ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİARAŞTIRMA YÖNTEMLERİBahattin HAMARATBahattin HAMARAT

2008-2009 Öğretim Yılı 2008-2009 Öğretim Yılı Seyahat ve Konaklama İşletmeciliği Seyahat ve Konaklama İşletmeciliği

BölümleriBölümleri

ARAŞTIRMA NEDİR?

• Araştırma; Bir konuda sorunların saptanması çözüm yollarının bulunması ve uygulamaya konulması, sonuçlandırılması, sonuçların tartışılması ile ilgili çalışmalara denir.

• Araştırma, toplumu tanımaya, profilini çıkarmaya, değişkenlerle ilgili ilişkileri ortaya çıkarmaya çalışan, bir problemin ortaya çıkmasına yol açan etmenlerle ilgili neden, niçin, nasıl, ne zaman, nerede gibi sorulara cevap veren uğraşlar ve bilimsel bilgi üretme işlevidir.

Araştırmalar, doğadaki oluşumları (fenomen) anlamak için yapılan planlı, programlı ve sistemli bilimsel çalışmalardır. Araştırmalar bilimsel bilgi üretirler.

Araştırmalar; toplumdaki birimlerin tümü ya da bir bölümünün bir ya da birden fazla değişkenini uluslararası bilimsel ve teknik standartlara uygun biçimde ölçerek, tartarak ya da sayarak sayısal değerlerini saptamayı ve bu sayısal değerleri kullanarak, toplumda bir değişkenin ana eğilimini belirlemek ve birimlerin çoğunluğunun toplandığı ortak noktaları ve genel eğilimleri belirleyerek toplum için geçerli ve güvenilir kararlara ulaşmak, genellemeler yapmak ve yasalar ortaya koymak amacıyla yapılan çalışmalardır.

• ARAŞTIRMA NİÇİN VE KİM TARAFINDAN YAPILIR?

• Araştırma bilim için mi yapılır?• Araştırma toplum için mi yapılır?

• Araştırma bilimsel yöntemlere göre yürütülen planlı ve programlı akademik bir çalışmadır. Bu nedenle araştırma belirli kurallara göre yani araştırma planlama tekniklerine uygun olarak yürütülmelidir.

• Bilimsel araştırma yapmak için araştırıcıların aşağıdaki özetle sayılan konularda tam bir birikime sahip olmaları gerekir.

• Bilim alanına giren her türlü bilgi birikimini okumak, anlamak, bilimsel gelişmeleri izlemek,

• Toplum için sorun olarak kabul edilen konuları kısa zamanda saptamak ve sorunların çözümü için araştırmalar planlama, yeteneğini kazanmak,

• Sorunların çözümü için incelenecek değişkenleri (özellikleri) doğru ve yeterli olarak saptamak,

• Sorunlarla ilgili özgün hipotezler kurmak (formüle etmek),

• Sorunların saptanması ve çözüm yollarının geçerli ve güvenilir biçimde ortaya konması için doğru toplumu, doğru ve yeterli sayıda birimi, doğru özellikleri, doğru ve etkin yöntemleri belirlemek,

• Toplum birimlerinin ya da toplumu temsil edecek birimlerin özelliklerini uygun Ölçekler (değişkenler) kullanarak sayısallaştırmak ve elde edilen verileri kayıt etmek,

• Verileri uygun istatistiksel yöntemlerle analiz etmek,

•Toplumda birimlerin benzer (ortak) ve farklı olan özelliklerini istatistiksel yaklaşımlarla ortaya koymak,

• Tutarlı, geçerli ve etkin kararlar vermek, sorunlara çözümler üretmek,

• Üretilen bilgileri, ulaşılan kararları ve çözüm önerilerini bilim çevrelerine bilimsel yazılar yayınlayarak ya da seminerler, sempozyumlar, kongreler ve konferanslar aracılığı ile yaymak ve ulaşılan kararları savunmak.

Araştırıcılar yukarıda maddeler halinde değinilen aşamaların araştırma planlarında tam olarak yer aldığından ve uygulamalarında bu aşamaların tam olarak yerine getirildiğinden emin olmalıdırlar.

• DEĞİŞKEN, ÖLÇME VE VERİ NEDİR?

• (Bazı Kavramlar)

• Birimlerin değişik bilim alanlarında incelenen sayısız özellikleri (değişkenler) bulunmaktadır. İstatistik birimlerinin sahip oldukları özelliklere değişken denir.

• Toplum (Anakütle):Aynı cins birimlerden oluşan ve yığın olay niteliğinde olan topluluğa anakütle denir.

• Toplum (N) ya da örnekteki (n) birimlerin k değişkeninden elde edilen doğru, geçerli, güvenilir ve tutarlı ölçeklerle saptanan değerler dizisine veri adı verilmektedir.

• Veriye ulaşmak için değişkenlerin uygun ölçekler ile ölçülmesi gerekir. Ölçme, birimlerin incelenen değişkenlerinin uygun ölçme araçları kullanılarak sayılarla belirtilmesidir.

• İstatistiksel Olay (statistical phenomena): Canlı ve cansız varlıklar ile kuramsal

olarak varsayılan birimlerde ortaya çıkan ve sayılarla ifade edilebilen oluşumlara istatistik olay denir.

• Birim (statistical unit, case): Toplumun en küçük parçasına birim denir. Toplumun araştırmaya konu olan ve değişkeni incelenen en küçük parçasına birim denir. Birimler canlı, cansız varlıklar olabileceği gibi kurum ya da kuruluşlar, yerleşim yerleri gibi kavramsal ögeler de olabilir.

• Hedef Toplum (target population): Özellikleri üzerinde araştırma yapılacak topluma hedef toplum denir.

• Risk Altındaki Toplum (Population under risk, RAT): Araştırılan değişken ya da etmenlerin etkilediği, etkileyebileceği varsayılan toplumdur.

• Ölçme (measuring, scaling): Bir değişkenin büyüklüklerinden oluşan bir ampirik gözlemler kümesinin, bu büyüklüğü ölçecek sayılar kümesi ile karşılaştırılması ve her bir büyüklüğün sayı kümesindeki bir sayı ile eşlenmesini sağlama işlemine ölçme denir.

• Ölçek (scale, measure): Matematiksel özellikleri belirli ölçümler kümesine ölçek denir. Her bir özelliğin büyüklüğünü ölçmeye yarayan benzer ya da farklı ölçekler bulunmaktadır. Örneğin fiziksel büyüklükleri ölçmeye yarayan uzunluk, yoğunluk, ağırlık, sıcaklık vb. ölçekler gibi.

• Ölçüm (measurement, observation): Ölçme işlemi sonucunda değişkenin büyüklüğünün

sayı kümesindeki karşılığı olan değer ile ifade edilmesine ölçüm adı verilmektedir.

• Hipotez (Varsayım, Denence): Gözlemlere, kuramlara ya da sezgiye dayalı olarak oluşturulan, araştırılan konu ile ilgili gerçekleşmesi beklenen bir durumu belirten önermedir. Hipotezin doğru olması ya da gerçekleşmesi sözkonusu olmayabilir.

• Sayıltı (Önkabul, Assumption): Bir araştırmada önceden belirlenen, varsayılan önermeler ve koşullardır. Bir durumun hangi koşullar altında ve hangi ön kabullere göre düzenlendiğini belirten altyapı elemanları ve koşullardır.

