครวทยานกล

Page 277: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน268 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

มรดกภมปญญำทำงวฒนธรรมของชำต ประจ�ำปพทธศกรำช ๒๕๕๒-๒๕๕๖

ศลปะกำรแสดงจ�ำนวน ๕๑ รำยกำร

ป พ.ศ. ๒๕๕๒ ๑. วงสะลอ ซอ ปน

๒. ซอลานนา

๓. หมอล�าพน

๔. หมอล�ากลอน

๕. ล�าผญา

๖. เพลงโคราช

๗. ดเกรฮล

๘. โขน

๙. หนงใหญ

๑๐. ละครชาตร

๑๑. โนรา

๑๒. หนงตะลง

ป พ.ศ. ๒๕๕๓ ๑. ปพาทย

๒. ละครใน

๓. หนกระบอก

๔. ลเกทรงเครอง

๕. ร�าเพลงชา-เพลงเรว

๖. แมทายกษ-ลง

ป พ.ศ. ๒๕๕๔ ๑. กระจบป

๒. เปยะ

๓. ขบเสภา

๔. ละครนอก

๕. การแสดงในพระราชพธ

ป พ.ศ. ๒๕๕๕ ๑. ดนตรของกลมชาตพนธลซ

๒. ซอสามสาย

๓. เพลงหนาพาทย

๔. กนตรม

๕. เจรยง

๖. กาหลอ

๗. กานกกงกะหรา

๘. ฟอนมานมยเชยงตา

๙. ร�าฝรงค

๑๐. ละครดกด�าบรรพ

๑๑. โนราโรงคร

๑๒. มะโยง

๑๓. รองเงง

Page 278: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน269มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ศลปะกำรแสดงจ�ำนวน ๕๑ รำยกำร

งำนชำงฝมอดงเดมจ�ำนวน ๔๒ รำยกำร

ป พ.ศ. ๒๕๕๖ ๑. วงปจม

๒. วงมงคละ

๓. วงมโหร

๔. แคน

๕. พณ

๖. กรอโตะ

๗. ล�าตด

๘. เพลงอแซว

๙. สวดสรภญญ

๑๐. เพลงบอก

๑๑. เพลงเรอแหลมโพธ

จ.สงขลา

๑๒. ฟอนเลบ

๑๓. ร�าประเลง

๑๔. ฟอนกลองตม

๑๕. ลเกปา

ป พ.ศ. ๒๕๕๒ ๑. ซนตนจก

๒. ผาแพรวา

๓. ผาทอนาหมนศร

๔. กองขาวดอก

๕. เครองจกสานยานลเภา

๖. เครองปนดนเผาเวยงกาหลง

๗. มดอรญญก

๘. กระดงทองเหลอง

๙. กรช

๑๐. เกวยนสลกลาย

๑๑. รปหนงตะลง

๑๒. เครองทองโบราณ

สกลชางเพชรบร

๑๓. ปราสาทศพสกลชางล�าปาง

ป พ.ศ. ๒๕๕๓ ๑. ผายก

๒. ผามดหม

๓. การปนหลอพระพทธรป

Page 279: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน270 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

งำนชำงฝมอดงเดมจ�ำนวน ๔๒ รำยกำร

ป พ.ศ. ๒๕๕๔ ๑. ผายอมคราม

๒. เครองจกสานไมไผ

๓. เรอนไทยพนบานดงเดม

๔. เรอกอและ

๕. งานชางแทงหยวก

ป พ.ศ. ๒๕๕๖ ๑. ผาทอไทพวน

๒. ผาขาวมา

๓. ตะกรอหวาย

๔. ขวแตะ

๕. เครองทองเหลอง

บานปะอาว

๖. ฆองบานทรายมล

๗. ประเกอมสรนทร

๘. งานคร�า

๙. หวโขน

๑๐. บายศร

ป พ.ศ. ๒๕๕๕ ๑. ผาทอไทครง

๒. ผาทอไทลอ

๓. ผาทอกะเหรยง

๔. ผาทอไทยวน

๕. ผาทอผไทย

๖. เครองมกไทย

๗. เครองรก

๘. ขนลงหนบานบ

๙. บาตรบานบาตร

๑๐. สตตภณฑลานนา

๑๑. โคมลานนา

Page 280: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน271มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

