AB MALİ YARDIMLARI

ADAYLIK SÜRECİ VE AVRUPA ADAYLIK SÜRECİ VE AVRUPA BİRLİĞİ BİRLİĞİ

MALİ YARDIMLARIMALİ YARDIMLARI

HoşgeldinizHoşgeldiniz!!!!!!

TanışmaSizi tanıyalımİş tecrübenizAB Hibelerine / Projelerine olan ilginizBeklentileriniz

GündemEğitmenin tanıtımı

Sunum 5%

Okuma 10%

Duyma-İzleme 20%

Demonstrasyon 30%

Tartışma 50%

Yorumlarla Pratik 75%

Başkalarına Öğretme 80%

Kavrama OranıÖğretme Teknikleri

• Başarı için bireylere net ve açık bir konu / içerik listesi sunulmalıdır

• Öğrenmede, ölçülebilir performans hedefleri ile tasarlanmış bölümlerin aktarılması etkilidir

• En başarılı öğrenme şekli uygulayarak öğrenmedir.

• Öğrenme akılda kalıcı, ödüllendirici, katılımcı ve keyif verici olmalıdır

Nasıl ÖğreniyoruzNasıl Öğreniyoruz

Eğitimin AmaçlarıEğitimin Amaçları

Bir Proje Fikrinden Proje Teklifine geçiş (Proje Yönetim Döngüsü)

Proje Yönetimi ve Değerlendirmesini anlamak

AB Hibe Sistemi hakkında bilgi sahibi olma

T.C.Kurum ve Kuruluslarının; PCM metodolojisine uygun başarılı uygulamaları ortaya koyacak örnek projelerini hazırlayabilmeleri ve bu proje tekliflerinin finansal olarak desteklenmesi araçları hakkında bilgilendirmek yoluyla kalkınma bilincini oluşturmak ve bu yolla uluslararası işbirliklerine erişimini artırmalarına katkı sağlamak

Terminoloji -1

Müktesebat : AB tarafından bugüne kadar kabul edilmiş politikalar, mevzuat ve uygulamaların tümüdür. Katılım Ortaklığı Belgesi : Avrupa Birliği’nin, aday ülkeler için hazırladığı, aday ülkelerin AB’ye üye olabilmek için yerine getirmesi gereken önceliklerin yer aldığı belgedir.

Ulusal Program : Aday ülkenin hazırlayıp AB’ye sunduğu, AB Müktesebatının uygulanması için öngörülen takvimi belirten belgedir.Hibe sözleşmeleri : ya AB’nin hedeflerinden birinin hayata geçirilmesi için ya da bir faaliyetin uygulamaya konulması veya bir kurumun işlemesinin sağlanması için yapılır. Hibe sözleşmeleri teklif çağrıları sonucunda seçilen kuruluşlarla imzalanır.Eş-finansman : Hibeler bir programa eş-finansman sağlar.Teklife Çağrı : 1) Program bütçesi 2,000,000 Euro’dan düşükse, hibe miktarı 100,000 Euro’dan az ise ya da doğası gereği program sadece ulusal başvuru sahiplerine açıksa, bu durumda teklif çağrısı yerel olarak yapılır. 2) Tüm diğer durumlarda uluslararası teklif çağrısı gerekir.

Terminoloji-2

EU European Union (AB)MÇ Mantıksal Çerçeve (Logical Framework)LF Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı (L.F.Approach)PCM Project Cycle Management (Proje Döngüsü

Yönetimi)KOBİ Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler SME Small & Medium Sized EntreprisesSTK /STÖ Sivil Toplum Kuruluşu/ÖrgütüNGO Non-Governmental Organisation Yerel Yönetim Local Government/Local Authorities

PROJE YÖNETİMİ NEDİR?PROJE YÖNETİMİ NEDİR?(What is The Project Management?)(What is The Project Management?)

Adım Adım Proje Yönetimi Adım Adım Proje Yönetimi

Metodolojisi ve KurallarıMetodolojisi ve Kuralları

Projenin Tanımı Projenin Tanımı

(Defining a Project)(Defining a Project)

İyi Bir Projenin Ortak Özellikleriİyi Bir Projenin Ortak Özellikleri

Her proje bir ihtiyaçtan doğar ve bu ihtiyacı karşılamaya yönelik olarak tasarlanır,

Proje belirli bir zaman aralığında ve mekanda gerçekleşir,

Proje belli girdiler (mal ve/veya hizmet) kullanır ve belli çıktılar (mal ve/veya hizmet) üretir,

Proje alternatif projelerin kullanabileceği kaynakları tüketir,

İyi bir proje,

- BELİRLİ/SPESİFİK - ÖLÇÜLEBİLİR - GERÇEKÇİ - ULAŞILABİLİR - SÜRESİ BELLİ olur.

Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı

Proje

Proje Yönetim Döngüsü (PCM)

Avrupa Birliği Mali Yardımları

PCM Eğitiminin Amaçları

PROJE

Herhangi bir planın analiz edilebilen ve değerlendirilebilen en küçük bağımsız birimleridir.

Mevcut alternatifler arasından seçilen, en uygun şekilde formüle edilmiş planlamalardır.

Orta ve uzun vadede başarıyı hedefleyen stratejik planlardır .

PROJE

Belirli bir hedefe ulaşmak amacıyla zamanın ve kaynakların kullanımını planlayan faaliyetler dizisi.

Belirli bir yerde, belirli bir süre içinde, belirli bir bütçe ile, net olarak tanımlanan amaçların gerçekleştirilmesine yönelik faaliyetler bütünü.

Önceden belirlenmiş belirli amaçlara belirli bir zaman diliminde optimum bir şekilde ulaşmak üzere kaynakların nasıl ve ne şekilde kullanılacağını gösteren planlamadır.

PROJE ‘nin Özellikleri

Bir ihtiyaçtan doğmalı ve bu ihtiyacı karşılamayı hedeflemelidir. Problemler hedeflere, hedefler faaliyetlere dönüştürülür.

İlgili tarafları net bir şekilde belirlenmiş olmalıdır.Projenin içinde bulunduğu çevreProjede görev alanlarFinansman kuruluşlarıÜrünün/ hizmetin sunulduğu kitleKamu otoritesi

PROJE ‘nin Özellikleri

Proje mekanı belli olmalıdır.Belirli bir zaman diliminde gerçekleşmelidir.Hedeflere ulaşmak için yapılması gerekli her faaliyet ve bu faaliyetlerin nasıl bir sıralama ile gerçekleştirileceğinin ayrıntıları belirlenmiş olmalıdır.Belirli kaynakları tüketmeli ve sonucunda belirli çıktıları sağlamalıdır.Unsurları anlamında tek ve özgün olmalıdır.SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİN nasıl sağlanacağı açıklanmış olmalıdır.Varsayımları net ve kabul edilebilir olmalıdır.

SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK

Projenin kendi ayakları üzerinde durabilmesidir.

Proje tamamlandıktan sonra proje hedeflerinin kendi yarattığı fonlarla varlığını sürdürmeleridir. Bunu sağlamak için projelerde;

Ulusal hedeflere paralellik sağlanmalı,Hedefler projenin uygulanması aşamasında kaybedilmemeli,Projenin uygulanmasındaki her aşamada denetim, raporlama ve arşivlemeye önem verilmeli;Projenin tarafları iyi analiz edilmeli, bilgilendirilmeli ve sahiplenme sağlanmalıdır.

AB Hibeleri

Hibe sözleşmeleri ya AB’nin hedeflerinden birinin hayata geçirilmesi için ya da bir faaliyetin uygulamaya konulması veya bir kurumun işlemesinin sağlanması için yapılır.

Hibeler bir programa eş-finansman sağlar.

Program bütçesi 2,000,000 Euro’dan düşükse, hibe miktarı 100,000 Euro’dan az ise ya da doğası gereği program sadece ulusal başvuru sahiplerine açıksa, bu durumda teklif çağrısı yerel olarak yapılır.

Tüm diğer durumlarda uluslararası teklif çağrısı gerekir.

Proje TürleriProje Türleri

(Types of Project)(Types of Project)

AB Mali yardımları ile finanse edilen projeler iki ayrı başlıkta ele alınmalıdır…

I

II

Makro Düzeyde Projeler

Mikro Düzeyde Projeler

AB PROJELERİNE NASIL KARAR VERİLİYOR?AB PROJELERİNE NASIL KARAR VERİLİYOR?

I

II

Kapasite Projeleri

Yatırım Projeleri

Konularına Göre Proje Türleri :Konularına Göre Proje Türleri :

AB HibeleriHibe sözleşmeleri teklif çağrıları sonucunda seçilen kuruluşlarla imzalanır.

İlke olarak, rekabete dayalı bir teklif verme süreci olmaksızın hiçbir projeye destek sağlanmaz.

Avrupa Komisyonu ile Türkiye Hükümeti arasında kararlaştırılan programlar kapsamındaki teklif çağrıları, kamuya açık olarak yapılır.

Teklif çağrısında, finansmandan faydalanabilecek kurum ve kuruluşlar :

- KOBİ’ler, - Sivil Toplum Kuruluşları, - Yerel Yönetimler vs. Başvuru yeri ve son başvuru tarihi, başvuruyu hazırlamak için gereken belgeler (formlar, diğer ilgili belgeler, örneğin iş planı, tüzük vs.)başvuru rehberinde belirtilir.