• ARAŞTIRMA PLANLAMASI NASIL OLMALI?

I.BÖLÜM

• Araştırmaların geçerli ve güvenilir bilimsel bilgi üretmeleri için belirli bir plan, program ve uygulama planına (protokol) göre yapılması gerekir. Bilimsel bilgi üretecek özellikte araştırma yapmak için araştırma planlamasını doğru yapmak gerekir. Araştırma planlaması, araştırmadan geçerli ve güvenilir veri elde etmek için izlenmesi gereken aşamalardır. Araştırma planlama bir araştırmanın en önemli aşamasını kapsar. Doğru planlanmamış ve programlanmamış bir araştırmadan bilimsel bilgi üretimi mümkün olmaz.

• Bir araştırmanın planlanmasında aşağıdaki aşamalar detaylı biçimde ele alınarak

incelenir ve planlanır.

• Konu seçimi / Sorun / Problem seçimi• Ön amaçların belirlenmesi• Kaynak tarama (Klasik ve güncel literatür tarama)• Amaçların yeniden belirlenmesi• Araştırma değişkenlerinin ve ölçeklerinin

belirlenmesi• Problemlerin tanımlanması ve Hipotezlerin

belirlenmesi• Hedef toplum / Örnek belirlenmesi• Örnek ve araştırma birimlerinin belirlenmesi• Araştırma, Veri toplama yöntemlerinin ve

.Araştırma düzenlerinin belirlenmesi..Anket/Araştırma/Bilgi toplama formlarının

hazırlanması.

• Verilerin özetlenmesi için tablo ve grafiklerin tasarlanması• Uygun veri analizi yöntemlerinin

belirlenmesi• Genellemeler için sınırlılık ve koşulların

denetlenmesi• Gerekli ise ETİK KURUL’dan izin alınması • Araştırma Projesinin yazılması ve mali

destek bulunması• Pilot uygulama, Denetleme-Kontrol-

Düzeltmelerin yapılması– Güç Analizi ile benzetim (simulasyon) çalışmaları, Sanal

denetlemelerle kontrollerin yapılması

• Personel eğitimi (Teknik eleman, • anketör vb. eğitimi)• Esas araştırmaya geçiş /Veri toplama• Verilerin işlenmesi (Bilgisayar

programlarına giriş, Denetim ve Kontrol (Min-Max, iç ve çapraz tutarlık kontrolü)

• Veri Çözümleme (Bulguların İstatistiksel Analizi)

• Yorumlamalar, Karar Verme ve Raporlama

• ARAŞTIRMA KONUSU SEÇİMİ2. BÖLÜM

• Araştırma, her alanda, her konuda yapılabilir. Ancak araştırma konusunun güncel, orijinal olması gerekir. Yeni ve güncel bir problemin tanımlanması, aydınlatılması ve çözümü ile ilgili bir konuda yapılacak araştırma, daha önceden açıkça bilinen, sorun özelliği taşımayan, ilgi çekmeyen, tekrarlanan bir araştırmadan daha değerlidir.

Temel olarak araştırma, Tanıtsal ve Analitik Araştırma olmak üzere iki tipte yapılır.

• Tanıtsal Araştırma (Descriptive Research), bir konuda tanıtsal (descriptive) bilgiler elde etmek, değişkenlerin belirtici istatistiklerini (merkezi eğilim ve dağılım ölçüleri) hesaplamak, dağılım türlerini belirlemek ya da Yer-Zaman-Birey özelliklerini belirlemek amacıyla yapılır. Bu tip araştırmada bir konuda bu güne kadar yapılan metodolojik, tarihsel gelişim dikkate alınarak, incelenen toplum ya da örnekteki güncel olarak elde edilen sonuçlar ortaya konur. Toplumda değişkenin diğer değişkenlere ve faktörlere göre değişimleri, faktörlere göre değişkenlerin istatistiklerindeki değişimler ayrıntılı biçimde ortaya konur. Elde edilen bilimsel sonuçlar bilim çevresine sunulur

• Tanıtsal araştırmada bir konu ayrıntılı biçimde tanımlanır, belirlenir ve açıklanır.

• Bu tip araştırmada sorun yoktur, problem yoktur ama belirleme, açıklama ve tanıtma işlevi vardır. Öyleyse problem olmadığına göre araştırma belirli bir konuda yapılıyor demektir. Problem değil konu ve konu ile ilgili değişkenler, faktörler vardır. Konunun çerçevesinin doğru belirlenmesi gerekir.

• Analitik Araştırma (Inferential Study, Analytic Research), analitik çözümlemelerle değişkenler arasındaki neden-sonuç ilişkisini belirlemek, olay (bağımlı değişken) ile bu olayın ortaya çıkmasına neden olan etkenler (bağımsız, açıklayıcı değişken/faktör) arasındaki bağıntı ve ilişkiyi, yönünü, düzeyini ortaya çıkarmak, toplumda konu ile ilgili tutarlı, geçerli kuramlar geliştirmek için yapılır. Araştırılan konuda topluma ilişkin çözüm önerilerinde bulunulur. Bu tip araştırmalarda Problem vardır ve çözülecektir. Analitik araştırma, problemi ulaşılan güncel bulgularla geçmişin metodolojik ve tanıtsal bilgilerinden de yararlanarak değerlendirmek, çözmek ve geleceğe ilişkin, geçerli, güvenilir ve tekrar elde edilebilir doğrulanmış bilgiler ortaya koymak ve bu bilgileri insanlığın yararlanımına sunmak için yapılır.

• Öyleyse Önce konu bulunur sonra sorun tanımlanır. Seçilen konudur. Amaçlar/Problemler sonradan belirlenir. “Türkiye’de şehirleşme sorunları“, “Türkiye’de şehirleşme sorunlarının belirlenmesi üzerine bir araştırma”,

• “30+ yaş Türk erkeklerinde koroner kalp hastalıkları risk faktörlerinin belirlenmesi” isimli araştırma örnekleri hangi konuda araştırma yapılacağını anlatmaktadır.

• Bu araştırmalarda dikkat edilecek durum ise seçilen konu ile ilgili sorunları tek tek tarif etmek ve bu sorunları

belirleyerek varsa sorunun çözümlerini önermektir. Biz peşin olarak sorun var ve mutlaka çözeceğiz mantığı ile araştırmaya başlayamayız. Çünkü araştırma taraflı (yanlı) bir yaklaşıma göre yapılmış olur. Araştırmacı tarafsız ve bilimin ışığında ortaya çıkan kararlara göre tavır alan bir kişidir. Araştırmalarda taraf tutma, en önemli hata kaynağıdır.

ARAŞTIRMA KONUSUNUN

ÖZELLİKLERİ NE OLMALIDIR?

• Orijinal olmalıdır.• Güncel olmalıdır.• Yapılabilir olmalıdır. Seçilen araştırma

konusunun bilgi birikimimiz, teknik araç, gereç imkanlarımız (araç ve gereç parkı, laboratuar, klinik, büro makine ve malzemeleri) ile yapılabilir olması gerekir.

• Bilime, uygulamaya katkısı olmalıdır. Araştırmalar mutlaka bilimsel katkıya sahip belirtici ya da analitik bilgi üretmeli ya da ülkenin, bölgenin ya da bir beldenin

sorunlarına geçerli, güvenilir çözümler üretecek öneriler

içermelidir.