วรรณกรรมพนบำนจ�ำนวน ๔๓ รำยกำร

ป พ.ศ. ๒๕๕๓ ๑. นทานศรธนญชย

๒. นทานสงขทอง

๓. นทานขนชางขนแผน

๔. นทานดาวลกไก

๕. ต�านานพระแกวมรกต

๖. ต�านานพระเจาหาพระองค

๗. ต�านานพระเจาเลยบโลก

๘. ต�านานพระบรมธาต

นครศรธรรมราช

๙. ต�านานพระพทธสหงค

๑๐. ต�านานพญาคนคาก

๑๑. บทท�าขวญขาว

๑๒. บทท�าขวญนาค

๑๓. บทท�าขวญควาย

๑๔. ต�าราแมวไทย

๑๕. ต�าราเลขยนต

ป พ.ศ. ๒๕๕๕ ๑. นทานวรวงศ

๒. นทานตามองลาย

๓. นทานพระสธนมโนหรา ภาคใต

๔. นทานวนคาร

๕. ต�านานพระรวง

๖. ต�านานเจาหลวงค�าแดง

๗. ต�านานพระธาตดอยตง

๘. ต�านานเจาแมสองนาง

๙. ต�านานอรงคธาต

๑๐. ต�านานหลวงปทวด

๑๑. ต�านานนางโภควด

๑๒. ต�านานสรางโลกภาคใต

๑๓. ปกขะทนลานนา

๑๔. ต�าราศาสตรา

ป พ.ศ. ๒๕๕๖ ๑. นทานยายกะตา

๒. นทานปญญาสชาดก

๓. ต�านานกองขาวนอยฆาแม

๔. ต�านานเจาแมลมกอเหนยว

๕. ต�านานกบกนเดอน

๖. ต�านานเจาแมเขาสามมก

๗. บทเวนทาน

๘. ผญาอสาน

๙. ต�าราพรหมชาต

ป พ.ศ. ๒๕๕๔ ๑. นทานปลาบทอง

๒. ต�านานจามเทว

๓. ต�านานผาแดงนางไอ

๔. ต�านานแมนากพระโขนง

๕. ต�านานนางเลอดขาว

Page 281: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน272 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

กฬำภมปญญำไทยจ�ำนวน ๒๐ รำยกำร

ป พ.ศ. ๒๕๕๓ ๑. มวยไทย ป พ.ศ. ๒๕๕๖ ๑. กาฟกไข

๒. หนอนซอน

๓. มวยตบจาก

๔. มวยทะเล

๕. ซละ

๖. มวยโบราณสกลนคร

ป พ.ศ. ๒๕๕๔ ๑. วาวไทย

๒. ตะกรอ

๓. แยลงร

๔. ตจบ

๕. กระบกระบอง

ป พ.ศ. ๒๕๕๕ ๑. ไมหม

๒. หมากเกบ

๓. เสอกนวว

๔. หมากรกไทย

๕. ตะกรอลอดหวง

๖. วงวว

๗. วงควาย

๘. เจง

Page 282: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน273มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

แนวปฏบตทำงสงคม พธกรรม และงำนเทศกำลจ�ำนวน ๒๒ รำยกำร

ป พ.ศ. ๒๕๕๖ ๑. ประเพณตกบาตรเทโว

๒. ประเพณบญบงไฟ

๓. ประเพณการละเลนผตาโขน

ในงานบญหลวง จงหวดเลย

๔. ประเพณกวนขาวทพย

๕. พธโกนจก

๖. พธบายศรสขวญ

๗. พธท�าขวญนาค

๘. ประเพณลงเล

๙. ประเพณกองขาวศรราชา

จงหวดชลบร

๑๐. ประเพณแหพญายม

บางพระ จ. ชลบร

ป พ.ศ. ๒๕๕๔ ๑. การแสดงความเคารพแบบไทย

๒. สงกรานต

๓. ลอยกระทง

๔. พธไหวคร

๕. ประเพณท�าขวญขาว

ป พ.ศ. ๒๕๕๕ ๑. เทศนมหาชาต

๒. ประเพณรบบว

๓. การผกเกลอ

๔. การผกเสยว

๕. พธท�าบญตออาย

๖. สารทเดอนสบ

๗. การแตงกายบาบา -

เพอนารากน

Page 283: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน274 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ควำมรและแนวปฏบตเกยวกบธรรมชำตและจกรวำลจ�ำนวน ๒๕ รำยกำร