Proje Programlamanın EsaslarıProje Programlamanın Esasları

(Principles of Project Programming)(Principles of Project Programming)

Proje Oluşturma/Geliştirme Aşaması

Proje çalışmaları esas itibarıyla, yatırım olanaklarınınaraştırılıp proje fikirlerinin derlendiği, değerlendirildiği, ön elemeye tabi tutulduğu ve proje önerilerinin hazırlandığı bu aşama ile başlar;

Çeşitli kaynaklardan yararlanılarak belirlenen proje fikirleri bir ön elemeye tabi tutulmak zorundadır. Bu amaçla, bu fikirler üzerinde yapılabilirlik, amaçlara uygunluk, ve maliyet konularında özet çalışmalarla ön eleme yapılır.

Proje Fikirlerinin Kaynakları

• İhtiyaçlar• Kalkınma Planları• Sektörel Planlar• Hükümet Programları• Sektör Araştırmaları• Bölgesel Araştırmalar• Pazar Araştırmaları• Uluslararası Anlaşmalar• Yardım ve Hibeler• Yerel Kişi ve Kuruluşlar• Sivil Toplum Örgütleri • Politikacılar• Vb...


BEYİN FIRTINASI YAPIN!

Bu aşamada gerekiyorsa öncelikle ön proje raporları hazırlanır. Ön proje raporlarının değerlendirilmesini takiben seçilen taslak projeler için nihai projeler hazırlanır.

Nihai proje raporlarının formatı, projeye bağlı olarak sektörden sektöre ve projenin sunulacağı kuruluşa göre farklılık gösterir.

KOBİ’ler Dikkat!

Endüstriyel projelerin formatı detaylı bir arz/talep araştırmasını içerir ve daha çok ekonomik ve ticari değerlendirmeye imkan tanıyacak şekilde dizayn edilir. Bu tür raporlar yaygın olarak Fizibilite Etüdü olarak adlandırılır.


M.Ç. – LOGFRAME :Mantıksal Çerçeve, USAID tarafından 1960 yılında oluşturuldu.Şu anda DFID, EU, FAO, GTZ ve Dünya Bankası gibi merciler tarafından kullanmakta.Proje döngüsünün bazı aşamaları ile bağlantılıdır:

proje hazırlanmasıproje kontrolüdeğerlendirme

Proje Hazırlama Aşaması

Fizibilite etüdü Mantıksal Çerçeve

1980’lerden itibaren klasik fizibilite etütlerinin yerini, Mantıksal Çerçeve Yaklaşımına dayalı özellikle katılımcılığı ön plana çıkaran ve atölye çalışmalarıyla yürütülen proje planlama teknikleri almıştır. En yaygın kullanılan teknikler şunlardır;

• Amaca yönelik Proje Planlaması (Objectives – Oriented Project Planning - ZOPP)• Katılımcı Kırsal/ KOBI Değerlendirme (Participatory Rural / SME Appraisal)• Toplumsal Cinsiyet Analizi (Gender Analysis)• Yararlanıcı Analizi (Beneficiary Assesment)

Klasik Fizibilite Etüdü Ana Hatları

1. Genel Bilgiler2. Projenin Tanımı ve Kapsamı3. Piyasa Araştırması4. Hammadde Etüdü5. Yer Seçimi6. Kapasite Seçimi7. Teknoloji Seçimi8. İşletme Organizasyonu9. Proje Uygulama Programı10. Yatırım Tutarının Hesaplanması11. İşletme Dönemi Gelir ve Giderlerinin Hesaplanması12. Proje Finansmanı ve Finansal Değerlendirme13. Proje Değerlendirme

Proje Analizi YaparkenProje Analizi projenin planlama aşamasında çeşitli açılardan yapılabilir olup olmadığının incelenmesi amacıyla yapılmaktadır.

Projenizi yapılabilirlik açısından uygun hale getiriniz!!!

Proje Analiz Teknikleri

• Pazar/Talep Analizi• Teknik Analiz• Kurumsal Analiz• Çevresel Analiz• Sosyo-kültürel Analiz• Katılımcılık• Finansal Analiz• Ekonomik Analiz• Sosyal Analiz

Projede olması gerekenler:

Birincil hedef grup ve nihai faydalanıcıların içinde bulunduğu net ifade edilmiş paydaşlarNet ifade edilmiş koordinasyon, yönetim ve mali düzenlemelerİzleme ve değerlendirme sistemi (performans idaresini desteklemesi amacıyla)Projenin menfaatlerinin maliyetinin üzerine çıkacağını gösteren, uygun bir seviyedeki finansal ve ekonomik analiz.

PROJE YÖNETİM DÖNGÜSÜPROJE YÖNETİM DÖNGÜSÜ-PCM--PCM-

(The Project Cycle Management)(The Project Cycle Management)

Proje Nedir?

Belirli bir yerde, belirli bir zaman ve bütçe çerçevesinde, bir başlama ve bitiş noktasına sahip, hedeflenen belirli amaçlara

ulaşılmasını sağlayacak olan faaliyetler topluluğudur.

Projelerde 3 Kısıt

Üç Kısıtlama (Triple Constraints) + 2 YeniProjelerde 3 ana kısıt, Triple Constraints:

a. Belirlenen hedeflere ve şartnamaye uygun sonuçlara b. Hedeflenen zaman aralığındac. Öngörülen bütçe çerçevesinde ulaşarak faaliyetlerin tamamlanması

KaliteRisk

1. Kapsam

2. Bütçe 3. Zaman

Proje Yönetim Döngüsü Nedir?

Bir proje fikrinin ortaya çıkmasından projenin tamamlanmasına

kadar geçen süre içindeki tüm aşamalar kullanılan bir yöntemdir.

Mantıksal çerçeve yaklaşımı temeline dayanan, proje ve programların

hazırlanması, uygulanması ve değerlendirilmesinde kullanılan bir

yöntem

ve sistematik bütündür.

Proje döngüsü, bir projenin ilk fikrinden tamamlanmasına kadarki sürecini takip eder.

Paydaşlara danışılmasını sağlayan bir yapı oluşturur.

Aşağıda belirtilenleri tanımlar:

kararlar

bilgi gerekleri

proje sürecindeki her aşamanın sorumluluğu.

1.1. Programlama - Programlama - ProgrammingProgramming

2.2. Tanımlama - Tanımlama - IdentificationIdentification

3.3. Formüle Etme - Formüle Etme - FormulationFormulation

4.4. Uygulama - Uygulama - ImplementationImplementation

5.5. Değerlendirme ve Denetim – Değerlendirme ve Denetim –

Evaluation & AuditEvaluation & Audit

Temel Dokümanlar ve Kararlar

PROJE DÖNGÜSÜ

Proje Fikrinin Belirlenmesi

Proje Fikrinin Analiz Edilmesi

Projenin Planlanması

Projenin Finansmanı

Projenin Uygulanması

Projenin İzleme ve Değerlendirmesi

Projeye ilişkin fikirlerin ortaya konması ve

tasarlanması

Projenin teknik açıdan detaylı olarak tasarlanması

Projenin tutarlılığının, bütünselliğinin ve

işlevselliğinin değerlendirilmesi ve teklifin

yazılması ve bütçenin planlanmasıFinansman sağlayacak kurum/

kuruluşlar tarafından projenin değerlendirilmesi ve

finansmanın sağlanması

Proje teklifinde öngörülen faaliyetlerin hayata geçirilmesi

Projenin uygulanması sırasında ve proje bitiminde elde edilen

sonuçların değerlendirilmesi

Neden Proje Yönetim Döngüsü?

Mevcut durumun yetersiz analiziProjelerin hedef gruplarla ilgili olmamasıStratejik çerçevenin belirsizliğiRisklerin yeterince dikkate alınmamasıKısa vadeli bakış açısı Geçmiş deneyimlerin yeni projelerde dikkate alınmamasıFaaliyet tabanlı uygulama ve planlamaDoğrulanabilir olmayan proje çıktılarıYetersiz proje dokümanları

1960’ların sonunda ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı’nın proje planlama ve değerlendirme sistemini desteklemek için geliştirilmiştir.Birçok çok taraflı veya ikili kalkınma ajansları tarafından proje planlama ve yönetme aracı olarak kullanılmaktadır.Avrupa Komisyonu 1993’den beri bu yaklaşımı proje döngüsü yönetim sisteminin bir parçası olarak kullanmaktadır.

Zaman içinde çeşitli kurumlar bu yaklaşımın formatında ve araçlarında değişiklikler yapmışlar ancak yaklaşımın temel analitik ilkeleri aynı kalmıştır.Mantıksal çerçeve yaklaşımı ilkelerinin bilinmesi Avrupa Komisyonu fonlarından yararlanmada ve projelerin tasarlanmasında önemli bir paya sahiptir.


Proje planlama ve yönetmede destek olmak üzere kullanılan analitik bir süreç ve araçlar dizisidir.

Düşünmeye yardımcı bir araç olarak düşünülmelidir.

Bilginin analiz edilmesi ve yapısal olarak düzenlenmesine olanak sağlar.



