Aπό την αγροτική οικονομία στην αστικοποίηση (Ιστορία Ο.Π. Ανθρ/κών Σπουδών Γ' Λυκείου)

ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ

Ομάδας Προσανατολισμού Ανθρωπιστικών Σπουδών

«Από την αγροτική οικονομία στην αστικοποίηση»

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Θάνος Σταυρόπουλος

φιλόλογος

ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ | Από την αγροτική οικονομία στην αστικοποίηση

[2]

2

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

Α. Η ελληνική οικονομία μετά την επανάσταση (σελ. 11 – 16 σχολικού βιβλίου)

1. Τα δημογραφικά δεδομένα

Γεωγραφική έκταση της μετεπαναστατικής Ελλάδας: Α) Μωριάς (Πελοπόννησος) Β) Ρούμελη (Στερεά Ελλάδα- συνοριακή γραμμή Αμβρακικού – Παγασητικού κόλπου) Γ) Κυκλάδες Δ) Βόρειες Σποράδες (Σκόπελος, Σκύρος, Σκιάθος, Αλόννησος) Αυτά ήταν τα πρώτα σύνορα της Ελλάδος μετά τη δημιουργία του πρώτου ελληνικού κράτους. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα προστέθηκαν επίσης Ε) Επτάνησα (1863 τυπικά, 1864 επίσημα). ΣΤ) Θεσσαλία (1881).

Χαρακτηριστικά της Ελλάδας στα μετεπαναστατικά χρόνια: Α) Εξαιρετικά χαμηλή πυκνότητα πληθυσμού (αναλογία κατοίκων ανά τετραγωνικό χλμ.). Β) Εδάφη εξαντλημένα από την υλοτομία (συστηματική κοπή δέντρων) & την υπερβόσκηση. Γ) Συνεχής αγρανάπαυση για βελτίωση της αγροτικής παραγωγής. Δ) Άσχημη εικόνα του ελληνικού τοπίου. Ε) Αύξηση πληθυσμού με ταχείς ρυθμούς (χωρίς όμως αύξηση της πληθυσμιακής πυκνότητας). ΣΤ) Περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες πληθυσμού και κράτους. Ζ) Πενιχρά παραγωγικά πλεονάσματα, δηλαδή περιορισμένα αποθέματα σε τρόφιμα και είδη πρώτης ανά-γκης. Η) Μικρά αστικά κέντρα που έμοιαζαν περισσότερο με μεγάλα χωριά και δεν είχαν καμία σχέση, ως προς τη μορφή και τη κοινωνική δομή, με τα αντίστοιχα αστικά κέντρα της δυτικής Ευρώπης. Θ) Το φαινόμενο της αστυφιλίας, τις μετακινήσεις δηλαδή πληθυσμού στα αστικά κέντρα για αναζήτηση εργασίας ή καλύτερης τύχης από την ύπαιθρο, ήταν σχετικά άγνωστο ενώ παρουσιάζεται ιδιαίτερη κινητι-κότητα των Ελλήνων προς την Αίγυπτο, την Οθωμανική Αυτοκρατορία (Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη), τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες (σημερινή Ρουμανία, Βουλγαρία, Μολδαβία), τη νότιο Ρωσία (Οδησσός) και αλλού, όπου οι δυνατότητες οικονομικής και επαγγελματικής αποκατάστασης ήταν σαφέστατα πιο αυξημέ-νες ενώ ταυτόχρονα δεν εξέλιπαν και οι πιθανότητες πλουτισμού. Στα τέλη του 19ου αιώνα η μετανάστευση στράφηκε και προς την αμερικάνικη ήπειρο, λόγω της σταφιδικής κρίσης. ΣΗΜΕΙΩΜΑ: Το σχολικό βιβλίο, για να καταδείξει τις συνέπειες της ύπαρξης περιορισμένων αποθεμάτων σε τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης αναφέρεται στα γεγονότα του Κριμαϊκού πολέμου κατά το 1854 και τις συνέπειές τους στη διατροφή του ελληνικού λαού. Το 1854 εκδηλώθηκε μια σοβαρή διαμάχη στα Ιεροσόλυμα ανάμεσα στις ευρωπαϊκές δυνάμεις για τον έλεγχο των Αγίων Τόπων. Πέρα από το θρησκευτικό χαρακτήρα της διαμάχης αυτής (Ορθόδοξοι – Καθολικοί) τα αίτιά της εντοπίζονται κυρίως σε πολιτικό επίπεδο. Έτσι, η Αγγλία και η Γαλλία για να «συνετίσουν» τη Ρωσία, εκστράτευσαν στη Χερσόνησο της Κριμαίας και πολέμησαν εναντίον των Ρώσων. Από την άλλη πλευρά, η Ελλάδα βασιζόταν στην εισαγωγή ρώσικου σιταριού για την κάλυψη των επισιτιστικών της αναγκών, αφού μάλιστα η ελληνική παραγωγή δημητριακών δεν ήταν επαρκής. Λόγω του πολέμου αυτού λοιπόν, διακόπηκε η τροφοδοσία της ελληνικής αγοράς με ρώσικο σιτάρι (η νότιος Ρωσία αποτελεί μέχρι τις μέρες μας έναν από τους μεγαλύτερους σιτο-βολώνες του κόσμου), γεγονός που προκάλεσε την εκτίναξη των τιμών των δημητριακών σε δυσθεώρητα ύψη, στε-ρώντας το βασικότερο είδος διατροφής (ψωμί) από το ευρύτερο τμήμα του ελληνικού πληθυσμού. Η κατάσταση επιδεινώθηκε και από την στάση που τήρησε η ελληνική κυβέρνηση, στάση καθαρά φιλορωσική, αφού στην εξουσία την εποχή εκείνη βρισκόταν το κόμμα των ναπαίων, δηλαδή το «ρωσικό» κόμμα. Οι Άγγλοι και οι Γάλλοι, εξαιτίας της στάσης αυτής, προέβησαν στον ναυτικό αποκλεισμό της Ελλάδας (με πρόσχημα επιπλέον τη επιστροφή των «δανείων της Ανεξαρτησίας»), ο οποίος και προκάλεσε, όχι μόνο πείνα και αρρώστιες, αλλά και ανθρώπινα θύματα.


[3]

3

2. Οι παραγωγικές δυνάμεις μέσα και έξω από την Ελλάδα και η «Μεγάλη Ιδέα»

Η Ελλάδα κατά τις πρώτες δεκαετίες μετά την ανεξαρτησία, παρουσίαζε οικονομική στασιμότητα. Τα αίτια της στασιμότητας αυτής είναι πολλαπλά:

1. Έλλειψη πρώτων υλών. 2. Έλλειψη εξειδικευμένου και φθηνού εργατικού δυναμικού. 3. Έλλειψη κεφαλαίου. 4. Αγοραστική αδυναμία των Ελλήνων λόγω έλλειψης πόρων. 5. Ανταγωνιστική παρουσία των ελληνικών παροικιών του εξωτερικού. Και γενικά, έλλειψη όλων εκείνων των μέσων που είναι απαραίτητα για την οικονομική ανάπτυξη ενός κράτους. Σημαντικός, όμως, καθίσταται ο παράγοντας των ελληνικών παροικιών του εξωτερικού οι οποίες α-νταγωνίζονται οικονομικά την μητροπολιτική Ελλάδα. Από τα τέλη του 18ου αιώνα πολλοί Έλληνες, εγκατέ-λειπαν τις εστίες τους και ασχολούνταν με τη ναυτιλία, το εμπόριο και τη βιομηχανία. Ο αριθμός αυτών των Ελλήνων ήταν πράγματι μεγάλος και ήταν εύκολο σε πόλεις με ανεπτυγμένη οικονομική κίνηση να δημι-ουργηθούν ελληνικές τοπικές κοινότητες με αξιόλογη ισχύ, οικονομική, κοινωνική και πολιτική. Αυτοί οι Έλληνες αποτελούσαν την πιο δραστήρια ομάδα της χώρας και, εγκαταλείποντας την Ελλάδα, στερούσαν από αυτήν οποιεσδήποτε πιθανότητες οικονομικής ανέλιξης. Και στη συνέχεια όμως, οι σχέσεις των πάροι-κων αυτών με τη μητρόπολη κάθε άλλο από καλές θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν, αφού οι πρώτοι ούτε που ήθελαν να ακούσουν τίποτε για τη πατρίδα τους, την οποία και θεωρούσαν «φτωχό συγγενή». Από την άλλη πλευρά, οι μόνιμοι κάτοικοι της Ελλάδας, «βουτηγμένοι» στην ένδειά τους, θαύμα-ζαν τα κατορθώματα των συμπατριωτών τους του εξωτερικού και πίστευαν ότι η οικονομική ανάπτυξη των τελευταίων θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί και στην Ελλάδα. Η Ελλάδα για τους κατοίκους της θα μπορούσε να πάρει τη θέση της ανάμεσα στις χώρες της δυτικής Ευρώπης μόνο αν «ξέφευγε» από τα α-σφυκτικά σύνορα που της επέβαλαν οι ξένες δυνάμεις και κατελάμβανε περιοχές της Οθωμανικής Αυτο-κρατορίας με συμπαγείς ελληνικούς πληθυσμούς και έντονη οικονομική δραστηριότητα (Ήπειρος, Μακε-δονία, Κρήτη, Θράκη, νησιά Αιγαίου κ.α.). Αυτό είναι και το βασικό περιεχόμενο της λεγόμενης «Μεγάλης Ιδέας», μιας ιδεολογίας, κυρίαρχης σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Η «Μεγάλη Ιδέα» δημιουργήθηκε λίγο μετά την κατάρρευση του Βυζαντίου, ύστερα από τη κυρίευση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρ-κους, την άνοιξη του 1453. Μάλιστα, η λαϊκή φράση «πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικά μας θα ‘ναι», αποτυπώνει εύγλωττα τη φιλοσοφία της «Μεγάλης Ιδέας». Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια, οι ελληνικές κυβερνήσεις ακολουθούσαν και αυτές τη πολιτική του μεγαλο-ϊδεατισμού, για την εκπλήρωση του οποίου όμως απαιτούνταν στρατιωτικές δαπάνες. Η σχεδόν αποκλει-στική ενασχόληση των κυβερνήσεων της χώρας με την ενίσχυση του στρατού και τις στρατιωτικές επιχει-ρήσεις, έστρεψε τη προσοχή μακριά από τα οικονομικά και εσωτερικά προβλήματα της Ελλάδας και κατα-δίκασε όλους τους τομείς σε μια στασιμότητα. Από τη στιγμή που ένα τεράστιο μέρος του κρατικού προϋ-πολογισμού (αλλά και τμήματα από εξωτερικά δάνεια) προορίζονταν για οτιδήποτε είχε σχέση με την επί-τευξη του οράματος της «Μεγάλης Ιδέας», ήταν λογικό άλλοι τομείς πιο σημαντικοί και παραγωγικοί να μην εξελίσσονται μέσα σε μια κατάσταση γενικής απάθειας και εθνικιστικής έξαρσης. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η «Μεγάλη Ιδέα» αποτέλεσε την επίσημη κρατική ιδεολογία για έναν αιώνα περίπου (1821 – 1922), με οδυνηρές όμως συνέπειες για τη χώρα.

Ερωτήσεις εμπέδωσης ύλης 1. Ποια ήταν τα σύνορα του πρώτου ελληνικού κράτους; ποια εδάφη και ποια έτη κατέλαβε η Ελλάδα

επιπλέον κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα; 2. Τι γνωρίζετε για τη πληθυσμιακή πυκνότητα στα μετεπαναστατικά χρόνια; ποια ήταν η αντίστοιχη

πυκνότητα στις χώρες της δυτικής Ευρώπης; 3. Αν κάποιος περιηγητής επισκεπτόταν την Ελλάδα την εποχή εκείνη, ποια εικόνα θα αντίκριζε; 4. Να αναφέρετε ένα γεγονός που αποδεικνύει την έλλειψη παραγωγικών πλεονασμάτων. 5. Ποιες ήταν οι συνέπειες της έλλειψης παραγωγικών πλεονασμάτων; 6. Ποια ήταν η μορφή των αστικών κέντρων της Ελλάδας στα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια; 7. Σε ποιες περιοχές κατευθύνονταν οι Έλληνες μετανάστες που αναζητούσαν καλύτερη τύχη;


[4]

4

8. Το φαινόμενο της αστυφιλίας πήρε διαστάσεις μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους ή όχι; Να δι-καιολογήσετε την απάντησή σας.

9. Να αναφέρετε συνοπτικά τα αίτια της οικονομικής στασιμότητας της Ελλάδας. 10. Ποιες ήταν οι σχέσεις του παροικιακού ελληνισμού και της μητροπολιτικής Ελλάδας; που οφείλονταν

αυτές; 11. Πως μπορεί να συσχετιστεί η ανάπτυξη του παροικιακού ελληνισμού με την οικονομική καχεξία της

Ελλάδας; 12. Τι γνωρίζετε για τη «Μεγάλη Ιδέα»; 13. Γιατί η «Μεγάλη Ιδέα» αποτέλεσε τροχοπέδη για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της χώρας; 14. Ποια στάση τήρησε το επίσημο ελληνικό κράτος έναντι της «Μεγάλης Ιδέας»; από ποιο γεγονός φαί-

νεται η στάση αυτή; 15. Τι γνωρίζετε για τη σταφιδική κρίση; να αναφέρετε τις θετικές και αρνητικές πλευρές της. 16. Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να σχολιάσετε τα στοιχεία του πίνακα 1 που παρατίθεται στη σελί-

δα 13 του σχολικού βιβλίου.

17. Παρά τη μεγάλη έκταση της εξωτερικής μετανάστευσης που εξακολούθησε κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, στο πίνακα 2, σελίδα 14 του σχολικού βιβλίου, παρατηρούμε ότι το σύνολο των αστικών κέ-ντρων της χώρας παρουσίασε αυξητική μεταβολή πληθυσμού. Προσπαθήστε να εντοπίσετε τις αιτίες της αύξησης αυτής. Προσπαθήστε επίσης να εξηγήσετε το φαινόμενο της Ερμούπολης (Σύρος).

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ


Β. Η ελληνική οικονομία κατά τον 19ο αιώνα (σελ. 17 – 41 σχολ. βιβλίου)

1 . Το εμπόριο Η εσωτερική εμπορική κίνηση στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα είναι ιδιαίτερα χαμηλή γιατί: 1. η οικονομική κατάσταση της χώρας χαρακτηρίζεται από την καχεξία, δηλαδή από την υπανάπτυξη και

στασιμότητα. 2. οι κάτοικοι είναι φτωχοί και ακολούθως δεν διαθέτουν χρήματα για την αγορά διαφόρων εμπορεύσι-

μων ειδών. 3. ο πληθυσμός της χώρας είναι περιορισμένος, γεγονός που έχει συνέπειες και στον οικονομικό τομέα. 4. απουσιάζουν βιομηχανικές μονάδες μεγάλου μεγέθους οι οποίες είτε θα μπορούσαν να παράγουν προ-

ϊόντα σε χαμηλές τιμές είτε θα παρείχαν εργασία, άρα και αγοραστική δύναμη σε αρκετούς Έλληνες. Ταυτόχρονα για τους ίδιους λόγους το εμπόριο της χώρας είναι εξωτερικό, δηλαδή βασίζεται στην εισαγω-γή και διακίνηση στην Ελλάδα προϊόντων του εξωτερικού. Γι’ αυτό, το ισοζύγιο πληρωμών είναι μονίμως παθητικό. Με τον όρο «ισοζύγιο πληρωμών» εννοείται η αναλογική σχέση ανάμεσα στις εισαγωγές και τις εξαγωγές προϊόντων μιας χώρας. Αν το μέγεθος των εισαγωγών είναι μεγαλύτερο απ’ ότι το μέγεθος των εξαγωγών, τότε το ισοζύγιο πληρωμών χαρακτηρίζεται «παθητικό», αν οι εξαγωγές όμως είναι περισσότε-ρες από τις εισαγωγές, τότε χαρακτηρίζεται «ενεργητικό». Όμως το εμπόριο, έστω και κάτω από αυτές τις συνθήκες ... α) αντιμετώπισε το πρόβλημα της τροφοδοσίας των κατοίκων της χώρας με εισαγωγή δημητριακών κυρί-ως από τη Ρωσία, β) βελτίωσε τη κρατική οικονομία, αφού οι δασμοί στα τελωνεία αποτελούσαν ένα σοβαρό έσοδο για τα κρατικά ταμεία.


[5]

5

Η εμπορική κίνηση στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα αυξάνεται με ταχείς ρυθμούς και τα μεγέθη τόσο των εισαγωγών όσο και των εξαγωγών πολλαπλασιάζονται (για την ακρίβεια δεκαπλασιάζονται) γεγονός που οφείλεται ... α) στην ευρύτερη βελτίωση της ελληνικής οικονομίας, β) στην ανάπτυξη της διεθνούς εμπορικής κίνησης, γ) στην προσάρτηση νέων εδαφών στην Ελλάδα (Ιόνια Νησιά – 1864 / Θεσσαλία – 1881), δ) στην αύξηση του πληθυσμού κατά 2,5 φορές την ίδια περίοδο. ΕΞΑΓΩΓΕΣ κατά τα 2/3 οι εξαγωγές σχετίζονταν με αγροτικά προϊόντα μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ κατά τη πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα η αναλογία ήταν τα ¾ του συνόλου των εξαγωγών. Σταφίδα (μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα), ελαιόλαδο και (μετά το 1900) το κρασί. Αξίζει να αναφέρουμε ότι η σταφί-δα κάλυπτε το ½ των εξαγωγών των γεωργικών προϊόντων, με πολύ μεγάλη διαφορά από το ελαιόλαδο, μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, οπότε και η σταφιδική κρίση ανέκοψε βίαια αυτή τη δυναμική πορεία. Όσον αφορά τα γεωργικά προϊόντα που εξάγονταν έχουμε μικρές φυτικές ποσότητες όπως το βαμβάκι και ο καπνός. Τώρα στα μη αγροτικά εξαγόμενα προϊόντα έχουμε την διακίνηση των κατεργασμένων δερμάτων (όμως μέχρι το 1880) καθώς και για μεταλλευτικά προϊόντα (μόλυβδος, μαγγανιούχα μεταλλεύματα, θηρα-ϊκή γη, σμύριδα ) τα οποία κάλυπταν σε αξία το 1/5 των εξαγωγών. Τα βιομηχανικά προϊόντα για εξαγωγή ήταν εξαιρετικά περιορισμένα σε αριθμό και μεγέθη και ανάξια λόγου. EΙΣΑΓΩΓΕΣ Οι εισαγωγές αγροτικών προϊόντων αφορούσαν το 1/3 περίπου των εισαγωγών αφού η εσωτερική παραγωγή αδυνατεί να καλύψει τις επισιτιστικές ανάγκες του πληθυσμού. Επίσης εισάγονται νήματα, υφάσματα, άνθρακας (με αυξητικές τάσεις), ξυλεία (η Μακεδονία αλλά και η Ήπειρος, περιοχές πλούσιες σε ξυλεία, ανήκουν ακόμη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία), χημικά προϊόντα και μηχανήματα.

Χώρες με τις οποίες η Ελλάδα διατηρεί εμπορικές σχέσεις (εισαγωγές – εξαγωγές): α) Αγγλία (απορροφά το σύνολο των εξαγωγών της σταφίδας), β) Ρωσία (από την οποία εισάγουμε κυρίως σιτάρι), γ) Γαλλία, δ) Τουρκία, ε) Αυστρία, στ) Γερμανία, ζ) Ιταλία, η) ΗΠΑ. Η αύξηση της εμπορικής κίνησης στην Ελλάδα το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη και με την ύπαρξη του παροικιακού ελληνισμού, του οποίου οι εμπορικές και γενικά οικονομικές δραστη-ριότητες χαρακτηρίζονται από μια δυναμική ιδιαίτερα αξιόλογη, αφού ελληνικές εταιρείες των παροικιών (εμπορικοί οίκοι και βιομηχανίες) μπορούν να ανταγωνιστούν με αντίστοιχες εταιρείες της δυτικής Ευρώ-πης. Η ύπαρξη ισχυρών ελληνικών κοινοτήτων εκτός Ελλάδος θα αποτελέσει μια πραγματικότητα με πολ-λές αμφιλεγόμενες πτυχές και ακόμη πολύ περισσότερες αντιφάσεις.

Ερωτήσεις εμπέδωσης της ύλης

1. Να αναφέρετε τα αίτια στα οποία αποδίδονται τα χαμηλά επίπεδα του εμπορίου στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα.

2. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της εμπορικής κίνησης που αναπτύσσεται στα τέλη του 19ου αιώνα; 3. Για ποιους λόγους το εμπόριο της Ελλάδας συνδεόταν άμεσα με το εξωτερικό; 4. Τι ονομάζουμε «εξωτερικό εμπόριο»; 5. Τι γνωρίζετε για «ισοζύγιο πληρωμών»; 6. Ποιας μορφής ισοζύγιο πληρωμών διέθετε η Ελλάδα την εποχή εκείνη και ποιες οι επιπτώσεις του στην

ελληνική οικονομία; 7. Να αναλύσετε τη σχέση ισοζυγίου πληρωμών και βιοτικού επιπέδου. 8. Να ερευνήσετε τους λόγους για τους οποίους το παθητικό (αρνητικό) ισοζύγιο πληρωμών είναι και ένα

αρνητικό οικονομικό φαινόμενο για ένα κράτος. Ο σχολιασμός αυτός απαιτεί κάποιες γνώσεις οικονο-μολογίας.

9. Ποιοι ήταν οι θετικές επιπτώσεις του ελληνικού εμπορίου; 10. Να αναφέρετε συνοπτικά τους παράγοντες που συνέβαλαν στην ενίσχυση της εμπορικής κίνησης κατά

το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. 11. Για ποιο λόγο το μεγαλύτερο μέρος των εξαγωγών σχετίζεται με γεωργικά προϊόντα; 12. Να αναφέρετε τα αγροτικά προϊόντα που η Ελλάδα εξήγαγε στο εξωτερικό.


[6]

6

13. Να αναφέρετε τα μη γεωργικά προϊόντα που η Ελλάδα εξήγαγε στο εξωτερικό. 14. Να αναφέρετε το λόγο που ανάγκαζε την Ελλάδα να καταφύγει στην εισαγωγή δημητριακών. 15. Να αναφέρετε τα προϊόντα που εισήγαγε η Ελλάδα. Τι φανερώνει αυτό για την κατάσταση της ελληνικής

οικονομίας; 16. Με ποιες χώρες της Ευρώπης η Ελλάδα είχε αναπτύξει εμπορικές σχέσεις; 17. Για ποιους λόγους κατά τη γνώμη σας, η Ελλάδα δεν είχε αναπτύξει ιδιαίτερα αξιόλογες εμπορικές σχέ-

σεις με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αν και συνόρευε με τη τελευταία τόσο από βορρά όσο και από ανατολικά;

18. Ποιος ήταν ο ρόλος των Ελλήνων του εξωτερικού στην ανάπτυξη του εμπορίου; 19. Αφού μελετήσετε το πίνακα 3 (σελίδα 19 του σχολικού βιβλίου) να αναφέρετε τα συμπεράσματά σας

για το εξωτερικό εμπόριο της Ελλάδας κατά την πεντηκονταετία 1860 – 1910.