ป พ.ศ. ๒๕๕๖ ๑. อาหารบาบา

๒. กระยาสารท

๓. ขนมเบอง

๔. ขาวย�า

๕. ขาวหลาม

๖. ยาหมอง

๗. คฉยของกะเหรยง

๘. ขาวหอมมะล

๙. ปลากดไทย

ป พ.ศ. ๒๕๕๔ ๑. น�าปลาไทย

๒. ตมย�ากง

๓. ผดไทย

๔. ฤๅษดดตน

๕. การนวดไทย

ป พ.ศ. ๒๕๕๕ ๑. ส�ารบอาหารไทย

๒. แกงเผด

๓. แกงเขยวหวาน

๔. สมต�า

๕. น�าพรก

๖. ปลารา

๗. ลกประคบ

๘. ยาหอม

๙. หมอพนบานรกษากระดกหก

๑๐. คชศาสตรชาวกย

๑๑. ดอนปตา

Page 284: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน275มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

ภำษำจ�ำนวน ๔๓ รำยกำร

ป พ.ศ. ๒๕๕๕ ๑. อกษรธรรมลานนา

๒. อกษรไทยนอย

๓. อกษรธรรมอสาน

๔. ภาษาชอง

๕. ภาษาญฮกร

๖. ภาษากอง

ป พ.ศ. ๒๕๕๖ ๑. ภาษาเลอเวอะ

๒. ภาษาโซ (ทะวง)

๓. ภาษาตากใบ (เจะเห)

๔. ภาษาสะกอม

๕. ภาษาอรกลาโวยจ

๖. ภาษามาน (ซาไก)

๗. ภาษาไทยโคราช/ไทยเบง

๘. ภาษาพเทน

๙. ภาษาเขมรถนไทย

Page 285: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน276 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

คณะกรรมกำรอ�ำนวยกำรขนทะเบยนมรดกภมปญญำทำงวฒนธรรมของชำต

ทปรกษาศาสตราจารยพเศษประคอง นมมานเหมนท

นางสาวตร สวรรณสถตย

หมอมราชวงศรจยา อาภากร

คณะกรรมการนายชาย นครชย อธบดกรมสงเสรมวฒนธรรม

ประธาน

นายด�ารงค ทองสม รองอธบดกรมสงเสรมวฒนธรรม

รองประธาน

นายพะนอม แกวก�าเนด

ศาสตราจารยวบลย ลสวรรณ

ศาสตราจารยศราพร ณ ถลาง

ศาสตราจารยจรนทร ธานรตน

ศาสตราจารยสวไล เปรมศรรตน

รองศาสตราจารยณรงคชย ปฎกรชต

รองศาสตราจารยสกญญา สจฉายา

รองศาสตราจารยชชชย โกมารทต

รองศาสตราจารยมานพ วสทธแพทย

รองศาสตราจารยสบพงศ ธรรมชาต

ผชวยศาสตราจารยพงศพนธ อนนตวรณชย

พนเอก (พเศษ) อ�านาจ พกศรสข

นายวฒนะ บญจบ

นายบญชย ทองเจรญบวงาม

นายธนต ชงถาวร

นายสทธศกด จรรยาวฒ

นายวรพล ไมสน

นางมยร ถาวรพฒน

ผแทนส�านกความสมพนธระหวางประเทศ

กระทรวงวฒนธรรม

ผแทนกรมการศาสนา กระทรวงวฒนธรรม

ผแทนกรมศลปากร กระทรวงวฒนธรรม

ผแทนกรมทรพยสนทางปญญา กระทรวงพาณชย

ผแทนกรมพฒนาการแพทยแผนไทย

และแพทยทางเลอก กระทรวงสาธารณสข

ผแทนการกฬาแหงประเทศไทย

นางกลยา เรอนทองด

ผเชยวชาญเฉพาะดานภมปญญา กรมสงเสรมวฒนธรรม

นางสาวทศชล เทพก�าปนาท

ผอ�านวยการสถาบนวฒนธรรมศกษา เลขานการ

กรมสงเสรมวฒนธรรม

Page 286: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน277มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