• Genel ahlak ve bilimsel etik kurallara uygun olmalıdır. Araştırma için seçilen konunun genel ahlak ve bilimsel etik kurallara uygun ve yapılabilir olması da büyük önem taşır.

• Üzerinde araştırma yapılacak konunun araştırıcının bilgisi, becerisi ve eğitimi içinde yer alması gerekir. Eğer seçilen konu bu sınırlama içine alınamıyorsa konu ile ilgili bilim alanlarından araştırmacıların katılacağı konunun tüm detaylarını ele alarak inceleyebilecek araştırma ekibi

oluşturulmalıdır. Gerekirse başka bilim alanlarından danışman eleman

alınmalıdır.

•ARAŞTIRMA KONUSU NASIL SEÇİLİR?

• Yayınlanan makaleler izlenerek. Bu makalelerde ele alınan ve eksik olduğu, geliştirilmesi gerektiği araştırmacı tarafından düşünülen konular seçmek.

• Yayınlanan makalelerde yer alan konunun ele alınmayan değişkenlerini de ele alarak daha çok sayıda birim üzerinde araştırmayı amaçlayan bir konu seçmek.

• Periyodiklerde, yıllıklarda çıkan ve üzerinde yoğunlaşılan konuları inceleyerek orijinal, güncel ve yapılabilir bir araştırma konusu seçmek.

• Ülkede ve Dünyada çeşitli merkezlerde (üniversite, enstitü, araştırma kurumu vb.) yapılan bilimsel çalışma raporlarını (master, doktora tezi, teknik raporlar) gözden geçirmek, bu konularda daha geniş birimlerde tekrarlanan, değiştirilerek yürütülebilecek, modifiye yöntemlerle tekrarlanabilecek araştırma konusu seçmek.

• Çevreyi, doğayı, güncel uygulamaları eleştirel gözle incelemek ve aksayan, çözümlenmesi düşünülen konular bularak bu konularda araştırma yapmak.

• Bilim alanımızdaki uzman bilim adamlarına danışmak ve önerilere göre

orijinal, güncel, yapılabilir bir konuda araştırma yapmak.

• ARAŞTIRMA ÖN AMAÇLARININ BELİRLENMESİ

• Araştırma konusu belirlendikten sonra bu konu ile ilgili gerçekleştirilecek orijinal, yapılabilir, bilim ve uygulamaya yararlı katkılar sağlayacak ön amaçlar/çözümlenecek problemler belirlenir. Araştırmada incelecek kaynakları sınırlandırmak, kaynak taramalarını sınırlandırmak ve belirli problemlere yoğunlaşmak için araştırmanın esas amaçlarını belirlemede yararlı olacak ön amaçların taslak amaçların önceden belirlenmesi gerekir.

• Araştırmada hedef alınan amaçlar ön bilgilere, gözlemlere ve önsezilere dayalı olarak tek tek belirlenir. Araştırma bir konuda bir ya da daha fazla amacı gerçekleştirmek/problemi çözmek amacıyla yapılır. Araştırmanın birden fazla amacı olabilir. Ancak araştırmanın kısa zamanda sonlandırılması, ihtiyaç duyulan bilimsel çözümlerin yeterince kısa sürede üretilebilmesi için çerçevesinin dar tutulmasında da yarar vardır.

• Araştırmanın amaçlarının düz ya da soru cümleleri ile belirtilmesinin önemi yoktur. Önemli olan seçilen konuda hangi amaçların gerçekleştirileceğinin/hangi problemlerin çözülmek istendiğinin doğru ve tam olarak tanımlanmasıdır.

• Araştırmanın ön amaçlarının belirlenmesi araştırma planında değişikliklerin yapılması konusunda rasyonel davranmayı sağlar.

KAYNAKLARIN TARANMASI

(Klasik ve Güncel Kaynakların Taranması)BÖLÜM 33.1- GİRİŞ

• Araştırma planının, amaçlarının, yöntemlerinin geçmişte yapılan çalışmalara dayandırılması ve “Mevcut bilgiler ışığında, seçilen konuda neler yapılabilir?” ortaya konması gerekir. Bu nedenle, seçilen konuda geçmişte, nasıl, nerede ve ne tür çalışmalar yapıldığının belirlenmesi gerekir.

• Araştırma konusunda klasik ve güncel kaynaklara ulaşmak için aşağıdaki kaynakların taranması gerekir.

• Kitaplıkların taranması (Kitap, Dergi, Tezler, Araştırma Proje Raporları, Almanak, Ansiklopedi, Sözlük vb. kaynakların taranması)– Internet sitelerinin taranması (Internet’te bilgi sunan

site’lere ulaşarak kaynakların taranması)

• Elektronik Tarama Araçlarından yararlanma (Medline, Pubmed, ERIC, ProQuest veritabanı (www.il.proquest.com/proquest/cv-controlled-vocabulary.shtml, Cambridge Journals Online (http://journals.cambridge.org), Project Muse veritabanı (http://muse.jhu.edu/search/search.pl, Science Direct veritabanı vb.)

• İndexlerin taranması (Science Citation Index (SCI), Social Science Citation Index (SSCI), Index Medicus vb.)

• Bibliyografya gibi başvuru kaynaklarının taranması

• Abstractların taranması (Biological Abstracts, Chemical Abstracts, Excerpta Medica, Mathematical Abstracts vb. makale özetlerine

ulaşım)– Yıllıkların taranması(Year books)

• Teknik Komite Raporlarının taranması (Ulusal ve Uluslararası Kamu-Özel Kurum ve Kuruluşlarının teknik komitelere hazırlattığı kaynakların taranması, Technical Reports)

• Erişilen ve araştırma yapılacak konu ile ilgili temel kaynakların kaynakça bölümlerinde yer alan yayınlardan (cited reference) yararlanma

• Konunun uzmanlarına danışma (kişisel görüşmele), seçilmesi düşünülen araştırma konusu ile ilgili bilimsel çalışmaları olan ulusal ve uluslararası çevrelerdeki bilim insanlarına doğrudan posta ya da e-posta (e-mail) ile mesaj göndererek araştırma konusu ile ilgili görüşlerini alma, deneyimlerden yararlanma

• Uzmanların portföylerindeki kaynaklardan ve yayınlanmamış araştırma raporlarından yararlanma

• Ulusal ve Uluslar arası bilim insanlarının web sayfalarını ziyaret ederek, yayınları ve ilgi alanları ile ilgili bilgiler alma

• Meslek gruplarının oluşturdukları internet çalışma gruplarına (internet discussion groups) üye olarak gruptaki üyelere araştırma konusu ile ilgili fikirlerini sorma tartışma açma ve önerilerden yararlanma

3.2- KÜTÜPHANE/KİTAPLIK

TARAMASI • Araştırmacıların çok yakınlarında hemen erişebilecekleri

yayınları kapsayan mutlaka bir kütüphane ya da kitaplık bulunmalıdır. Ayrıca ihtiyaç duyduklarında yakın ya da uzak kütüphanelere posta ya da internet aracılığı ile (e-posta) uzaktan erişimleri olmalıdır. Ayrıca erişeceği kütüphanelerde araştırma alanı ile ilgili yayınların bulunup bulunmadığı konusunda da bilgi sahibi olmalıdır. Araştırıcı ihtisaslaş-mış kütüphaneleri tanımalı ve bibliyografyalarını sıklıkla takip etmeli ve ihtiyaç duyduğunda hangi kaynağı hangi kütüphanede/kitaplıkta bulabileceği konusunda bilgi sahibi olmalıdır.