2. Η εμπορική ναυτιλία Κατά τη τελευταία φάση της Τουρκοκρατίας παρουσιάζεται στον ελλαδικό χώρο ιδιαίτερη δραστηριοποίη-ση στο χώρο της εμπορικής ναυτιλίας. Αίτια για την άνθιση αυτή ... α) η έξοδος της Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα (Εύξεινο Πόντο) και η ανάπτυξη του εμπορίου στα λιμάνια της περιοχής αυτής αλλά και της Μεσογείου. β) η συνθήκη του Κιουτσούκ – Καϊναρτζή (1774), ανάμεσα στη Ρωσία και την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Σύμφωνα με το περιεχόμενο της συνθήκης αυτής, η Ρωσία επέβαλε στην Τουρκία, τις ελεύθερες μετακι-νήσεις εμπορικών πλοίων που έφεραν ρωσική σημαία, σε θάλασσες που ήλεγχαν μέχρι την εποχή εκείνη οι Τούρκοι. Την ρήτρα αυτή εκμεταλλεύτηκαν οι Έλληνες υπόδουλοι (είτε με ανοχή, είτε με παρακίνηση των Ρώσων) και βάζοντας ρωσική σημαία στα πλοία τους, μπορούσαν να κινούνται ελεύθερα όχι μόνο στο Αι-γαίο πέλαγος και τον Εύξεινο Πόντο αλλά και όλη τη Μεσόγειο. Αναφέρουμε ότι μέχρι τότε, και σύμφωνα με το Οθωμανικό δίκαιο, οι Έλληνες (όπως και κάθε μη μουσουλμάνος υποτελής του Σουλτάνου) δεν είχε δικαίωμα κατοχής εμπορικού πλοίου. γ) λόγω της Γαλλικής Επανάστασης (1789) και των πολέμων του Ναπολέοντα, το πανίσχυρο άλλοτε γαλλικό εμπορικό ναυτικό είχε εξαφανιστεί από τη Μεσόγειο. Το κενό αυτό έσπευσαν να καλύψουν οι δαιμόνιοι Έλληνες ναυτικοί. δ) η Γαλλική Επανάσταση (1789) προκάλεσε την αντίδραση όλων των μοναρχικών καθεστώτων της Ευρώ-πης, τα οποία έσπευσαν σε εμπορικό αποκλεισμό της Γαλλίας από ξηρά και θάλασσα, για να προκαλέσουν τη πτώση του επαναστατικού καθεστώτος της Γαλλίας. Οι τολμηροί Έλληνες ναυτικοί διασπούσαν αυτόν τον αποκλεισμό, μεταφέροντας εμπορεύματα στα γαλλικά λιμάνια, γεγονός που τους απέφερε τεράστια κέρδη. Όμως ... Με το ξέσπασμα της ελληνικής επανάστασης το σκηνικό αυτό ανετράπη αφού ... α) τα εμπορικά πλοία μετετράπησαν σε πολεμικά για τις ανάγκες του Αγώνα, β) τα ναυτικά κέντρα της προεπαναστατικής περιόδου (Γαλαξίδι, Ψαρά κ.α.) γνώρισαν την καταστροφή από τον αντίπαλο ή την παρακμή. ... σε γενικές γραμμές το μόνο πράγμα που απέμεινε μετά το τέλος των εχθροπραξιών ήταν η γνώση των ναυτικών θεμάτων και η προδιάθεση των Ελλήνων να ασχοληθούν με τη θάλασσα. Ανάδειξη Σύρου Όμως στη μετεπαναστατική Ελλάδα είχαμε την ανάδειξη νέων λιμανιών σε σημαντικά εμπορικά κέντρα. Σημαντικότερο από αυτά ήταν το λιμάνι της Ερμούπολης, πρωτεύουσας της Σύρου, νη-σιού των Κυκλάδων. Η γεωγραφική θέση του νησιού διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ανάδειξη του σε σημαντικό εμπορικό κέντρο αφού βρισκόταν στο επίκεντρο των ναυτικών δρόμων που συνέδεαν τις ελλη-νικές παροικίες μεταξύ τους. Αν, δηλαδή, ένα εμπορικό πλοίο ελληνικών συμφερόντων ξεκινούσε από την Οδησσό με προϊόντα μιας ελληνικής βιομηχανίας, με κατεύθυνση την Αίγυπτο, θα περνούσε οπωσδήποτε από τη Σύρο. Η Σύρος ενισχύθηκε επίσης από την άφιξη προσφύγων από τη Χίο (η Χίος άνηκε ακόμη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία) οι οποίοι διέθεταν γνώσεις για τα ναυτικά πράγματα και παρείχαν τη τεχνο-γνωσία τους στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Μπορούμε να πούμε ότι στην ανάπτυξη της ελληνικής ναυ-τιλίας μετά την ίδρυση του νεοσύστατου κράτους σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε ο παροικιακός ελληνισμός που δεν είχε σταματήσει να πλουτίζει. Η ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας αν και ανοδική συνάντησε αρκετά προβλήματα και κρίσεις. Τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετώπισε ήταν : α) περίοδοι γενικότερων οικονομικών κρίσεων, των οποίων οι συνέπειες επηρέαζαν μακροπρόθεσμα ή βραχυπρόθεσμα και την ελληνική ναυτιλία, β) την ανά-


[7]

7

γκη για αντικατάσταση των ιστιοφόρων πλοίων από τα ταχύτερα, πιο ευρύχωρα, ασφαλέστερα αλλά και υψηλότερου κόστους, ατμόπλοια. Η αντικατάσταση αυτή αποτελούσε μια επιτακτική ανάγκη λόγω του μεγάλου ανταγωνισμού που υπήρχε στο ναυτιλιακό χώρο γ) η έλλειψη κεφαλαίων και δ) ο αυξημένος επι-χειρηματικός κίνδυνος. Στην ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας συνέβαλε: α) η κατασκευή, από την πλευρά του ελληνικού κρά-τους, φάρων και λιμενικών εγκαταστάσεων που διευκόλυνε τη ναυσιπλοΐα και β) η αντικατάσταση των ιστιοφόρων από ατμόπλοια. Λόγω του υψηλού κόστους ήταν πολύ δύσκολη η αντικατάσταση των ιστιο-φόρων από ατμόπλοια. Για να πραγματοποιηθεί κάτι τέτοιο είχαμε τη συνεργασία πολλών πλοιοκτητών οι οποίοι, ενώνοντας τις δυνάμεις τους μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τις υπέρογκες δαπάνες αγοράς, επι-σκευής και συντήρησης ατμόπλοιων και μ’ αυτό το τρόπο να επιβιώσουν σ’ έναν έντονα ανταγωνιστικό χώρο. Τα νέα αυτά εφοπλιστικά σχήματα δημιουργήθηκαν κατά κύριο λόγο από Έλληνες ομογενείς με τη συμμετοχή όμως και του ελληνικού κράτους και των τραπεζών. Οι τελευταίες (με προεξέχουσα την Εθνική Τράπεζα) δανειοδότησαν και γενικά στήριξαν την προσπάθεια αυτή. Ιδιαίτερη μάλιστα δραστηριοποίηση των Ελλήνων πλοιοκτητών είχαμε στη περιοχή του Δέλτα του πλωτού ποταμού Δούναβη. Αποτέλεσμα Η έστω και μετ’ εμποδίων ανάπτυξη της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας διακόπηκε από το 1914, οπότε και ξέσπασε ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος. Ο πόλεμος αυτός προκάλεσε τεράστιες αλλαγές σε οι-κονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο στη ζωή των κρατών του Εύξεινου Πόντου (Παραδουνάβιες ηγεμονίες, Ρωσία, Οθωμανική Αυτοκρατορία κ.α.). Στο τέλος του πολέμου ο ελληνικός εμπορικός στόλος ήταν ο μισός απ’ ότι πριν τον πόλεμο.

Ερωτήσεις εμπέδωσης της ύλης 1. Να αναφέρετε συνοπτικά σε ποιες περιοχές του ελλαδικού χώρου σημειώθηκε ναυτιλιακή ανάπτυξη

κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα. 2. Τι γνωρίζετε για τη συνθήκη του Κιουτσούκ – Καϊναρτζή; 3. Ποιοι παράγοντες συνέβαλαν καθοριστικά στην ραγδαία ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας στον ελ-

λαδικό χώρο κατά τον 18ο αιώνα; 4. Για ποιους λόγους η Γαλλική Επανάσταση άσκησε, έστω και ακούσια, σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη

της εμπορικής ναυτιλίας; 5. Να περιγραφεί η κατάσταση της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. 6. Να αναφέρετε τους λόγους για τους οποίους η Σύρος εξελίχθηκε μετά την Επανάσταση σε σημαντικό

λιμάνι και εμπορικό κέντρο. 7. Από ποιο γεγονός φαίνεται η ανοδική πορεία της ελληνικής ναυτιλίας μετά την Επανάσταση; 8. Να αναφέρετε τους παράγοντες που υποβοήθησαν την ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας. 9. Με ποιους τρόπους το ελληνικό κράτος συνέβαλε στην ανοδική πορεία της ναυτιλίας; 10. Ποια είναι τα εμπόδια για την ανάπτυξη της ναυτιλίας; 11. Με ποιο τρόπο οι πλοιοκτήτες αντιμετώπισαν την δαπανηρή αντικατάσταση των ιστιοφόρων από

ατμόπλοια; 12. Ποιος ήταν ο ρόλος του τραπεζικού συστήματος στην ανάπτυξη της ναυτιλίας; 13. Σε ποια περιοχή εντοπίζεται κυρίως η ανάπτυξη της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας; 14. Πότε και κάτω από ποιες συνθήκες ανακόπτεται η ανοδική πορεία της ελληνικής ναυτιλίας; 15. Εξετάζοντας προσεκτικά τον πίνακα 5 (σελίδα 22 σχολικού βιβλίου), να καταγράψετε τις παρατηρή-

σεις σας σε σχέση με όσα ήδη μάθατε για την ανάπτυξη της ναυτιλίας την αντίστοιχη περίοδο.

3. Η διανομή των εθνικών κτημάτων Εθνικά κτήματα ή «εθνικές γαίες» ονομάστηκαν οι ακίνητες ιδιοκτησίες που άνηκαν (είτε ως ιδιοκτησία είτε ως δικαίωμα νομής, δηλαδή εκμετάλλευσης) προεπαναστατικά είτε σε Οθωμανούς ιδιώτες, είτε σε μουσουλμανικά θρησκευτικά ιδρύματα, είτε στο τουρκικό δημόσιο και μετά την επανάσταση πέρασαν σύμφωνα με το επαναστατικό δίκαιο στον έλεγχο των εξεγερμένων Ελλήνων. Η έκταση των εθνικών κτη-μάτων μπορούσε να υπολογιστεί κατά προσέγγιση σε 4 – 5.000.000 στρέμματα. Δυνατότητες εκμετάλλευσης εθνικών κτημάτων Η σημασία των εθνικών κτημάτων ήταν τεράστια για τις επαναστατικές κυβερνήσεις των Ελλήνων, αφού αποτελούσε τη μόνη ουσιαστική δύναμη που διέθεταν. Υπήρχαν διάφοροι τρόποι εκμετάλλευσης των εθνικών κτημάτων:


[8]

8

α) Η δυνατότητα υποθήκευσης των κτημάτων για τη σύναψη δανείων από πιστωτικά ιδρύματα του εξωτε-ρικού. Για τα «δάνεια της Ανεξαρτησίας», όπως ονομάστηκαν τα δάνεια που έλαβαν οι Έλληνες επαναστά-τες από την Αγγλία τη περίοδο 1824 – 1825 (με επαχθέστατους βέβαια όρους), υποθηκεύτηκαν τα εθνικά κτήματα. β) Η δυνατότητα εκποίησης, δηλαδή πώλησης των κτημάτων αυτών σε κάθε ενδιαφερόμενο, πράγμα που θα αποτελούσε πηγή εσόδων για το ελληνικό κράτος. Σ’ αυτή τη περίπτωση όμως υπήρχε ο ορατός κίνδυ-νος να ενισχυθεί η τάξη των γαιοκτημόνων και των προκρίτων, η οποία ήταν και η μόνη που διέθετε τα απαραίτητα κεφάλαια για την αγορά των κτημάτων αυτών. γ) Τέλος υπήρχε η δυνατότητα της διανομής των κτημάτων αυτών στους ακτήμονες και φτωχούς αγωνι-στές οι οποίοι δεν διέθεταν ούτε τα στοιχειώδη για την επιβίωσή τους μέσα. Με αυτόν τον τρόπο θα αντι-μετωπιζόταν μια ανοικτή κοινωνική πληγή και ταυτόχρονα θα αυξάνονταν τα μεγέθη της αγροτικής οικο-νομίας. Η διανομή των εθνικών κτημάτων αποτελούσε γενική επιθυμία, όμως προσέκρουε σε μια σειρά προβλη-μάτων

1. Όσο υπήρχαν οι Τούρκοι γαιοκτήμονες, Έλληνες αγρότες καλλιεργούσαν ένα τμήμα του τσιφλικιού έναντι κάποιου αντιτίμου (είτε είδους είτε φόρου). Συνήθως αυτήν την έκταση την καλλιεργούσε η ί-δια οικογένεια, από γενιά σε γενιά. Όταν λοιπόν ξέσπασε η Επανάσταση και οι Τούρκοι γαιοκτήμονες εγκατέλειψαν βιαστικά τις επαναστατημένες περιοχές, αυτές οι οικογένειες, έγειραν διεκδικήσεις για τα τμήματα της γης που καλλιεργούσαν για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Το κράτος σ’ αυτή τη πε-ρίπτωση δεν μπορούσε να κάνει απολύτως τίποτε.

2. Οι τίτλοι ιδιοκτησίας δεν ήταν ξεκάθαροι, αφού το οθωμανικό δίκαιο είναι εθιμικό (άρα και προφο-ρικό) και όχι γραπτό, ενώ ταυτόχρονα άφηνε ανοικτό το ενδεχόμενο παρερμηνειών.

3. Σε περιόδους κρίσεων (όπως τη περίοδο των εμφυλίων πολέμων του 1824 – 1825) ήταν συχνό φαινό-μενο οι καταπατήσεις.

4. Στη περιοχή της Στερεάς Ελλάδας, όπου η Επανάσταση δεν είχε εδραιωθεί εξαρχής, πολλοί Έλληνες ιδιώτες αγόρασαν απευθείας από τους Τούρκους γαιοκτήμονες μεγάλες εκτάσεις γης έναντι χαμηλής τιμής. Σ’ αυτή τη περίπτωση το ελληνικό κράτος στερούταν της δυνατότητας να εκμεταλλευτεί προς όφελος του κοινωνικού συνόλου τις περιοχές αυτές.

5. Υπήρχαν τεράστιες διαφορές ανάμεσα στο βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο που υιοθέτησε το ελληνικό κρά-τος από το οθωμανικό, που ίσχυε προεπαναστατικά.

Ταυτόχρονα οι συνθήκες οδηγούσαν σε πολυτεμαχισμό των εθνικών κτημάτων, στη δημιουργία δηλαδή πολλών, μικρής έκτασης, κτημάτων, φαινόμενο που οφειλόταν: α) στην έλλειψη μεγάλων κεφαλαίων και β) στην τάση απόκτησης ακινήτων στα μεγάλα και αναπτυσσόμενα αστικά κέντρα. Με διάφορες και μικρής έκτασης εκποιήσεις εθνικών κτημάτων από την εποχή του Όθωνα (1833 και μετά) άρχισε σταδιακά να δημιουργείται μια τάξη μικρών και μεσαίων καλλιεργητών. Μ’ αυτό το τρόπο α) αμ-βλύνθηκαν οι αντιθέσεις χωρίς κοινωνικές εντάσεις και β) ενισχύθηκε το πελατειακό σύστημα, αφού οι αγρότες σε κάθε κρίση ή πρόβλημα κατέφευγαν στους τοπικούς πολιτευτές για βοήθεια με αντάλλαγμα βεβαίως την ψήφο τους. Χαρακτηριστικά της μερικής εκποίησης των εθνικών κτημάτων κατά τη περίοδο 1870 – 1871: Στόχος της εκποίησης ήταν η αποκατάσταση των ακτημόνων χωρικών αλλά και η εξασφάλιση κά-

ποιων εσόδων για το κράτος. Οι δικαιούχοι αγρότες μπορούσαν να αγοράσουν όση έκταση επιθυμούσαν, με ανώτατο όριο όμως τα

80 στρέμματα ξηρικής (μη αρδεύσιμης) έκτασης ή τα 40 στρέμματα αρδεύσιμης έκτασης. Οι αγρότες θα πλήρωναν το αντίτιμο των κτημάτων στο δημόσιο με ετήσιες δόσεις τα επόμενα χρόνι-

α. Τελικά όμως το κράτος για διάφορους λόγους δεν έλαβε παρά το 50% του αναμενόμενου ποσού. Από το 1870 ως το 1911 διανεμήθηκαν τελικά 2.650.000 στρέμματα σε αντίθεση με τα 600.000 στρέμ-

ματα που διανεμήθηκαν κατά τη περίοδο 1833 – 1870. ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ Η μερική εκποίηση των εθνικών κτημάτων που ξεκίνησε κατά τα έτη 1870 – 1871 αποτέλεσε μια θετική εξέλιξη γιατί α) δόθηκε οριστική λύση στο πρόβλημα των ακτημόνων β) αυξήθηκε η αγοραστική ικανότητα εκατοντάδων χιλιάδων Ελλήνων γ) βελτιώθηκαν τα μεγέθη της αγροτικής παραγω-


[9]

9

γής και κατ’ επέκταση της ελληνικής οικονομίας, δ) δημιουργήθηκε και ενισχύθηκε η τάξη των μικρών και μεσαίων καλλιεργητών που αποτέλεσε το κοινωνικό αντίβαρο της τάξης των γαιοκτημόνων (τσιφλικάδων).


1. Να δώσετε τον ορισμό των «εθνικών κτημάτων». 2. Ποιες ήταν οι δυνατότητες αξιοποίησης των εθνικών κτημάτων από την πλευρά των ελλήνων επανα-

στατών αρχικά και του νεοσύστατου ελληνικού κράτους στη συνέχεια; 3. Να αναλυθούν οι όροι «υποθήκευση», «εκποίηση», «διανομή». 4. Ποιοι επιθυμούσαν την διανομή των εθνικών κτημάτων; Ποια θα ήταν κατά τη γνώμη σας τα πλεονε-

κτήματα μιας τέτοιας κίνησης; 5. Σε ποια εμπόδια προσέκρουε το αίτημα για διανομή των εθνικών κτημάτων; Να τα αναφέρετε συνο-

πτικά. 6. Με ποιο τρόπο εκμεταλλεύονταν οι Τούρκοι γαιοκτήμονες τις εκτάσεις τους; 7. Να αναφέρετε το λόγο για τον οποίο τα εθνικά κτήματα ήταν σχετικά πιο περιορισμένα στη Στερεά

Ελλάδα απ’ ότι στην Πελοπόννησο. 8. Ποια ήταν η μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο οθωμανικό και το βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο; 9. Για ποιους λόγους δεν είχαμε το φαινόμενο της συγκέντρωσης μεγάλων αγροτικών εκτάσεων στα

χέρια λίγων γαιοκτημόνων; 10. Ποιες ήταν οι επιπτώσεις, σε πολιτικό επίπεδο, της δημιουργίας τάξης μικρών και μεσαίων καλλιερ-

γητών; 11. Να αναφέρετε τα βασικά χαρακτηριστικά της μερικής εκποίησης των εθνικών κτημάτων κατά τη πε-

ρίοδο 1870 – 1871. 12. Ποιοι ήταν οι στόχοι της νομοθετικής μεταρρύθμισης του 1870 – 1871; ποιοι από αυτούς επιτεύχθη-

καν τελικά; 13. Να συγκρίνετε την έκταση των εθνικών κτημάτων που εκποιήθηκαν κατά την περίοδο 1833 – 1870 με

την έκταση αυτών που εκποιήθηκαν κατά τη περίοδο 1871 – 1911. Τι παρατηρείτε; Να αναλύσετε το φαινόμενο και να αιτιολογήσετε τις απόψεις σας.

4. Η εκμετάλλευση των ορυχείων

Το ενδιαφέρον των Ελλήνων για το υπέδαφος της χώρας ήταν αρχικά περιορισμένο, εξαιτίας της έλλειψης βαριάς βιομηχανίας. Βαριά βιομηχανία είναι π.χ. η χαλυβουργία, η οποία έχει ως πρώτη ύλη τον σίδηρο. Η έλλειψη βαριάς βιομηχανίας συνεπαγόταν άμεσα και την έλλειψη ενδιαφέροντος για τα μεταλλεύματα. Οι οποιεσδήποτε δραστηριότητες στο χώρο αυτό σχετίζονταν α) με τις εξαγωγές ακατέργαστων ή μερι-κώς επεξεργασμένων μεταλλευμάτων που οι βιομηχανίες της δυτικής Ευρώπης χρησιμοποιούσαν ως πρώ-τες ύλες, β) με την κάλυψη των λιγοστών τοπικών αναγκών (και κυρίως δομικές κατασκευές). Βασικό χαρακτηριστικό του υπεδάφους της Ελλάδας μεγάλη ποικιλία μεταλλευμάτων, πολλά και δια-φορετικά είδη μετάλλων αλλά σε μικρή ποσότητα. Μέχρι τη δεκαετία του 1860 δεν υπάρχει κάποια επίσημη κρατική δραστηριοποίηση στο τομέα αυτό. Στα μέσα της δεκαετίας του 1860 παραχωρούνται οι πρώτες άδειες εκμετάλλευσης του υπεδάφους από το κρά-τος σε Έλληνες και ξένους επενδυτές. Οι άδειες αυτές παραχωρούνται με ευνοϊκούς όρους με βασικό στόχο τη προσέλκυση όσο το δυνατόν περισσότερων κεφαλαιούχων στο χώρο αυτό. Παράγοντες ραγδαίας ανάπτυξης της μεταλλευτικής δραστηριότητας στην Ελλάδα

α) βεβαίως η έκδοση αδειών εκμετάλλευσης του ελληνικού υπεδάφους από το ελληνικό κράτος με ευνοϊ-κούς όρους, β) η διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ (στην Αίγυπτο) που ολοκληρώθηκε το 1869. Για την αποπεράτωση του έργου αυτού απαιτούνταν τεράστιες ποσότητες μεταλλευμάτων, τις οποίες οι κατασκευαστές του έρ-γου προμηθεύτηκαν από τις γειτονικές περιοχές, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, γ) από μόνη της η διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ αναβάθμισε τη περιοχή της ανατολικής Μεσογείου, αφού τώρα τα πλοία δεν έκαναν τον γύρο της Αφρικής αλλά περνούσαν αναγκαστικά από τη Μεσόγειο. Έτσι τα λιμάνια της Ιταλίας, της Ελλάδας και της βόρειας Αφρικής γνωρίζουν ιδιαίτερη άνθιση.


[10]

10

Περιοχές μεταλλευτικής δραστηριότητας στον ελληνικό χώρο: α) Ορυχεία του Λαυρίου. Γνωστά ήδη από την αρχαιότητα για τα κοιτάσματα αργύρου (ασημιού) και μο-λύβδου. Την εκμετάλλευση τους αναλαμβάνει η ιταλο – γαλλική εταιρία «Σερπιέρι - Ρου» που αναλαμβάνει την αξιοποίηση όχι μόνο του υπεδάφους αλλά και των «σκωριών» (σκωρίες = συσσωρευμένα υλικά από εξορύξεις που είχαν γίνει κατά την αρχαιότητα. Λόγω τεχνολογικής αδυναμίας, οι αρχαίοι Έλληνες δεν μπορούσαν να αξιοποιήσουν πλήρως το εξαγόμενο ορυκτό. Έτσι μέσα στις σκωρίες υπήρχε μεγάλη ποσό-τητα μεταλλεύματος, το οποίο με τα τεχνολογικά μέσα της εποχής μπορούσε να εξαχθεί και να αξιοποιη-θεί). Από τη δραστηριότητα αυτή άνθισε η εξόρυξη αργύρου και μολύβδου και αυξήθηκαν οι εξαγωγές των μετάλλων αυτών. β) Μήλος. Το νησί αυτό των Κυκλάδων, που δημιουργήθηκε από ηφαιστειακή δράση παρήγαγε θειάφι, ένα υλικό απαραίτητο για την παρασκευή διάφορων χημικών ουσιών. γ) Νάξος. Τα ορυχεία της Νάξου παρήγαγαν ένα δυσεύρετο (σε παγκόσμια κλίμακα) υλικό, τη σμύριδα (ο-ξείδιο του αργίλου, γκρίζου ή μαύρου χρώματος) που ήταν απαραίτητο για την λείανση μαρμάρου ή με-τάλλου. δ) Σαντορίνη (Θήρα). Από τη Θήρα εξορυσσόταν η ομώνυμη θηραϊκή γη που είναι γνωστή σήμερα ως ε-λαφρόπετρα και χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα ως οικοδομικό υλικό. ε) Άλλες εκμεταλλεύσεις σχετίζονταν α) με την εξόρυξη μαρμάρου άριστης ποιότητας κυρίως από το αττικό όρος Πεντέλη και το νησί της Πάρου (το πεντελικό και παριανό μάρμαρο ήταν γνωστά ήδη από την αρχαιό-τητα) κατά τη δεκαετία του 1870 και β) με τη παραγωγή αλατιού από τις αλυκές κατά το τέλος του 19ου αιώ-να. Συμπερασματικά, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η μεταλλευτική δραστηριότητα συνέβαλε στην ανάπτυ-ξη της ελληνικής οικονομίας και την βελτίωση των μεγεθών της με τις εξαγωγές μεταλλευμάτων που πραγ-ματοποιήθηκαν. Ταυτόχρονα δεν πρέπει να παραβλέψουμε και το γεγονός της απασχόλησης χιλιάδων Ελ-λήνων (έστω και κάτω από συνθήκες εξαθλίωσης και εκμετάλλευσης) ως εργατών στα μεταλλεία γεγονός που αύξησε την αγοραστική ικανότητά τους.

Ερωτήσεις εμπέδωσης της ύλης 1. Για ποιο λόγο, σε μια πρώτη φάση τουλάχιστον, δεν υπήρχε ενδιαφέρον για την εκμετάλλευση του

ελληνικού υπεδάφους; 2. Ποιοι ήταν οι στόχοι της πρώτης (και υποτυπώδους) ενασχόλησης με το υπέδαφος; 3. Ποιες ήταν οι τοπικές ανάγκες που έπρεπε να καλύψει η μεταλλευτική δραστηριότητα; Τι γνωρίζετε

για την εξαγωγή των μεταλλευμάτων σε βιομηχανικές χώρες; 4. Ποια ήταν οι μεταλλευτικές δυνατότητες του ελληνικού υπεδάφους; 5. Ποια εποχή ξεκίνησε η ενθάρρυνση της εκμετάλλευσης του υπεδάφους, από ποιον παράγοντα και με

ποιο τρόπο; 6. Ποιοι ήταν εκείνοι οι παράγοντες που συνέβαλαν καθοριστικά στην ραγδαία εξέλιξη του κλάδου της

μεταλλευτικής δραστηριότητας; 7. Πότε ξεκίνησαν, από ποιους και ποιες ήταν οι μεταλλευτικές δραστηριότητες στη περιοχή του Λαυρί-

ου; 8. Ποια ήταν τα οφέλη από την εκμετάλλευση των ορυχείων του Λαυρίου; 9. Να αναφέρετε ονομαστικά άλλες περιοχές και άλλες μορφές μεταλλευτικών δραστηριοτήτων στον

ελληνικό χώρο. 10. Να αναφέρετε τα συνολικά οφέλη που αποκόμισε η Ελλάδα από τη μεταλλευτική δραστηριότητα.