คณะกรรมกำรผทรงคณวฒมรดกภมปญญำทำงวฒนธรรม

สาขาศลปะการแสดงรองศาสตราจารยณรงคชย ปฎกรชต ประธาน

นางสาวทศชล เทพก�าปนาท

ผอ�านวยการสถาบนวฒนธรรมศกษา รองประธาน

รองศาสตราจารยมานพ วสทธแพทย

รองศาสตราจารยสบพงศ ธรรมชาต

รองศาสตราจารยกาญจนา อนทรสนานนท

รองศาสตราจารยปยพนธ แสนทวสข

รองศาสตราจารยพรรตน ด�ารง

ผชวยศาสตราจารยประสทธ เลยวสรพงศ

ผชวยศาสตราจารยสนท บญฤทธ

ผชวยศาสตราจารยอนกล โรจนสขสมบรณ

นายประเมษฐ บณยะชย

นายอานนท นาคคง

นายสทธศกด จรรยาวฒ

นายชมเดช เดชภมล

นายสรชย ไวยวรรณจตร

นายพพฒนพงศ มาศร

ผอ�านวยการส�านกการสงคต กรมศลปากร

นางกลยา เรอนทองด

ผเชยวชาญเฉพาะดานภมปญญา

สาขางานชางฝมอดงเดมศาสตราจารยวบลย ลสวรรณ ประธาน

นางสาวทศชล เทพก�าปนาท

ผอ�านวยการสถาบนวฒนธรรมศกษา รองประธาน

รองศาสตราจารยสนย เลยวเพญวงษ

ผชวยศาสตราจารยผดง พรมมล

ผชวยศาสตราจารยพงศพนธ อนนตวรณชย

ผชวยศาสตราจารยสทธชย สมานชาต

นายสมชาย นลอาธ

นางณฏฐภทร จนทวช

นายบญชย ทองเจรญบวงาม

นายวาท ทรพยสน

ผอ�านวยการส�านกชางสบหม กรมศลปากร

นางกลยา เรอนทองด

ผเชยวชาญเฉพาะดานภมปญญา

Page 287: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน278 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

สาขาวรรณกรรมพนบานศาสตราจารยศราพร ณ ถลาง ประธาน

นางสาวทศชล เทพก�าปนาท

ผอ�านวยการสถาบนวฒนธรรมศกษา รองประธาน

รองศาสตราจารยประพนธ เรองณรงค

รองศาสตราจารยสกญญา สจฉายา

รองศาสตราจารยรงสรรค จนตะ

รองศาตราจารยกญญรตน เวชชศาสตร

รองศาตราจารยภมจต เรองเดช

รองศาสตราจารยวมล ด�าศร

รองศาสตราจารยทรงศกด ปรางควฒนกล

รองศาตราจารยปฐม หงศสวรรณ

ผชวยศาตราจารยเสาวณต วงวอน

ผชวยศาตราจารยอภลกษณ เกษมผลกล

นางสมามาลย พงษไพบลย

นายวฒนะ บญจบ

นางกลยา เรอนทองด

ผเชยวชาญเฉพาะดานภมปญญา

สาขากฬาภมปญญาไทยศาสตราจารยจรนทร ธานรตน ประธาน

นางสาวทศชล เทพก�าปนาท

ผอ�านวยการสถาบนวฒนธรรมศกษา รองประธาน

รองศาสตราจารยชชชย โกมารทต

นายสมโภชน ฉายะเกษตรน

นายวรพจน ไพรช

นายประดษฐ รกษาพราหมณ

นายชตประชา ทองศร

นายสจรต บวพมพ

พ.อ.(พเศษ) อ�านาจ พกศรสข

นางสาวเยนฤด วงศพฒ

นายสเมต สวรรณพรหม

ผแทนกรมพลศกษา

ผแทนส�านกวฒนธรรม กฬา และการทองเทยว

กรงเทพมหานคร

ผแทนสมาคมกฬาไทยแหงประเทศไทย

ในพระบรมราชปถมภฯ

นางกลยา เรอนทองด

ผเชยวชาญเฉพาะดานภมปญญา

Page 288: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน279มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