• Araştırıcı ister klasik ister güncel kaynaklara ulaşmada kaynakların barındırıldığı (bulunduğu) yerleri bilmelidir. Kaynak taramalarında kütüphanede kendi bilim alanına

ayrılmış bölüm/kısım/raflarda yer alan kaynaklara erişerek bu kaynakların tam metinlerini inceleyebilmelidir.

3.3-INTERNET ARACILIĞI İLE KAYNAK TARAMA

• Internet üzerinden taramalar anahtar kelimeler (keyword) kullanılarak yapılır. Anahtar kelimeler, konuyu en iyi şekilde özet olarak ifade eden özgün terim ve kavramlardır. Anahtar kelimeler konu ile ilgili kaynakları tam olarak kapsayacak ancak ilgisiz kaynakları dışta tutacak erişimi sağlayacak tipte seçilmelidir.

• Anahtar kelimeler yayınların başlık ya da içeriğinde yer alacak kelime, terim ve kavramlardan seçilmelidir. Anahtar kelime yayınların başlığında (title), yayın adında (source), yazar adında (author), yayın metini içinde (subject and main document) geçen kelimelerdir. Anahtar kelimeler bazen bir kelimeler kombinasyonu biçiminde de olabilir.

• Internet üzerinden taramalar; konu adına (subject title), yazar adına (author), dergi adına (source), anahtar kelimelere ve karma kelime yapılarına (yazar+konu+anahtar kelime, mixed word structure) göre yapılır. Karma kelime gruplarına göre taramalarda VE, VEYA (AND, OR) bağlaçları kullanılarak (word1 and word2, word1 or word2) ya da “keywords”, “kelime1+kelime2+…” kalıbı (keyword combinations) kullanılarak sınırlandırılmış ve daraltılmış özgün taramalar

yapılabilir.

BÖLÜM 4BİLİMSEL YAZI KRİTİĞİ

(Kaynakların İncelenmesi)--4.1- GİRİŞ

• Araştırmayı planlamadan önce mutlaka ayrıntılı kaynak taraması yapılmalı ve olabildiğince araştırma ile ilişkili olabilecek çok sayıda yayın incelenmelidir.

• Bilimsel yazıların incelenmesinde bir sistematik yaklaşım kullanmak ve tüm yayınları benzer prosedürlere göre incelemek gerekir. Aşağıdaki bölümlerde bilimsel yazıların incelenmesinde dikkat edilecek kurallardan söz edilecektir.

4.2- BİLİMSEL YAZI KRİTİĞİ NASIL YAPILIR?

• Kaynak taramalarında elde edilen her bir kaynak araştırmaya yapacakları katkı yönünden incelenir. Bu amaçla bilimsel bir yazının (klasik kitap, monograf, yıllık, makale, rapor, teknik not vb.) incelenmesinde aşağıdaki bilgilerin ortaya çıkarılmasına çalışılır:

• Araştırma konusu, kapsamı nedir?• Araştırmada ele alınan temel kavramlar nelerdir?• Temel tanım, terim ve kısaltmalar nelerdir?• Araştırma yeri, araştırma tarihi, toplumu

(Araştırma Evreni), araştırma örneklemi nedir?

Örneklem nasıl seçilmiştir?

• Araştırma kaç birimde (kişi, denek) yapılmış, birimlerin demografik, sosyo-ekonomik, kültürel, sağlık vb. özellikleri nedir?

• Araştırma amaçları ve problemleri nedir?• Araştırmada koşullar, kısıtlar, sınırlılıklar var

mıdır ve varsa nelerdir?• Araştırmada hangi değişkenler incelenmiştir?

Veriler hangi yöntemle (saha, laboratuar, klinik) toplanmıştır? Bu değişken-ler hangi aletle, araçla, hangi ölçü birimi ile ölçülmüştür? Hangi bulgular elde edilmiştir?

• Veriler nasıl özetlenmiş, nasıl analiz edilmiştir? İstatistiksel veri analizinde hangi yöntem/yöntemler kullanılmıştır?

• Hangi Araştırma ve İstatistiksel hipotezler test edilmiştir?

•Hangi sonuçlara ve kararlara varılmıştır?

• Araştırıcının sonuçları ile benzerlik gösteren, benzeşen/uzlaşan araştırıcılar (kaynaklar) hangileridir? Uzlaşmayan kaynaklar hangileridir?

• Araştırıcının gelecekte bu konu ile çalışacak/konu üzerinde araştırma yapacak yeni araştırıcılara önerileri var mıdır ve bu öneriler nelerdir?

Bu yararlanılacak kaynak bilgileri, kaynağın detaylı ve bilinçli biçimde incelenmesi ile elde edilir.

4.3- KLASİK KAYNAKLARIN KRİTİĞİ

(İNCELENMESİ)• Araştırıcının, seçtiği konunun hangi yönlerinin

hangi boyutlarda klasikleştiğini, hangi yönleri üzerinde bilim grupları (ekoller) arasında ne tür tartışmaların yapıldığını ve niçin görüş farklılıklarının bulunduğunu öğrenmesi gerekir. Kullanılan kavram ve terimler, kısaltmalar, farklı kavram ve terminolojilerin olup olmadığını, meslek gruplarının kullandıkları kısaltmalar ve özel ifade tarzları (jargon) gibi farklı anlatım ve ifadelerin bulunup bulunmadığını ve bunların anlamlarını öğrenmesi gerekir. Araştırılacak konunun tüm bilim camiası içindeki klasik yapısını öğrenmesi gerekir. Bu bilgelere eksiksiz sahip olmak için klasik kaynak kitaplarını (textbook), ders kitaplarını, ansiklopedileri ve

yıllıkları incelemesi gerekir.

İncelenecek her bir kaynak için Form 4.1’de örneği verilen “Klasik Kaynak Bilgi Formu” düzenlenir. Bu formlarda incelenen kaynaktan elde edilen bilgiler ilgili bölümlere özet olarak

kayıt edilir.

4.4- GÜNCEL KAYNAKLARIN KRİTİĞİ (İNCELENMESİ)

• Dergiler, Periyodikler, Yıllıklar, Uzman (Ekspert) raporları taranarak seçilen konuda yapılmış araştırmalar, makaleler, son çalışmalar ve teknik raporlar incelenir.

• Klasik kaynaklar incelenirken konu ile ilgili kaynaklar genelde Özet (Summary), Giriş ve Amaçlar (Introduction), Gereçler ve Yöntemler (Material and Methods), Bulgular ve Analizler (Results and Analysis), Tartışma ve Sonuç (Discussion) ve Kaynaklar (References) ana bölümlerinden oluşan bir yapıdadır.

• Bir yayından yukarıdaki yararlanılacak kaynak bilgilerini elde etmek için öncelikle bilimsel yazının (yayın, paper) özeti (summary) incelenir. Bilimsel yazının özeti, genelde yaklaşık yarım sayfa en fazla bir sayfadan oluşur.