5. Η δημιουργία του τραπεζικού συστήματος Η δημιουργία τραπεζικού συστήματος αποτελούσε ευθύς εξαρχής βασικό στόχο του ελληνικού κράτους. Το τραπεζικό αυτό σύστημα θα είχε τους παρακάτω στόχους:

α) εξυπηρέτηση των κρατικών αναγκών (π.χ. συμβουλές σε θέματα οικονομικής φύσης), β) διαχείριση του κρατικού δανεισμού. Σ’ αυτή τη περίπτωση η τράπεζα θα ασχολούνταν με όλες εκείνες τις γραφειοκρατικές διαδικασίες που σχετίζονταν με την σύναψη δανείων από το εξωτερικό για λογαρια-σμό της ελληνικής κυβέρνησης, την εξόφληση των τόκων και των δόσεων μέχρι την οριστική αποπληρωμή του δανείου κ.α.


[11]

11

γ) την έκδοση τραπεζογραμματίων, δηλαδή χαρτονομίσματος (που μέχρι τότε είχε αναλάβει το κράτος), δ) την κάλυψη των πιστωτικών αναγκών της ελληνικής επιχειρηματικής δράσης, τη παροχή δηλαδή δα-νείων στους επιχειρηματίες για την ενίσχυση των οικονομικών τους δραστηριοτήτων και την δραστική αντιμετώπιση της τοκογλυφίας. Η δημιουργία ενός ισχυρού τραπεζικού συστήματος αποτελούσε επιτακτική ανάγκη αφού το πιστωτικό σύστημα της Ελλάδας χαρακτηριζόταν πρωτόγονο ενώ παράλληλα κυριαρχούσε η τοκογλυφία. Τοκογλυφία Στο τέλος του 19ου αιώνα ο κύριος εξαγωγικός και παραγωγικός κλάδος ήταν αυτός της σταφίδας, δηλαδή ένα σημαντικό τμήμα της ελληνικής οικονομίας βασιζόταν στην καλλιέργεια, παραγωγή και εξαγωγή της σταφίδας. Ο παραγωγός (αγρότης) λόγω των υψηλών δαπανών που απαιτούσε η καλλιέρ-γεια της σταφίδας κατέφευγε σε δανεισμό από τον έμπορο που επρόκειτο να αγοράσει τη παραγωγή του. Ο έμπορος σ’ αυτή τη περίπτωση λειτουργούσε και σαν τοκογλύφος, αφού υποχρέωνε τον αγρότη η απο-πληρωμή του δανείου να γινόταν με την παράδοση ενός τμήματος της παραγωγής σταφίδας. Επομένως, ο αγρότης θα κατέβαλε στον έμπορο ένα (δυσανάλογα μεγάλο σε σχέση με το δάνειο που έλαβε) τμήμα της παραγωγής του. Επομένως ο δανεισμός αυτός γινόταν με δυσμενέστατους για τον παραγωγό όρους και έπαιρνε τη μορφή καθαρής τοκογλυφίας με πολλές αρνητικές επιπτώσεις στην οικονομική ζωή, αφού μά-λιστα αποθάρρυνε τους έλληνες του εξωτερικού από επενδύσεις. Μοναδική λύση Η δημιουργία ενός αξιόπιστου τραπεζικού συστήματος που θα παρείχε με μορφή δα-νείου τα απαραίτητα κεφάλαια στους ενδιαφερόμενους παράγοντες και θα συνέβαλε στην εξυγίανση της ελληνικής οικονομίας. Κράτος και ιδιώτες (Έλληνες του εξωτερικού και μη) ενδιαφέρθηκαν για την αντιμε-τώπιση του προβλήματος, όχι όμως για πάταξη της τοκογλυφίας όσο για εξυπηρέτηση ειδικών συμφερό-ντων. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Ιδρύεται στην Αθήνα το 1841 με τη συμμετοχή α) του κεφαλαιούχου Εϋνάρδου (1775 – 1863), Γαλλο – ελβετού τραπεζίτη και φιλέλληνα, προσωπικού φίλου του Ιωάννη Καποδίστρια, β) του ελληνικού κράτους, που συμμετείχε σε ποσοστό 20% του αρχικού κεφαλαίου, γ) Ελλήνων εμπόρων και επιχειρηματιών του εξωτερικού, δ) ξένων προσωπικοτήτων από τον χώρο της οικονομίας και της πολιτικής. Θεμελιωτής και πρώτος ισόβιος διοικητής της τράπεζας ήταν ο Γεώργιος Σταύρου (1788 – 1869), τραπεζί-της, μέλος της Φιλικής Εταιρείας, αγωνιστής της Επανάστασης. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε μεταγενέστερες διευρύνσεις του κεφαλαίου της τράπεζας, μέτοχοι έγιναν και οι επιχειρηματίες Σκουζές και Ράλλης. Πολιτική της Εθνικής Τράπεζας δεν ήταν ξεκάθαρη εξαιτίας των ιδιόμορφων συνθηκών που επικρα-τούσαν τότε στην ελληνική οικονομία. Πάντως βασική πηγή κερδών για την τράπεζα ήταν το δικαίωμα έκ-δοσης χαρτονομίσματος (δικαίωμα που διατήρησε μέχρι το 1929 οπότε και ιδρύθηκε η Τράπεζα της Ελλά-δος). Επέκταση των δραστηριοτήτων της Εθνικής Τράπεζας η προσπάθεια στέφθηκε με επιτυχία και κέρδισε την εμπιστοσύνη του ελληνικού λαού. Πολλοί ανώνυμοι πολίτες συμμετείχαν σε επόμενες διευρύνσεις της τράπεζας αγοράζοντας μετοχές της. Η Εθνική Τράπεζα άνοιξε υποκαταστήματά της στην Ερμούπολη (πρω-τεύουσα του κυκλαδίτικου νησιού της Σύρου και σημαντικό λιμάνι της Μεσογείου την εποχή εκείνη) το 1845 και την Πάτρα το 1846. Άλλες τράπεζες παράλληλα με την Εθνική Τράπεζα ιδρύθηκαν και άλλα τραπεζικά ιδρύματα: α) Ιονική Τράπεζα, που ιδρύθηκε το 1839 στα υπό αγγλική Κατοχή ακόμη Επτάνησα, β) Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας, γ) Γενική Πιστωτική Τράπεζα, δ) Τράπεζα Βιομηχανικής Πίστεως κ.α. Πρέπει να αναφέρουμε ότι παρά την ίδρυση πολλών άλλων τραπεζικών ιδρυμάτων η Εθνική Τράπεζα εξα-κολούθησε να κυριαρχεί στο χρηματοπιστωτικό χώρο σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα.

Ερωτήσεις εμπέδωσης της ύλης 1. Ποια ήταν η στάση του ελληνικού κράτους έναντι του τραπεζικού συστήματος; 2. Ποιοι θα ήταν οι στόχοι ενός τραπεζικού ιδρύματος;


[12]

12

3. Σε ποια κατάσταση βρισκόταν το πιστωτικό σύστημα της χώρας πριν το 1841 (έτος ίδρυσης της Εθνι-κής Τράπεζας);

4. Κάτω από ποιες συνθήκες επιβαλλόταν το καθεστώς της τοκογλυφίας; 5. Ποιοι επιδίωκαν την αντιμετώπιση του καθεστώτος τοκογλυφίας; για ποιους λόγους; μπορείτε να

υποψιαστείτε; 6. Πότε και με ποιων παραγόντων συμμετοχή ιδρύεται η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος; 7. Ποιος ήταν ο πρώτος διοικητής της τράπεζας αυτής; 8. Ποια ήταν η πολιτική της Εθνικής Τράπεζας στα πρώτα στάδια της ίδρυσής της και ποια ήταν η πηγή

των κερδών της; 9. Ποια ήταν η στάση του ελληνικού λαού έναντι της Εθνικής Τράπεζας; 10. Ποια είναι η επέκταση της Εθνικής Τράπεζας και πότε γίνεται; 11. Να αναφέρετε ονομαστικά άλλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα που ιδρύθηκαν στα τέλη του 19ου αιώ-

να.

6. Η βιομηχανία Η βιομηχανική ανάπτυξη, αν και βασικό θέμα στις πολιτικές συζητήσεις και επιδιώξεις, παρέμενε στη θε-ωρία και η Ελλάδα σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα βρισκόταν σε τεράστια απόσταση από τα βιομηχανι-κά κράτη της δυτικής Ευρώπης σ’ αυτόν τον τομέα. Εμφάνιση των πρώτων βιομηχανιών στην Ελλάδα αμέσως μετά την ελληνική επανάσταση Οι βιομηχανίες αυτές (που δεν είχαν καμμία βεβαίως σχέση με τα αντίστοιχα βιομηχανικά συγκροτήματα της δυτικής Ευρώπης) α) παρήγαγαν προϊόντα για την κάλυψη καθαρά τοπικών αναγκών & β) βασίζονταν στην εκμετάλλευση πρώτων υλών που υπήρχαν στην Ελλάδα. Με αυτό τον τρόπο μετεξελίχθηκαν παραδο-σιακές μορφές παραγωγικών μονάδων όπως 1] αλευρόμυλοι, 2] ελαιοτριβεία, 3] βυρσοδεψεία (παραγωγή & επεξεργασία δερμάτων), 4] κλωστήρια. Αίτια στασιμότητας των μετεπαναστατικών βιομηχανιών στην Ελλάδα Οι πρώτες αυτές παραγωγικές μονάδες στον ελλαδικό χώρο δεν πήραν τη μορφή ουσιαστικά των βιομηχανιών (με τα δυτικά τουλάχιστον πρότυπα), ούτε επέκτειναν τον κύκλο των δραστηριοτήτων τους, αλλά παρέμειναν στάσιμες σε όλους τους τομείς γιατί: α) η έκταση της τοπικής αγοράς ήταν περιορισμένη, πράγμα που σήμαινε ότι αυτή δεν μπορούσε να απορ-ροφήσει (καταναλώσει) μεγάλο αριθμό προϊόντων, βελτιώνοντας με αυτό τον τρόπο τα μεγέθη της ελληνι-κής οικονομίας. Οφείλουμε να τονίσουμε και το γεγονός ότι η κατάσταση στο τομέα αυτό επιδεινωνόταν από την αγοραστική αδυναμία των Ελλήνων, μια αδυναμία που ήταν έντονη κυρίως κατά τις πρώτες μετε-παναστατικές δεκαετίες. β) Υπήρχαν εισαγόμενα και πολλές φορές φθηνότερα προϊόντα, τα οποία προτιμούσαν φυσικά να προμη-θευτούν οι καταναλωτές. Το ελληνικό κράτος δεν προστάτευε ακόμη οργανωμένα τα ελληνικά προϊόντα με την επιβολή υψηλών δασμών στα τελωνεία της χώρας. Η προσπάθεια προστατευτισμού των ελληνικών προϊόντων ξεκίνησε από το 1880 και μετά, με τη πολιτική του Χ. Τρικούπη. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Αυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι προ του 1880 δεν υπήρχαν δασμοί, απλά το ύψος των δασμών αυτών ήταν εξαιρετικά χαμηλό και αυτοί επιβάλλονταν με αποκλειστικό σκοπό την εξυπηρέτηση της εισοδηματικής πολιτικής του κρά-τους. γ) Υπήρχε έλλειψη πολυάριθμου, ειδικευμένου και φθηνού εργατικού δυναμικού στην Ελλάδα. Το φαινό-μενο αυτό οφείλεται πρώτιστα στην ολιγανθρωπία που παρουσιαζόταν στην Ελλάδα του 19ου αιώνα (το 1871 ο ελληνικός πληθυσμός δεν ξεπερνούσε το 1.500.000). Από την άλλη πλευρά το μορφωτικό επίπεδο των κατοίκων της χώρας χαρακτηριζόταν εξαιρετικά χαμηλό, αφού ένα μεγάλο μέρος του ήταν εντελώς αναλφάβητο. Η κατάσταση επιδεινωνόταν και από τη κυριαρχία του πρωτογενούς τομέα (γεωργία – κτηνο-τροφία). Οι περισσότεροι Έλληνες στρέφονταν σ’ αυτή τη κατεύθυνση για την εξασφάλιση των βιοποριστι-κών τους μέσων. Εξελίξεις στον βιομηχανικό τομέα τη δεκαετία του 1870 Τη δεκαετία του 1870 , παρουσιάζεται ένα κύμα ίδρυσης βιομηχανιών, οι οποίες σε αριθμό ήταν περισσότερες από εκατό. Το φαινόμενο αυτό οφειλόταν


[13]

13

κυρίως στην οικονομική κρίση που παρουσιάστηκε την εποχή εκείνη στις βιομηχανικές χώρες της δυτικής Ευρώπης. Επειδή η απόδοση (κέρδη) των επενδυόμενων κεφαλαίων στη Δύση δεν ήταν πολύ μεγάλη, οι ξένοι κεφαλαιούχοι στράφηκαν για επενδύσεις σε αναξιοποίητες (από οικονομικής άποψης) χώρες μεταξύ των οποίων ήταν και η Ελλάδα. Ταυτόχρονα η κρίση αυτή επηρέασε και τους Έλληνες της Διασποράς, οι οποίοι μιμούμενοι τους ξένους επενδυτές, έσπευσαν με τη σειρά τους για επενδύσεις στον ελληνικό χώρο («ξεχνώντας» βέβαια την αποστροφή που τους δημιουργούσε έως τότε η μητροπολιτική Ελλάδα ). Οι ε-πενδύσεις αυτές των Ελλήνων της Διασποράς και των ξένων στράφηκαν κυρίως στο τομέα της βιομηχανί-ας, ο οποίος από το 1874 και μετά γνωρίζει ιδιαίτερη άνθιση. Ταυτόχρονα παρατηρείται ένας στοιχειώδης εκσυγχρονισμός και στις υπάρχουσες βιομηχανίες. Όμως, η δημιουργία των βιομηχανιών αυτών έγινε μέσα σε τυχοδιωκτικό πλαίσιο, χωρίς να ληφθούν υπόψη σοβαρά οι συνθήκες που επικρατούσαν στην ελληνική οικονομία και κοινωνία. Αυτός ήταν και ο βασικός λόγος, εξαιτίας του οποίου η κίνηση αυτή έχα-σε το δυναμισμό της, για να επιστρέψει η βιομηχανία τελικά στη προηγούμενη κατάσταση στασιμότητας. Νέα εξέλιξη στη βιομηχανική ανάπτυξη Στα τέλη του 19ου – αρχές 20ου αιώνα παρουσιάζεται μια πιο σταθερή ανάπτυξη της βιομηχανίας στην Ελλάδα, γεγονός που οφείλεται: α) στην προσάρτηση νέων περιοχών στην Ελλάδα. Πέρα από την ενσωμάτωση των Επτανήσων (1864) και της Θεσσαλίας (1881) μετά τους Βαλκανικούς πολέμους (1912 – 1913) έχουμε και την ενσωμάτωση της Η-πείρου, της Μακεδονίας, της Κρήτης και των νησιών του Αιγαίου (Λέσβος, Χίος, Λήμνος κ.α.). Αυτές οι πε-ριοχές ήταν πλούσιες σε πρώτες ύλες και επιπλέον αποτελούσαν νέες αγορές για τη διάθεση των ελληνικών προϊόντων. β) μια σειρά συγκυριών στην περιοχή του Ευξείνου Πόντου και της ανατολικής Μεσογείου, αναγκάζει τους Έλληνες της διασποράς να εγκαταλείψουν τις περιοχές της επιχειρηματικής τους δράσης και να εγκατα-σταθούν μόνιμα στην Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα οι οργανωμένοι διωγμοί των Νεότουρκων σε βάρος των Ελλήνων και των Αρμενίων που ξεκινούν από το 1914 και μετά, εξαναγκάζουν αρκετούς από τους Έλληνες σε επαναπατρισμό (επιστροφή στην Ελλάδα), διαδικασία που θα ολοκληρωθεί μετά το 1922, δηλαδή τη Μικρασιατική καταστροφή. Από την άλλη πλευρά, η ρωσική επανάσταση, μετά την επικράτηση των κομ-μουνιστών (Μπολσεβίκων) τον Οκτώβριο του 1917, εχθρική απέναντι στους Έλληνες κεφαλαιοκράτες που ζούσαν στα εδάφη της νότιας Ρωσίας, ανάγκασε τους τελευταίους να εγκαταλείψουν το έδαφος της σοβιε-τικής πια Ρωσίας και να επαναπατριστούν επίσης στην Ελλάδα. Σε γενικές γραμμές, ένα πολύ μεγάλο τμήμα των Ελλήνων του εξωτερικού, εγκαθίσταται μόνιμα στην Ελλάδα και αυτό με τη σειρά του συμβάλλει στην επίσης μονιμότερη άρα και πιο σοβαρή ενασχόληση με το βιομηχανικό χώρο. Μάλιστα για πρώτη φορά εμφανίζεται και βαριά βιομηχανία, έχουμε δηλαδή την ίδρυση χαλυβουργείων, ναυπηγείων και τσιμεντο-βιομηχανιών στην αρχή του 20ου αιώνα. Παρόλα αυτά όμως … η βιομηχανική ανάπτυξη της Ελλάδος εξακολουθεί να πραγματοποιείται με αργά βήματα γεγονός που οφείλεται στους παρακάτω παράγοντες, οι οποίοι και ισχύουν σε όλη τη διάρκεια του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα: α) η έλλειψη κεφαλαίων είναι μια σημαντική αιτία στασιμότητας και υπανάπτυξης. Χωρίς κεφάλαια ήταν αδύνατο οι βιομηχανίες να προβούν σε επέκταση των δραστηριοτήτων τους και εκσυγχρονισμό της παρα-γωγής τους. β) οι υπάρχουσες βιομηχανίες κατασκευάζουν διάφορα προϊόντα, πολλές φορές άσχετα μεταξύ τους, προ-κειμένου να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για κέρδη. Λόγω του λιγοστού πληθυσμού της χώρας, η κατασκευή ενός και μόνο προϊόντος θα καταδίκαζε τις βιομηχανίες αυτές σε αφανισμό. Η πολυδιάσπαση των δραστηριοτήτων από την άλλη πλευρά οδηγεί σε δρόμο αντίθετο προς την ειδίκευση αλλά και την ποιότητα. γ) η μικρή πυκνότητα πληθυσμού που συνεπαγόταν μικρότερο επίπεδο κατανάλωσης. Όσο λιγότεροι οι κάτοικοι μιας χώρες τόσο μικρότερα και τα κέρδη των τοπικών βιομηχανιών. δ) η μικρή έκταση της χώρας και τα ασφυκτικά σύνορά της υποδηλώνουν άμεσα και την έλλειψη πρώτων υλών. Πράγματι, το αρχικό τμήμα της μετεπαναστατικής Ελλάδας είναι πολύ φτωχό σε πρώτες ύλες. Η ο-ρεινές περιοχές της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδας δεν μπορούν να συμβάλλουν στη βιομηχανική ανάπτυξη της χώρας. ε) λείπουν όμως και τα εργατικά χέρια, αφού η πλειονότητα των εργαζομένων Ελλήνων είναι στραμμένη προς την αγροτική παραγωγή. στ) έλλειψη γενικής και τεχνικής παιδείας που θα διευκόλυνε τον εκσυγχρονισμό της παραγωγής.


[14]

14

ζ) ο ακραίος προστατευτισμός του ελληνικού κράτους στις αρχές του 20ου αιώνα, περιόρισε την δυνατότητα ανταγωνισμού των ελληνικών βιομηχανικών προϊόντων στο εξωτερικό, αφού οι βιομήχανοι βασισμένοι στην προστασία του κράτους δεν επιδίωκαν κάτι περισσότερο από τα κέρδη που είχαν. Κάτω από τις ίδιες συνθήκες δεν γινόταν και ιδιαίτερη προσπάθεια για εκσυγχρονισμό της παραγωγής.

Ερωτήσεις εμπέδωσης της ύλης 1. Ποια ήταν η σχέση της ελληνικής βιομηχανίας με τα βιομηχανικά συγκροτήματα της δυτικής Ευρώ-

πης; 2. Ποια ήταν η πρόθεση του ελληνικού κράτους απέναντι στην ανάπτυξη της βιομηχανίας και ποια η

πραγματικότητα; 3. Ποια ήταν η μορφή των πρώτων, μετά την επανάσταση, παραγωγικών μονάδων; 4. Για ποιους λόγους οι πρώτες παραγωγικές μονάδες στον ελληνικό χώρο παρουσίαζαν στασιμότητα σε

όλους τους τομείς; 5. Πότε και κάτω από ποιες συνθήκες πραγματοποιείται η πρώτη απόπειρα βιομηχανικής ανάπτυξης

στην Ελλάδα; 6. Για ποιους λόγους η πρώτη απόπειρα βιομηχανικής ανάπτυξης δεν στέφεται με επιτυχία; 7. Πότε παρουσιάζεται στην Ελλάδα σταθερότερη βιομηχανική ανάπτυξη; 8. Ποιοι παράγοντες συμβάλλουν στην ανάπτυξη αυτή; 9. Να αναφέρετε τους λόγους εξαιτίας των οποίων εμποδιζόταν η ανάπτυξη της βιομηχανίας τον πρώτο

αιώνα ζωής του ελληνικού κράτους. 10. Να εξηγήσετε τη σχέση βιομηχανικής στασιμότητας και περιορισμένης εδαφικής & πληθυσμιακής

βάσης. 11. Ποιοι νέοι (για την Ελλάδα) τομείς της βιομηχανίας ξεκινούν να αναπτύσσονται κυρίως στις αρχές του

20ου αιώνα; 12. Να αναλύσετε τον όρο «βαριά βιομηχανία». Μπορούσε να υπάρχει κατά τη γνώμη σας αυτής της

μορφής η βιομηχανία στην Ελλάδα της εποχής εκείνης; 13. Να αναπτύξετε τους λόγους για τους οποίους, αν και ενσωματώθηκαν νέες περιοχές στην ελληνική

επικράτεια, δεν υπήρξε η ανάλογη και αναμενόμενη βιομηχανική ανάπτυξη. 14. Να αναλυθεί το περιεχόμενο της φράσης: «Η ελλιπής κατάρτιση περιόριζε τη δυνατότητα εφαρμογής

καινοτομιών και τη συνακόλουθη τεχνολογική εξέλιξη». 15. Ποια ήταν η σχέση του κράτους και της βιομηχανίας; Ποιες οι συνέπειες της σχέσης αυτής στη βιομη-

χανική ανάπτυξη;

7. Τα δημόσια έργα Όταν δημιουργήθηκε το πρώτο ελληνικό κράτος, οι υποδομές του (δρόμοι, υδραγωγεία, δημόσια κτίρια, λιμάνια, γέφυρες κ.α.) ήταν σε πολύ άσχημη κατάσταση ή απλά δεν υπήρχαν. Τέσσερις αιώνες Τουρκοκρα-τίας και εννιά χρόνια πολεμικών συγκρούσεων ήταν τα αίτια της κατάστασης αυτής. Οι προθέσεις του ελ-ληνικού κράτους αν και ήταν αγαθές σ’ αυτό το τομέα (δηλαδή επιδίωκε είτε την επιδιόρθωση και συντή-ρηση είτε την κατασκευή έργων κοινωφελούς χαρακτήρα), υπήρχαν αντίξοες συνθήκες που παρεμπόδιζαν οποιαδήποτε δραστηριοποίηση στο χώρο αυτό. Αίτια αδυναμίας επισκευής – κατασκευής δημοσίων έργων α) έλλειψη οικονομικών πόρων του κράτους. Δηλαδή, δεν υπήρχαν τα οικονομικά μέσα για την πραγματο-ποίηση ακόμη και των πιο στοιχειωδών σκοπών. β) το βαρύ δημοσιονομικό φορτίο, δηλαδή τα τεράστια (με τα δεδομένα του μικρού ελληνικού κράτους) έξοδα, που οφείλονταν στα χρέη από τα δάνεια της Ανεξαρτησίας. Κατά τα έτη 1824 – 1825, οι επαναστατι-κές κυβερνήσεις είχαν συνάψει δυο δάνεια από αγγλικά τραπεζικά ιδρύματα για την κάλυψη των άμεσων πολεμικών αναγκών τους. Τα δάνεια αυτά που είχαν συναφθεί με επαχθείς και δυσβάστακτους όρους απο-πληρώθηκαν πολλές δεκαετίες αργότερα.