Mantıksal Çerçeve Tablosu (Matrisi)= analitik sürecin ÜRÜNÜ

Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı= analitik bir SÜREÇ

Proje analiz, planlama ve uygulama aracı:

Farklı seviyelerdeki hedefler arasındaki sebepsel ilişkiyi kurarHedeflere ulaşılıp ulaşılmadığının kontrol ederProje kontrolü dışında kalan ve başarıyı etkileyecek riskleri dikkate alır


Projenin neden gerçekleştirildiği (Projenin Kapsamı)

Projenin neyi başarmasının beklendiği (Projenin Kapsamı ve Göstergeler)

Projenin bunu nasıl başaracağı (Faaliyetler ve Araçlar)

Projenin başarısı için hangi dışsal faktörlerin önemli olduğu (Varsayımlar)

Projenin başarısının değerlendirilmesi için gerekli bilginin nereden bulunacağı (Doğrulama Kaynakları)

Hangi araçların gerekli olduğu (Girdiler)

Projenin maliyetinin ne olacağı (Bütçe)

Projenin başlayabilmesi için hangi unsurların yada şartların gerçekleştirilmesinin gerektiği (Ön koşullar)


5. Mantıksal Çerçeve Matrisi

6. Faaliyet Planı

7. Bütçe

PLANPLANLAMA EVRESİLAMA EVRESİANALANALİZ EVRESİİZ EVRESİ

1. Paydaş Analizi

2. Sorun Analizi

3. Hedef Analizi

4. Strateji Analizi

PROJE GELİŞTİRME

ANALİZ AŞAMASI PLANLAMA AŞAMASI

So

run

A

nal

izi

Hed

ef

An

aliz

iS

trat

eji

An

aliz

i

Man

tıks

al Ç

erçe

veF

aaliy

et P

lan

lam

ası

ve B

ütç

e

Ana, ara ve kök sorunların belirlenmesi ve aralarında neden-sonuç ilişkisinin kurulması

Belirlenen sorunlardan hareket ederek hedeflerin belirlenmesi ve aralarında araç-amaç ilişkisinin kurulması

Hedeflerin gerçekleştirilmesi için olası stratejilerin belirlenmesi

Pay

daş

A

nal

izi

Projenin uygulanmasından olumlu ya da olumsuz veya doğrudan ya da dolaylı olarak etkilenecek grupların belirlenmesi

Proje yapısının tanımlandığı, içsel mantığının test edildiği, hedeflerin ölçülebilir terimlerle tanımlandığı tablonun oluşturulması

Faaliyetlerin sırasının, birbirleriyle olan bağlarının, zamanlamalarının ve sürelerinin belirlenerek planlanması

Faaliyet planından hareket ederek olası giderlerin belirlenerek bütçenin hazırlanması

Belirleme (Analiz Evresi)

Görev Tanımı

Katkı Sağlayan Veriler - Toparlama Araçları mevcut durumu anlamaya

yardımcı olur

Danışma ve ulusal çerçeve analizi, planlanan programın ulusal çıkarlarına

uygun olduğundan emin olmalıdır.

http://www.fao.org/participation/english_web_new/content_en/data_gathering.html



http://www.fao.org/participation/english_web_new/content_en/linked_Pages/consultation.pdf

http://www.fao.org/participation/english_web_new/content_en/nat_frame.html

http://www.fao.org/participation/english_web_new/content_en/nat_frame.html

ANALİZ AŞAMASI 1P

ayd

aş A

nalizi

Tanım:

Bir projenin başarılı veya başarısız olmasından bir şekilde etkilenecek tüm bireyler, insan grupları, kurumlar veya firmalar “Paydaşlar” olarak tanımlanır.

Amaç:

Paydaş analizin arkasında yatan varsayım farklı grupların farklı endişeleri, kapasiteleri ve ilgileri olduğu ve bunların açıkça anlaşılması ve problemin belirlenmesi, hedefin konulması ve stratejinin seçilmesi sürecinde göz önünde bulundurulması gerektiğidir.

Paydaş Analizi

Proje sürecinden olumlu ya da olumsuz etkilenecek olanlar.

– Şahıs, grup ya da organizasyonları projeye ilgilerine göre belirlemek.

– Paydaşların beklenti, katkı ve risk unsurlarını belirlemek.

– Paydaşları gruplamak.

Adım 1: Paydaş (İlgili Taraflar) Analizi

Niçin Yapılır?Şahısları, grupları ve organizasyonları projeyle ilgilerine göre belirlemekBunların proje için önemli olan beklentilerini, katkılarını, risk unsurlarını tanımlamak

Paydaşlar Kimlerdir?Proje ile ilişkisi olan kişiler, gruplar, kurumlar ya da işletmeler. Paydaşlar, doğrudan ya da dolaylı biçimde proje sürecinden ve sonuçlarından olumlu ya da olumsuz biçimde etkilenecek olanlardır.Birincil ve İkincil Paydaşlar Kimlerdir?

Yararlanıcılar Kimlerdir? Projenin uygulanmasından bir şekilde yarar

sağlayanlarHedef grup(lar): Projenin amacı seviyesinde projeden olumlu yönde etkilenecek grup veya oluşumlarNihai yararlanıcılar : Toplum veya sektör seviyesinde, uzun vadede projeden yarar sağlayacak olanlar

Proje ortakları Kimlerdir?Projeyi uygulayanlar


Paydaş AnaliziProje ile bir bağı olan kişileri, grupları, örgütsel yapıları tanımlar,Proje açısından önemli olabilecek grupların ve kişilerin çıkarlarını ve beklentilerini tanımlar.

Paydaş Analizi için yapılması gerekenlerTemel grupları/kişileri tanımlaSınıflandır (yararlanıcılar, uygulayıcılar, vs)Karakteristik özelliklerini belirle ve analiz etProje açısından sonuçları tanımla


Paydaş Analizi için yapılması gerekenler - devam Temel Adımlar:

Hedeflenecek genel gelişim sorununu veya fırsatını belirleOlası projede belirgin çıkarı olan tüm grupları belirleBu grupların görece rollerini, farklı çıkarlarını, katılım sağlamadaki görece güç ve kapasitelerini araştırPaydaşlar arasındaki ilişkilerde işbirliğinin veya karşıtlığın derecesini belirleAnalizin bulgularını yorumla ve gerekli bilgiyi proje tasarına dahil et


Böylece Paydaş Analizi ;

Öncelikli grupların ihtiyaç ve hedeflerini karşılamaya uygun kaynakların hedeflenmesi,

Paydaşların projeyi sahiplenmesi ve katılımını sağlamaya uygun yönetim ve koordinasyon düzenlemelerinin yapılması,

Proje tadarında paydaşların çatışan çıkarlarının göz önünde bulundurulmasında yardımcı olur.


• Projeyle ilgili taraflar olarak;

Projenin etkilemek istediği kişi ve gruplar, Projeye dolaylı olarak olumlu ya da olumsuz etkilenen kişi ve gruplar, Projeyi finansal olarak destekleyen kişi ve kuruluşlar, Projeyi planlayan ve yürüten kişi ve kuruluşlar, Proje sahibi kişi ve kuruluşlar, Sivil toplum örgütleri, Yerel yöneticiler, Politikacılar, Basın, Uluslar arası kuruluşlar sayılabilir.


1. Paydaş Analiz Tablosu

2. Venn Diyagramları – Paydaşlar arasındaki, bağları, çatışmaları, kuvvetli ve zayıf taraflarını resmeder

3. SWOT Analizi – Kurumsal bir yapının kuvvetli, zayıf taraflarını, fırsatlarını ve karşı karşıya kaldığı tehditleri inceler

4. Spider Diyagramları – Kurumsal Kapasiteyi teknik açıdan resmeder

5. Durum Analizi

6. ....


Paydaş Analiz Tablosu

ANALİZ AŞAMASI 2S

oru

n A

nal

izi

Tanım:

Varolan bir durumun olumsuz yönlerini belirler ve belirlenen sorunlar arasındaki “neden-sonuç” ilişkisini kurar.

Amaç:

Paydaşların öncelik verdiği ve aşmak istediği gerçek dar boğazların belirlenmesi.

Sorun AnaliziAna sorun, buna neden olan sorunlar ve sebep olduğu sonuçların, tarafların üzerinde uzlaşabileceği bir netlikte ortaya çıkarılması için yapılır.

– Katılımcıların bakış açılarından sorunlar formüle edilir.

– Tüm sorunların ortaya çıkıp çıkmadığı incelenir.

– Sorunların önemli oldukları konusunda fikir birliğine varılır.

– Başlangıç sorunu seçilir, sebep-sorun ilişkisine göre sorun ağacı oluşturulur.

Adım 2: Sorun Analizi

Niçin Yapılır?Ana sorunun ve buna neden olan sorunlar ile sebep olduğu sonuçların tarafların üzerinde uzlaşabileceği bir netlikte ortaya çıkarılması için yapılır.

Nasıl Yapılır?Katılımcıların bakış açılarından sorunlar formüle edilir, Konuyla ilgili tüm sorunların ortaya çıkıp çıkmadığı incelenir,Ortaya çıkanların önemli sorunlar olduğu konusunda görüş birliği oluşturulur,Bir başlangıç sorunu seçilerek, sorunlar sebep-sonuç ilişkisine göre hazırlanan sorun ağacıyla gösterilir.


Bu aşamada kendimize sormamız gereken sorular:

Değiştirmek istediğimiz, istemediğimiz ya da sorun olarak gördüğümüz şey nedir? Bu sorunun kaynağı nedir? Sorunlar arasında neden-sonuç analizi yapıldı mı?


Konu ile ilgili görünen sorunları ve varlığı istenmeyen durumları gelişigüzel sıralayın.Ana sorunu en üst seviyede tutarak, onu doğrudan etkileyen sorunları sıralayın. Sorun ağacında yer alan sorunların hepsinin gerçek olmasına ve gelecekte ortaya çıkması beklenen sorunların belirtilmemesine dikkat edin. Sorun ağacı içerisindeki genel sorunları sorun ağacından ayıklayın.