• Özet bölümünde araştırmanın; nerede, hangi toplumda, kaç kişide, hangi yöntemlerle (saha, klinik, laboratuar ve istatistiksel yöntemler) hangi değişkenler ele alınarak hangi konunun/problemin incelendiği, hangi ana bulguların elde edildiği ve bu bulguların ne anlam ifade ettiği, temel olarak bu araştırma ile hangi faydalı/dikkate değer bilimsel sonuca ulaşıldığı kısaca belirtilir.

• Kaynağın özeti okunarak erişilen yayının araştırmaya katkıda bulunup bulunmayacağına karar verilir. Eğer ulaşılan kaynağın araştırmaya katkı verebilecek içerik taşıdığı kanısına varılırsa yayının tümü okunur ve yayının ilgili bölümleri incelemeye alınır.

• Tüm güncel kaynak kartlarının incelenmesi sonucu atıf yapılacak ve araştırmanın Kaynakça’sında yer alacak olanları ***, ** ve * değerlendirme puanlı yayınlar belirlenir. Kaynakçada yer alması kararlaştırılan güncel kaynaklardan “Kaynak İncelemesi Özeti (Review-2)” hazırlanır. Bu özette; konunun hangi yönlerinin incelendiği, eski ve yeni yayınlarda yararlanılan yöntem farklılıkları, yöntemlerde modifikasyonlar, incelenen değişkenler, ölçüm teknikleri, yöntemler, varsa parametreler (Ortalama, Ortanca, Standart sapma, Prevalans, İnsidans, Mortalite vb.), yer-zaman-birey özellikleri, genellemeler, benzer sonuçlara ulaşan araştırmalar, farklılaşan araştırmalar, üzerinde tartışma olan konular, ekol yaklaşımları vb. bilgiler yer almalıdır.

BÖLÜM 5ARAŞTIRMA AMAÇLARININ BELİRLENMESİ-5.1- GİRİŞ

• Kaynak tarama ve değerlendirme çalışmaları bittikten sonra araştırma plan ve protokolüne esas teşkil edecek bilgilerin, amaçların yeniden değerlendirilmesine geçilir. Araştırmaya başlangıç aşamasında belirle-nen ön amaçlar yeniden bu kaynak tarama bilgileri ışığında gözden geçirilir. İlk amaçların düzeltilmesi ya da modifiye edilmesi, yeni amaçların eklenmesi ve gerekli görülmeyenlerin çıkarılması şeklinde

işleme tabi tutulması gerekebilir.

5.2- ARAŞTIRMA AMAÇLARININ ÖZELLİKLERİ

• Güncel ve orijinal olmalıdır.• Bilim ve uygulamaya katkısı, yararı olmalıdır.• Toplumu tanıtmaya, tanımlamaya ya da bir sorunu

çözmeye yönelik olmalıdır.• Yapılabilir olmalıdır.• Araştırma ekibinin bilgisi, araç ve gereci ile

yapabileceği tipte olmalıdır.• Objektif olmalıdır.• Amaçların denetlenebilmesi/test

edilebilmesi/irdelenebilmesi için ilgili veri toplanabilir olmalıdır.

• İstatistik testlerle analiz edilebilir olmalıdır.– Genel ahlaka, etik kurallara aykırı olmamalıdır.

• Yukarıda verilen özellikleri taşımayan, daha önce yapılmış ve üzerinde tartışma olmayan sorunları kapsayan amaçlardan vazgeçilir. Ön belirleme aşamasında dikkate almadığımız ve kaynak taramasında çok önemli olduğu belirlenen konunun yeni boyutları inceleme amaçları arasına alınarak amaçlar kesinleştirilir.

• Son olarak belirlenen amaçlar maddeler halinde düz cümleler ya da soru cümleleri biçiminde yazılarak araştırmanın amaçlarının hedeflenen çözümleri ortaya koyup koyamayacağı yeniden değerlendirilir.

• Amaç, araştırma ile ne bulunmak istendiğinin maddelerle ya da alt cümlelerle belirtilmesidir

5.3- ARAŞTIRMALARDA AMAÇ-PROBLEM İLİŞKİSİ

• Problem, araştırma yapmaya yönlendiren sorunların soru cümleleri ile ortaya konmasıdır. Yani araştırma amaçlarının soru cümlesi ile yazılmasıdır. Araştırma niçin ve ne amaçla yapılıyor?

• Hangi değişken/değişkenler sorgulanacak?• Değişken-parametre, değişkenler arasındaki

ilişkiler nedir?• Yer, zaman, kişi özellikleri ve beklentiler nelerdir?sorularına cevaplar arayan amaçlar belirlenmelidir.

Amaç/Problem Cümlesinin Özellikleri:

• Basit, Açık ve Belirgin olmalı• Sezgisel içerikli olmalı ya da

Deneysel olasılıkları içermeli• Eşitlik, Benzerlik, Büyüklük,

Küçüklük, İlişki belirtmeli• Test edilecek ögeleri içermeli• Metafizik, Teolojik ve Filozofik

sorular içermemelidir.

Amaç/Problem Cümlesinin Yazımı: • Araştırma amaçlarının ya da problemlerinin yazımında

aşağıdaki önerilere uymak araştırmanın yönlendirilmesi, hedeflerinin belirlenmesi açısından yardımcı olur.

• 1) Problem, araştırmada incelenen değişkenlerin tanıtsal bilgilerini öğrenmeyi hedeflemelidir.

• X, Y,... değişkenlerinin belirtici istatistikleri nedir?• X, Y,... değişkenlerinin A, B, ... faktörlerinin

düzeylerine (level) göre istatistikleri nedir?• X, Y,... değişkenlerinin dağılımları nedir?• 2) İki ya da daha fazla değişken arasındaki ilişkiyi

belirtmelidir.• X değişkeni Y değişkeni ile ilişkili midir?• X, Y ve Z ile ne kadar ilişkilidir? İlişkinin yönü nedir?

– C ve D koşulları altında X ve Y nasıl ilişki içindedir? İlişkinin yönü, büyüklüğü nedir?

• 3) Problem cümlesinde açıklama yer almalıdır.• X değişkeni, Y ile yüksek düzeyde ilişkili midir?• Yüzyüze eğitim, eğitimde başarıyı arttırabilir

mi?• X aşısı Y aşısına göre H hastalığına karşı

bireyleri daha yüksek oranda korur mu? • Araştırmanın amaçları belirlendikten sonra bu

amaçlar içinden beklenti içeren, yanıt bekleyenleri araştırma ve istatistiksel hipotezler biçiminde belirlenmelidir. Araştırmadaki her amaç için bir hipotez kurmak gerekmez. Tanıtıcı tipteki amaçlar için hipotez yazılmaz. Ancak araştırmada, Neden?, Niçin?, Nasıl?, Nerede?, Ne zaman? Benzer mi?, Eşit mi?, Büyük mü? Küçük mü? Az mı? Yüksek mi? gibi sorulara cevap arayan tipte düzenlenmiş amaçlara ilişkin, uygun ve test edilebilir tipte yazılmış hipotezlerin formüle edilmesi

gerekir

BÖLÜM 7ARAŞTIRMA PROBLEMLERİNİN

TANIMLANMASI VE

HİPOTEZLERİN KURULMASI • Araştırma, bir ya da bir çok amacı

gerçekleştirmek için yapılır. • Bu amaçlar toplumun incelenen konudaki

sosyal, ekonomik, kültürel, psikolojik vb. problemleridir.