[15]

15

Εναλλακτικές λύσεις εύρεσης κεφαλαίων για δημόσια έργα Επειδή λοιπόν το κράτος δεν ήταν σε θέση να εξασφαλίσει τα απαραίτητα για δημόσια έργα κεφάλαια, κατέφυγε: α) στη συνδρομή ιδιωτών. Σύμφωνα με αυτό το σχέδιο την κατασκευή δημοσίων έργων θα αναλάμβαναν εύποροι ιδιώτες οι οποίοι θα διατηρούσαν και το δικαίωμα εκμετάλλευσης του έργου που είχαν κατα-σκευάσει για μια μεγάλη χρονική περίοδο. Αν π.χ. κατασκεύαζαν ένα δρόμο, μπορούσαν με διόδια να απο-σβέσουν το ποσό που δαπάνησαν και να έχουν και κέρδη. Μετά τη παρέλευση ενός χρονικού διαστήματος μερικών ετών, η κυριότητα του έργου θα περνούσε στο κράτος. Όμως το κράτος, στην προσπάθειά του αυτή συνάντησε πολύ μικρό ενδιαφέρον εκ μέρους των ιδιωτών εξαιτίας κυρίως του μικρού κέρδους που θα απέδιδε αυτή η επένδυση. β) στη συνδρομή της τοπικής αυτοδιοίκησης (δήμοι), οι οποίοι ελλείψει κεφαλαίων κατέφευγαν σε «αγγα-ρείες» των αγροτών για τη κατασκευή των δημοσίων έργων. Εξανάγκαζαν δηλαδή οι δήμοι τους αγρότες να προσφέρουν χωρίς αμοιβή τις υπηρεσίες τους, γεγονός που και αντιδράσεις προκαλούσε (εκ μέρους των αγροτών φυσικά) και μείωνε την αποδοτικότητα της εργασίας τους. Συνεπώς, τα δημόσια έργα βρισκόντουσαν, τα πρώτα σαράντα χρόνια τουλάχιστον από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους σε εμβρυϊκή κατάσταση και η Ελλάδα έδινε στον επισκέπτη την εντύπωση εγκαταλε-λειμμένης χώρας. Η κατάσταση από το 1870 και μετά διαφοροποιείται αφού α) το ελληνικό κράτος δανείζεται από το εξωτερικό μεγάλα χρηματικά ποσά, τμήμα των οποίων προορίζεται για τη κατασκευή των δημοσίων έργων β) ένα μεγάλο τμήμα των Ελλήνων της διασποράς είχε έρθει στην Ελλάδα και προχωρούσε σε διάφορες επενδύσεις γ) οι διεθνείς συγκυρίες επιβάλουν επιτακτικά την ανάγκη κατασκευής δημοσίων έργων. Το οδικό δίκτυο η πρώτη προτεραιότητα ήταν λογικό να μπουν κάποιες προτεραιότητες στην κατα-σκευή δημοσίων έργων και η πιο βασική ήταν αυτή της κατασκευής και επέκτασης του οδικού δικτύου. Οι παράγοντες που συνέβαλαν στην κατασκευή οδικού δικτύου (παρωθητικοί παράγοντες) είναι: α) η οικο-νομική ανάπτυξη που είχε ήδη συντελεστεί στην Ελλάδα, β) η μεγαλύτερη ταχύτητα με την οποία δημιουρ-γούνταν αστικά κέντρα. Η επικοινωνία και συγκοινωνία μεταξύ των μεγάλων αστικών κέντρων καθιστούσε επιτακτική την ανάγκη κατασκευής οδικού δικτύου. γ) η κατασκευή των σιδηρόδρομων, η οποία δεν ήταν δυνατό να πραγματοποιηθεί χωρίς την προηγούμενη κατασκευή δρόμων με τους οποίους θα μεταφέρο-νταν τα υλικά κατασκευής και όσοι θα δούλευαν στο σιδηροδρομικό δίκτυο. δ) Η ανάπτυξη του εμπορίου που γινόταν στο εσωτερικό της χώρας. Το εμπόριο αυτό παρουσίαζε μια αυξητική τάση, ενώ για την περαι-τέρω ανάπτυξή του ήταν απαραίτητη η κατασκευή του οδικού δικτύου. Οι παράγοντες που εμπόδισαν την κατασκευή του οδικού δικτύου (ανασταλτικοί παράγοντες) ήταν: α) το υψηλό κόστος κατασκευής δρό-μων, ειδικά στις ορεινές περιοχές και β) η μέχρι τότε κυριαρχία των θαλάσσιων συγκοινωνιών, αφού η Ελλάδα βρέχεται από τη θάλασσα απ’ όλες τις πλευρές της. Οι περισσότεροι πολίτες προτιμούσαν τις συ-γκοινωνίες αυτές για τη μεταφορά εμπορευμάτων και ατόμων, οι οποίες ήταν και οι πλέον αξιόπιστες ως την εποχή εκείνη. Άλλα δημόσια έργα του 19ου αιώνα Φυσικά το οδικό δίκτυο δεν ήταν το μόνο δημόσιο έργο που κατασκευάστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Άλλα δημόσια έργα ήταν: 1. Η αποξήρανση λιμνών και ελών. Με ειδικές τεχνικές μεθόδους απομακρύνονταν από διάφορες λίμνες

και βάλτους τα νερά. Το όφελος ήταν διπλό: αφενός μεν αντιμετωπιζόταν το πρόβλημα της ελονοσίας που αποδεκάτιζε τους αγροτικούς πληθυσμούς, αφετέρου δε προστέθηκαν ιδιαίτερα εύφορα εδάφη στη καλλιεργήσιμη έκταση της χώρας, επειδή το έδαφος που απέμενε μετά την απομάκρυνση των νε-ρών ήταν γόνιμο. Βεβαίως οι αποξηράνσεις ξεκίνησαν να γίνονται την εποχή εκείνη, ολοκληρώθηκαν όμως τη δεκαετία του 1950. Ιδιαίτερα μεγάλα ήταν τα αποστραγγιστικά έργα που πραγματοποιήθηκαν στη λίμνη της Κωπαϊδας στη Βοιωτία.

2. Το σιδηροδρομικό δίκτυο (για το οποίο θα γίνει λόγος σε επόμενο κεφάλαιο). 3. Η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου. Το μεγάλο αυτό έργο ξεκίνησε το 1881 και μετά από πολλές

περιπέτειες ολοκληρώθηκε το 1893. Τις εργασίες για την αποπεράτωσή της είχε αναλάβει μια γαλλική τεχνική εταιρία και εργάστηκαν σ’ αυτό πολλοί Ιταλοί εργάτες. Η σημασία της διώρυγας της Κορίνθου ήταν τεράστια γιατί μείωνε το χρόνο του ταξιδιού των πλοίων κατά πολλές μέρες (μέχρι τότε τα πλοία έπρεπε να κάνουν τον περίπλου της Πελοποννήσου).

4. Η διάνοιξη του πορθμού του Ευρίπου (Χαλκίδα, Εύβοια). 5. Η κατασκευή φάρων και λιμενικών εγκαταστάσεων που βοηθούσε ιδιαίτερα τη ναυσιπλοΐα.


[16]

16

Ερωτήσεις εμπέδωσης ύλης 1. Σε ποια κατάσταση βρισκόταν η υποδομή του ελληνικού κράτους αμέσως μετά την ίδρυσή του; 2. Ποια ήταν η στάση που τηρούσε το ελληνικό κράτος απέναντι στη κατασκευή δημοσίων έργων; 3. Ποια ήταν τα εμπόδια που αντιμετώπισε το ελληνικό κράτος στην προσπάθειά του να κατασκευάσει

δημόσια έργα; 4. Ποια ήταν η στάση των ιδιωτών απέναντι στα δημόσια έργα; που οφειλόταν η στάση αυτή; 5. Με ποιους τρόπους προσπάθησε το κράτος να ξεπεράσει τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε στη κατα-

σκευή των δημοσίων έργων; ποιο το αποτέλεσμα των προσπαθειών αυτών; 6. Να αναφέρετε και να αναλύσετε τους παρωθητικούς παράγοντες για τη κατασκευή του οδικού δι-

κτύου. 7. Να αναφέρετε και να αναλύσετε τους ανασταλτικούς παράγοντες για τη κατασκευή του οδικού δι-

κτύου. 8. Με ποιο τρόπο οι «ταχείς ρυθμοί αστικοποίησης» συνέβαλαν στην επιτάχυνση κατασκευής του οδι-

κού δικτύου; 9. Πως θα μπορούσε η κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου να σχετίζεται με την κατασκευή του οδι-

κού δικτύου; 10. Για ποιους λόγους οι θαλάσσιες συγκοινωνίες «ανταγωνίζονταν» το οδικό δίκτυο; 11. Τι γνωρίζετε για την αποξήρανση; 12. Ποια ήταν τα οφέλη από τα αποστραγγιστικά έργα; 13. Πότε ολοκληρώθηκαν οι εργασίες αποξήρανσης στην Ελλάδα; 14. Τι γνωρίζετε για τη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου; 15. Ποια ήταν τα οφέλη από τη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου; 16. Να αναφέρετε ονομαστικά τα δημόσια έργα που σχετίζονταν με την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας. 17. Τι φανερώνει για τις κρατικές προθέσεις η σειρά κατασκευής έργων που σχετίζονται άμεσα με τη

ναυσιπλοΐα; 18. Εξετάζοντας τα δημόσια έργα που κατασκευάστηκαν στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου αιώνα, μπο-

ρούμε να διακρίνουμε τις προτεραιότητες του ελληνικού κράτους σχετικά με την οικονομική ανά-πτυξη της χώρας;

19. Να αναφέρετε ονομαστικά τα δημόσια έργα που κατασκευάστηκαν και ποιο τομέα παραγωγής εξυ-πηρετούσαν.

8. Το δίκτυο των σιδηροδρόμων Στις ανεπτυγμένες οικονομικά χώρες της δυτικής Ευρώπης ο σιδηρόδρομος είχε κυριαρχήσει ως μεταφο-ρικό μέσο, γιατί μπορούσε να μεταφέρει τεράστιες ποσότητες εμπορευμάτων με εξαιρετικά χαμηλό κόστος και για ιδιαίτερα μεγάλες αποστάσεις. Στην εξέλιξη του συνέβαλε α) η βιομηχανική επανάσταση, β) η αύ-ξηση της παραγωγής & γ) η δημιουργία μεγάλων πόλεων. Ο σιδηρόδρομος κάτω από αυτές τις συνθήκες έγινε σύμβολο της βιομηχανικής ανάπτυξης. Ήταν λογικό, λοιπόν, και τα μικρότερα και λιγότερο ανεπτυγ-μένα κράτη, όπως η Ελλάδα, να επιθυμούν να εισέλθουν στο χώρο των ανεπτυγμένων κρατών και να θεω-ρούν την απόκτηση σιδηροδρομικού δικτύου ως την απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη του στόχου τους. Αντιξοότητες Το ελληνικό κράτος παρά το γεγονός ότι αντιμετώπιζε – σε θεωρητικό πάντοτε επίπεδο – ευνοϊκά το θέμα του σιδηρόδρομου δεν προχωρούσε στην κατασκευή του εξαιτίας μιας σειράς αντίξοων συνθηκών που το παρεμπόδιζαν: 1. Η κατασκευή του σιδηροδρομικού δικτύου ήταν μια πολυδάπανη υπόθεση την οποία το μικρό ελλη-

νικό κράτος δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει. Ας μην ξεχνούμε το βαρύ δημοσιονομικό φορτίο από τα δάνεια της ανεξαρτησίας.

2. Οι προϋποθέσεις που έθεταν τα ξένα τραπεζικά ιδρύματα και οι επενδυτές για την παροχή δανείου δεν πληρούνταν από το ελληνικό κράτος. Οι ξένοι πιστωτές δηλαδή ζητούσαν το σιδηροδρομικό δί-κτυο που θα κατασκευαζόταν να εξασφάλιζε α) τη μεταφορά των πρώτων υλών που είναι απαραίτη-τες για τη βιομηχανία & β) τη μεταφορά των προϊόντων στις τοπικές αγορές. Στην Ελλάδα όμως α) ού-τε βιομηχανίες υπήρχαν (τουλάχιστον στα πρότυπα της δυτικής Ευρώπης), β) ούτε πρώτες ύλες υ-


[17]

17

πήρχαν (ας μην ξεχνάμε ότι η έλλειψη πρώτων υλών ήταν ένα σοβαρό πρόβλημα για την ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας) γ) αλλά ούτε και η τοπική αγορά μπορούσε να απορροφήσει τα προϊόντα λόγω οικονομικής αδυναμίας.

3. Η ανάπτυξη των θαλάσσιων συγκοινωνιών αποτελούσε ακόμη έναν ανασταλτικό παράγοντα για την ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου, αφού η Ελλάδα είναι ένα κατεξοχήν θαλάσσιο κράτος.

Ανάπτυξη & κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου Μέχρι το 1881 το μοναδικό έργο που σχετιζόταν με το σιδηροδρομικό δίκτυο ήταν η μήκους 9 χλμ. σιδηροδρομική γραμμή που συνέδεε την Αθήνα με τον Πειραιά. Για την κατασκευή της χρειάστηκαν δώδεκα χρόνια, γεγονός που φανερώνει και την πρόχειρη αντιμετώπιση του θέματος. Παράγοντες που συμβάλλουν στην ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου από το 1881: α) μια σειρά μεταβολών που ως συνέπεια είχαν την οικονομική ανάπτυξη, προϋπόθεση δηλαδή απαραίτη-τη για την κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου & β) το γεγονός ότι την εποχή εκείνη κατασκευάζονταν διεθνείς συγκοινωνιακοί άξονες που συνέδεαν την κεντρική Ευρώπη με την Μικρά Ασία ως και την Ινδία ενώ ταυτόχρονα υπήρχε και ακτοπλοϊκή σύνδεση της Ευρώπης με την Ανατολή (Ασία & Αφρική) από το Πρίντεζι της Ιταλίας μέσω διώρυγας Σουέζ (Αίγυπτος) ως τον Ινδικό ωκεανό. Υπήρχε σαφέστατος κίνδυνος λοιπόν να μείνει η Ελλάδα έξω από αυτούς τους συ-γκοινωνιακούς άξονες γεγονός που θα είχε ολέθριες συνέπειες στο εμπόριο αλλά και γενικότερα στην οι-κονομία της χώρας. Θα οδηγούσε, δηλαδή, σε εμπορική και ευρύτερη οικονομική απομόνωση της Ελλάδας από την υπόλοιπη Ευρώπη. Κάτω από αυτές τις συνθήκες και κυρίως με την πρωτοβουλία των κυβερνήσεων του Χαριλάου Τρικούπη (1832 – 1896). Το μεγαλύτερο μέρος του σιδηροδρομικού δικτύου της χώρας, δηλαδή περίπου 900 χλμ. κατασκευάστηκε τη δεκαετία 1882 – 1892, ενώ λόγω οικονομικών προβλημάτων ολοκληρώθηκε το 1909. Μειονεκτήματα σιδηρόδρομου προτού ολοκληρωθεί η κατασκευή του οδικού δικτύου, άρχισαν να φαίνονται οι αρνητικές πτυχές του έργου αυτού: α) το μεγαλύτερο τμήμα του δικτύου ήταν κατασκευασμένο (για λόγους οικονομίας) με το μετρικό σύστη-μα, δηλαδή οι ράγες είχαν παράλληλη απόσταση ενός μέτρου, την ώρα που οι διεθνείς προδιαγραφές προέβλεπαν γραμμές πλάτους 1,56 μέτρων. Συνεπώς δεν θα ήταν δυνατόν να μετακινηθούν στην Ελλάδα τραίνα που έρχονταν από χώρες του εξωτερικού, πράγμα που φανερώνει την προχειρότητα κάτω από την οποία ενεργούσε το ελληνικό κράτος. β) για την αντιμετώπιση των δαπανών κατασκευής σιδηροδρομικού δικτύου, το ελληνικό κράτος κατέφυγε 1) στο δανεισμό από ξένα πιστωτικά ιδρύματα που όπως ήταν λογικό επιβάρυνε τη δημοσιονομική πολιτι-κή του κράτους & 2) στις επενδύσεις ιδιωτών που κάλυπταν ένα ποσοστό 30% της συνολικής δαπάνης. Ό-ταν όμως έγινε σαφές ότι το έργο δεν μπορούσε να αποδώσει κέρδη, διακόπηκαν οι επενδύσεις από ιδιώ-τες που είχαν γίνει σ’ αυτόν. γ) ο σιδηρόδρομος κατέληξε να μεταφέρει αγροτικά προϊόντα αντί των βιομηχανικών προϊόντων και των πρώτων υλών για τα οποία σχεδιάστηκε. Όμως η Ελλάδα της εποχής εκείνης ήταν μια χώρα αγροτική και όχι βιομηχανική. Πλεονεκτήματα σιδηρόδρομου πέρα από τα οποιαδήποτε μειονεκτήματα, η κατασκευή του σιδηροδρομικού δικτύου παρουσίαζε και κάποια σημαντικά πλεονεκτήματα: α) αποτελούσε το πρώτο αξιόπιστο μέσο (όσον αφορά την ασφάλεια και τον χρόνο μετακινήσεων) που γνώρισε η Ελλάδα. β) συνέβαλε στην βελτίωση των μεγεθών της ελληνικής αγροτικής οικονομίας. Με τον σιδηρόδρομο διακινούνταν τα αγροτικά προϊόντα. Ας μην ξεχνάμε ότι η ελληνική οικονομία βασιζόταν σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα στον πρωτογενή τομέα. γ) σε εποχές στρατιωτικών συρράξεων στρατεύματα και εφόδια μεταφέρονταν με ταχύτητα στα πολεμικά μέτωπα, γεγονός που συνέβαλε με τη σειρά του στην μελλοντική επέκταση των συνόρων του ελληνικού κράτους (και κυρίως στους Βαλκανικούς πολέμους της περιόδου 1912 – 1913).


1. Να αναφέρετε τους λόγους για τους οποίους ο σιδηρόδρομος, αποτέλεσε για τις εκβιομηχανισμένες χώρες της δυτικής Ευρώπης το βασικότερο μεταφορικό μέσο.

2. Ποια ήταν τα αίτια της κυριαρχίας του σιδηρόδρομου στη δυτική Ευρώπη;


[18]

18

3. Κάτω από ποιες συνθήκες ο σιδηρόδρομος έγινε το «σύμβολο των νέων καιρών και το συνώνυμο της ανάπτυξης κατά το 19ο αιώνα»;

4. Για ποιο λόγο οι λιγότερο οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες επιδίωκαν την απόκτηση του σιδηρόδρο-μου;

5. Ποια ήταν η στάση του ελληνικού κράτους απέναντι στο ζήτημα της κατασκευής σιδηρόδρομου; 6. Ποια ήταν τα εμπόδια που αντιμετώπιζε το ελληνικό κράτος στην υλοποίηση των σχεδίων του που

σχετίζονταν με τη κατασκευή σιδηρόδρομου; 7. Ποιες ήταν οι προϋποθέσεις που έθεταν στο ελληνικό κράτος ξένα πιστωτικά ιδρύματα και επενδυτές

για την παροχή από τους τελευταίους στο πρώτο των απαραίτητων για τη κατασκευή σιδηροδρομι-κού δικτύου κεφαλαίων;

8. Ποιος ήταν ο ρόλος του σιδηρόδρομου στην εκβιομηχανισμένη Ευρώπη; θα μπορούσε στην Ελλάδα να διαδραματίσει παρόμοιο ρόλο; γιατί;

9. Ποια ήταν η κατάσταση του σιδηροδρομικού δικτύου στην Ελλάδα ως το 1880; 10. Τι φανερώνει η πρωτόγονη κατάσταση του σιδηροδρομικού δικτύου ως το 1880 για την Ελλάδα; 11. Ποιοι ήταν οι βασικοί λόγοι, εξαιτίας των οποίων επισπεύσθηκε από το 1881 και μετά η κατασκευή

του σιδηροδρομικού δικτύου στη χώρα; 12. Ποιος ήταν ο ρόλος της δημιουργίας διεθνών συγκοινωνιακών αξόνων στην επίσπευση της κατα-

σκευής σιδηρόδρομου και στην Ελλάδα; 13. Ποιος ήταν εκείνος ο πολιτικός που επιδίωξε την κατασκευή του σιδηρόδρομου στην Ελλάδα; 14. Να αναφέρετε τις φάσεις κατασκευής του σιδηροδρομικού δικτύου στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα. 15. Οι ρυθμοί κατασκευής του σιδηροδρομικού δικτύου στη χώρα ήταν ίδιοι σε όλες τις φάσεις; γιατί; 16. Ποιο ήταν το πιο σοβαρό πρόβλημα που παρουσίαζε ο ελληνικός σιδηρόδρομος στην κατασκευή του

συγκριτικά και με τα υπόλοιπα αντίστοιχα δίκτυα του εξωτερικού; 17. Από ποιο γεγονός προκύπτει η διαπίστωση ότι το σιδηροδρομικό δίκτυο της Ελλάδας «σχεδιάστηκε

για να εξυπηρετήσει τοπικές κυρίως ανάγκες, χωρίς να αποτελέσει τμήμα του διεθνούς δικτύου»; 18. Ποιοι χρηματοδότησαν την κατασκευή του σιδηροδρομικού δικτύου της χώρας; 19. Ποιο ήταν το πρόβλημα που παρουσιάστηκε στην αποδοτικότητα του σιδηροδρόμου; ποια ήταν η

συνέπεια αυτού του προβλήματος; 20. Ποια ήταν τα πλεονεκτήματα που παρείχε το σιδηροδρομικό δίκτυο στην Ελλάδα; 21. Ο σιδηρόδρομος στην Ελλάδα κατασκευάστηκε για να εξυπηρετήσει κάποιους σκοπούς. Ποιοι ήταν οι

σκοποί αυτοί; τελικά επιτεύχθηκαν;

9. Τα εθνικά δάνεια Η κατάσταση ως το 1862 Το ελληνικό κράτος, ακόμη και κατά τη διάρκεια της επανάστασης λόγω έλλει-ψης πόρων, κατέφυγε στον εξωτερικό δανεισμό, για την κάλυψη των αναγκών του Αγώνα. Έτσι τα έτη 1824 – 1825 δανειοδοτήθηκε από τραπεζικά ιδρύματα του Λονδίνου. Τα δάνεια αυτά (ύψους 800.000 & 2.000.000 βρετανικών λιρών), αν και συνάφθηκαν με τους πλέον δυσμενείς (στην ουσία ληστρικούς) ό-ρους, ήταν σημαντικά από της πλευράς ότι αναγνωρίζονταν οι Έλληνες ως εμπόλεμο έθνος. Επιπλέον, μό-λις ήρθε στη χώρα ο Βαυαρός Όθωνας προχώρησε στη σύναψη δανείου (60.000.000 φράγκων) στο όνομα του ελληνικού κράτους αλλά για την κάλυψη των οικονομικών αναγκών της Βαυαροκρατίας. Ταυτόχρονα ο Όθωνας και οι κυβερνήσεις που είτε διόριζε ο ίδιος (ως το 1844) είτε εξέλεγε ο ελληνικός λαός (από το 1844 και μετά) αρνήθηκαν την αποπληρωμή των «δανείων της Ανεξαρτησίας» με την αιτιολογία ότι αυτά δεν είχαν συναφθεί με δική τους πρωτοβουλία και τα ποσά δεν είχαν χρησιμοποιηθεί από τους ιδίους. Αυτό προκάλεσε το «πάγωμα» οποιασδήποτε δανειοδότησης της χώρας, δηλαδή οι ευρωπαϊκές χώρες αρνούνταν να προβούν σε οποιαδήποτε παροχή δανείου στην Ελλάδα, τουλάχιστον μέχρι να αποπληρώνο-νταν τα «δάνεια της Ανεξαρτησίας». Έτσι η Ελλάδα τουλάχιστον μέχρι την έξωση του Όθωνα το 1862 παρέ-μενε σε οικονομική απομόνωση από την Ευρώπη. Η κατάσταση από το 1862 και μετά Από την οικονομική αυτή απομόνωση η Ελλάδα εξήλθε μετά την έξωση του Όθωνα και την ανάρρηση στον ελληνικό θρόνο του Γεωργίου του Α’. Τότε εμφανίζεται ξανά το φαινόμενο του εξωτερικού δανεισμού, ο οποίος όμως διογκώθηκε από το 1880 και μετά. Μάλιστα μέχρι και το 1880 δεν έχουμε την κατασκευή δημοσίων έργων αφού α) η χώρα διαθέτει εξαιρετικά περιορισμέ-νους πόρους β) υπάρχουν έκτακτα έξοδα λόγω των εθνικών κρίσεων (όπως π.χ. οι κρητικές επαναστάσεις). Από το 1880 όμως και μετά ο δανεισμός της χώρας από το εξωτερικό διογκώνεται σε τόσο μεγάλο βαθμό ώστε το κράτος φτάνει στο σημείο να οφείλει ποσά 7 – 8 φορές περισσότερα από τον ετήσιο κρατικό προϋ-


[19]

19

πολογισμό (το 1892 το συνολικό εξωτερικό χρέος της χώρας ήταν 818.500.000 δρχ. την ώρα που το ύψος ενός κρατικού ετήσιου προϋπολογισμού έφτανε τα 123.000.000 δρχ.!). Χρησιμοποίηση των δανείων τα ποσά των εξωτερικών δανείων που έλαβε το ελληνικό κράτος από το 1880 και μετά προορίζονταν για: 1. την κάλυψη ελλειμμάτων του κρατικού προϋπολογισμού (δηλαδή εξισορρόπηση εσόδων – εξόδων). 2. τις δαπάνες των στρατιωτικών κινητοποιήσεων (των περιόδων 1877 – 1880 & 1885 – 1886) και των στρατιωτικών εξοπλισμών που αυτές συνεπάγονταν (δαπανήθηκαν 26.000.000 δρχ. – ποσό ασύλληπτο για την εποχή εκείνη – για την ναυπήγηση τριών θωρηκτών πλοίων). 3. για την αποπληρωμή παλαιότερων δανείων. 4. την κατασκευή δημοσίων έργων. Τα ύψος των ποσών βέβαια που δαπανήθηκαν για τα δημόσια έργα ήταν πολύ χαμηλό αλλά απαραίτητο.