ANA SORUN

ALT SORUN 1

NEDEN

SONUÇ

ALT SORUN 2

KÖK SORUNLAR

Sorun Ağacı ile Sorun Analizi

Yüksek Oranlı Bebek ve Çocuk

Ölümleri

Bebek ve Çocuklarda

Görülen Yüksek Enfeksiyon Oranı Salgın Hastalıklar

Bebeklerin Yetersiz Beslenme Durumu

Aşılanmış Bebek ve Çocuk Sayısının

Azlığıİçme Suyu Hijyen Değil

Sağlık Hizmetlerine

Sınırlı Erişim

Annelerin Beslenme Konusundaki

BilgisizliğiSağlık Kurumlarının

YetersizliğiKanalizasyon İçme Suyuna Karışıyor

Ailelilerin Düşük Gelir Düzeyi

SONUÇ

NEDEN

Sorun Ağacı - Örnek

66

Grup Çalışması I

1. Sorun Analizi: Dağıtılan sorunlar arasında neden-sonuç ilişkisi kurarak bir sorun ağacı oluşturun.

2. Paydaş Analizi: Ana sorunu çözmek üzere bir proje yapmanız durumunda paydaşlarınız kimlerden oluşacaktır, bir liste oluşturun.

ANALİZ AŞAMASI 3H

edef

An

aliz

i

Tanım:

1. Belirlenen sorunlar aşıldığında gelecekte oluşacak durumu tanımlayan,

2. Hedefler hiyerarşisini doğrulayan ve

3. Araç- amaç ilişkilerini şekille gösteren

yöntemsel bir yaklaşımdır.

Sorun ağacındaki olumsuz durumlar olumlu edinimler olarak ifadelendirilir ve çözümlere dönüştürülür.

Olumlu edinimler aslında hedeflerdir ve araç-amaç hiyerarşisi gösteren hedefler ağacıyla temsil edilir.

Hedef AnaliziGelecekte olması istenen durumun gerçekleştirilmesi için potansiyel çözümlerin analiz edilmesidir.

– Sorun ağacındaki sorunlar pozitif olarak yeniden ifade edilir.

– Sorun ağacıyla karşılaştırılır ve yapılması gerekenler ifade edilir.

– Gerçekçi olarak revize edilecekler ve eklenecek/çıkartılacaklar yeniden ifade edilir.

– Tutarlı olmak kaydıyla hedef ağacı oluşturulur.

Adım 3: Hedef Analizi

Gelecekte olması istenen durumun gerçekleştirilmesi için potansiyel çözümlerin analiz edilmesidir.

Nasıl Yapılır ?Sorun ağacındaki sorunlar pozitif olarak yeniden ifade edilirSorun ağacıyla karşılaştırılır ve yapılması gerekenler veya başarılması gerekenler yeniden ifade edilirGerçekçi bir şekilde revize edilmesi gereken ve/veya ekleme/çıkarma yapılması gereken hususlar tamamlanırBağlantıların tutarlı olmasına dikkat edilerek Hedef Ağacı oluşturulur

ANA AMAÇ

ALT AMAÇ 1

ARAÇ

AMAÇ

ALT AMAÇ 2

Hedef Ağacı ile Hedef Analizi

Bebek ve Çocuk Bebek ve Çocuk Ölümleri Ölümleri AzaltıldıAzaltıldı

BebekBebek ve Çocuklarda ve Çocuklarda Görülen Yüksek Görülen Yüksek

Enfeksiyon OranıEnfeksiyon Oranı AzaltıldıAzaltıldı

Salgın Hastalıklar Salgın Hastalıklar AzaldıAzaldı

Bebeklerin Beslenme Durumu İyileştirildi

Aşılanmış Bebek ve Çocuk Sayısı Arttı

İçme Suyu Temizlendi

Sağlık Hizmetlerine Erişim Arttı

AMAÇ

ARAÇLARAnnelerin Beslenme

Konusundaki Bilinçlendi

Sağlık Kurumları İyileştirildi

Kanalizasyon Sistemi Düzeltidi

Ailelilerin Gelir Düzeyi Arttı

sorunsorun HedefYüksek Oranlı BebekYüksek Oranlı Bebek

ve Çocuk Ölümlerive Çocuk Ölümleri

BebekBebek ve Çocuklarda ve Çocuklarda Görülen Görülen

Yüksek Enfeksiyon OranıYüksek Enfeksiyon Oranı

BBebekebek ve Çocuklarda ve Çocuklarda Görülen Yüksek EnfeksiyonGörülen Yüksek Enfeksiyon

Oranı Oranı AzaltılAzaltıldıdı

Bebek ve Çocuk Bebek ve Çocuk Ölümleri AzaltıldıÖlümleri Azaltıldı

Hedef Ağacı - Örnek

ANALİZ AŞAMASI 4S

trat

eji A

nal

izi

Sorulacak Sorular:

• Belirlenen tüm sorunlar veya hedeflere mi yönlenmeli yoksa birkaçı seçilmeli mi?

• Üzerinde faaliyet gerçekleştirilebilecek olumlu fırsatlar nelerdir?

• Yararların sürdürülebilirliğini sağlayacak ve istenen sonuçlara taşıyacak müdahale birleşimi nedir?

• Projenin yerel sahiplenilmesi en iyi şekilde nasıl desteklenir?

• Olası farklı müdahalelerin uygulanmalarındaki sermaye ve maliyetler nelerdir?

• Hangisi en maliyet etkin seçenek?

• Hedeflenen grupların ihtiyaçlarını en olumlu şekilde etkileyecek strateji hangisi?

• Olası olumsuz etkiler nasıl bertaraf edilir?

ANALİZ AŞAMASI 4S

trat

eji A

nal

izi

Tanım:

• Bu aşama, birçok açıdan, en zorlayıcı aşamadır.

• Çok sayıda bilginin sentezlenmesi ve sonrasında da en iyi uygulama stratejisinin belirlenmesini içerir.

• Pratikte farklı paydaş çıkarlarını, politik talepleri ve kaynak olup olmaması gibi pratikteki kısıtları dengeleyecek şekilde bir dizi uzlaşma yapılması gerekir.

• Eğer farklı müdahale seçeneklerinin değerlendirilmesinde üzerinde anlaşılan bir dizi ölçüt varsa strateji analizi kolaylaşır.

Strateji Analizi

Hedef ağacındaki aynı türden hedef kümeleridir.

– Hedef ağacındaki istenmeyen hedefler elenir.– Olası stratejiler ortaya koyulur.– Bir ya da birden fazla strateji seçilir.– Belirlenen kriterlere göre optimum stratejinin

hangisi olduğu değerlendirilir.– Stratejiye karar verilir.– Proje genel amacı ve özel amacı belirlenerek

kapsam belirlenir.

Adım 4: Strateji Analizi

Hedef ağacındaki aynı türden hedef kümelerine stratejiler denir.

Nasıl Yapılır?Hedef ağacından arzu edilmeyen hedefler elenirBir proje oluşturacak olası alternatif stratejiler ortaya konur Bir veya birden fazla strateji seçilir Belirlenen kriterlere (maliyet, aciliyet, politik durum vb.) göre optimum stratejinin hangisi olduğunu konusunda değerlendirme yapılır Projeyi oluşturacak stratejiye karar verilirProje Genel Amacı ve Proje Amacı net olarak ifade edilerek, projenin kapsamı belirlenir

Strateji Seçiminde Dikkate Alınacak Kriterler:

Aciliyet

MaliyetlerMevcut Kaynaklar, Potansiyel ve Kapasiteler

(Kaynakların uygunluğu ve yeterliliği)Varolan kapasite

Diğer Projeleri Tamamlayıcılık

(Aynı konuda yürütülen başka projelerle tamamlayıcılık)

Farklı Paydaşların Bakış Açıları

Verimlilik ve Etkinlik

Eşitsizliklerin (Kadın-Erkek) Giderilmesine/Azaltılmasına Katkısı

Politik ve Sosyal Kabul Edilebilirlik / Yapılabilirlik

Faydaların Gerçekleşme Zamanı

Adım 4: Strateji Analizi

Strateji Ağacı ile Strateji Analizi

ANA AMAÇ

ALT AMAÇ 1

ARAÇ

AMAÇ

ALT AMAÇ 2

Belirlenen StratejiBelirlenen Strateji

Bebek ve Çocuk Bebek ve Çocuk Ölümleri Ölümleri AzaltıldıAzaltıldı

BebekBebek ve Çocuklarda ve Çocuklarda Görülen Yüksek Görülen Yüksek

Enfeksiyon OranıEnfeksiyon Oranı AzaltıldıAzaltıldı

Salgın Hastalıklar Salgın Hastalıklar AzaldıAzaldı

Bebeklerin Beslenme Durumu İyileştirildi

Aşılanmış Bebek ve Çocuk Sayısı Arttı

İçme Suyu Temizlendi

Sağlık Hizmetlerine Erişim Arttı

Anneler Beslenme Konusundaki Bilinçlendi Sağlık Kurumları

İyileştirildiKanalizasyon Sistemi

DüzeltidiAilelilerin Gelir Düzeyi

Arttı

Strateji Ağacı - Örnek

79

Grup Çalışması II

1. Hedef Analizi: Oluşturduğunuz sorun ağacını hedef ağacına dönüştürün.

2. Strateji Analizi: Hedef ağacından kendi proje stratejinizi seçin ve proje kapsamını belirleyin.

Mantıksal Çerçeve YaklaşımıMantıksal Çerçeve Yaklaşımı

(The Logical Framework Approach)(The Logical Framework Approach)

Formulasyon

Yazma/Planlama Aşaması

mali plan hazırlanır

beklenen sonuçlar analiz edilir

sosyo-ekonomik ve çevresel etkiler hesaplanır

geçici ve nihai proje dokümanları hazırlanır.