สาขาแนวปฏบตทางสงคม พธกรรม และงานเทศกาลนายพะนอม แกวก�าเนด ประธาน

นางสาวทศชล เทพก�าปนาท

ผอ�านวยการสถาบนวฒนธรรมศกษา รองประธาน

รองศาสตราจารยสบพงศ ธรรมชาต

รองศาสตราจารยอจฉรา ภาณรตน

รองศาสตราจารยสมมาตร ผลเกด

รองศาสตราจารยวรลญจก บญสรตน

ผชวยศาสตราจารยสนท บญฤทธ

ผชวยศาสตราจารยเรณ อรรฐาเมศร

ผชวยศาสตราจารยชน ศรสวสด

นายชพนจ เกษมณ

นางสายไหม จบกลศก

นางสาวนพทธพร เพงแกว

นายไพฑรย ปานประชา

พ.อ.(พเศษ) อ�านาจ พกศรสข

ผแทนจากกรมการศาสนา

นางกลยา เรอนทองด

ผเชยวชาญเฉพาะดานภมปญญา

สาขาความรแนวแนวปฏบตเกยวกบ ธรรมชาตและจกรวาลรองศาสตราจารยสกญญา สจฉายา ประธาน

นางสาวทศชล เทพก�าปนาท

ผอ�านวยการสถาบนวฒนธรรมศกษา รองประธาน

รองศาสตราจารยพชรนทร สรสนทร

ผชวยศาสตราจารยศรสมร คงพนธ

ผชวยศาสตราจารยสมชาย นลอาธ

นายชชวาลย ทองดเลศ

นายสงา ดามาพงษ

นายภชชงค จนทวช

นางอษา กลนหอม

นางสาวสมศร ชยวณชยา

นางกลยาณ พรหมสภา

นายธนต ชงถาวร

นายภาณพงศ อดมศลป

ผแทนจากกรมการศาสนา

ผแทนกรมพฒนาการแพทยแผนไทยและแพทยทางเลอก

ผแทนสมาคมแพทยแผนไทยแหงประเทศไทย

ผแทนสมาคมโหรแหงประเทศไทย

นางกลยา เรอนทองด

ผเชยวชาญเฉพาะดานภมปญญา

Page 289: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗

พธประกาศขนทะเบยน280 มรดกภมปญญาทางวฒนธรรมของชาต ประจำาปพทธศกราช ๒๕๕๗

สาขาภาษาศาสตราจารยสวไล เปรมศรรตน ประธาน

นางสาวทศชล เทพก�าปนาท

ผอ�านวยการสถาบนวฒนธรรมศกษา รองประธาน

นายสถาพร ศรสจจง

รองศาสตราจารยประพนธ เรองณรงค

รองศาสตราจารยชลธชา บ�ารงรกษ

รองศาสตราจารยวณา วสเพญ

รองศาสตราจารยสวฒนา เลยมประวต

รองศาสตราจารยสพตรา จรนนทนาภรณ

ผชวยศาสตราจารยอรวรรณ บญยฤทธ

ผชวยศาสตราจารยบญญต สาล

นายประพนธ พลอยพม

นางศรวรรณ ฉายะเกษตรน

นางมยร ถาวรพฒน

นางสาวอมาภรณ สงขมาน

นายแวยโซะ สามะอาล

นางกลยา เรอนทองด

ผเชยวชาญเฉพาะดานภมปญญา

คณะผจดท�ำทปรกษาโครงการนายชาย นครชย อธบดกรมสงเสรมวฒนธรรม

นายด�ารงค ทองสม รองอธบดกรมสงเสรมวฒนธรรม

นางสาวทศชล เทพก�าปนาท ผอ�านวยการสถาบนวฒนธรรมศกษา

คณะท�างานนางสาวกตตพร ใจบญ นกวชาการวฒนธรรมช�านาญการพเศษ

นางสกญญา เยนสข นกวชาการวฒนธรรมช�านาญการ

นางสาวหทยรตน จวจนดา นกวชาการวฒนธรรมช�านาญการ

นางสาวเบญจรศม มาประณต นกวชาการวฒนธรรมช�านาญการ

นางสาวสมาล เจยมจงหรด นกวชาการวฒนธรรมช�านาญการ

นางสาวปยะวรรณ ศลาเลศ นกศกษาฝกงานจาก

มหาวทยาลยมหาสารคาม

ออกแบบ กลมศลปกรรม สถาบนวฒนธรรมศกษา

ผรบผดชอบโครงการกลมบรหารจดการมรดกภมปญญา

ทางวฒนธรรม

สถาบนวฒนธรรมศกษา

กรมสงเสรมวฒนธรรม

โทรศพท ๐๒ ๒๔๗ ๐๐๑๓

ตอ ๑๓๑๒-๔

โทรสาร ๐๒ ๖๔๕ ๓๐๖๑

http://ich.culture.go.th

มรดกภมปญญาทางวฒนธรรม

Page 290: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ ๒๕๕๗