Ερωτήσεις εμπέδωσης ύλης

1. Να αναφέρετε ποια ήταν τα πρώτα δάνεια που έλαβαν οι Έλληνες από το εξωτερικό. 2. Για ποιο λόγο οι επαναστατημένοι Έλληνες πιστεύετε ότι προέβησαν σε σύναψη δανείων από την Αγ-

γλία με τόσο δυσμενείς όρους; 3. Ποια ήταν η πολιτική δανεισμού που ακολούθησε ο Όθωνας και οι υπ’ αυτόν κυβερνήσεις; 4. Ποια ήταν η στάση που τήρησε ο Όθωνας σε προηγούμενα χρέη της χώρας και ποια η συνέπεια της

στάσης αυτής; 5. Μετά από ποιο γεγονός ξεκίνησε πάλι ο δανεισμός της χώρας από το εξωτερικό; 6. Για ποιους λόγους ήταν αδύνατη η πολιτική δημοσίων επενδύσεων μέχρι και το 1880; 7. Ποια ήταν η συνέπεια της διόγκωσης του δανεισμού της χώρας από το 1880 και μετά; 8. Να αναφέρετε τους τομείς που απορροφούσαν τα ποσά των δανείων. 9. Για ποιο λόγο ένα μεγάλο τμήμα των δανείων προοριζόταν για την κάλυψη των ελλειμμάτων του κρα-

τικού προϋπολογισμού; 10. Τι φανερώνει για την πολιτική της χώρας το γεγονός ότι ένα πολύ μεγάλο μέρος από τα εξωτερικά δά-

νεια προοριζόταν για δαπάνες που σχετίζονται άμεσα με το στρατό και τον πόλεμο;

10. Η πτώχευση του 1893 και Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος Το έτος 1893 το ελληνικό κράτος βρέθηκε μπροστά σε μια δυσάρεστη πραγματικότητα: αδυνατούσε να αποπληρώσει τα ποσά από τα δάνεια που είχε λάβει στο παρελθόν. Ο αλόγιστος δανεισμός των προηγού-μενων ετών, η κακοδιαχείριση των χρημάτων αυτών, η κατασκευή των δημοσίων έργων τα προηγούμενα χρόνια και οι υπέρογκες στρατιωτικές δαπάνες ήταν μερικές μόνο από τις αιτίες που οδήγησαν σ’ αυτή τη νέα πραγματικότητα. Τότε το ελληνικό κράτος ζήτησε επαναδιαπραγμάτευση από τους πιστωτές του, τα χρηματοπιστωτικά δηλαδή ιδρύματα του εξωτερικού από τα οποία είχε λάβει τα δάνεια. Επαναδιαπραγμά-τευση σήμαινε τον διακανονισμό αποπληρωμής των χρεών με όρους πιο βολικούς για τη χώρα (και όχι πιο ευνοϊκούς, όπως περισσότερες και μικρότερες δόσεις αλλά με υψηλότερο επιτόκιο και μεγαλύτερο χρόνο αποπληρωμής). Η πτώχευση Όσο διαρκούσαν οι διαπραγματεύσεις αυτές, το ελληνικό κράτος κήρυξε πτώχευση. Η πτώχευση είναι ένας όρος οικονομικός και νομικός που σημαίνει ότι ο φορέας που την κηρύσσει (είτε ορ-γανισμός, είτε κράτος, είτε ιδιώτης) αδυνατεί να αποπληρώσει τα χρέη του άρα και «παγώνουν» οποιεσ-δήποτε αξιώσεις των πιστωτών του. Οι επιπτώσεις της πτώχευσης ήταν περισσότερο πολιτικές και κοινω-νικές: πολιτικές γιατί η κυβέρνηση που κήρυσσε την πτώχευση αυτόματα είχε μικρές πιθανότητες διατή-ρησης στην εξουσία και επανεκλογής, ενώ ταυτόχρονα αποσταθεροποιούταν το πολιτικό σύστημα. Κοινω-νικές γιατί δημιουργούταν ανασφάλεια στον λαό για το μέλλον. Η επιβολή του Δ. Ο. Ε. Οι εξελίξεις για την Ελλάδα και στην συνέχεια ήταν ιδιαίτερα αρνητικές. Ο «ατυ-χής» ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 προκάλεσε την συντριπτική ήττα του ελληνικού στρατού και τον διεθνή διασυρμό της χώρας, η οποία αναγκάστηκε να καταβάλλει στην Οθωμανική αυτοκρατορία πολεμι-κή αποζημίωση ύψους 92.000.000 δρχ., ποσού τεράστιου με τα δεδομένα της εποχής. Κάτω από αυτές τις συνθήκες επιβλήθηκε ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος (Δ.Ο.Ε.), δηλαδή τον έλεγχο των οικονομικών της χώρας ανέλαβαν οι πιστώτριες χώρες και κατά συνέπεια τα κράτη σε τραπεζικά ιδρύματα των οποίων ό-φειλε η Ελλάδα μεγάλα χρηματικά ποσά. Στη προκειμένη περίπτωση οι χώρες αυτές ήταν 1) η Αγγλία, 2) η


[20]

20

Γαλλία, 3) η Ρωσία, 4) η Αυστρία, 5) η Γερμανία, 6) η Ιταλία εκπρόσωποι των οποίων και ανέλαβαν την δια-χείριση των βασιλικών κρατικών εξόδων. Βασιλικά κρατικά έσοδα τα βασιλικά κρατικά έσοδα (όπως ονομάζονταν τα έσοδα του ελληνικού κρά-τους) ήταν τα έσοδα από α) το μονοπώλιο του αλατιού, β) το μονοπώλιο του φωτιστικού πετρελαίου, γ) το μονοπώλιο των σπίρτων, δ) το μονοπώλιο των παιγνιόχαρτων, ε) το μονοπώλιο του χαρτιού σιγαρέτων, στ) την εξόρυξη της σμύριδας της Νάξου, ζ) το φόρο του καπνού, η) τα λιμενικά δικαιώματα του Πειραιά, θ) το φόρο χαρτοσήμου κ.α. Το σύνολο των εσόδων αυτό ανερχόταν στο ποσό των 28 – 30.000.000 δρχ. ετησίως. Στόχοι του Δ.Ο.Ε. Ο στόχος των εκπροσώπων των ξένων αντιπροσώπων του Δ.Ο.Ε. ήταν διπλός: α) η καταβολή της πολεμικής αποζημίωσης στην Οθωμανική αυτοκρατορία (ύψους όπως είδαμε 92.000.000 δρχ.) & β) η αποπληρωμή των χρηματικών ποσών από τα δάνεια που είχε συνάψει η Ελλάδα από το εξωτε-ρικό. Πέρα όμως από την εκπλήρωση των στόχων αυτών, οι εκπρόσωποι του Δ.Ο.Ε. επιδίωξαν και κατά-φεραν να λειτουργήσουν και ως συμβουλευτικό τεχνοκρατικό σώμα για τη βελτίωση της λειτουργίας της ελληνικής οικονομίας. Για την αντιμετώπιση των πρώτων βασικών αναγκών, ο Δ.Ο.Ε. προέβη στη σύναψη ενός μεγάλου δανείου με την εγγύηση των ξένων δυνάμεων (170 .000 .000 χρυσά φράγκα). Θετικές συνέπειες επιβολής Δ.Ο.Ε. οι θετικές συνέπειες της διαχείρισης των οικονομικών του ελληνι-κού κράτους από τους αντιπροσώπους των ξένων χωρών άρχισε να διαφαίνεται σχεδόν άμεσα και πολύ περισσότερο τα επόμενα χρόνια: 1. Αύξησε την πιστοληπτική δυνατότητα του ελληνικού κράτους, την φερεγγυότητά του δηλαδή να συ-

νάπτει δάνεια από το εξωτερικό. 2. Απάλλαξε την οικονομική δραστηριότητα του κράτους από δυσλειτουργίες του παρελθόντος. 3. Εξυγίανε την οικονομική δραστηριότητα του κράτους σε τόσο μεγάλο βαθμό, ώστε τα επόμενα χρό-

νια οι κρατικοί προϋπολογισμοί για πρώτη φορά στην ιστορία του κράτους να παρουσιάζονται όχι ελ-λειμματικοί αλλά πλεονασματικοί, δηλαδή τα έσοδα του κράτους να είναι περισσότερα από τα έξοδα (παρά τις συνέπειες της σταφιδικής κρίσης της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα και την αποπλη-ρωμή των δανείων που απορροφούσε το 1/3 του κρατικού προϋπολογισμού). Εξαιτίας της θετικής αυτής κατάστασης στάθηκε δυνατό για τις κυβερνήσεις του Ελευθερίου Βενιζέλου, λίγα χρόνια αργό-τερα, να προβεί στη στρατιωτική προετοιμασία της χώρας και συμμετοχή της στους Βαλκανικούς πο-λέμους της περιόδου 1912 – 1913. Αξίζει να αναφέρουμε και το γεγονός ότι κατά την περίοδο του Δ.Ο.Ε. δεν μπορούσε να γίνει καμία πρόσληψη, απόλυση ή προαγωγή δημοσίου υπαλλήλου χωρίς την έγκριση του Δ.Ο.Ε.

Αρνητικές συνέπειες επιβολής Δ.Ο.Ε. η επιβολή του απροκάλυπτου οικονομικού ελέγχου της Ελλάδας από τις ξένες δυνάμεις θεωρήθηκε από τους Έλληνες πολίτες ως κατάφωρη παραβίαση της εθνικής ανε-ξαρτησίας της χώρας και εξέθεσε τον πολιτικό κόσμο ως ανίκανο να χειριστεί και τη παραμικρή κρίση. Στις αρχές του 20ου αιώνα η ελληνική κοινωνία θύμιζε «καζάνι που έβραζε». Η εκτόνωση θα πραγματοποιηθεί με την εκδήλωση του κινήματος του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» το 1909 που θα αποτελέσει τον καταλύτη για τον οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό μετασχηματισμό του ελληνικού κράτους.

Ερωτήσεις εμπέδωσης της ύλης 1. Που οφείλεται κατά τη γνώμη σας η αδυναμία του ελληνικού κράτους να αποπληρώσει το ποσό των

οφειλόμενων δανείων; 2. Προσπαθήστε να αναλύσετε τον όρο «επαναδιαπραγμάτευση». 3. Να αναλύσετε τον όρο «πτώχευση». 4. Ποιες ήταν οι συνέπειες του «ατυχούς» ελληνοτουρκικού πολέμου; 5. Τι σημαίνουν τα αρκτικόλεξα Δ.Ο.Ε.; Από εκπροσώπους ποιων χωρών αποτελούταν ο Δ.Ο.Ε.; 6. Ποια ήταν τα κρατικά έσοδα την διαχείριση των οποίων ανέλαβε ο Δ.Ο.Ε.; 7. Ποιοι ήταν οι στόχοι του Δ.Ο.Ε.; 8. Με ποιο τρόπο ο Δ.Ο.Ε. συνέβαλαν στην εξυγίανση της ελληνικής οικονομίας; 9. Ποια ήταν τα πλεονεκτήματα που προέκυψαν για την Ελλάδα από την επιβολή του Δ.Ο.Ε.; 10. Ποιες ήταν οι αρνητικές επιπτώσεις της επιβολής του Δ.Ο.Ε. στην Ελλάδα;


[21]

21

11. Το εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο

Τα επιτεύγματα των Ελλήνων του εξωτερικού Όπως έχουμε ήδη εξετάσει κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα (και από τον 18ο αιώνα) οι Έλληνες είχαν επεκτείνει τις εμπορικές, βιομηχανικές και ναυτιλιακές τους δραστηριότητες σε περιοχές όπως α) η νότιος Ρωσία (Οδησσός) β) οι Παραδουνάβιες Ηγεμονίες (εκβολές του ποταμού Δούναβη), γ) Κωνσταντινούπολη, δ) Αίγυπτος. Η συσσώρευση πλούτου και η δύναμη των Ελλήνων σε ορισμένες από αυτές τις περιοχές ήταν τόσο μεγάλες ώστε τα τοπικά οικονομικά συστήματα να εξαρτώνται άμεσα από τις οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων της διασποράς. Η κατάσταση των κατοίκων της μητροπολιτικής Ελλάδας από την άλλη πλευρά οι κάτοικοι της μητρο-πολιτικής Ελλάδας ζούσαν σε μια χώρα με ασφυκτικά γεωγραφικά όρια, μια χώρα που δεν ήταν δυνατό να τους προσφέρει τίποτε. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, το εξωελλαδικό κεφάλαιο, δηλαδή οι δυνάμεις του Ελληνισμού που υπήρχαν εκτός Ελλάδος, αποτελούσαν όχι μόνο μια ελπίδα για τους Έλληνες αλλά και μια «χρυσή εφεδρεία», δηλαδή ένα καταφύγιο σε περίπτωση οποιουδήποτε κινδύνου. Οι σχέσεις της διασποράς με τη μητροπολιτική Ελλάδα είχαμε εξετάσει και σε προηγούμενο κεφάλαιο ότι οι σχέσεις την ελληνικής διασποράς και της Ελλάδας δεν ήταν καθόλου καλές, κυρίως από την πλευρά των πρώτων. Οι Έλληνες του εξωτερικού δεν έτρεφαν και τα καλύτερα αισθήματα για την χώρα τους την οποία θεωρούσαν κάτι σαν φτωχό συγγενή ανάξιο λόγου. Η στάση αυτή των Ελλήνων του εξωτερικού ο-φείλεται, κατά κύριο λόγο, στις δυνατότητες οικονομικής ανάπτυξης και πλουτισμού που υπήρχαν την ε-ποχή εκείνη (ως τη δεκαετία του 1870) σε πολλές χώρες της ανατολικής Μεσογείου και του Εύξεινου πό-ντου. Μέχρι τη δεκαετία του 1870, πολύ λίγοι Έλληνες είχαν επιστρέψει στην Ελλάδα για να ενταχθούν σταδιακά στην αστική τάξη της χώρας. Οι συζητήσεις για αξιοποίηση της ομογένειας το ελληνικό κράτος είχε από νωρίς αναγνωρίσει τη σημα-σία και αξία της ελληνικής διασποράς και γι’ αυτό προσπάθησε να προσελκύσει το (επενδυτικό) ενδιαφέ-ρον της για να αναζωογονήσει την ελληνική οικονομία. Στην δεκαετία μάλιστα του 1860 η προσπάθεια αυ-τή έλαβε οργανωμένο χαρακτήρα εξαιτίας α) της αλλαγής της δυναστείας (από τον Βαυαρό Όθωνα στον Δανό Γεώργιο Γλύξμπουργκ) και των συνταγματικών θεσμών (σύνταγμα του 1864), β) επέκτασης των συ-νόρων του ελληνικού κράτους (με την ενσωμάτωση των Επτανήσων) & γ) του τεραστίου κόστους εμπλοκής στις κρητικές επαναστάσεις του 1866 – 1869. Οι προσπάθειες αυτές απέτυχαν, σε μια πρώτη φάση τουλάχι-στον, επειδή στη γειτονική Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1856 εφαρμόστηκαν οι μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, με όρους πολύ ευνοϊκούς για τους μη μουσουλμάνους υπηκόους του Σουλτάνου (βλέπε παράθε-μα 1, σελίδα 39 σχολικού βιβλίου). Αλλαγή του σκηνικού ενώ μέχρι και τη δεκαετία του 1860 οι Έλληνες της διασποράς αγνοούσαν παντε-λώς την Ελλάδα, από τις αρχές της δεκαετίας του 1870 ξεκινάει η άφιξή τους στην Ελλάδα και οι επενδύσεις τους στην πατρογονική τους γη. Η αιτία για τη μεταβολή της στάσης αυτήν των Ελλήνων του εξωτερικού απέναντι στη πατρίδα τους ήταν κυρίως η οικονομική κρίση που ξέσπασε στη δυτική Ευρώπη το 1873: η αποδοτικότητα των επενδύσεων είχε μειωθεί κατά πολύ με αποτέλεσμα οι επενδυτές να αναζητήσουν το-μείς επικερδών τοποθετήσεων στην Ανατολή. Αυτό το γεγονός με τη σειρά του άσκησε οικονομική πίεση στους Έλληνες της διασποράς οι οποίοι με τη σειρά τους αναζήτησαν νέες περιοχές για να επενδύσουν, μεταξύ αυτών και την Ελλάδα. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ξεκινάει μια σταδιακά αυξανόμενη παρουσία των Ελλήνων αστών του εξωτερικού στην οικονομική ζωή της μητροπολιτικής Ελλάδας. Μορφή των επενδύσεων οι Έλληνες του εξωτερικού ερχόμενοι στην Ελλάδα προβαίνουν σε μια σειρά οικονομικών δραστηριοτήτων. Οι δραστηριότητες αυτές είναι : α) αγορά οικοπέδων σε αστικά κέντρα και κατασκευή πολυτελών κατοικιών για λόγους επίδειξης πλούτου, β) η αγορά (από το 1881 και μετά) των τσιφλικιών της Θεσσαλίας. Όταν η Θεσσαλία ενσωματώθηκε στην Ελλάδα το 1881, οι Οθωμανοί τσιφλικά-δες που διέμεναν εκεί για λόγους δικής τους ασφάλειας εγκατέλειψαν την περιοχή και μετακινήθηκαν στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αφού όμως πρώτα πούλησαν τα κτήματά τους έναντι πολύ χαμη-λής τιμής. Αγοραστές ήταν οι Έλληνες αστοί του εξωτερικού οι οποίοι αναζητούσαν και παρόμοιες κερδο-φόρες συναλλαγές. γ) η ενασχόληση με το εμπόριο και κυρίως με την διακίνηση, όπως ήδη εξετάσαμε, εισαγόμενων προϊόντων, δ) επενδύσεις σε μεταλλευτικές δραστηριότητες, οι οποίες ξεκίνησαν από τα μέσα της δεκαετίας του 1860, οπότε και το ελληνικό κράτος εξέδωσε τις πρώτες άδειες εκμετάλλευσης του υπε-δάφους της χώρας σε ιδιώτες, ε) επενδύσεις στα δημόσια έργα που κατασκευάζονταν την εποχή που Πρω-θυπουργός της Ελλάδας ήταν ο Χαρίλαος Τρικούπης. Οι ιδιώτες επενδυτές αναλάμβαναν την κατασκευή ενός δημόσιου έργου και διατηρούσαν για κάποια χρόνια το δικαίωμα εκμετάλλευσης του έργου αυτού.


[22]

22

Στη συνέχεια τη διαχείριση του έργου αναλάμβανε το κράτος. στ) δανεισμός του κράτους συνήθως με αγο-ρά έντοκων ομολόγων του δημοσίου. Χαρακτήρας των επενδύσεων οι επενδύσεις των Ελλήνων αστών του εξωτερικού χαρακτηρίζονται από τυχοδιωκτισμό. Σκοπός των επενδύσεων που γίνονται την εποχή αυτή είναι το όσο το δυνατόν πιο γρήγορο κέρδος με το μικρότερο δυνατό επενδυτικό κίνδυνο, ενώ τα κέρδη από τις επενδύσεις εξάγονται σε χώρες του εξωτερικού. Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την επενδυτική πολιτική της εποχής αυτής, κερδοσκοπική. Βασικότερη αιτία για την κατάσταση αυτή δεν μπορούμε παρά να θεωρήσουμε την πρωτόγονη κατάσταση που βρισκόταν η ελληνική οικονομία. Μεταβολή στο χαρακτήρα της επενδυτικής πολιτικής των Ελλήνων της Διασποράς Η επενδυτική συ-μπεριφορά των Ελλήνων του εξωτερικού στον ελληνικό χώρο άρχιζε να μεταβάλλεται στις αρχές του 20ου αιώνα. Μέχρι την εποχή εκείνη η Ελλάδα δεν ήταν παρά ένας δευτερεύων χώρος επενδυτικής δραστηριό-τητας των Ελλήνων της Διασποράς, οι οποίοι εξακολουθούσαν να διατηρούν ως τόπο κατοικίας τους τις χώρες που αποτελούσαν και το κύριο πεδίο της δράσης τους. Έτσι η Ελλάδα περνάει σε δεύτερη φάση γεγονός που αποτυπώνεται και στην τυχοδιωκτική στάση των ομογενών. Στις αρχές όμως του 20ου αιώνα μια σειρά γεγονότων ανατρέπει τα δεδομένα σ’ αυτό το τομέα: α) το κίνημα των Νεότουρκων (1908), οι οργανωμένοι διωγμοί εναντίων των Ελλήνων στο έδαφος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, η ανατροπή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Μικρασιατική Εκστρατεία και καταστροφή (1919 – 1922), η εγκαθίδρυση του κεμαλικού τουρκικού κράτους είναι γεγονότα που οδήγησαν στην βίαιη απομάκρυνση των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία και στην μετακίνησή τους προς την Ελλάδα. β) Το ξέσπασμα της ρωσικής επανάστασης (Οκτώβριος 1917) και η εγκαθίδρυση του κομμουνιστικού καθεστώτος ανάγκασε τους Έλληνες της νότιας Ρωσίας και των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών, να μετακινηθούν προς την Ελλάδα. Το νεοπαγές καθεστώς αντιμετώπιζε τους Έλληνες σαν εχθρούς. Από τη στιγμή λοιπόν που αναγκάζονται να εγκατασταθούν στην Ελλάδα οι αστοί του εξωτερικού, μεταφέρονται μαζί τους και όλες οι οικονομικές, εμπορικές και χρηματι-στηριακές δραστηριότητές τους. Από τις αρχές του 20ου αιώνα η επενδυτική πολιτικής των ομογενών είναι πολύ πιο σταθερή και λιγότερο τυχοδιωκτική. Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια οφείλουμε να κάνουμε κάποιες διαπιστώσεις για το εξωελλαδικό κεφάλαιο: 1. Το γεγονός ότι το εξωελλαδικό κεφάλαιο δεν συνέβαλε αποφασιστικά στην οικονομική ανάπτυξη της

χώρας αυτό δεν σημαίνει ότι η παρουσία του δεν υπήρξε σημαντική. 2. Βοήθησε στην αύξηση της ρευστότητας χρήματος σε μια χώρα που παρουσιαζόταν έλλειψη κεφαλαί-

ου. 3. Δεν ήταν όλοι οι Έλληνες της Διασποράς πλούσιοι ή εύποροι αλλά στη συντριπτική πλειοψηφία τους

άνηκαν στα μεσαία και κατώτερα αστικά στρώματα. 4. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς (τους μικροαστούς και μεσοαστούς) στέλνοντας εμβάσματα στους συγγε-

νείς τους που διέμεναν στην Ελλάδα, επηρέαζαν την ελληνική οικονομία.

Ερωτήσεις εμπέδωσης της ύλης 1. Να αναφέρετε, με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις, τις αιτίες του φαινομένου του παροικιακού Ελλη-

νισμού. 2. Να αναλύσετε σημασιολογικά τον όρο «εξωελλαδικό κεφάλαιο». 3. Σε ποιες περιοχές συναντούμε έντονη οικονομική δραστηριοποίηση των Ελλήνων; 4. Να αιτιολογήσετε την άποψη του σχολικού βιβλίου (σελ. 38) σύμφωνα με την οποία «η ύπαρξη αυ-

τών των ισχυρών ομογενειακών ομάδων αποτελούσε οπωσδήποτε…μια χρυσή εφεδρεία». 5. Ποιες ήταν οι σχέσεις των Ελλήνων της διασποράς με το ελληνικό κράτος; που οφείλονταν κατά τη

γνώμη σας οι σχέσεις αυτές; 6. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι οι Έλληνες αστοί του εξωτερικού εγκαταστάθηκαν από τα

πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια στην Ελλάδα; 7. Πότε για ποιους λόγους και κάτω από ποιες συνθήκες ξεκίνησε το ελληνικό κράτος να μελετάει τρό-

πους για την προσέλκυση των κεφαλαίων των Ελλήνων του εξωτερικού; 8. Να εξετάσετε τις αιτίες που ανάγκασαν το ελληνικό κράτος να επιδιώξει την προσέλκυση του εξωελ-

λαδικού κεφαλαίου. 9. Να αναφέρετε τα βασικά σημεία από τη μεταρρύθμιση του «Τανζιμάτ» (1856). Πως θα μπορούσε να

αποτρέπει την προσέλκυση Ελλήνων επενδυτών από την πατρίδα τους;


[23]

23

10. Ποια ήταν τα εμπόδια που συνάντησε το ελληνικό κράτος στη προσπάθειά του να προσελκύσει το εξωελλαδικό κεφάλαιο;

11. Ποια ήταν η συνολική στάση που διατηρούν οι Έλληνες του εξωτερικού απέναντι στην Ελλάδα σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα; ποιος είναι ο λόγος στον οποίο θα μπορούσαμε να αποδώσουμε τη στάση αυτή;

12. Πότε και κάτω από ποιες συνθήκες ξεκινά η συνεργασία του εξωελλαδικού κεφαλαίου με το ελληνικό κράτος;

13. Σε ποιους τομείς της ελληνικής οικονομίας επικεντρώνεται το επενδυτικό ενδιαφέρον των Ελλήνων ομογενών; να τους αναφέρετε ονομαστικά.