Aşamalar:

Mantıksal Çerçeve

Faaliyet Planı

Bütçe

Başvuru Formu

PLANLAMA AŞAMASI 1M

antı

ksal

Çer

çeve

Temel Öğeler:

•Projenin hedefler hiyerarşisi

(Proje Tanımı veya Müdahale Mantığı)

•Projenin başarısına etki edebilecek temel

dışsal etmenler

(Varsayımlar)

•Projenin başarımlarının nasıl izleneceği ve

değerlendirileceği

(Göstergeler ve Doğrulama Kaynakları)

Adım 5: Mantıksal Çerçeve Matrisi

Müdahale Objektif olarak doğrulanabilir Doğrulama kaynakları VarsayımlarMantığı başarı göstergeleri ve araçları

Genel

Hedef

Proje

Amacı

BeklenenSonuçlar

Faaliyetler

Proje(ler)başlamadan önce ne gibi ön koşullar gereklidir?

Projenin katkı yapacağı,daha geniş genel hedef nedir?

Plandaki beklenen çıktı ve sonuçların elde edilmsi için ne gibi dış etken ve koşullar gerçekleşrilimelidir?

Genel hedef ilgili başlıca geöstergeler nelerdir?

Bu göstergeler ilşkin bilgi kaynakları nelerdir?

Doğrudan proje kontrolü kapsamında olmayan,genel hedeflere ulaşmak için gereki etken ve koşullar nelerdir? Ne gibi riskler dikkate alınmak zorundadır?

Projenin özel hedeflerine ulaşıp ulaşılmadığı ve ne dereceye kadar ulaşıldığını gösteren niteliksel ve niceliksel göstergeler nelerdir?

Mevcut veya toplanabilecek bilgi kaynakları nelerdir? Bu bilgileri elde etmek için gerekli yöntemler nelerdir?

Proje ile,öngörülen sonuçve etkilere ulaşıp ulaşmadığı ve ne dereceye kadar ulaşıldığını ölçmek için kullanılan göstergeler nelerdir?

Bu göstergeler ilşkin bilgi kaynakları nelerdir?

Planlanan faaliyetlerin uygulanması için,projenin doğrudan kontrolü dışında ne gibi koşulların hazır bulunması zorunludu.

Proje ile ulaşılacak özel hedefler nelerdir?

Özel hedeflere ulaşmak için öngörülen somut çıktılar nelerdir? Projeninöngörülen etki ve yararları nelerdir? Proje ile ne gibi gelişmeler ve değişiklikler elde edilecektir?

Beklenen sonuçları elde etmek için gerçekleştirilecek başlıaca faaliyetler nelerdir ve bunlar hangi sırayla gerçekleştirilecektir?

Araçlar Bu faaliyetleri uygulamak için gerekli araçlar nelerdir, örneğin personel, ekipman, eğitim, çalışmalar, malzemeler, işletim olanakları vb.

Adım 5: Mantıksal Çerçeve Matrisi

MALİYET/ BÜTÇE

MANTIKSAL ÇERÇEVE MATRİSİNİN TAMAMLANMA SIRASI

Proje Tanımı Göstergeler Doğrulama Kaynakları Varsayımlar

Genel HedefAmaç

Sonuçlar

Faaliyetler

PROJE YAPISI – Hedef, Amaç, PROJE YAPISI – Hedef, Amaç, Sonuçlar, FaaliyetlerSonuçlar, Faaliyetler

(PROJECT STRUCTURE – Goal, (PROJECT STRUCTURE – Goal, Purpose, Outputs, Activities)Purpose, Outputs, Activities)

PLANLAMA AŞAMASI 1

Pro

je T

an

ımı /

Müd

ah

ale

M

an

tığ

ı

Eğer- O zaman Nedenselliği:

• MÇM’nin ilk kolonu “araç-amaç” mantığını özetler.

•Hedef ağacı veya hiyerarşisi aşağıdan yukarı okunduğunda şöyle ifade edilebilir:

EĞER uygun girdiler/ kaynaklar sağlanırsa, O ZAMAN faaliyetler yapılabilir;

EĞER faaliyetler yapılırsa, O ZAMAN sonuçlar elde edilir;

EĞER sonuçlar elde edilirse, O ZAMAN amaca ulaşılır; ve

EĞER amaca ulaşılırsa, O ZAMAN bunun genel hedefe katkı sağlaması gerekir.

DİKEY MANTIK

Projenin katkıda bulunacağı yüksek seviyedeki hedefler

Hedef gruplar için sürdürülebilir yarar sağlama açısından projenin ana amacı

Gerçekleştirilecek faaliyetlerin ürünleri

Projenin sonuçlarını üretmek için projenin parçası olarak uygulanacak görevler

FAALİYETLER

SONUÇLAR

PROJENİN AMACI

GENEL HEDEFLERİdeal durum- uzun dönemde gerçekleşir

Projenin sonucunda ulaşılır. Özgün, ölçülebilir, ulaşılabilir, gerçekçi olan ve belli bir zaman ve yere bağlı olarak tanımlanmalıdır.

Projenin amacına ulaşılması için yerine getirilmesi gereken alt hedefler - ölçülebilir, gerçekleştirilebilir olarak tanımlanmalıdır.

Belirli bir zamana ve bütçeye dayalı olarak kaynakların kullanılması ve proje amacına ulaşmayı sağlayacak sonuçların üretilmesi

Hedef Seviyeleri

HEDEFLER HİYERARŞİSİ

PROJE AMACI

GENEL / ANA HEDEF

FAALİYETLER

SONUÇLAR

•Ana hedefe göre çok daha iyi, net tanımlanmış ve ulaşılabilir bir hedef olmalıdır.

S : Specific (BELİRGİN)

M : Measurable (ÖLÇÜLEBİLİR)

A : Achievable (ULAŞILABİLİR)

R : Realistic (GERÇEKÇİ)

T : Time-related (ZAMANI BELLİ)

MÇ: Varsayımlar

Tanım:Projenin başarısını etkileme potansiyeli olan ancak proje yürütücülerinin doğrudan etki alanının dışında kalan etmenlerdir.

Sorulacak Soru:Hangi dışsal etmenler projenin kontrolü dışındadır ve projenin uygulanmasını, projenin yararlarının uzun vadedeki sürdürülebilirliğini etkiler?

Vars

ayım

lar

MÇ: Varsayımlar

Riskler:Projenin başarısı için önemli olan ve dışsal faktörler olarak ifade ettiğimiz olumsuz etkilerin tümüdür.

Varsayımlar:Projenin başarısını etkileyen veya belirleyen dışsal faktörlerin olumlu olarak ifade edilmesidir.

Önkoşullar:Faaliyetler başlamadan önce aşılması gereken koşullardır.

MÇ:Dikey Mantık:

Hedefler hiyerarşisi ve varsayımlar arasında kurulur.

Vars

ayım

lar Genel Hedef

Amaç

Sonuçlar

Faaliyetler

Varsayımlar

Varsayımlar

Varsayımlar

Girdiler Ön koşullar- Faaliyetler başlamadan önce oluşması

gereken durumlar

Örnek: Eğer faaliyetler yapılır VE varsayımlar gerçekleşirse, o

zaman sonuçlar elde edilebilir.

MÇ: Başarı Göstergeleri

Nedir?Proje amaçlarını operasyonel olarak ölçebilen, performans ölçüm olanağı sağlayan ve projenin her aşamada izlenmesine olanak sağlayan araçlardır. Her bir gösterge kısaca müdahaleye ilişkin Nicelik, Nitelik, Zaman ve Yer konusunda bilgi içermelidir.

Ne İşe Yararlar?Genel Hedefin, Proje Amacının ve Sonuçların karakteristiklerini açıklığa kavuştururlarProjeyi daha objektif bir şekilde yönetmeyi sağlarlarPerformans ölçümü, izleme ve değerlendirme için bir baz oluştururlar

Nesnel Olarak Doğrulanabilir Nesnel Olarak Doğrulanabilir Göstergeler Göstergeler

(Objectively Verifiable Indicators)(Objectively Verifiable Indicators)

Tarafsız Doğrulanabilir Göstergelerin Temel Özellikleri

Özel: Ölçmesi gereken şeyi ölçen

Ölçülebilir: Kabul edilebilir maliyetler içerisinde tarafsız olarak

doğrulanabilir olmalı

Üzerinde Uzlaşılan: Bütün taraflar göstergenin özelikleri (güvenililirliği)

konusunda uzlaşmış olmalı

Gerçekçi ve Duyarlı: Proje hedefleri ile ilgili ve değişime duyarlı olmalı

Süreli ve maliyet etkin

Sorulacak Soru:

Planlananın gerçekleşip gerçekleşmediğini nasıl bileceğiz?Başarıyı nasıl doğrulayacağız?

MÇ: Başarı Göstergeleri

Hedefler hiyerarşisi ve göstergeler arasında yatay mantık vardır:

Nesn

el O

lara

k D

oğ

rula

nab

ilir

G

öste

rgele

r Hedefler Hiyerarşisi Göstergeler Terminolojisi

Genel Hedef

Amaç

Faaliyet Çıktı Göstergeleri

Sonuç Göstergeleri

Etki Göstergeleri

Copyright 2007. DeLeeuw International. All Rights Reserved.