• Bu amaçlar toplumdaki birimlerle ilgili özellikleri ortaya koymak, toplumu her türlü özellikleri ile tam olarak tanımlamak, bir sorun varsa bu sorunları doğru biçimde tanımlamak ve bu sorunlara uygun, geçerli ve güvenilir çözümler getirmek biçiminde özetlenebilir.

– Araştırmanın amaçları bir sorunun çözülmesi biçiminde ise bu amaçlar birer

problemdir, sorundur ve çözülmesi gerekir

7.2- AMAÇLARIN PROBLEM OLARAK TANIMI• Bu amaçlardan bazıları; değişkenlerin

dağılımlarını ve tanıtsal değerlerini belirleme, diğerleri ise ilişkileri ortaya koyma, neden-sonuç ilişkilerini belirleme, belirli standartlara uygunluğu test etme vb. biçimde olabilirler.

• Tanıtsal (belirtici) tipteki amaçlar uygun veriler toplandıktan sonra istatistiksel yöntemler aracılığı ile işlenerek istatistikler hesaplanır. Tablolar ve grafikler hazırlanır. Bu amaçlar için bir istatistiksel testlerle denetleme gereği duyulmaz ve problem tanımlarının yapılması gerekmez. Ancak hesaplanan istatistikler yardımı ile parametrik değerlere benzerlik, uyumluluk analiz edilmek

istenirse istatistiksel testlere başvurulur (H0: µ=µ0, H0: P=P0 vb. hipotezlerin

H1 hipotezlerine karşı testi).

• Amaç değişkenler arası ilişkilerin belirlenmesi ise; değişkenler arası neden-sonuç ilişkilerinin ortaya konması, neden, niçin, nasıl soruları içeren amaçların problem cümleleri biçiminde ifade edilmesi ve denetlenmeleri için doğru değişken/değişkenlerin tanımlanması ve hangi ölçümleri içeren verilerle denetlenebileceği doğru olarak ortaya konmalıdır.

• Araştırmada amaç, bir olayın diğer olayla ilişkisini ortaya koymak, bir olayın ortaya çıkmasında etkili olan temel (major) ve yan (minör) etmenleri belirlemek biçiminde amaçlar varsa bu amaçların doğru olarak test edilmesi için bir ya da birden fazla problem cümlesi biçiminde ifade edilmesi gerekir.

Örneğin, okul başarısını etkileyen nedenlerin ortaya konması için yapılacak araştırmada amaç-lardan ilk ikisinin aşağıdaki gibi olduğunu varsayalım ve bu amaçların denetlenmesinde

yararlanacak problem cümlelerini belirleyelim • Amaç-1: “Ailenin ekonomik durumunun

öğrencinin başarı durumuna etkisini belirlemek”• Problem-1:”Düşük gelir düzeyine sahip ailelerin

çocuklarının okul başarıları düşük olabilir mi?”, “Ailelerin gelir düzeylerinin düşük olması çocuklarının başarı durumlarının düşük olmasına etki eder mi?”, “Ailelerin gelir düzeyleri ile çocukların okul başarıları arasında bir ilişki var mıdır?”

• Amaç-2: “Sınıftaki öğrenci sayısının öğrencilerin okul başarılarına etkilerini belirlemek”

• Problem-2: “Okulda sınıflardaki öğrenci sayıları ile öğrencilerin başarıları arasındaki nasıl bir ilişki vardır?”, “Sınıftaki öğrenci sayısı azaltılırsa öğrencilerin başarıları önemli düzeyde arttırılabilir mi?”, “Okullarda sınıftaki öğrenci sayısı ile öğrencilerin başarı notları arasında bir ilişki var mıdır?”

7.3- HİPOTEZLERİN KURULMASI• Hipotez, toplum ile ilgili belirli parametrelere ya da

yargılara dayalı olarak ortaya atılan önermelerdir. • Hipotez, toplumda sorunlarla ilgili gerçekleşmesi

beklenen sonuçların; eşitlik, eşitsizlik biçiminde formülatif ya da sözel biçimde ortaya konmuş açıklanmış (deklaratif) formudur.

• Hipotez, araştırmanın beklenen sonuçlarını ifade eden ve problemin altında yattığı düşünülen gerçekleri yansıtan önermelerdir.

• Hipotezler araştırmayı/araştırıcıyı yönlendirir. Araştırıcının kendini kontrol etmesini (otokontrol) sağlar. Ne yapılacak? İlişkiler nedir? Neler test edilecek? ve Test için gerekli veri yapısı nedir? sorularına verilecek uygun cevaplar araştırıcıya; Ön bilgileri/verileri belirle!, Teoriye uy/uyma! genelleme yap/yapma!, Kısıtlara göre karar ver!, Geleneksel yöntemi terk et!/terk etme! vb. konularda yön verirler.

• Araştırmalarda karar, hipotezlerin istatistiksel testlerle denetlenmesi ile verilir.

• Hipotezler, araştırma problemlerinin veriler aracılığı ile denetlenmesine olanak sağlayacak biçimde ifade edilmiş ya da formüle edilmiş önermelerdir.

• Her araştırmanın bir hipotezi olması gerekmez. Tümüyle tanıtıcı (descriptive) amaçlar içeren araştırmaların hipotezleri olmaz. Ancak analitik araştırmalarda hipotez vardır.

BÖLÜM 8ARAŞTIRMA DÜZENLERİ VE

ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİNİN BELİRLENMESİ(Veri Toplama ve Analiz Yöntemleri)

• Veri toplamak için yararlanılacak araştırma düzenlerinin de (araştırma desenleri, research designs, experimental designs) amaçların denetimi için gerekli verileri üretecek tipte seçilmesi gerekir.

• Seçilecek araştırma, veri toplama yöntemleri ve araştırma düzenleri aşağıdaki kriterlere göre farklılıklar gösterir.

Bu kriterler özetle;

• Araştırmanın amaçları • İncelenecek cevap değişkenin (Y,

response) toplumdaki dağılım biçimi• Cevap değişken ve açıklayıcıların (Xi,

predictors, factors) ölçüm teknikleri, faktörlerin seviyeleri

• Amaçlarla uyumlu Hipotezlerin tipi ve yönü• Deneme yapılacak yer, birim, grup sayıları• Deneme tipi (Saha, Laboratuar, Klinik,

Biyolojik vb.)– Kontrol/Deneme grubu eşleştirmeleri

• Denek seçiminin tipi, deneklerin denemeye uygun/değil ayırımlarının belirlenme kriterleri

• Deneme gruplarına birimlerin atanma biçimi (rasgele atama ya da geliş sırasına göre atama)• Araştırma toplumunun önceden belirli/tanımlı

olup olmaması• Araştırma izleme tipinde (follow-up,

longitudinal) ise izleme süresinin önceden belirli olup olmaması

• Gruplardaki birimlerin karşılaştırılabilir olması (Y’yi etkileyen faktörlere göre uygun tabakalama yapılıp yapılmadığı (Stratify))

• Cevap değişken ile birlikte değişen ortak değişkenlerin (covariates) istatistiksel düzeltme amacıyla (standardizasyon) kullanılıp

kullanılmayacağı

8.2- ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ• Araştırma yöntemleri; amaçlar, incelenen

değişken ve izlem sürelerine bağlı olarak değişik biçimde sınıflandırılırlar.