14. Τι φανερώνει κατά τη γνώμη σας των ενδιαφέρον των αστών του εξωτερικού για κατασκευή ή αγορά πολυτελών κατοικιών σε κεντρικές συνοικίες της Αθήνας;

15. Τι φανερώνει για την κοινωνική διάρθρωση της περιοχής της Θεσσαλίας, η μεταβίβαση των τσιφλι-κιών από τους Οθωμανούς ιδιοκτήτες στους Έλληνες αστούς;

16. Να εξηγήσετε τις δραστηριότητες των Ελλήνων ομογενών σχετικά με τις «επενδύσεις στα δημόσια έργα της τρικουπικής περιόδου και στο δανεισμό του δημοσίου».

17. Πως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η επενδυτική συμπεριφορά των Ελλήνων της Διασποράς σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα; ποια τα αίτια της συμπεριφοράς αυτής;

18. Ποιος ήταν ο προορισμός των κερδών από τις οικονομικές δραστηριότητες των αστών κατά την διάρ-κεια του 19ου αιώνα; που οφείλεται κατά τη γνώμη σας το φαινόμενο αυτό;

19. Ποια γεγονότα προκαλούν την εκδίωξη των Ελλήνων από διάφορες περιοχές της Μεσογείου και του Ευξείνου Πόντου στα πρώτα έτη του 20ου αιώνα;

20. Τι γνωρίζετε για το κίνημα των Νεότουρκων; ποιες ήταν οι συνέπειες της κυριαρχίας των Νεότουρ-κων στη πολιτική ζωή της Τουρκίας για τους Έλληνες;

21. Γιατί οι Ρώσοι, μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση (1917), εκδίωξαν τους Έλληνες αστούς που ζούσαν στο ρωσικό έδαφος;

22. Ποιες ήταν οι συνέπειες της κατάρρευσης των ελληνικών παροικιών και η υποχρεωτική μετακίνηση των Ελλήνων ομογενών στην Ελλάδα;

23. Να αναφέρετε τα πλεονεκτήματα του εξωελλαδικού κεφαλαίου για την Ελλάδα. 24. Ποια ήταν η κοινωνική διαστρωμάτωση των ελληνικών παροικιών του εξωτερικού; 25. Με ποιο τρόπο οι ομογενείς συνέβαλαν στην βελτίωση της οικονομικής κατάστασης της Ελλάδας;

ΠΙΝΑΚΑΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΩΝ

ΕΤΟΣ ΓΕΓΟΝΟΣ

1774 Συνθήκη Κιουτσούκ – Καιναρτζή ανάμεσα σε Ρωσία & Τουρκία.

1821 Ξέσπασμα ελληνικής επανάστασης.

1824 – 25 «Δάνεια ανεξαρτησίας» από Αγγλία.

1830 Δημιουργία ελληνικού κράτους.

1832 Άφιξη Όθωνα – Βαυαρών / βαυαρικό δάνειο.

1839 Ίδρυση «Ιονικής Τράπεζας» στα αγγλοκρατούμενα Επτάνησα.

1841 Ίδρυση «Εθνικής Τράπεζας» στην Αθήνα.

1845 Η «Εθνική Τράπεζα» επεκτείνεται στην Ερμούπολη της Σύρου.

1846 Η «Εθνική Τράπεζα» επεκτείνεται στην Πάτρα.

1854 Αποκλεισμός της Ελλάδας από Άγγλους & Γάλλους – Κριμαϊκός πόλεμος.

1856 Μεταρρυθμίσεις «Τανζιμάτ» στη Τουρκία.

1860 (αρχές δεκαετίας) πρώτες άδειες εκμετάλλευσης του υπεδάφους σε ξένες και ελληνικές ε-ταιρίες.

1864 Ενσωμάτωση Επτανήσων στην Ελλάδα.

1866 Έναρξη δραστηριοτήτων εταιρίας «Σερπιέρι – Ρου» στα ορυχεία του Λαυρίου.

1866 – 68 Κρητικές επαναστάσεις.

1870 Κύμα ίδρυσης εκατό βιομηχανιών.

1870 – 71 Εκποίηση «εθνικών κτημάτων».

1873 Πανευρωπαϊκή οικονομική κρίση – οι πρώτοι Έλληνες αστοί αρχίζουν να επενδύουν στην Ελλάδα.


[24]

24

1881 Ενσωμάτωση Θεσσαλίας στην Ελλάδα.

1881 Έναρξη των εργασιών για διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου (οι εργασίες ολοκληρώθη-καν το 1893).

1882 – 92 Κατασκευάζονται 900 χλμ. Σιδηροδρομικής γραμμής (οι εργασίες ολοκληρώνονται το 1909).

1893 Κήρυξη πτώχευσης του ελληνικού κράτους.

1897 «Ατυχής» ελληνοτουρκικός πόλεμος.

1898 Επιβολή Δ.Ο.Ε.


[25]

25

ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20Ο ΑΙΩΝΑ


Γ. Οι οικονομικές εξελίξεις κατά το 20ο αιώνα (σελ. 44 – 56 σχολικού βιβλίου)

1 . Το αγροτικό ζήτημα

Οικονομικές & κοινωνικές εξελίξεις κατά τον 19ο αιώνα Μετά το τέλος του Μεσαίωνα ξεκινάει μια νέα εποχή κατά την οποία παρουσιάζονται εξελίξεις στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα. Βασικά χαρακτηρι-στικά της νέας εποχής είναι : α) η παρακμή του φεουδαρχικού καθεστώτος, β) η εμφάνιση, ανάπτυξη και κυριαρχία της βιομηχανίας ως βασικού πλουτοπαραγωγικού τομέα, γ) η κυριαρχία της αστικής τάξης & δ) η δημιουργία βιομηχανικών κρατών στην δυτική Ευρώπη (Αγγλία, Γαλλία κ.α.). Έτσι ο 19ος αιώνας είναι ο αιώνας στον οποίο πραγματοποιείται η λεγόμενη «βιομηχανική επανάσταση». Κάτω από αυτές τις συνθή-κες, οι χώρες στις οποίες επικράτησε η βιομηχανική επανάσταση, ονομάστηκαν «δυτικός κόσμος». Η κατο-χή αγροτικών εκτάσεων, στις χώρες αυτές, έπαψε να θεωρείται βασική πηγή πλούτου και οι κάτοχοι γης δεν θεωρούνταν πλέον φορείς κοινωνικού – ταξικού κύρους, αφού μάλιστα έχασαν τα προνόμια που α-πέρρεαν από το φεουδαρχικό καθεστώς. Φυσικά η διαδικασία αυτή έγινε σταδιακά και όχι απότομα. Πα-ρόμοιες εξελίξεις (όχι βέβαια ακριβώς τις ίδιες) είχαμε και στην Ελλάδα, όπου η κατοχή καλλιεργήσιμης έκτασης, έπαψε να θεωρείται ενδεικτικό κοινωνικής υπεροχής. Μάλιστα και οι μεγαλογαιοκτήμονες δεν ασχολούνταν με τα κτήματά τους αλλά με το δευτερογενή (βιομηχανία) και συχνότερα με τον τριτογενή παραγωγικό τομέα (εμπόριο, χρηματοπιστωτικές συναλλαγές, επενδύσεις σε δημόσια έργα, ενασχόληση με τα μεταλλεία κ.α.).

Συνέπειες των εξελίξεων αυτών / αγροτική μεταρρύθμιση Αφού η γη έπαψε να θεωρείται πηγή πλού-του, από τον 19ο αιώνα παρουσιάζεται το φαινόμενο της κατάτμησης των μεγάλων γεωργικών εκτάσεων σε μικρότερους κλήρους και της μεταβίβασής τους από τους μεγαλογαιοκτήμονες σε μικρούς και μεσαίους καλλιεργητές. Το φαινόμενο αυτό ονομάστηκε «αγροτική μεταρρύθμιση».

Η αγροτική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα Σημαντικό ρόλο στο νεοϊδρυθέν ελληνικό κράτος έπαιξαν τα εθνικά κτήματα, με την εκποίηση των οποίων σε μικρούς και μεσαίους καλλιεργητές – πρώην αγωνιστές του 1821 – 1828 αντιμετωπίστηκε στις περιοχές της Στερεάς Ελλάδας και της Πελοποννήσου (που αποτε-λούσαν και τον κορμό της χώρας τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας). Λίγα τσιφλίκια (= μεγάλης έκτασης αγροτικά εδάφη) στην Αττική και τη Βοιωτία δεν αποτελούσαν πρόβλημα.

Η επέκταση των συνόρων και τα προβλήματά της Από το 1864 και μετά εγκαινιάζεται μια εποχή σταδι-ακής επέκτασης των ελληνικών συνόρων εις βάρος της εδαφικής ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρα-τορίας. Τα εδάφη που προσαρτά η Ελλάδα στο 2ο μισό του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα είναι: 1. Επτάνησα (1864). 2. Θεσσαλία (1881). 3. Ήπειρος, δυτική Μακεδονία, νησιά Αιγαίου, Κρήτη (1912 – 1913). 4. Ανατολική Μακεδονία, δυτική Θράκη, τμήμα Ανατολικής Θράκης, ζώνη της Σμύρνης (1918 – 1920). Πέρα από τα οφθαλμοφανή πλεονεκτήματα που είχε για τη Χώρα η επέκταση των συνόρων της και η προ-σάρτηση περιοχών με άφθονες πρώτες ύλες ανεπτυγμένη βιομηχανία και εμπόριο, και συμπαγείς ελληνι-κούς πληθυσμούς, εντοπίζουμε την ύπαρξη ενός ακανθώδους ζητήματος, που ήταν η κυριαρχία της μεγά-λης αγροτικής ιδιοκτησίας στις περιοχές που ενσωματώθηκαν.

Η κατάσταση ως τα τέλη του 19ου αιώνα Εξετάζοντας τον πίνακα των εδαφικών προσαρτήσεων κατά τη περίοδο του 19ου αιώνα διαπιστώνουμε ότι οι περιοχές των Επτανήσων και της Θεσσαλίας ενσωματώθη-καν από την Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα. Ειδικά για τη περιοχή της Θεσσαλίας πρέπει να πούμε ότι αποτε-λούσε (όπως ακόμη και σήμερα) τη πιο εύφορη περιοχή του ελλαδικού χώρου, ενώ όσο άνηκε στην Οθω-


[26]

26

μανική Αυτοκρατορία, τα εδάφη της λυμαίνονταν Τούρκοι τσιφλικάδες (= μεγαλογαιοκτήμονες). Οι τσιφλι-κάδες αυτοί, επειδή δεν επιθυμούσαν να βρίσκονται κάτω από την εξουσία του ελληνικού κράτους, πού-λησαν τα κτήματα τους σε πολύ χαμηλές τιμές (συγκριτικά τουλάχιστον με την πραγματική τους αξία). Το ενδιαφέρον βέβαια εντοπίζεται στην ταυτότητα των αγοραστών που δεν ήταν άλλοι από τους Έλληνες α-στούς των παροικιών του εξωτερικού. Ας μην ξεχνάμε ότι η πολιτική των Ελλήνων του εξωτερικού, σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί καθαρά τυχοδιωκτική.

Η τακτική των Ελλήνων τσιφλικάδων της Θεσσαλίας Α] Η τακτική που ακολούθησαν οι Έλληνες αυτοί δεν διέφερε καθόλου από τη τακτική των Οθωμανών προκατόχων τους, αφού διατηρήθηκε ο θεσμός της δουλοπαροικίας ( δουλοπαροικία = σύστημα, σύμφωνα με το οποίο ο ιδιοκτήτης μεγάλων εκτάσεων γης νοικιάζει τμήμα της ιδιοκτησίας του σε ακτήμονες αγρότες για να το καλλιεργήσουν με αντάλλαγμα κάποιο χρηματικό ποσό ή το ισότιμό του σε είδος. Η δουλοπαροικία οδηγούσε σε εξαθλίωση τους αγρότες, αφού εξαρτούσε τους τελευταίους απόλυτα από τους τσιφλικάδες). Β] Οι τσιφλικάδες της Θεσσαλίας κατέφυγαν στην άσκηση πολιτικών και κοινωνικών πιέσεων προκειμένου να αποκτήσουν κέρδη από τη γεωργία: οι πολιτικές πιέσεις ασκούνταν από τους τσιφλικάδες της Θεσσαλίας προς το κράτος προκειμένου το τελευ-ταίο να επιβάλλει υψηλότερους δασμούς στο εισαγόμενο από τη Ρωσία σιτάρι. Με αυτό τον τρόπο ανέβαι-νε η τιμή του σιταριού και οι γαιοκτήμονες ανέβαζαν και τη τιμή του δικού τους σιταριού, το οποίο όμως παρέμενε φθηνότερο από το εισαγόμενο. Ένας άλλος τρόπος κερδοσκοπίας ήταν η δημιουργία τεχνητών ελλείψεων με την απόκρυψη των παραγόμενων από τα τσιφλίκια της Θεσσαλίας προϊόντων. Με την δημι-ουργία ελλείψεων, οι τιμές των προϊόντων αυξάνονταν αισθητά και φυσικά επωφελούνταν οι μεγαλοϊδιο-κτήτες της γης. Με αυτό τον τρόπο ασκούνταν και κοινωνικές πιέσεις, αφού, εξαιτίας της ανόδου της τιμής του σιταριού, γινόταν προβληματική η τροφοδοσία μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού. Η αντίδραση του ελληνικού κράτους κατά τις αρχές του 20ου αιώνα το ελληνικό κράτος για πολλούς λόγους προσπάθησε να αντιδράσει στις μεθόδους των γαιοκτημόνων. Το κράτος το 1907 ψήφισε μια σειρά νόμων που επέτρεπε την απαλλοτρίωση μεγάλων κτημάτων με σκοπό να δοθούν στους ακτήμονες καλλι-εργητές. Η εφαρμογή αυτών των νόμων στάθηκε εξαιτίας πολλών παραγόντων μια εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση:

Α] Οπωσδήποτε αντιδράσεις υπήρξαν από τους μεγαλογαιοκτήμονες οι οποίοι δεν θα αμελούσαν τα συμ-φέροντά τους με κανέναν τρόπο. Όμως αντιδράσεις είχαμε και από την πλευρά των ακτημόνων – δουλοπά-ροικων (κυρίως της Θεσσαλίας), οι οποίοι επιδίωκαν την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών και τη διανομή της έκτασης αυτής στους ακτήμονες. Αυτό αποτελούσε και το βασικότερο αίτημα του αγροτικού κινήματος. Στα πλαίσια του κινήματος αυτού είχαμε και μια σειρά κινητοποιήσεων εκ μέρους των αγροτών που οδήγησαν σε ανοικτές συγκρούσεις των τελευταίων τόσο με το κράτος όσο και με τους γαιοκτήμονες. Β] Το πρόβλημα από το 1913 και μετά έγινε πιο περίπλοκο. Όπως γνωρίζουμε μετά το τέλος των βαλκανι-κών πολέμων και κυρίως μετά την υπογραφή της συνθήκης του Βουκουρεστίου, η Ελλάδα πέτυχε να δι-πλασιάσει την έκτασή της με ενσωμάτωση περιοχών όπως η Ήπειρος, η Μακεδονία, η Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου. Από αυτές τις περιοχές, ειδικά η Μακεδονία είχε ιδιαίτερα εύφορα εδάφη καθώς και μεγάλα τσιφλίκια με ιδιοκτήτες, όχι μόνο Έλληνες αλλά και μουσουλμάνους. Το κράτος βρέθηκε τότε σε εξαιρετικά δυσχερή θέση, γιατί οποιαδήποτε απόπειρα απαλλοτρίωσης τσιφλικιού που άνηκε σε μουσουλμάνο (και συνεπώς φιλικά διακείμενο προς την ομόδοξη Οθωμανική Αυτοκρατορία) θα μπορούσε να θεωρηθεί έμ-μεση επίθεση σε βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και να προκαλέσει ένταση στις σχέσεις των δύο κρατών που ούτως ή άλλως δεν βρισκόντουσαν και στο καλύτερο δυνατό σημείο.

Οι στόχοι του Ελ. Βενιζέλου πριν τη Μικρασιατική καταστροφή ουσιαστικό βήμα στην αντιμετώπιση του αγροτικού ζητήματος έγινε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ύστερα μάλιστα από τον λεγόμενο «εθνικό διχασμό» και τη δημιουργία της κυβέρνησης της «Εθνικής Άμυνας» με κέντρο τη Θεσσαλονίκη. Ο στόχος της πολιτικής του Ελευθερίου Βενιζέλου ήταν διπλός: α) η αύξηση ελληνικών ιδιοκτησιών γης σε περιοχές (Μακεδονία, βόρειος Θεσσαλία) που είχε αποκτήσει η Ελλάδα πρόσφατα (βαλκανικοί πόλεμοι 1912 – 1913). Στις περιοχές αυτές, αν και υπήρχε πλειονότητα του ελληνικού στοιχείου, παρόλα αυτά εντοπίζεται και ένα υψηλό ποσοστό μη Ελλήνων κατοίκων (Τούρκων, Αρμενίων, Εβραίων, Βούλγαρων, Αλβανών κ.α.). Έτσι ήταν πιθανό στο μέλλον κάποια γειτονική χώρα, να εγείρει διεκδικήσεις για τις περιοχές αυτές βασιζόμενο στην ύπαρξη κάποιας μειονότητας. Ήταν πιθανό λοιπόν μια χώρα, όπως π.χ. η Βουλγαρία, βασιζόμενη στην ύπαρξη βουλγαρικής μειονότητας να διεκδικήσει, σε διπλωματικό αλλά και σε στρατιωτικό επίπεδο, κάποια ελληνική περιοχή. Για να αποφευχθεί ένα τέτοιο σενάριο, ήταν απαραίτητο


[27]

27

να αυξηθεί ο αριθμός των Ελλήνων ιδιοκτητών γης (ενισχύοντας την ελληνικότητα της περιοχής), κάτι που θα μπορούσε να επιτευχθεί με τις απαλλοτριώσεις των μεγάλων τσιφλικιών. β) στόχος του Ελευθερίου Βενιζέλου ήταν επίσης και η αντιμετώπιση πιθανών κοινωνικών εντάσεων, αφού η ύπαρξη ακτημόνων λειτουργούσε πάντοτε ως αποσταθεροποιητικός παράγοντας για την πολιτική και οικονομική ζωή. Οι ακτήμονες (όπως και οι άνεργοι) αποτελούσαν μια πληθυσμιακή ομάδα η οποία ήταν πολύ πιθανό κάτω από την πίεση κάποιων γεγονότων να ξεσηκωθεί και να προκαλέσει ταραχές. Η αποκατάσταση των ακτημόνων θα συνέβαλε λοιπόν και στην κοινωνική ηρεμία.

Η αγροτική πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου πρίν τη Μικρασιατική καταστροφή η αγροτική πολιτική του Ελ. Βενιζέλου, όσο ο τελευταίος ήταν πρωθυπουργός της «Εθνικής Άμυνας», αφορά μόνο τις περιοχές της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας που βρισκόνταν κάτω από τον έλεγχο της κυβέρνησης της Θεσσαλονίκης. Κατά της διάρκεια αυτής της πρωθυπουργίας του Βενιζέλου αναδιανεμήθηκε το 85 % των καλλιεργήσιμων εκτάσεων στη Μακεδονία και το 68 % των καλλιεργήσιμων εκτάσεων στη Θεσσαλία. Το συνολικό ποσοστό των εδαφών που αναδιανεμήθηκαν στη Μακεδονία και τη Θεσσαλία, αντιστοιχούσε στο 40% της συνολικής καλλιεργήσιμης έκτασης της χώρας.

Η αγροτική μεταρρύθμιση μετά τη Μικρασιατική καταστροφή (1922) Αμέσως μετά τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922 , είχαμε την άφιξη ενός τεράστιου αριθμού προσφύγων, ο οποίος πέρα από τις βα-σικές ανάγκες του (ένδυση, διατροφή, στέγη), επιδίωκε και την εργασιακή του αποκατάσταση. Πολύ σω-στά οι τότε ελληνικές κυβερνήσεις στράφηκαν προς την αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων. Για να υλοποιηθεί όμως η αγροτική αποκατάσταση, έπρεπε πρώτα να έχει ολοκληρωθεί ένα σύνολο από απαλλο-τριώσεις. Έτσι το ελληνικό κράτος οδηγήθηκε στη κατάργηση της μεγάλης και τη παγίωση της μικρής και μεσαίας ιδιοκτησίας.

Συνέπειες της αγροτικής μεταρρύθμισης Η αγροτική μεταρρύθμιση που ξεκίνησε από τον Βενιζέλο και συνεχίστηκε και στα επόμενα χρόνια προκάλεσε πολλές μεταβολές στην ελληνική κοινωνική και οικονομι-κή ζωή: α) κυριάρχησε η μικρή και μεσαία αγροτική ιδιοκτησία ενώ παράλληλα τα τσιφλίκια εξαφανίστη-καν & β) οι μικροί καλλιεργητές γινόντουσαν συχνά αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους εμπόρους αγρο-τικών προϊόντων. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίο το κράτος προχώρησε στην ίδρυση 1. της Αγροτι-κής Τράπεζας της Ελλάδος, 2. κρατικών οργανισμών παρέμβασης & 3. παραγωγικών συνεταιρισμών. Σε γενικές γραμμές στην Ελλάδα το αγροτικό ζήτημα επιλύθηκε με το καλύτερο δυνατό τρόπο σε μια στιγμή που σε άλλες αγροτικές χώρες, το ίδιο ζήτημα προκάλεσε εντάσεις και έντονες κοινωνικές αντιθέσεις (π.χ. Ισπανία, Ρουμανία, Βουλγαρία κ.α.)


1. Το σχολικό βιβλίο αναφέρει ότι ο αγροτικός χώρος «κυριαρχούσε παραγωγικά αλλά και κοινωνικά στην ιστορία των ανθρώπινων πολιτισμών ως τον 19ο αιώνα». Να αναλύσετε τη φράση.

2. Τι γνωρίζετε για τη βιομηχανική επανάσταση; να αναφέρετε συνοπτικά τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνέπειές της.

3. Ποιες περιοχές του κόσμου έλαβαν την ονομασία «δυτικός κόσμος»; 4. Ποια ήταν η κατάσταση στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης; 5. Κάτω από ποιες συνθήκες η γεωργική ιδιοκτησία έπαψε να είναι βασική προϋπόθεση κοινωνικού και

ταξικού κύρους; 6. Τι είναι η αγροτική μεταρρύθμιση; Πως έγινε η αγροτική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα; 7. Απέμειναν τσιφλίκια στον ελλαδικό χώρο; δημιουργούσαν κάποιο πρόβλημα; 8. Γιατί η ενσωμάτωση των Επτανήσων (1864) και της Θεσσαλίας (1881) δημιούργησαν προβλήματα

στον αγροτικό χώρο; 9. Πως η μεγάλη αγροτική ιδιοκτησία στη περιοχή της Θεσσαλίας πέρασε στα χέρια Ελλήνων; ποιοι ήταν

οι Έλληνες που αγόρασαν τα τσιφλίκια της Θεσσαλίας; 10. Με ποιους τρόπους προσπαθούσαν οι Έλληνες γαιοκτήμονες της Θεσσαλίας να κερδοσκοπήσουν; 11. Ποιες ήταν κατά τη γνώμη σας οι κοινωνικές συνέπειες της κερδοσκοπικής πολιτικής των Θεσσαλών

τσιφλικάδων; 12. Με ποια μέτρα επιδίωξε το ελληνικό κράτος να αντιμετωπίσει την ασυδοσία των Θεσσαλών γαιοκτη-

μόνων; ήταν τα μέτρα αυτά επιτυχή; 13. Γιατί το αγροτικό πρόβλημα μετά τους Βαλκανικούς πολέμους έγινε περίπλοκο;


[28]

28

14. Πότε και κάτω από ποιες συνθήκες ξεκίνησε ο Βενιζέλος την εφαρμογή αγροτικής πολιτικής; 15. Ποιος ήταν ο στόχος της αγροτικής πολιτικής του Βενιζέλου; 16. Γιατί και με ποιο τρόπο ο Βενιζέλος επιδίωκε την αύξηση του αριθμού Ελλήνων ιδιοκτητών γης στις

Νέες Χώρες; 17. Γιατί η αποκατάσταση των προσφύγων θα απέκλειε κοινωνικές εντάσεις; 18. Πότε εφαρμόζεται πιο ουσιαστικά η αγροτική μεταρρύθμιση; 19. Ποιες ήταν οι συνέπειες της αγροτικής μεταρρύθμισης της «Εθνικής Άμυνας»; 20. Γιατί κατά τη γνώμη σας η αγροτική μεταρρύθμιση της «Εθνικής Άμυνας» αφορούσε μόνο τη περιοχή

της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας; 21. Ποια ήταν η κοινωνική συνέπεια της αγροτικής μεταρρύθμισης μετά τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο; 22. Μπορείτε να εξηγήσετε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες οι μικροί καλλιεργητές γινόντουσαν αντι-

κείμενο εκμετάλλευσης από τους εμπόρους; 23. Με ποιους τρόπους αντιμετώπισε το ελληνικό κράτος την εκμετάλλευση που υφίσταντο οι μικροί

καλλιεργητές από τους εμπόρους; 24. Να αναφέρετε τις οικονομικές, κοινωνικές & πολιτικές συνέπειες της αγροτικής μεταρρύθμισης.