Doğrulama AraçlarıDoğrulama Araçları

(Means of Verification)(Means of Verification)

MÇ: Doğrulama Kaynakları

Doğrulama Kaynakları, göstergelerin kontrol edilmesi için gerekli bilgiyi sağlayacak dokümanlar, raporlar ve diğer kaynaklardır.Göstergelerin belirlenmesiyle eş zamanlı olarak doğrulama kaynakları da belirtilmelidir.

Doğrulama kaynakları şu bilgileri vermelidir:

Bilginin sağlanacağı format (örn: İlerleme raporları, proje hesapları, proje kayıtları, resmi istatistikler vs.),Bilgiyi kimin sağlayacağı,Bilginin hangi sıklıkta sağlanacağı (örn: Aylık, üç aylık, yıllık vs.)


Göstergelerle aynı anda göz önünde bulundurulmalı ve belirlenmelidirler.

Böylece, göstergelerin uygun bir zaman, para ve çaba sonucu gerçekçi bir şekilde ölçülüp ölçülemediği test edilebilir.

Nasıl, kim ve ne zaman/ hangi sıklıkta sorularını cevaplamalıdır.

Doğ

rula

ma K

ayn

akla

rı


Nasıl: Bilgi nasıl toplanacak (örn. idari kayıtlar, özel çalışmalar, örneklem anketleri, gözlem vs.) ve/veya mevcut belge kaynaklar (örn. İlerleme raporları, proje hesapları, resmi istatistikler vs.

Kim: Bilgiyi kim toplayacak? (örn. Saha elamanları, sözleşmeli anketör ekipleri, proje yönetim ekibi vs.)

Ne zaman/Hangi aralıkla: Bilgi ne zaman ve hangi aralıklarla sağlanacak? (örn. Aylık, üç aylık, yıllık vs.)

Doğ

rula

ma K

ayn

akla

rı

Önemli ÖnermelerÖnemli Önermeler

(Important Assumptions)(Important Assumptions)

Mantıksal Çerçeve’ye Son Nitelik Kontrolü

Göstergeler ve doğrulama kaynakları erişilebilir ve güvenilirdir,

Ön koşullar gerçekçidir,

Varsayımlar gerçekçi ve tamdır,

Riskler kabul edilebilir seviyededir,

Başarı olasılığı yeterince kuvvetlidir,

Nitelik hususları dikkate alınmıştır ve uygun olan yerlerde faaliyetler, sonuçlar ve varsayımlar olarak ifade edilmiştir,

Elde edilen faydalar, maliyete uygundur,

İlave araştırmalara ihtiyaç vardır.

Kontrol Listesi

(i) Projenin özel hedefi doğru bir şekilde tanımlandı mı?(ii) Faaliyetler, beklenen sonuçlar, özel hedef ve genel hedef arasında

mantıksal bir ilişkiler var mı?(iii) Beklenen sonuçlara ulaşmak için yeterli faaliyet var mı?(iv) Bir sonraki aşamaya geçmek için “eğer… öyleyse…” ifadeleri gerekli ve

yeterli mi?(v) Göstergeler hedefe uygun saptandı mı?(vi) Doğrulama araçlarının bir araya getirilmesi pahalı ya da zaman alıcı mı? (vii) Edinilen yararlar proje süresinin sonrasında da sürdürülebilir mi?

Proje Döngüsüyle İlişki

Belirleme aşamasında yardımı olması amacıyla kullanılmaktadırmevcut durumu analiz etsunulan projenin ilintisini araştırmuhtemel amaç ve stratejileri belirle

Formüle etme ya da planlama aşaması (MÇA destekler)net amaçlarölçülebilir sonuçlarriskyönetim stratejisi yönetim sorumluluğu

Yürütme temel destekleyici yönetim araçlarını sağlarİhale etmeEylemsel iş planı İzleme

Değerlendirme aşamasında mantıksal çerçeve aşağıda belirtilenlerin özet bir kaydını hazırlar

ne planlandı (amaçlar, göstergeler ve temel varsayımlar)performans ve etki değerlendirmesi.

Proje Döngüsüyle İlişki

Güçlü Yan ve Ortak Sorunlar

Unsur Güçlü yanı Zayıf yanıSorun analizi ve amaç oluşturma

• Yöntem ve sonuç arasında mantıksal ilişki kurar• Projeyi daha geniş bir gelişim bağlamına sokar (genel amaç ve maksat)• Sonuçlara ulaşmada risklerin değerlendirilmesini ve yönetim sorumluluğu alınmasını sağlar

• Önem arzeden sorunlar üzerinde fikir birliğine varmak• Projenin amaçları üzerinde fikir birliğine varmak• Amaçları basit doğrusal zincire indirmek• Uygun olmayan detay seviyesi (çok az/çok fazla)

Göstergeler ve doğrulama kaynağı

•Amaçlara ulaşılmasının nasıl ölçüleceğinin analizine ihtiyaç duyar• Amaçların netleştirilmesi ve belirginleştirilmesine yardımcı olur• İzleme ve değerlendirme çerçevesini oluşturmaya yardım eder

• Ölçülebilir ve uygulanabilir göstergeler bulmak• Gerçekçi olmayan hedefleri planlama aşamasında, çok erken oluşturmak• Temel “bilgi kaynağı” olarak “proje raporlarına” dayanmak.

Biçim ve başvuru • Hedef belirleme ile sorun analizini ilişkilendirir• Paydaş analizinin, “kimin sorunları” olduğunu ve “kimin yararlanacağını” ortaya koymak açısından önemi• Görsel olarak ulaşılabilir ve oldukça anlaşılır

• Sorun analizi, hedef belirleme ve strateji seçimi ile bağlantısı olmadan, bürokratik bir kutu doldurma gerekliliği şeklinde hazırlanmıştır• Katı bir şekilde uygulanan, yukarıdan aşağıya kontrol vasıtasıdır• Yardımdan daha çok bir takıntı olur

Grup ÇalışmasıGrup Çalışması

(Group Exercise)(Group Exercise)

Grup Çalışması III

Seçtiğiniz proje stratejisi çerçevesinde Mantıksal Çerçeve matrisinizi hazırlayın. Önerilen matris doldurma şekli aşağıdaki gibidir:

Yukarıdan aşağıya 1. sütun

Aşağıdan yukarıya doğru 4.(son) sütun.

Her bir hedef seviyesi için başarı göstergesi ve doğrulama kaynağı (faaliyetler seviyesi için B.G. ve D.K. kutuları boş bırakılacak)

Proje Planlama Aşaması-II

Proje Faliyetlerinin Uygulanması

Sözleşme Makamınca Dğerlendirme Süreci

6.Adım

7.Adım

PLANLAMA AŞAMASI 2

Faaliyet Planı ve BütçeFaaliyet Planı ve Bütçe

550017504250 750 40011003100

Bütçe

550017504250 750 40011003100

Bütçe

MaaşlarYolluklarAraç Gid.OfisTel/FaxTohumGübre

500055001250175037504250750 750400 400850 110023003100

Bütçe

Faaliyet PLanıFaaliyet PLanı

Faaliyet Planı

Faaliyet Planı ve Bütçe

Mantıksal Çerçeve

Uygulama/Yürütme

Proje yönetimi ve komutlar oluşturulur

Çeşitli yürütme prosedürleri oluşturulur

Proje gelişimi izlenir

Beklenmeyen durumlar için düzeltme ve uyarlamalar yapılır

Son olarak proje sonuçlandırılır başlatılır.

Değerlendirme

Projenin yürütülmesinin ardından uygun bir zamanda;Proje hedefleriProje yürütmesiProje çıkarlarının değerlemesi yapılır.

Projenin,Uzatılmasıyeni bir projenin tanımlanması ile sonuçlanabilir.

Metodların yeniden düzenlenmesi ve yakın gelecekte benzer projelerin formule edilmesine yol açabilir.

Görev Yürütücüsü

Proje Döngüsündeki Kontrol Seviyeleri

PLANLAMA AŞAMASI 2

Tanım:Proje faaliyetlerinin analiz edildiği ve grafiksel olarak gösterildiği şekildir.Faaliyetlerin mantıksal dizinini, beklenen süresini, faaliyet arasındaki olası bağlılıkları belirlemeye yardımcı olur.Yönetim sorumluluğunun dağıtılmasına temel sağlar.Proje sonuçlarının elde edilmesiyle açıkça ilişkili olmalıdır.F

aaliy

et P

lan

ı

Adım 6: Faaliyet Planı

Ana Faaliyetlerin ListelenmesiFaaliyetlerin DetaylandırılmasıSıralama ve Bağımlılıkların BelirlenmesiFaaliyetlerin başlama, uygulanma süreci ve tamamlanma zamanını belirlemekGerekli ihtisas ve Becerilerin TanımlanmasıGrup içinde işlerin tahsisi

FAALİYET PLANI HAZIRLAMA AŞAMALARIANA FAALİYETLERİN

LİSTELENMESİ

FAALİYETLERİN DETAYLANDIRILMASI

FAALİYETLER ARASI İLİŞKİLERİN

BELİRLENMESİ

FAALİYETLERİN ZAMANLAMA ve

SÜRELERİNİN BELİRLENMESİ

GEREKLİ UZMANLIK ve BECERİLERİN TANIMLANMASI

İŞLERİN KİŞİLERE DAĞITIMI

Mantıksal çerçeve tablosundaki faaliyetler temel alınarak faaliyetler listelenir.