• Araştırmalar amaçları yönünden Tanıtsal ya da Analitik olarak iki temel gruba ayrılır.

• Tanıtsal (Descriptive) araştırmalar, değişkenlerin toplum ya da örnekteki dağılımı, istatistikleri, frekans dağılımları gibi bilgilerin elde edilmesi ile ilgili bilimsel çalışmaları kapsar.

• Analitik (Inferential) araştırmalar, belirli hipotezlerin, problemlerin denetimi, sorunların çözüm yollarının belirlenmesi ve toplama ilişkin

ortak noktaların ve genellemelerin bulunması ile ilgili bilimsel çalışmaları kapsar

• Araştırmalar yapılış amacına göre Teorik ve Uygulamalı araştırmalar olarak da iki gruba ayrılır.

• Teorik araştırmalar, teori geliştirme, bir teoremi ispatlama, bir araç geliştirme, model geliştirme türünde yapılan araştırmalardır.

• Uygulamalı araştırmalar, teorik araştırmalardan elde edilen bilgilerin saha, laboratuar, klinik gibi uygulama alanlarındaki işleyişini, yer, zaman, birey farklarına göre elde edilen teori, teorem ve modellerin geçerliğini, güvenirliğini araştıran,

araştırmalardır.

• Araştırmalar uygulama biçimleri bakımından da farklı biçimde sınıflandırılırlar. Bunlar;

• Kaynak Tarama (Review) araştırmaları, tüm klasik ve güncel kaynakların taranması ile ortaya konan konunun tarihsel ve bilimsel gelişimini birlikte ele alan araştırmalardır.

• Geriye dönük - İleriye yönelik (Prospectif - Retrospectif) araştırmalar, araştırma verilerinin güncel tarihten önceki döneme ilişkin toplanması ile ilgili uygulamaya geriye yönelik araştırma, araştırma verilerinin güncel tarihten sonraki zamana ilişkin olarak toplanması ile ilgili uygulamaya ileriye yönelik araştırma adı verilir.

• Kesitsel (Crosssectional) araştırma, Toplum ya da örnekten verilerin kısa zaman diliminde bir kez toplanması biçimindeki araştırmalardır. Kısa zaman dilimi tüm birimlerin sanki aynı anda verilerinin toplanıyormuş gibi veriler üzerine zaman faktörünün etki etmeyeceği kadar bir süre olması gerekir.

• İzleme-Uzamsal (Follow up, Longitudinal) araştırma, araştırma birimlerinin T zaman periyodunda izlenerek değişkenler ile ilgili tekrarlı ölçümlerin (tekrarlı veri) elde edildiği araştırmalardır. Toplum ya da seçilen örnek T zaman diliminde t1, t2, .., tk zaman periyodlarında birden fazla kez izlenerek veriler toplanır.

• Olgu-Kontrol (Case-Control) araştırması, risk taşıyan (hasta, olgu) grup ile bu grup ile eş özelliklere sahip risk taşımayan (sağlam, kontrol) grubun değişkenleri ile ilgili veri toplayarak neden-sonuç ilişkilerinin ve risk faktörlerinin belirlenmesine yönelik araştırmalardır.

• Grup izleme araştırma (Cohort, Randomize Controlled Trials), incelenen değişken yönünden topluma yeni katılan bir grubun T zaman periyodu izlenmesi ve bu periyod içinde birden fazla kez tekrarlı veri toplanması ile yürütülen ve izlem süresi sonunda riskli (hasta) grup ile risk taşımayan (risksiz) grup verilerinin karşılaştırılmasını hedef alan araştırmalardır.

• Rasgele kontrollü çift kör araştırmalar (Randomize Controlled Double Blind Trials), denemelerde incelenen değişken yönünden deney birimlerinin ve deneyi uygulayan araştırmacının yanlı davranması riski olduğu durumlarda (ilaç denemeleri, model etkinliğinin testleri) uygulamayı hem araştırıcının hem de birimin bilmemesi esasına dayalı araştırmalardır. Uygulamayı Denetleme üst kurulu, Üstdenetmen (süpervisor) ya da istatistikçi yürütür.

• Ardışık (Sequential) araştırma, deneyin pahalı, zamanın az olduğu durumlarda önceden seçilen kriterlere göre her denemeden sonra elde edilen verilerin analizinin yapılmasını hedefleyen, eğer koşul yerine gelmemiş ise denemeye devam etmeyi, koşul yerine gelmiş ise denemeyi durdurmayı sağlayan araştırmalardır.

• Pazarlama araştırmaları (Phase IV – Marketing Research), ürün olarak ortaya çıkan (ilaç, madde) bir üretimin piyasadaki satışı, tüketimi, yararları, bireylere özgü değişik etkileşimleri, yan etkileri gibi bilgileri elde etmeyi amaçlayan araştırmalardır.

• Meta Analizi (Meta Analytic Research), bir konuda yayınlanmış, yayına kabul edilmiş, yayınlanmamış (portföyde kalan) araştırma sonuçlarını belirli kurallara göre birleştirerek genel parametre tahminlerini içeren araştırmalardır. Meta analizine alınacak araştırmaların bilimsel denetimden geçirilmesi, meta analizi kurallarına göre birbirlerine dönüştürülmesi işlemlerinde titiz davranılması gerekir.

• Biyolojik Denemeler (Bioassay), canlı denekler, organizmalar ve canlı materyallere, canlı materyallerden hazırlanan preparatlara yöneltilen fiziksel, kimyasal, biyolojik, fizyolojik, farmakolojik, toksikolojik ve psikolojik uyarıların (stimulus) canlı üzerindeki etkisini ölçmek amacıyla yapılan denemelerdir. Bu denemeler, canlı denekler ya da canlı materyallere uygulanan stimulusun oluşturduğu cevapların türüne göre farklı tipte veri üretirler.

• 8.3- ARAŞTIRMA DÜZENLERİ (RESEARCH DESIGNS)• Araştırma yöntemleri belirlendikten sonra veri

toplanmasında yararlanılacak araştırma düzenlerinin amaçlar için gerekli veriyi elde etmeyi sağlayacak biçimde doğru olarak belirlenmesi gerekir. Sıklıkla yararlanılan araştırma düzenleri aşağıda kısaca açıklanmıştır.

• 1) Tek Örnek Düzeni (One Sample Design)N birimlik toplumdan Rasgele n birim seçilerek Y, X1, X2, ..., Xp verilerinin toplanması yöntemidir. Toplumdaki birimlerin örneğe çıkma şansları eşit olmalıdır. Birimlerin türdeşliğini (homojenite) bozan faktörler, değişkenler varsa bu değişkenlere göre tabakalama, eşleme çalışmaları yapılmalıdır. Deneysel eşleme yapılamıyorsa türdeşliğe etkisi olan ortak değişkenler de ölçülmeli ve istatistiksel düzeltme ile eşleme

sağlanmalıdır.

• Tek örnek düzenlerinden elde edilen veriler Normal dağılım varsayımı kurulursa Z ya da T testi ile test edilir. Normal dağılım varsayımı kurulmaz ise hipotez tipine göre Binomial test/Run test/Tekörnek KS testi ile analiz edilir.