2 . Τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος

Παράλληλα με το αγροτικό κίνημα, στην Ελλάδα υπήρχε και εργατικό κίνημα. Όπως το αγροτικό κίνημα παρουσίαζε ιδιομορφίες στην Ελλάδα, το ίδιο ακριβώς συνέβαινε και με το εργατικό κίνημα. Το κίνημα αυτό δεν άσκησε ιδιαίτερα έντονη επιρροή – κοινωνική και πολιτική – όπως συνέβη στις βιομηχανικές χώ-ρες της δύσης.

Ανασταλτικοί παράγοντες στην ανάπτυξη εργατικού κινήματος στην Ελλάδα Το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα συνάντησε αρκετά εμπόδια στην ανάπτυξή του. Τα πιο βασικά από αυτά ήταν : Α] Η μικρή επιρροή, σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο, των σοσιαλιστικών ομάδων που είχαν δημιουρ-γηθεί γύρω από εργατικούς κύκλους. Β] Σχετική με τη παραπάνω διαπίστωση είναι η απουσία οργανωμένης βιομηχανίας, στα πρότυπα της δυτι-κής Ευρώπης. Στην Ελλάδα, σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα κυριαρχούσε σε οικονομικό επίπεδο ο πρω-τογενής τομέας (γεωργία, κτηνοτροφία), συνεπώς δεν υπήρχε μεγάλος αριθμός εργοστασίων και κατ’ επέ-κταση ούτε μεγάλος αριθμός εργατών. Μάλιστα όταν αναφερόμαστε σε εργάτες, κάνουμε λόγο κυρίως για εργάτες των μεταλλείων. Στα μεταλλεία εκδηλώθηκαν και οι πρώτες εργατικές εξεγέρσεις όπως π.χ. στο Λαύριο το 1896. Γ] Σε ένα πολύ μεγάλο τμήμα των δημοσίων έργων δεν εργάζονταν Έλληνες αλλά ξένοι εργάτες, όπως στην περίπτωση των έργων διάνοιξης της διώρυγας της Κορίνθου, όπου πολλοί από τους εργάτες ήταν Ιταλοί. Δ] Η κυριαρχία της Μεγάλης Ιδέας διαδραμάτισε οπωσδήποτε αρνητικό ρόλο στην ανάπτυξη και διάδοση ιδεολογιών με κοινωνικό χαρακτήρα (όπως ο σοσιαλισμός).

Μεγάλη Ιδέα & κοινωνικές ιδεολογίες σε προηγούμενη ενότητα εξετάζοντας τη λεγόμενη «Μεγάλη Ιδέ-α», είχαμε καταλήξει στη διαπίστωση ότι επρόκειτο για μια ιδεολογία που πρέσβευε την με κάθε δυνατή θυσία επέκταση των συνόρων του ελληνικού κράτους. Αυτό αυτόματα σήμαινε ότι έπρεπε για την επίτευξη ενός τέτοιου στόχου να παραβλεφθούν τα συμφέροντα επιμέρους κοινωνικών ομάδων όπως, στην περί-πτωσή μας, των εργατών. Στόχος του ελληνικού κράτους στα πλαίσια αυτής της πολιτικής ήταν η προσέλ-κυση Ελλήνων και ξένων κεφαλαιούχων από το εξωτερικό, οι οποίοι με τις επενδύσεις τους θα συνέβαλαν στην εκβιομηχάνιση της χώρας και την προετοιμασία της για την επέκταση των συνόρων. Οποιαδήποτε λοιπόν αιτήματα εκ μέρους των εργατών φάνταζαν εχθρικά για την υλοποίηση των παραπάνω στόχων α-φού έρχονταν σε ευθεία σύγκρουση με τα παραπάνω. Κάτω από αυτές τις συνθήκες υπήρχε ανοικτή ε-χθρότητα τόσο του κράτους όσο και του συνόλου των πολιτών οι οποίοι αντιμετώπιζαν οποιαδήποτε κοι-νωνική ιδεολογία τουλάχιστον προδοτική για τη Μεγάλη Ιδέα.

Ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στις αρχές του 20ου αιώνα Στις αρχές του 20ου αιώνα, μετά τους Βαλκανικούς πολέμους της περιόδου 1912 – 1913 το ελληνικό κράτος έχει διπλασιάσει την έκτασή του με


[29]

29

την προσάρτηση της Μακεδονίας, της Ηπείρου, των νησιών του Αιγαίου και της Κρήτης. Μέσα στις νεοα-ποκτηθείσες περιοχές, περιλαμβανόταν και η Θεσσαλονίκη. Η πόλη αυτή όχι μόνο ήταν εκβιομηχανισμένη (με τα μέτρα της περιοχής των Βαλκανίων πάντοτε) αλλά είχε και ανεπτυγμένο εργατικό κίνημα. Οι εργάτες της Θεσσαλονίκης ήταν οργανωμένοι στη «Φεντερασιόν», μια εργατική συνδικαλιστική οργάνωση που περιελάμβανε στους κόλπους της εργάτες από όλες τις εθνότητες που ζούσαν στη περιοχή (Έλληνες, Τούρ-κους, Αρμένιους, Αλβανούς, Βούλγαρους, Εβραίους). Οι πρωτεργάτες της οργάνωσης ήταν Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, μια φυλή προοδευτική και ανοικτή σε κοινωνικές ιδεολογίες. Ήταν αναμενόμενο, αυτή η εργατική οργάνωση να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην διοργάνωση του ελληνικού εργατικού κινήμα-τος και να αποτελέσει μάλιστα πρότυπο γι’ αυτό.

Παράγοντες ανάπτυξης του εργατικού κινήματος Στις αρχές του 20ου αιώνα διαδραματίζεται μια σειρά γεγονότων που συμβάλλουν με τη σειρά τους στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος: α) Η λειτουργία της «Φεντερασιόν» στα πλαίσια του ελληνικού κράτους, αφού, όπως είδαμε, είναι η πρώτη συνδικαλιστική οργάνωση που θα συμβάλλει στην αφύπνιση και την ευρύτερη διοργάνωση του εργατικού κινήματος . β) Οι πιέσεις που δέχθηκε η ελληνική κοινωνία. Στις αρχές του 20ου αιώνα και κατά τη διάρκεια του Α’ Πα-γκοσμίου πολέμου, η ελληνική κοινωνία δέχεται πολλές μεταβολές, αφού έχουμε την ισχυροποίηση της αστικής τάξης και την παρακμή της «παλαιάς ολιγαρχίας». Ταυτόχρονα η οικονομική κατάσταση των χαμη-λότερων κοινωνικών στρωμάτων επιδεινώνεται λόγω της ανεξέλεγκτης δράσης των βιομηχανικών κύκλων που εκμεταλλεύονται στο μέγιστο δυνατό βαθμό τις συνθήκες που επικρατούν. γ) Η εμπλοκή της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο επιδεινώνει την οικονομική κατάσταση των εργατών. δ) Το ξέσπασμα της ρωσικής επανάστασης συμβάλλει με τη σειρά του στην αφύπνιση των Ελλήνων εργα-τών. Τον Οκτώβριο του 1917, εκδηλώνεται στη Ρωσία η επανάσταση των κομμουνιστών Μπολσεβίκων, η οποία ανατρέπει το τσαρικό καθεστώς, και οι εργάτες ανέρχονται στην εξουσία. Η επικράτηση των κομ-μουνιστών αποδείκνυε τις δυνατότητες της εργατικής τάξης και αποτελούσε ένα πρότυπο για τους εργάτες όλου του Κόσμου. Χαρακτηριστικό ήταν και το μαρξιστικό σύνθημα που υιοθέτησαν οι Ρώσοι επαναστά-τες: «Προλετάριοι όλου του κόσμου, ενωθείτε!». Κάτω από τις συνθήκες αυτές ενισχύεται το εργατικό κί-νημα και στην Ελλάδα κάτω από την σκέπη της «Φεντερασιόν». Στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου πολέμου ι-δρύεται η Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος (Γ.Σ.Ε.Ε.), στην οποία ενσωματώνονται διάφορα τοπι-κά εργατικά σωματεία και αποτελεί (ως τις μέρες μας) το ανώτερο συνδικαλιστικό όργανο των εργατών στην Ελλάδα. Ταυτόχρονα ιδρύεται και η πρώτη μεγάλη σοσιαλιστική οργάνωση, το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος (Σ. Ε. Κ. Ε.) το οποίο στη συνέχεια μετονομάστηκε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος (Κ.Κ.Ε.) και εντάχθηκε στη Τρίτη Κομμουνιστική Διεθνή. Η Κομμουνιστική Διεθνής ήταν ένας φορέας στον οποίο συμμετείχαν τα κομμουνιστικά κόμματα όλου του κόσμου και σ’ αυτήν καθοριζόταν κοινή γραμμή και στό-χοι.


1. Να αναφέρετε το λόγο για τον οποίο το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα διαφοροποιείται από αντίστοιχα εργατικά κινήματα των εκβιομηχανισμένων κρατών.

2. Όταν αναφερόμαστε σε εργάτες στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, μιλάμε για βιομηχανικούς εργάτες; 3. Να αναφέρετε συνοπτικά τους ανασταλτικούς για την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος παράγοντες. 4. «Στον ιδεολογικό τομέα η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας εμπόδιζε την ανάπτυξη και διάδοση ιδεολο-

γιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο»: Να αναλύσετε τη φράση αυτή του σχολικού βιβλίου. 5. Με ποιο τρόπο η επέκταση των συνόρων του ελληνικού κράτους μετά τους βαλκανικούς πολέμους

άσκησε επίδραση και στο εργατικό κίνημα; 6. Τι γνωρίζετε για τη «Φεντερασιόν»; 7. Ποιοι ήταν εκείνοι οι παράγοντες που συνέβαλαν στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στις αρχές

του 20ου αιώνα; 8. Με ποιο τρόπο η ρωσική επανάσταση συνέβαλε στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στην Ελλά-

δα; 9. Από πού φαίνεται η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο;


[30]

30

3. Οι οικονομικές συνθήκες κατά τη περίοδο 1910 – 1922

Βενιζελισμός κατά τη γεμάτη από πολεμικά γεγονότα περίοδο του 1910 – 1922, κάνει στην Ελλάδα την εμφάνισή της μια νέα ιδεολογία που έμεινε γνωστό με την ονομασία «βενιζελισμός» από το όνομα του Ελευθερίου Βενιζέλου που υπήρξε ο εμπνευστής και θεμελιωτής της. Αν και είναι δύσκολο να ορίσουμε με ακρίβεια τις αρχές του βενιζελισμού, μπορούμε να εξετάσουμε τις γενικές γραμμές του: ενσωμάτωση του εκτός συνόρων ελληνισμού με παράλληλο εκσυγχρονισμό της οικονομικής και κοινωνικής δομής του κρά-τους έτσι ώστε το τελευταίο να λάβει τη θέση που του αρμόζει στον σύγχρονο κόσμο. Δηλαδή, κάτω από την επίδραση και της Μεγάλης Ιδέας, το ελληνικό κράτος θα απελευθέρωνε τους Έλληνες εκείνους που ζούσαν στα εδάφη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Απαραίτητη προϋπόθεση για την υλοποίηση του στό-χου αυτού ήταν η καλύτερη δυνατή προετοιμασία του ελληνικού κράτους, ώστε αυτό να γίνει πιο αξιόπι-στο και αποτελεσματικό.

Τα στηρίγματα του Βενιζέλου ο Βενιζέλος φυσικά δεν προχωρούσε σ’ αυτή τη προσπάθεια μόνος του, αλλά είχε και την υποστήριξη της ελληνικής αστικής τάξης που είχε δραστηριοποιηθεί την εποχή εκείνη α) στη περιοχή του Δούναβη, β) στη νότιο Ρωσία (Οδησσό), γ) στην Οθωμανική αυτοκρατορία (Κωνσταντι-νούπολη, Σμύρνη), δ) στην Αίγυπτο (Αλεξάνδρεια), ε) στο Σουδάν και αλλού. Η άνοδος διαφόρων εθνικών κινημάτων (όπως το κίνημα των Νεότουρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία και το κίνημα του Πανσλα-βισμού στα περισσότερα σλαβικά κράτη των Βαλκανίων) έθετε σε κίνδυνο όχι μόνο τις δραστηριότητες αλλά και την ίδια τη ζωή των Ελλήνων αστών του εξωτερικού. Ήταν λογικό κάτω από αυτές τις συνθήκες η αστική τάξη να στηρίξει το όραμα του βενιζελισμού ελπίζοντας ότι α) με τη δημιουργία ενός σύγχρονου ελληνικού κράτους και β) με την επέκταση των συνόρων της Ελλάδας, θα εξασφάλιζε τα συμφέροντά της. Σημαντική όμως στήριξη στα σχέδια του Βενιζέλου παρείχε και η καλή οικονομική κατάσταση του κράτους.

Η ελληνική οικονομία πριν τους Βαλκανικούς πολέμους η ελληνική οικονομία, την εποχή της πρώτης πρωθυπουργίας του Βενιζέλου, λίγο πριν τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912 – 13, βρισκόταν σε εξαιρε-τικά βελτιωμένη θέση (βελτίωση που είχε ήδη δρομολογηθεί από την παρέμβαση του Διεθνούς Οικονομι-κού Ελέγχου - Δ.Ο.Ε.). Τις περισσότερες φορές την εποχή εκείνη, οι κρατικοί προϋπολογισμοί ήταν πλεο-νασματικοί, δηλαδή τα έσοδα του κράτους ήταν περισσότερα απ’ ότι τα έξοδά του. Αυτό συνεπαγόταν μια σχετική άνεση σε στρατιωτικές κινητοποιήσεις και δαπάνες, γεγονός που καθιστούσε με τη σειρά του τον ελληνικό στρατό εξαιρετικά αξιόμαχο. Στα τέλη του 19ου – αρχές του 20ου αιώνα το ελληνικό κράτος αντιμε-τώπισε τη λεγόμενη σταφιδική κρίση, ή οποία όμως αντιμετωπίστηκε με την μετανάστευση αγροτικού πληθυσμού προς την αμερικάνικη ήπειρο. Από την μετανάστευση αυτή προέκυπτε διπλό όφελος για την Ελλάδα, αφού α) η οικονομία στην ύπαιθρο τονώνονταν από τα σημαντικά εμβάσματα των μεταναστών στους συγγενείς τους και β) στην κοινωνία αντιμετωπίστηκε επιτυχώς η πιθανότητα μιας πολύ σοβαρής εξέγερσης από τους δυσαρεστημένους αγρότες – σταφιδοπαραγωγούς που δέχθηκαν πλήγμα από την σταφιδική κρίση.

Τα πλεονεκτήματα των Βαλκανικών πολέμων Η εμπλοκή της Ελλάδος στους δύο βαλκανικούς πολέμους της περιόδου 1912 – 1913 , προσέφερε στην χώρα μια σειρά από οφέλη: α) αν και το κόστος για την στρα-τιωτική αυτή κινητοποίηση ήταν μεγάλο, παρόλα αυτά η εθνική οικονομία δεν κλονίστηκε, όπως συνέβαινε σε παρόμοιες περιπτώσεις στον 19ο αιώνα. β) η έκταση του κράτους αυξήθηκε κατά 70 % περίπου, από 65.000 σε 108.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα, αφού μάλιστα ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα οι περιοχές της δυτικής και κεντρικής Μακεδονίας, της Ηπείρου, της Κρήτης και των νησιών του Αιγαίου. Οι περιοχές αυ-τές ήταν ως επί το πλείστον ιδιαίτερα εύφορες και παραγωγικές, με κτήματα πεδινά και αρδευόμενα, γεγο-νός που δημιουργούσε εξαιρετικές προοπτικές για την ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας. γ) Ο πληθυ-σμός της χώρας αυξήθηκε κατά 80 % περίπου, από 2.700.000 σε 4.800.000. δ) η Ελλάδα γίνεται πλέον μια υπολογίσιμη δύναμη στη διεθνή πολιτική σκηνή, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζεται και πιο αυξημένη η φε-ρεγγυότητά της στον χρηματοπιστωτικό τομέα.

Αλλά … οι κατακτήσεις αυτές των Νέων Χωρών (όπως επικράτησε να λέγονται οι περιοχές αυτές) συνο-δεύονταν και από το πρόβλημα της ανομοιογένειας των πληθυσμών τους. Το ελληνικό στοιχείο, αν και πλειοψηφεί, ζει παράλληλα με ένα μεγάλο αριθμό μειονοτικών πληθυσμών, όπως μουσουλμάνοι τουρκι-κής ή αλβανικής καταγωγής, Βούλγαροι, Εβραίοι, Αρμένιοι κ.α.


[31]

31


1. Να αναφέρετε τα σημαντικά εκείνα στρατιωτικά γεγονότα που συνέβησαν κατά την περίοδο 1910 – 1922.

2. Να δοθεί ένας ορισμός του «βενιζελισμού» και να διατυπωθούν οι στόχοι του. 3. Ποια ήταν τα στηρίγματα του Βενιζέλου στην άσκηση της πολιτικής του; 4. Ποια ήταν η στάση της ελληνικής αστικής τάξης έναντι του Βενιζέλου; ποιοι ήταν οι παράγοντες εκεί-

νοι που υπαγόρευαν τη στάση αυτή; 5. Σε ποιες περιοχές (εκτός Ελλάδας) εντοπίζουμε την ύπαρξη των Ελλήνων αστών; 6. Από ποιους παράγοντες κινδύνευαν οι δραστηριότητες των Ελλήνων αστών που ζούσαν στο εξωτερι-

κό; 7. Ποια ήταν η οικονομική κατάσταση του ελληνικού κράτους κατά τη πρώτη πρωθυπουργία του Βενι-

ζέλου, λίγο πριν τους Βαλκανικούς πολέμους; 8. Ποια ήταν η κρίση που αντιμετώπισε το ελληνικό κράτος στα τέλη του 19ου – αρχές 20ου αιώνα; 9. Με ποιο τρόπο αντιμετωπίστηκε η σταφιδική κρίση; 10. Ποιες ήταν οι θετικές συνέπειες της υπερπόντιας μετανάστευσης; 11. Ποιες ήταν οι συνέπειες των βαλκανικών πολέμων στην εθνική οικονομία; 12. Ποιες περιοχές ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα μετά τους βαλκανικούς πολέμους; 13. Ποια ήταν τα οφέλη της Ελλάδος από τους βαλκανικούς πολέμους; 14. Ποιο ήταν το μειονέκτημα που παρουσίαζε η προσάρτηση των Νέων Χωρών στην Ελλάδα μετά τους

βαλκανικούς πολέμους;

4. Ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος

Στα μέσα της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα (1910 – 1920) η Ελλάδα εμπλέκεται στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο με μια σειρά γεγονότων που έχουν αρνητικές συνέπειες στην οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας. Τα γεγονότα αυτά ήταν: α) Ο «εθνικός Διχασμός», δηλαδή η σύγκρουση των ανακτόρων με τον Βενιζέλο, β) η άσκοπη και δαπανηρή επιστράτευση του 1915, γ) η δημιουργία της κυβέρνησης της «Εθνικής Άμυνας» και της διάσπασης της χώρας σε δυο κράτη, δ) ο συμμαχικός αποκλεισμός και οι συγκρούσεις που πραγματοποιήθηκαν σε ελληνικό έδαφος.

Συνέπειες Η κρίση αυτή, που εκδηλώθηκε σε όλους τους τομείς, υπονόμευσε πολλές από τις κατακτή-σεις της προηγούμενης περιόδου. Ακόμη και όταν η χώρα ενοποιήθηκε κάτω από την εξουσία του Ελευθέ-ριου Βενιζέλου, ήταν αδύνατη η συμμετοχή στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο χωρίς την οικονομική βοήθεια των ξένων δυνάμεων.

Ο ιδιόμορφος εξωτερικός δανεισμός της Ελλάδας Η Ελλάδα, για να αντιμετωπίσει τα έξοδα από τη συμμετοχή της στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, κατέφυγε σε δανεισμό από τις ξένες δυνάμεις: α) 12.000.000 λίρες από τη Μεγάλη Βρετανία, β) 300.000.000 φράγκα από την Γαλλία, γ) 50.000.000 δολάρια από τις Η.Π.Α. Ο δανεισμός αυτός της χώρας όμως ήταν ιδιόμορφος, αφού ήταν θεωρητικός, δηλαδή τα χρήματα αυτά ποτέ δεν έφτασαν στα χέρια των Ελλήνων, αλλά χρησιμοποιήθηκαν ως κάλυψη για την έκδοση πρό-σθετου χαρτονομίσματος. Με το πρόσθετο αυτό χαρτονόμισμα καλύφθηκαν τα έξοδα για τη συμμετοχή της Ελλάδας α) στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, β) στην εκστρατεία στην Ουκρανία και τη Κριμαία (η διεθνής αυτή εκστρατεία, στην οποία συμμετείχε και η Ελλάδα, στρεφόταν εναντίον του νεοπαγούς καθεστώτος των Μπολσεβίκων που είχε προκύψει από την ρωσική επανάσταση του Οκτωβρίου του 1917), γ) στην Μι-κρασιατική εκστρατεία, σε μια πρώτη φάση τουλάχιστον. Πρέπει να τονίσουμε ότι για την έκδοση χαρτο-νομίσματος απαιτούνταν αποθέματα χρυσού και συναλλάγματος ίσης αξίας με το χαρτονόμισμα που εκδι-δόταν. Αν ένα κράτος π.χ. έχει αποθέματα σε χρυσό και συνάλλαγμα αξίας 100.000.000 ευρώ, τότε αυτό το κράτος μπορεί να εκδώσει χαρτονόμισμα ίσης αξίας με την αξία των αποθεμάτων που διαθέτει. Αν όμως εκδώσει χαρτονόμισμα μεγαλύτερης αξίας, τότε εμφανίζεται το φαινόμενο του πληθωρισμού με προβλή-ματα στην αγορά και τη κοινωνία. Το μειονέκτημα αυτού του δανείου που έλαβε η Ελλάδα ήταν ότι τα χρή-ματα του δανείου δεν είχαν περιέλθει στο ελληνικό κράτος, γεγονός που σήμαινε την άμεση εξάρτηση της χώρας από τις διαθέσεις των ξένων δυνάμεων.


[32]

32

Η αλλαγή του πολιτικού σκηνικού στη χώρα και στις διεθνείς σχέσεις της Το 1920 πραγματοποιήθηκαν κοινοβουλευτικές εκλογές στη χώρα. Στις εκλογές αυτές καταψηφίστηκε το κόμμα του Βενιζέλου και ανήλ-θε στην εξουσία ο συνασπισμός των αντιβενιζελικών παρατάξεων («Ηνωμένη Αντιπολίτευσις»). Η πρώτη ενέργεια της νέας κυβέρνησης ήταν η επαναφορά στο θρόνο του βασιλιά Κωνσταντίνου, ο οποίος όμως ήταν ανεπιθύμητος στις ξένες δυνάμεις. Οι τελευταίες, απέσυραν την υποστήριξή τους στο ελληνικό κρά-τος, όπως και την έστω θεωρητική δανειοδότηση της Ελλάδας, με αποτέλεσμα ένα μεγάλο μέρος του χαρ-τονομίσματος που κυκλοφορούσε να χάσει την αξία του (βρέθηκε χωρίς αντίκρυσμα).

Οικονομική δυσπραγία και Μικρασιατική εκστρατεία Η οικονομία του ελληνικού κράτους δέχθηκε πλήγμα από την απόσυρση του δανείου που είχαν παράσχει αρχικά οι ξένες δυνάμεις και οι απαιτήσεις της μικρασιατικής εκστρατείας που συνεχιζόταν, επιδείνωναν περισσότερο την οικονομική κατάσταση της χώ-ρας. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο κρατικός προϋπολογισμός έκλεινε με τεράστια ελλείμματα.

Η διχοτόμηση της δραχμής Για να αντιμετωπίσει το ελληνικό κράτος τα τεράστια έξοδα της μικρασιατι-κής εκστρατείας, κατέφυγε, τον Μάρτιο του 1922, σε μια πρωτότυπη μορφή εσωτερικού αναγκαστικού δανεισμού, τη «διχοτόμηση της δραχμής». Ξαφνικά, η αξία του χαρτονομίσματος υποδιπλασιαζόταν, και το μισό της αξίας περιερχόταν στη δικαιοδοσία του κράτους. Το κράτος με τη σειρά του παρείχε στους δα-νειστές του ομόλογα ίσης αξίας με αυτή του ποσού που λάμβανε. Τα ομόλογα αυτά είχαν 20ετή διάρκεια, δηλαδή ο δανειστής μπορούσε να πάρει πίσω το ποσό που είχε «δανείσει» 20 χρόνια αργότερα. Με τον τρόπο αυτό το ελληνικό κράτος κατάφερε να εκταμιεύσει 1.200.000.000, αρκετά υψηλό ποσό, το οποίο όμως δεν κατάφερε να αποτρέψει τη μικρασιατική καταστροφή λίγους μήνες αργότερα. Αξίζει να αναφέ-ρουμε ότι το ελληνικό κράτος επανέλαβε το ίδιο εγχείρημα το 1926 .