Faaliyetler kaynak ve içerik açısından detaylandırılır.

Faaliyetlerin birbirleriyle olan ilişkileri belirlenir. Bir faaliyetin hangi faaliyeti izleyeceği, hangi faaliyetten önce gerçekleştirileceği belirlenir.

Faaliyetlerin zamanlama ve süreleri belirlenir. Doğru zamanlama ve yeterli sürenin belirlenmesi önemlidir.

Faaliyetlerin hayata geçirilmesi için gereken uzmanlıklar belirlenir. Mevcut insan kaynağı değerlendirilir; eksiklikler varsa tamamlanır.

Faaliyetlerin uygulanması sırasında kimin hangi işi yapacağı belirlenir. İş dağıtımında kişilerin yetenek, deneyim ve kapasiteleri göz önünde bulundurulur.

1- Her bir çıktı (özel hedefi getiren sonuçlar) için yapılması gereken faaliyetlerin sıralanması.Yani;Ana Faaliyetlerin Listelenmesi

2- Her bir faaliyetin alt faaliyetlere ayrılması.Yani;Faaliyetlerin Detaylandırılması

3- Faaliyetlerin mantıksal sırasının belirlenmesi.Yani;Faaliyetler arası Sıralama ve Bağımlılıkların Belirlenmesi

Faaliyet Planı (özet)

4- Her bir faaliyet için gerekli sürenin belirlenmesi.Yani;Faaliyetlerin başlama, uygulanma süreci ve tamamlanma zamanını belirlemek Her bir alt faaliyet için gerekli sürenin belirlenmesi

5- Faliyetlerin uygulayıcılarının tanımlanması.Yani;Gerekli ihtisas ve Becerilerin TanımlanmasıGrup içinde işlerin tahsisi

6- Elde edilen sonuçların Proje Uygulama Planı Tekniklerinden birine aktarılması

Faaliyet Planı (özet)-devam

Faliyet Analizi Yaparken Dikkat Edilecekler :

Projenin planlama aşamasında, Faliyet Planı’nı oluşturacak proje faliyetlerinin çeşitli açılardan yapılabilir olup olmadığının incelenmelidir:

Faliyetlerinizi yapılabilirlik açısından uygun hale getiriniz!!! Faliyet(in);

• Hangi Pazar’da yapılacak? (Talep var mı?)• Teknik gerekler içeriyor mu?• Kurumsal olarak mı uygulanacak?• Çevresel etkisi olumlu mu?• Sosyo-kültürel etkisi var mı?• Katılımcılık açısından etkin mi?• Finansal olarak uygun gider mi?• Ekonomik katkısı nedir?• Sosyal etkisi var mı?

Faliyet(in) ;• Verimli ve Etkin mi?• Yapılabilirlik (Farklı Paydaşların Bakış Açıları) durumu ne?• Eşitsizliklerin Giderilmesine/Azaltılmasına Katkısı• Hangi İhtiyaç(lar)a karşılık gelecek?• Kalkınma Planları’na katkı sağlıyor mu?• Sektörel Planlar’a katkı sağlıyor mu?• Hükümet Programları’na katkı sağlıyor mu?• Sektörel katkısı var mı?• Bölgesel katkısı var mı?• Pazar Araştırması gerektiriyor mu?• Uluslararası Anlaşmalardan faydalanmaya ihtiyaç var mı?• Yerel Kişi ve Kuruluşlar uygulamada var mı/nasıl?• Sivil Toplum Örgütleri uygulamada var mı/nasıl?• Politikacılar uygulamada var mı/nasıl?• Yaralanıcı’ya getirisi nedir? (Beneficiary Assesment)

Faliyetlerinizi Oluştururken Dikkat Edilecekler :

Projeyi uygulayanlar :

Yararlanıcı (Beneficiary) Proje ortaklarıPaydaşlar’dan bazıları ( Projeyle ilgili taraflar olarak ) :

Projeyi finansal olarak destekleyen kişi ve kuruluşlar,Projeyi planlayan ve yürüten kişi ve kuruluşlar, Proje sahibi kişi ve kuruluşlar,Hizmet sağlayıcılar,Sivil toplum örgütleri,Yerel yöneticiler,Politikacılar,Basın,Uluslar arası kuruluşlar....

Faliyetleri Kim Uyguluyor?

1- Her bir çıktı için yapılması gereken faaliyetlerin sıralanması2- Her bir faaliyetin alt faaliyetlere ayrılması3- Faaliyetlerin mantıksal sırasının belirlenmesi.4- Faaliyetler arası bağımlılığın belirlenmesi.5- Her bir faaliyet için gerekli sürenin belirlenmesi6- Her bir alt faaliyet için gerekli sürenin belirlenmesi.7- Elde edilen sonuçların Proje Uygulama Planı Tekniklerinden

birine aktarılması

Proje Uygulama Planının Hazırlanması

Faa

liyet

Pla

nı

Faaliyet PlanıSonuçlar ve Faaliyetler Sorumluluk

Sonuç 1

Faaliyetler

Faaliyet 1.1.1

Faaliyet 1.1.2

Faaliyet 1.1.3

Vs…..

Yıl 1 Yıl 2 Yıl 3

Projelerde ZAMAN!

Projeler, hedeflenen amaca ulaşabilmek için belirli bir zaman diliminde planlanır.Faliyetlerin Hedeflenen zaman aralığında yapılmasının, projelerdeki

3 Kısıt’tan biri olduğunu anımsayalım.Zaman, amaç, yer ve kaynak kullanımıyla beraber bir projedeki

4 temel faktör’den biridir.Enflastyonist ortamlarda projelerin beklenen zamanda tamamlanamaması maliyetleri artırır, gelirleri düşürür.Teknolojinin çok hızlı geliştiği ve değiştiği Dünya’da geç kalmış bir proje teknolojik üstünlüğünü kaybedebilir.

Projelerde ZAMAN! devam

‘Faydaların Gerçekleşme Zamanı’ proje başarısını etkiler!!!Faaliyet tabanlı uygulama zamana endeksli planlanmalıdır.Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı= analitik bir SÜREÇ’tir.Zaman, risk unsurlarından birtanesidir.Yeterince dikkate alınarak kontrol edilebilir hale getirilmelidir.Faliyet ugulayıcıların iş çıkarma hızları, geçmiş deneyimler de dikkate alınarak tablolanmalıdır.Proje zamanı, kısa ve uzun vadeli bakış açısına sahip olmalıdır.

Adım 7: Bütçe

GENEL ESASLAR:

Bütçe, proje teklifinin sunulacağı makamın belirlediği para biriminde hazırlanmalıdır.Bütçenin geçerlilik süresi projenin süresi ile sınırlıdır.Bütçedeki her bir kalem yapılacak faaliyetlerle ilgili olmalıdır.Bütçedeki toplam tutar sadece talep edilen hibe miktarını değil, proje için gerekli bütçe miktarını göstermelidir.Bütçenin yıllara dağılımı, faaliyet planı ile tutarlı olmalıdır.Bütçedeki tüm miktarlar gerçek piyasa koşullarını yansıtmalı ve hibenin alınacağı makamca uygun görülen giderler tanımına uymalıdır.Bütçede belirtilen her gider kalemi belgelendirilecektir.

Bü

tçe

Adım 7: Bütçe

UYGUN GİDERLER:

Piyasa koşullarına uygun personel giderleri (maaş + sosyal güvence)Seyahat masrafları ve harcırahDonanım ve hizmetlerSarf malzemeleri ve araç-gereçTaşeron ödemeleriProjeyle doğrudan bağlantılı diğer giderler (çeviri, denetim vs.)İdari giderleri karşılamak için yapılan dolaylı giderler (doğrudan proje giderlerinin en fazla %7’si kadar)

Bü

tçe

Adım 7: Bütçe

UYGUN OLMAYAN GİDERLER:

Borçlar ve olası kayıplar/borçlar için ayrılan kayıplarFaizlerBaşka bir çerçevede finanse edilen harcamalarArazi/arsa/bina alımlarıKur farkından doğan kayıplarKDV de dahil olmak üzere proje sahibinin ilgili kanun ve yönetmeliklerden doğan vergileriProje hazırlık çalışmaları ve diğer hazırlık çalışmalarına ait giderler

Bü

tçe

Adım 7: Bütçe

Bü

tçe

Adım 7: BütçeTeknik Personel: Proje faaliyetlerinin yerine getirilmesinde temel personel (proje koordinatörü, proje asistanı yerli/ yabancı uzman vs.)

İdari Personel: Projenin uygulanmasında destek hizmetleri sağlayan personel (sekreter, muhasebeci vs.)

Harcırahlar: Finansman kuruluşu tarafından belirlenen üst limitleri aşmadan proje faaliyetleri kapsamında günlük olarak yapılan yol, yeme-içme ve konaklama ödemeleri

Proje kapsamındaki yurtiçi ve yurtdışı seyahat giderleri

Bü

tçe

Adım 7: Bütçe

Ekipman ve Malzeme: Proje uygulaması sırasında kullanılacak ekipman, makine satın alım ve/ veya kiralama giderleri

Yerel Ofis/ Proje Giderleri: Proje uygulaması sırasında açılacak yerel ofis ile ilgili personel dışındaki giderler

Bü

tçe

Adım 7: Bütçe

Teklifim Nasıl Değerlendirilecek?