5. Η οικονομική ζωή κατά τη περίοδο 1922 – 1936

Η άφιξη των προσφύγων στην Ελλάδα Μετά τη μικρασιατική καταστροφή, το καλοκαίρι – φθινόπωρο του 1922, το ελληνικό κράτος δέχθηκε ένα μεγάλο αριθμό προσφύγων από τα εδάφη κυρίως της Οθωμα-νικής αυτοκρατορίας: 1.230.000 Έλληνες χριστιανούς και 45.000 Αρμένιους. Ταυτόχρονα 610.000 μουσουλ-μάνοι, εγκατέλειψαν την Ελλάδα και εγκαταστάθηκαν στη Τουρκία. Όπως ήταν λογικό, η άφιξη ενός τόσο μεγάλου αριθμού προσφύγων προκάλεσε ανατροπή των δεδομένων που επικρατούσε στην ελληνική κοι-νωνία.

Η αντιμετώπιση του προσφυγικού προβλήματος η αντιμετώπιση του προσφυγικού προβλήματος, δη-λαδή η σίτιση, ένδυση, στέγαση, εργασιακή αποκατάσταση και η ένταξη των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία απαιτούσε την αντιμετώπιση των ανεπαρκειών και δυσλειτουργιών της κρατικής μηχανής. Επι-πλέον η διαδικασία αποκατάστασης των προσφύγων έπρεπε να επιταχυνθεί λόγω των θανάτων των προ-σφύγων από τις αρρώστιες της εποχής (φυματίωση και ελονοσία).

Δυσχέρειες στην αποκατάσταση των προσφύγων το ελληνικό κράτος αντιμετώπισε μια σειρά οικονομι-κών, κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων στην προσπάθεια του να αποκαταστήσει τους πρόσφυγες: α) η πολιτική αστάθεια (συχνή μεταβολή κυβερνήσεων), β) τα μίση του εθνικού διχασμού από τη προηγού-μενη περίοδο, ανάμεσα σε βασιλικούς και βενιζελικούς, γ) η ανακήρυξη της Α’ ελληνικής δημοκρατίας το 1923, δ) η παρέμβαση του στρατού στη πολιτική ζωή και τα συχνά στρατιωτικά πραξικοπήματα. Παράγοντες που συμβάλλουν στην αποκατάσταση των προσφύγων το ελληνικό κράτος αξιοποίησε στο μέγιστο δυνατό βαθμό τα μοναδικά πλεονεκτήματα που διέθετε: α) τις μουσουλμανικές περιουσίες (τις ακίνητες περιουσίες δηλαδή που άφησαν στην Ελλάδα οι μουσουλμανικοί ανταλλάξιμοι πληθυσμοί) των οποίων η αξία υπολογιζόταν σε πέντε έως δέκα δισεκατομμύρια δραχμές, β) τα δάνεια που έλαβε από το εξωτερικό.


1. Να αναφέρετε ό,τι γνωρίζετε για το προσφυγικό πρόβλημα που προέκυψε μετά την μικρασιατική

καταστροφή του 1922. 2. «Εκατό χρόνια μετά την Επανάσταση του 1821, το ελληνικό κράτος υποχρεώθηκε σε μια νέα αρχή»:

να σχολιαστεί η φράση αυτή του σχολικού βιβλίου. 3. Για ποιο λόγο έπρεπε να αντιμετωπιστεί επειγόντως το προσφυγικό πρόβλημα; Να λάβετε υπόψη σας

τα παραθέματα των σελίδων 154, 155, 158 & 159.


[33]

33

4. Να αναφέρετε με βάση τόσο το σχολικό βιβλίο όσο και τις προσωπικές σας γνώσεις, τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι πρόσφυγες όταν έφτασαν στην Ελλάδα.

5. Σε ποιες περιοχές εντοπίζονταν οι ασθένειες της φυματίωσης και της ελονοσίας αντίστοιχα; 6. Να αναφέρετε τους παράγοντες εκείνους που συσκοτίζουν την αποτελεσματικότητα του ελληνικού

κράτους στην αντιμετώπιση του προσφυγικού προβλήματος. 7. Ποιοι ήταν οι παράγοντες εκείνοι που υποβοήθησαν το ελληνικό κράτος στην προσπάθειά του να

αντιμετωπίσει το προσφυγικό πρόβλημα; 8. Τι ήταν οι μουσουλμανικές περιουσίες; με ποιο τρόπο η ύπαρξή τους συνέβαλε στην αντιμετώπιση

του προσφυγικού προβλήματος;

6 . Η ελληνική οικονομία κατά τη περίοδο του μεσοπολέμου

Η οικονομία μετά την άφιξη των προσφύγων Η Ελλάδα μετά τη μικρασιατική καταστροφή του 1922, αντιμετώπισε μια σειρά σοβαρών προβλημάτων σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, που συν-δέονται με την άφιξη του τεράστιου αριθμού των προσφύγων. Η περίοδος, όμως, αυτή του μεσοπολέμου (μεσοπόλεμος = χρονική περίοδος ανάμεσα στη λήξη του Α’ Παγκοσμίου πολέμου το 1919 και την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου πολέμου το 1939 ) χαρακτηρίζεται από την απόκτηση μιας σειράς πλεονεκτημάτων που έθεσαν τις βάσεις για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Οι βάσεις για οικονομική ανάπτυξη Τα πλεονεκτήματα που έθεσαν τις βάσεις της οικονομικής ανάπτυ-

ξης στην Ελλάδα τη περίοδο αυτή ήταν: 1. Η εθνική ομογενοποίηση της χώρας. Τόσο με την άφιξη των προσφύγων της Μικρασίας μετά τη

καταστροφή του 1922, όσο και με την ανταλλαγή των πληθυσμών με τη Τουρκία και με την Βουλγα-ρία, εξέλιπε για την Ελλάδα ο παράγοντας των εθνικών και θρησκευτικών μειονοτήτων που αποτε-λούσε μια διαρκή πηγή προστριβών με γειτονικά κράτη. Μάλιστα, οι μειονοτικοί πληθυσμοί δεν ξε-περνούσαν το 7% του συνολικού πληθυσμού της χώρας.

2. Η ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης. Με την άφιξη των προσφύγων επιταχύνθηκε η δια-δικασία της απαλλοτρίωσης των μεγάλων τσιφλικιών, ο χωρισμός τους σε μικρότερα κτήματα και η απόδοσή τους σε πρόσφυγες. Με αυτό τον τρόπο α) αντιμετωπιζόταν το φαινόμενο της μεγάλης ι-διοκτησίας γης με όλες τις αρνητικές συνέπειες (δουλοπαροικία, κερδοσκοπία), β) πραγματοποιού-ταν η αποκατάσταση πολλών προσφύγων ενισχύοντας ταυτόχρονα τη μικρή και μεσαία ιδιοκτησία γ) βελτιωνόταν τα μεγέθη της ελληνικής οικονομίας από την αύξηση της αγροτικής παραγωγής & δ) η χώρα αποκτούσε επάρκεια σε αγροτικά προϊόντα.

3. Η επίτευξη της αστικοποίησης της χώρας . Η συγκέντρωση μεγάλου αριθμού προσφύγων στα αστι-κά κέντρα, πέρα από οποιεσδήποτε αρνητικές παραμέτρους (π.χ. γιγάντωση των πόλεων χωρίς κα-τάλληλη υποδομή), προσέφερε προοπτικές για τη βιομηχανική ανάπτυξη της χώρας αφού οι πρό-σφυγες αποτελούσαν φθηνό εργατικό δυναμικό.

4. Επιτάχυνση του εκσυγχρονισμού του κράτους. 5. Συγκέντρωση όλων των Ελλήνων στην εθνική τους εστία. Η απουσία ενός μεγάλου τμήματος παρα-

γωγικών και δραστήριων Ελλήνων στο εξωτερικό είχε στερήσει την χώρα από το κατάλληλο δυνα-μικό. Η Ελλάδα μέχρι τη μικρασιατική καταστροφή αντιμετωπιζόταν ως ένα δευτερεύον πεδίο οικο-νομικής δράσης από τους Έλληνες του εξωτερικού. Με την άφιξη όμως όλων των Ελλήνων στη μη-τρόπολη, η ανάπτυξη της χώρας αποτελούσε πλέον μια κοινή υπόθεση για όλους τους Έλληνες.

6. Οι γνώσεις και οι ικανότητες των Ελλήνων προσφύγων. Οι πρόσφυγες διέθεταν γνώσεις, πολιτισμό και ισχυρή διάθεση για εργασία. Με τις γνώσεις τους θα συνέβαλαν στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας αφού η εξειδίκευσή τους σε τομείς σχεδόν άγνωστους στην Ελλάδα την εποχή εκείνη τους καθιστούσε ιδιαίτερα πολύτιμους.

Συμπέρασμα Η άφιξη των προσφύγων στην Ελλάδα, πέρα από οποιεσδήποτε ανωμαλίες στην ζωή του ελληνικού κράτους (αλλά και στη ζωή των ίδιων των προσφύγων) συνέβαλε με τον πιο δημιουργικό τρόπο στην ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό του ελληνικού κράτους. Η ανανέωση, φυσιολογικό επόμενο της άφιξης των προσφύγων ήταν βασικό χαρακτηριστικό όλων των τομέων της καθημερινής ζωής: κοινωνία, οικονομία, πολιτική, πολιτισμός (γράμματα, τέχνες, μουσική κ.α.). Η χώρα αναμφισβήτητα έκανε μια νέα αρχή …


[34]

34


1. Να επιχειρήσετε να εντοπίσετε τα προβλήματα που, κατά τη γνώμη σας, προκάλεσε η άφιξη του τε-

ράστιου αριθμού προσφύγων στη χώρα. 2. Να αναφέρετε γιατί η εθνική ομογενοποίηση της χώρας αποτελούσε ένα θετικό παράγοντα. 3. Με ποιο τρόπο επετεύχθη η εθνική ομογενοποίηση; 4. Τι ήταν η αγροτική μεταρρύθμιση; 5. Ποια ήταν τα πλεονεκτήματα της αγροτικής μεταρρύθμισης; 6. Ποια ήταν τα πλεονεκτήματα της ολοκλήρωσης της αστικοποίησης της χώρας; 7. Ποια ήταν η σημασία της συγκέντρωσης όλων των Ελλήνων στα πλαίσια του εθνικού τους κράτους; 8. Ποια ήταν η προσφορά των προσφύγων στην Ελλάδα;

7. Οι μεγάλες επενδύσεις Η ανάγκη για εκσυγχρονισμό της υποδομής του κράτους Το προσφυγικό πρόβλημα και η ακόλουθη άφιξη τεράστιου αριθμού προσφύγων κατέδειξε την ανάγκη για τη πραγματοποίηση ενός μεγάλου αριθ-μού δημοσίων έργων που θα εκσυγχρόνιζαν την υποδομή του ελληνικού κράτους και θα κάλυπταν τις νέες αυξημένες απαιτήσεις. Τα δημόσια έργα Μετά τη μικρασιατική καταστροφή πραγματοποιείται μια σειρά δημοσίων έργων κοι-νωφελούς χαρακτήρα: α) Το 1925, η αμερικάνικη εταιρεία ΟΥΛΕΝ για την αντιμετώπιση του υδρευτικού προβλήματος της Αθήνας και των γύρω περιοχών, προβαίνει στη κατασκευή του φράγματος της λίμνης του Μαραθώνα. Το έργο αυτό ήταν τεράστιας σημασίας για την Αθήνα, γιατί με την έλευση των προσφύγων ο πληθυσμός της πρω-τεύουσας ξεπέρασε το 1.000.000 κατοίκους, ενώ η υδροδότηση της πόλης ήταν προβληματική, αφού συνε-χιζόταν να γίνεται από το Αδριάνειο Υδραγωγείο, που είχε κατασκευαστεί στους Ρωμαϊκούς χρόνους. β) Την ίδια περίπου εποχή, η βρετανική εταιρεία ΠΑΟΥΕΡ , ανέλαβε την ηλεκτροδότηση της πρωτεύουσας με την εγκατάσταση μονάδων παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος. Η ίδια εταιρεία ανέλαβε και την εγκατά-σταση σύγχρονου δικτύου αστικών συγκοινωνιών βασισμένου σε ηλεκτροκίνητα τραμ και λεωφορεία. γ) Γερμανικές εταιρείες ανέλαβαν την εγκατάσταση τηλεφωνικού δικτύου. δ) Επενδύσεις έγιναν για τη κατασκευή δρόμων και τη διευθέτηση χειμάρρων που συχνά προκαλούσαν καταστροφικές πλημμύρες στην περιοχή του λεκανοπεδίου Αττικής. ε) Διάφορες επενδύσεις έγιναν και για την κατασκευή εγγειοβελτικών έργων, με συνέπεια την αύξηση της αγροτικής παραγωγής.

Ερωτήσεις εμπέδωσης της ύλης 1. Για ποιο λόγο ήταν επιτακτική η κατασκευή διαφόρων δημοσίων έργων; 2. Τι γνωρίζετε για τα έργα της υδροδότησης της Αθήνας; ποια εταιρεία τα ανέλαβε; 3. Τι γνωρίζετε για το ρόλο της βρετανικής εταιρείας ΠΑΟΥΕΡ; ποιος ήταν ο σκοπός των έργων που ανέ-

λαβε; 4. Τι γνωρίζετε για την κατασκευή του τηλεφωνικού δικτύου; 5. Να αναφέρετε άλλα έργα που έγιναν τόσο στην Αττική όσο και στην ελληνική ύπαιθρο. 6. «Εγγειοβελτικά έργα»: να εξηγήσετε τον όρο. 7. Τι φανερώνει η κατασκευή όλων αυτών των έργων τη παραπάνω χρονική περίοδο; 8. Να αναφέρετε ονομαστικά τα έργα που πραγματοποιήθηκαν.

8. Η Τράπεζα της Ελλάδος Η ίδρυση και ο ρόλος της Τράπεζας της Ελλάδος Το 1927 η Ελλάδα υπέβαλλε στην Κοινωνία των Εθνών αίτημα για τη παροχή πρόσθετου δανείου για να αντιμετωπίσει τις τρέχουσες ανάγκες της αποκατάστασης


[35]

35

των προσφύγων. Τότε τέθηκε και το θέμα της ίδρυσης μιας κεντρικής κρατικής τράπεζας που θα αναλάμ-βανε: α) την διαχείριση των κρατικών χρεών. Η τράπεζα αυτή θα ήταν ο μεσολαβητής ανάμεσα στο κράτος και τους δανειστές του για τη σύναψη, ρύθμιση και αποπληρωμή διαφόρων χρεών. β) την έκδοση εθνικού χαρτονομίσματος, δικαίωμα το οποίο μέχρι την εποχή εκείνη, διατηρούσε μονοπω-λιακά η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. γ) την ενιαία εφαρμογή της οικονομικής πολιτικής, δηλαδή την εφαρμογή των νόμων και κρατικών απο-φάσεων που σχετίζονταν με την λειτουργία της ελληνικής οικονομίας. Αντιδράσεις της Εθνικής Τράπεζας η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, αντέδρασε έντονα στην προοπτική ίδρυσης ενός κεντρικού τραπεζικού ιδρύματος γιατί θα έχανε το δικαίωμα της έκδοσης χαρτονομίσματος, το οποίο και αποτελούσε γι’ αυτήν μια από τις βασικότερες πηγές εσόδων. Τελικά όμως και κάτω από τις πιέσεις ξένων συμβούλων το Ελληνικό κράτος προχώρησε στην ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδος το Μάϊο του 1927, η οποία και ξεκίνησε τη λειτουργία της ένα χρόνο αργότερα. Οι πρώτες δραστηριότητες της Τράπεζας της Ελλάδος η Τράπεζα της Ελλάδος από τη στιγμή της λει-τουργίας της προχώρησε σε μια σειρά κινήσεων: α) πετυχαίνει σταθερές ισοτιμίες της δραχμής με χρυσό και ξένα νομίσματα. Μέχρι την εποχή εκείνη η δεν υπήρχε σταθερή ή επίσημη ισοτιμία της δραχμής με ξένα νομίσματα, γεγονός που είχε μια σειρά από αρ-νητικές επιπτώσεις στην εμπορική και γενικά οικονομική δραστηριότητα της χώρας. β) εξέδωσε χαρτονόμισμα βασιζόμενη στα αποθέματα που διέθετε σε συνάλλαγμα και χρυσό. γ) εξασφάλισε τη μετατρεψιμότητα της δραχμής σε χρυσό, καθιστώντας με αυτό τον τρόπο το εθνικό νόμι-σμα σε αξιόπιστη μονάδα διεθνών συναλλαγών. Συνέπειες από τη λειτουργία και τη δραστηριότητα της Τράπεζας της Ελλάδος Από την δραστηριοποίη-ση της Τράπεζας της Ελλάδος προέκυψε μια σειρά από πλεονεκτήματα για την εθνική οικονομία: α) οδήγησε την ελληνική οικονομία σε περίοδο ευφορίας, β) βελτίωσε την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους, τη δυνατότητα δηλαδή του τελευταίου να συνάπτει δάνεια από το εσωτερικό ή εξωτερικό της χώρας, γ) ενίσχυσε την εισροή συναλλάγματος και τις επενδύσεις, δ) υποβοήθησε τις σημαντικές πολιτικές, οικονομικές και θεσμικές πρωτοβουλίες της δεύτερης διακυβέρ-νησης της χώρας από τον Βενιζέλο. Αλλά … η οικονομική ευφορία που δρομολογήθηκε τη περίοδο εκείνη διακόπηκε απότομα το 1932, όταν άρχισαν να γίνονται στην Ελλάδα αισθητές οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης που είχε εκδηλωθεί στη Νέα Υόρκη από το 1929.

Ερωτήσεις εμπέδωσης της ύλης 1. Κάτω από ποιες συνθήκες, από ποιους παράγοντες και ποια εποχή τέθηκε το ζήτημα της ίδρυσης κε-

ντρικού τραπεζικού ιδρύματος στην Ελλάδα; 2. Ποιος ήταν ο προβλεπόμενος ρόλος ενός κεντρικού τραπεζικού ιδρύματος; 3. Ποιος αντέδρασε στην ίδρυση κεντρικής τράπεζας και για ποιο λόγο; 4. Πότε λειτούργησε και ποιες ήταν οι πρώτες δραστηριότητες της Τράπεζας της Ελλάδος; 5. Ποιες ήταν οι συνέπειες της δραστηριοποίησης της Τράπεζας της Ελλάδος για την ελληνική οικονομία;

9. Η κρίση του 1932 Η ελληνική οικονομία στις παραμονές της οικονομικής κρίσης Ο αντίκτυπος από την οικονομική κρίση της Νέας Υόρκης το 1929, έφτασε στην Ελλάδα σε μια στιγμή όπου επικρατούσε κατάσταση «ευημερίας», δηλαδή: Είχε αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη των Ελλήνων σε ένα καλύτερο οικονομικά μέλλον


[36]

36

Οι σκοτεινές εποχές της δεκαετίας του 1920 με τη φτώχεια και την ανασφάλεια φαίνονταν να έχουν ξεπεραστεί

Είχαν κλείσει οι πληγές του παρελθόντος Η φτώχεια περιοριζόταν ολοένα και περισσότερο Το ελληνικό κράτος φαινόταν να σχεδιάζει το μέλλον με αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία Η άφιξη της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα Οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης άρχισαν να γίνονται ορατές στην Ελλάδα από το 1932, οπότε και το ελληνικό κράτος προσπάθησε να την αποτρέψει. Η προσπά-θεια αυτή απέτυχε και εξάντλησε τα αποθέματα της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα, αφού το κράτος προσπαθούσε να χρηματοδοτήσει και να ενισχύσει με τις δυνάμεις του την οικονομική δραστηριότητα. Το ελληνικό κράτος δεν μπόρεσε να αποφύγει: α) την αναστολή της μετατρεψιμότητας του εθνικού νομίσμα-τος & β) την αναστολή της αποπληρωμής των δανείων. Κάτω από αυτές τις συνθήκες επιβλήθηκε και στην Ελλάδα η πολιτική του κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομική δραστηριότητα. Κλήριγκ Το «κλήριγκ» (clearing) είναι μια μέθοδος που εφαρμόζουν τα κράτη σε περίπτωση διεθνούς οικονομικής ύφεσης. Σ’ αυτή τη περίπτωση οι κυβερνήσεις των χωρών, καθορίζουν με ειδικές διακρατικές συμφωνίες τις εμπορικές μεταξύ τους συναλλαγές. Η αξία των προϊόντων μιας χώρας δεν πληρώνεται σε χρήμα αλλά σε είδος ίσης αξίας μ’ αυτό. Πρόκειται στην ουσία για μια μορφή ανταλλακτικής οικονομίας. Οι συναλλαγές αυτές γίνονται βάσει διακρατικών συμφωνιών, στις οποίες καθορίζεται με ακρίβεια η αξία των ανταλλασσόμενων προϊόντων με παράλληλη ισοσκέλιση της αξίας των εισαγωγών με αυτή της αξίας των εξαγωγών. Πλεονεκτήματα «κλήριγκ» για μια χώρα της οποίας η οικονομία βασίζεται στην εξαγωγή διαφόρων προϊόντων αυτόματα η εφαρμογή μιας παρόμοιας οικονομικής μεθόδου, μόνο αρνητικές συνέπειες θα μπορούσε να επιφέρει. Στην περίπτωση όμως της Ελλάδας, όπου το ισοζύγιο πληρωμών ήταν μονίμως παθητικό (περισσότερες εισαγωγές – λιγότερες εξαγωγές), η μέθοδος «κλήριγκ» δεν είχε μόνο αρνητικές συνέπειες αλλά και θετικές. Μειονεκτήματα «κλήριγκ» η σημαντική συνέπεια της οικονομικής κρίσης ήταν τελικά περισσότερο πο-λιτική παρά οικονομική: η συνεχής και ολοένα αυξανόμενη επέμβαση του κράτους στις οικονομικές δρα-στηριότητες δημιουργούσαν τις κατάλληλες εκείνες προϋποθέσεις για την εγκαθίδρυση ολοκληρωτικών και αυταρχικών καθεστώτων σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο (Ιταλία, Ισπανία, Γερμανία και αλλού) και στην Ελλάδα. Μετά από έναν ανώμαλο και ταραχώδη πολιτικό βίο με συνεχείς πολιτικές μεταβολές και στρατιωτικά κινήματα, η Ελλάδα εισήλθε στη περιοχή των ολοκληρωτικών καθεστώτων με την επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος του Ιωάννη Μεταξά στις 4 Αυγούστου του 1936.


1. Να αναλύσετε τη σημασία του όρου «ευημερία» για τους Έλληνες , λίγο πριν από την εμφάνιση των συμπτωμάτων της οικονομικής κρίσης και στην Ελλάδα.

2. Με ποιο τρόπο επιχείρησε το ελληνικό κράτος να αποτρέψει την οικονομική κρίση; ποια η συνέπεια της προσπάθειας αυτής;

3. Ποια ήταν η πολιτική του κράτους κατά την διάρκεια της οικονομικής κρίσης; 4. Τι ήταν το «κλήριγκ»; Προσπαθήστε να εντοπίσετε τον τρόπο λειτουργίας του. 5. Ποιο ήταν το θετικό στοιχείο του «κλήριγκ» και ποιο το αρνητικό για την Ελλάδα;


[37]

37

ΕΤΟΣ ΓΕΓΟΝΟΣ

19ος αιώνας Βιομηχανική επανάσταση.

1821 – 28 Ελληνική επανάσταση.

1864 Ενσωμάτωση Επτανήσων στην Ελλάδα.

1896 Εργατική εξέγερση στα μεταλλεία στο Λαύριο.

1907 Το κράτος θεσπίζει νόμους για δυνατότητα απαλλοτριώσεων μεγάλων κτημάτων.

1910 Εξέγερση στο Κιλελέρ.

1911 Πλεονασματικός κρατικός προϋπολογισμός.

1912 – 13 Βαλκανικοί πόλεμοι. Η Ελλάδα διπλασιάζει την έκταση και τον πληθυσμό της.

1915 Επιστράτευση.

1917 Ο Βενιζέλος ως πρωθυπουργός της «Εθνικής Άμυνας» ξεκινάει την πολιτική της α-γροτικής μεταρρύθμισης.

1918 Ίδρυση Γ.Σ.Ε.Ε. & Σ.Ε.Κ.Ε.

1922 Μάρτιος Διχοτόμηση της δραχμής. Το ελληνικό κράτος εξασφαλίζει 1.200.000.000 δραχμές.

1922 Αύγουστος Μικρασιατική καταστροφή. Άφιξη εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων στην Ελλάδα.

1923+ Ολοκλήρωση αγροτικής μεταρρύθμισης.

1923 – 24 Θάνατοι προσφύγων από ελονοσία και φυματίωση. Επιτάχυνση της αποκατάστασης των προσφύγων.

1925 Έργα Ούλεν για την υδροδότηση της Αθήνας. Έναρξη κατασκευής φράγματος στη λίμνη του Μαραθώνα.

1927 Μάιος Ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδος. Έναρξη λειτουργίας της ένα χρόνο αργότερα.

1928 – 1932 Δεύτερη διακυβέρνηση της χώρας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο.

1929 Οικονομική κρίση στη Νέα Υόρκη.

1932 Εμφάνιση συμπτωμάτων οικονομικής κρίσης και στην Ελλάδα. Πολιτική «κλήριγκ».

1936 4 Αυγού-στου

Δικτατορία Ιωάννη Μεταξά με ανοχή των ανακτόρων.

Education

Aπό την αγροτική οικονομία στην αστικοποίηση (Ιστορία Ο.Π. Ανθρ/κών Σπουδών Γ' Λυκείου)