İdari Uygunluk

Başvuru Sahiplerinin, Ortakların ve Projenin Uygunluğu

Teknik ve Mali Yeterlilik


Teklifim Nasıl Değerlendirilecek?

Teknik ve Mali Yeterlilik (Değerlendirme Cetveli)

5 bölüm ve 2 engel:

Mali ve operasyonel kapasite (20 üzerinden minimum 12 puan)

Uygunluk (25 üzerinden minimum 16 puan)

Metodoloji (Yöntem)

Sürdürülebilirlik

Bütçe ve maliyet-etkinliği

Yeni Hibe Başvuru Rehberi : (e3aguidelinesoc_en adlı doküman), bunun içinde her rehberde olduğu gibi concept note değerendirme cetveli ve teknik değerlendirme cetvelleri var. Concept notte 30/50 kriterinin yanısıra bir de 12puan kriteri geldi...

Once all Concept Notes have been assessed, a list will be established with the proposed actions ranked according to their total score.

Firstly, only the Concept Notes which have been given a score of a minimum of 12 points in the category "Relevance" as well as a minimum total score of 30 points will be considered for pre-selection. Burada da relevance dan 12 almak durumunda!

Genel Koşullar

Sorumlulukların yerine getirilmemesi

Ödemeler

Bütçe İçi Değişiklikler

Projenin Uzatılması, Askıya Alınması, Feshedilmesi

Hesaplar ve Mali Denetim

Uygulamaya Koşullar

Denetim (Giderlerin doğrulanması)

Uluslararası kabul görmüş bir denetim kurumuna mensup

Bütçedeki değişiklikler (Küçük ve Büyük değişiklikler)

Projenin temel amacını etkilemeyecek

Aynı bütçe kalemi içerisinde ya da bütçe kalemleri arasında %15’i

geçmeyecek şekilde

Bunlar dışındaki değişiklikler Büyük değişiklik olarak kabul

edilmektedir!

Raporlama (formatları belirli)

Ödeme

%80 avans (12 ay ve 100,000 EUR limit)

Kalanı proje bitiminde

Görünürlük (“EU Visibility Guidelines”)


Satınalma Prosedürleri

Tabiyet Kuralı

Hizmet sağlayıcılar Türkiye veya AB’ye bağlı ülkelerden olmalıdır

Yenilenen PRAGa göre projede çalışacak uzmanlar için geçerli değil

Menşe Kuralı

Satın alınacak malzemeler Türkiye veya AB üye ülkelerinden birinde

üretilmiş olmalıdır

5000 üstü alımlarda menşe belgeleri tekliflerle beraber sunulmalıdır

İhale Prosedürleri

İhale ProsedürleriSATIN ALMA VE HİBE PROSEDÜRLERİ

(Prosedürler ve terimler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ek I-IV)

Hizmet

> 200.000€ Uluslararası kısıtlı ihale prosedürü İstisnai durumlarda: Müzakereli ihale prosedürü

< 200.000€; fakat > 5.000€ 1.Çerçeve sözleşme 2.Basit prosedür

< 5.000€ Tek teklif

Tedarik

> 150.000€ Uluslararası açık ihale prosedürü İstisnai durumlarda: Müzakereli ihale prosedürü

< 150.000€; fakat > 30.000€ Yerel açık ihale prosedürü İstisnai durumlarda: Müzakereli ihale prosedürü

< 30.000€; fakat > 5.000€ Basit prosedür


İnşaat

> 5.000.000€ Uluslararası açık ihale prosedürü Uluslararası kısıtlı ihale prosedürü (belirli istisnai durumlarda) Belirli istisnai durumlarda: Müzakereli ihale prosedürü

<5.000.000€; fakat > 300.000€ Yerel açık ihale prosedürü

< 300.000€; fakat > 5.000€ Basit prosedür


Proje İzleme Değerlendirme ve Raporlama

• İzleme-Değerlendirme• İzleme-Değerlendirme nedir?• Hangi amaçlarla yapılır?• Aşamaları nelerdir?

• Proje Faaliyet Raporları• Amacı• Kapsamı


• Proje İzleme; kaynak kullanımı, faaliyetlerin gerçekleşmesi, sonuçların ve projeyle amaçlanan etkinin elde edilmesi açılarından, proje uygulamasının sistematik bir şekilde izlenmesi ve bulguların belgelendirilmesidir.

• Proje Uygulama Değerlendirilmesi; Proje izleme süresince elde edilen bulguların proje amacına yönelik olarak değerlendirilmesidir.

• Proje izleme; uygulamanın, Değerlendirme ise izlemenin ayrılmaz bir parçasıdır.


• Proje izleme ve değerlendirmenin başarılı bir şekilde yürütülebilmesi için öncelikle projeyi çok iyi kavrayabilmiş kişilerden oluşan, uygulamadan bağımsız ve mümkün olduğu kadar üst düzey bir yöneticiye doğrudan bağlı bir birimin -Proje İzleme -değerlendirme Birimi- oluşturması gereklidir.

• Proje uygulamasının planlanması amacı ile kullanılan GANNT Şeması tekniğine dayalı FALİYETi(İŞ) PLANI, aynı zamanda uygulamanın izlenmesi amacıyla da kullanılan tekniklerdir.


• Eğer Proje uygulama aşamasında plandan sapmalar ortaya çıkmamışsa veya ihmal edilebilecek çok küçük sapmalar varsa, bu hem planlama faaliyetlerinin hem de uygulamanın başarısını gösterir. Bu durumda herhangi bir müdahaleye ve değişikliğe gerek yoktur.

• Eğer Proje uygulama aşamasında plandan sapmalar ortaya çıkmışsa ve bunların kaynağı uygulama ise, bu uygulamanın daha iyi olabileceğini yada uygulamanın planlanandan kötü olduğunu gösterir. Bu durumda uygulamanın düzeltilmesi, diğer bir ifadeyle uygulama birimi ile faaliyetlerin ve kaynak kullanımının uygulanmasında revizyon yapılması gereklidir.


• Eğer Proje uygulama aşamasında plandan sapmalar ortaya çıkmışsa ve bunların kaynağı yetersiz planlama ise, bu durumda proje planlamasının incelenmesi ve gerekli düzeltmelerin yapılması gereklidir. Projenin genel amacından başlamak üzere proje hedefi, çıktılar, faaliyetler ve varsayımlar incelenmeli yatay ve dikey mantık gözden geçirilerek gerekli düzeltmeler yapılmalıdır.

• Eğer Proje uygulama aşamasında plandan sapmalar ortaya çıkmışsa ve bunların kaynağı gerçekçi olmayan planlama ise, bu durum tüm projeyi tartışılır hale gelir. Bu tür bir sapma genel amacın, proje hedefinin ve/veya çıktıların, olması gerekenden hem seviye hem de tanım olarak farklı belirlenmesinden kaynaklanmış olabilir.


Benzer şekilde, proje çevresinin değişmesi ve/veya öngörülemeyen dışsal faktörlerin ortaya çıkması da

böyle bir duruma yol açar.

Bu durumda proje uygulamasına son verilmeli, gerekiyorsa yeni bir proje hazırlanmalıdır.


Proje Faaliyet Raporları

Proje Faaliyet Raporları,proje mantıksal çerçevesi,

uygulama planı ve yatırım harcama programına dayanan

proje uygulamasının fiili gerçekleşme durumu hakkında

proje taraflarına sunmak amacıyla hazırlanır.

Raporların zamanlaması, içermesi gereken bilgiler ve formatı, raporların amacına ve sunulacağı kişi ve kuruluşlara bağlı olarak değişir.

Bilgi Miktarı

Detaylı Bilgi

Bilgi Akışı

Özet Bilgi

Saha Mühendisleri

Proje Uygulama Birimi

Orta Düzey Yönetici

Üst Düzey Yönetici


Proje faaliyet raporlarında öncelikli olarak gerekli bilgi seviyesi ve bilgi akışı belirlenmelidir. Bu nedenle aşağıdaki konular açıklığa kavuşturulmalıdır.

• Rapor kimin için hazırlanacaktır. (proje sorumlusu, üst düzey yönetici v.b.)

• Hangi bilgiler verilecektir. (Nakdi ve fiziki gerçekleşme, faaliyetler v.b.)

• Raporlar ne zaman hazırlanacaktır. (hangi tarihte, hangi sıklıkla v.b.)

• Rapor nasıl bir formatta hazırlanacaktır. (farklı ve aynı seviyeler için

mümkün olduğu ölçüde standart hale getirilmiş rapor formatı)

• Raporun amacı nedir? (Bilgilendirmek, öneriler sunmak, değerlendirmek v.b.)


Proje ve amacı ve sonuçlarına bağlantılı olarak nesnel olarak doğrulanabilir göstergelerin de değerlendirildiği projenin mevcut durumunun özeti,Proje uygulama planıyla karşılaştırmalı olarak rapor döneminde gerçekleştirilen faaliyetler,Rapor döneminde ve kümülatif olarak yapılan harcamalar ve bunların yatırım harcama programıyla karşılaştırılması,Rapor döneminde elde edilmesi hedeflenen mal ve hizmetin sunulduğu kişi ve kuruluşlar (proje faydalanıcılarının durumu)Rapor döneminde mevcut ve ileride beklenen problemler ve bunlar için çözüm önerileri,Gelecek dönemde yürütülmesi planlanan ana faaliyetler ve uygulama planı.

Proje Faaliyet Raporlarının Kapsamı

Teşekkürler ve Başarılar!Teşekkürler ve Başarılar!

Education

AB MALİ YARDIMLARI