• 2) Bağımsız İki Grup Düzeni(Independent Randomized Two Group

Design)İki toplumdan rasgele seçilmiş n1 ve n2 bağımsız birimlerde deneme sonuçlarının ortaya konması biçiminde uygulanan düzenlerdir.

Nicel ve Normal dağılan/dönüştürme ile Normal dağılan veriler Bağımsız İki Örneklem

t testi ile analiz edilir.

• Normal dağılmayan ve Sıralı ölçekle elde edilmiş ya da Normal dağılım varsayımı kullanılmak istenmeyen veriler Mann-Whitney U testi ile analiz edilir.

• 3) Bağımlı (Eşleştirilmiş) İki Örnek Düzeni

(Pairing Design, Change-over, Pre-Post Design,Dependent Two Group Design)

Bir populasyondan rasgele seçilmiş n1 bağımsız birimde A ve B denemelerinin değişik zamanlarda yapılması, birimlerin önce ve sonra verilerinin elde edilmesi biçiminde uygulanan deneme düzenleridir. Denemeden elde edilen verilerde d=X(önce)- X(sonra) ya da d=X(sonra)-X(önce) sonuçları analiz edilir.

• Nicel ve Normal dağılan/dönüştürme ile Normal dağılan veriler Bağımlı İki örneklem t testi ile analiz edilir. Normal dağılmayan ve Sıralı ölçekle elde edilmiş ya da Normal dağılım varsayımı kullanılmak istenmeyen veriler Wilcoxon T testi ile analiz edilir.

• 4) Bağımsız K Grup Düzeni(Randomized K Group Design)

• İkiden daha fazla (k>2) bağımsız toplumdan rasgele seçilmiş nk bağımsız birimlerde deneme sonuçlarının ortaya konması biçiminde uygulanan düzenlerdir.

• Genellikle X değişkeninin rasgele seçilen k grup ortalamalarının önemliliğini test etmekte yararlanılır. Nicel ve Normal dağılan ya da dönüştürme ile Normal dağılan veriler Tekyönlü Varyans Analizi ile analiz edilir. Normal dağılmayan ve Sıralı ölçekle elde edilmiş ya da Normal dağılım varsayımı kullanılmak istenmeyen veriler Kruskal-Wallis H testi ile analiz edilir.

• 5) Bağımsız Birimlerde Tekrarlı Denemeler Düzeni (Randomized Block Design)

• n sayıda birimden oluşan bir grubun t sayıda farklı denemeye alınarak elde edilen verilerinin analizi için yararlanılan iki yönlü varyans analizi sadece iki faktör içeren, replikasyon içermeyen k-bağımlı örneklem verilerini test eder. Bu yöntem birimlere göre düzeltilmiş işlem ortalamalarının birbirlerinden farklılığını ortaya koyar.

• 8.4- UYGUN İSTATİSTİKSEL ANALİZ YÖNTEMLERİNİN BELİRLENMESİ

• Her araştırma deseninden elde edilen verinin ve veri tipinin kendine özgü istatistiksel çözümlemeleri vardır. Her istatistiksel yöntemin uygulanması için verilerin bazı ön koşullar taşıması gereklidir. Aşağıda veri tiplerine göre uygulanabilecek İstatistiksel çözümlemeler kısaca açıklanmıştır.

• İsimsel ölçekli verilerde uygulanabilecek çözümlemeler:

• Sınıflayıcı tablolar (frekans tabloları) yapılabilir.• Her sınıfta göresel frekanslar (yüzdeler)

bulunabilir.• Sınıflarda yığılımın homojenliği test edilebilir.• Deneysel olasılıklara göre herhangi bir dağılıma

uygunluk testi yapılabilir.• Mod seçenek (mode category) belirlenebilir.• Kategorilerin gözlenme oranları belirlenerek

oransal karşılaştırmalar yapılabilir.• İsimsel ölçeklere uygulanan birliktelik

(association) katsayıları hesaplanabilir.• Çapraz tablo biçiminde gösterilen isimsel

eğişkenler arasında bağımsızlık analizi yapılabilir.

• İsimsel ölçekli verilere uygulanan parametrik olmayan yöntemlerle hipotezler test edilebilir.

• Sıralı ölçekli verilerde uygulanabilecek çözümlemeler:

• Sınıflayıcı tablolar yapılabilir.• Her sınıfta göresel frekanslar (yüzdeler) bulunabilir.• Mod sınıf belirlenebilir.• Sınıflarda yığılımın homojenliği test edilebilir.• Sıralı ölçeklere uygulanan birliktelik katsayıları

hesaplanır.• Dizilişlerin (ard arda gelişlerin) rasgeleliği test edilebilir.• Deneysel olasılıklara göre uygunluk testi yapılabilir.• Ardışık kategorilere göre verilerde sıralama puanları

bulunarak ortanca değere (medyan) göre gözlemlerin rasgeleliği test edilebilir.

• Sıralama puanlarına göre parametrik olmayan korelasyon analizi yapılabilir.

• Ardışık kategoriler arasında doğrusal birliktelik analizi (association) yapılabilir.

– Sıralı ölçekli verilere uygulanabilen parametrik olmayan yöntemlerle hipotezler test edilebilir.

• Aralıklı ölçekli verilerde uygulanabilecek çözümlemeler:

• Frekans ve göresel frekanslar (yüzdeler) bulunabilir.

• Ortalama, St. Sapma, St. Hata vb. belirtici istatistikler hesaplanabilir.

• Uygun Parametrik testlerle değerlendirmeler yapılır. Dağılım varsayımları ile uygunluk testleri, sınıflarda yığılımın homojenliği test edilebilir.

• Neden-sonuç ilişkileri için Regresyon-Korelasyon Analizi yapılabilir.

• İki ve daha fazla değişken birlikte ele alınarak çokdeğişkenli analizler yapılabilir.

• Aralıklı ölçekler belirli kategorilere göre sıralı ya da isimsel ölçekli veriye indirgenerek isimsel ve sıralı ölçekli verilere uygulanabilen tüm yöntemlerle analiz yapılabilir.

• Oransal ölçekli verilerde uygulanabilecek çözümlemeler:

• Sınıflandırılmış tablolar yapılabilir.• Ortalama, St. Sapma, St. Hata, Değişim katsayısı (DK,

Coefficient of Variation), Güven aralığı (CI), Dörttebirler (quartiles), Yüzdelikler (Percentiles) vb. belirtici istatistikler hesaplanabilir.

• Parametrik testlerle uygun olan tüm değerlendirmeler yapılabilir.

• Dağılım varsayımları altında Uygunluk testleri yapılabilir.

• Tek değişkenli (Univariate) t testi, Varyans analizi (ANOVA), Kovaryans analizi (ANCOVA) yapılabilir.

• Neden-sonuç ilişkileri için Doğrusal/Doğrusal olmayan, Basit/Çoklu Regresyon-Korelasyon Analizleri yapılabilir.

• İstatistiksel teoriye uygun olmak koşulu ile çok sayıda değişken (varsayımları gerçekleştiren veri setlerine) bir

arada ele alınarak çokdeğişkenli amaçlara uygun bir çok analiz yapılabilir.

• 8.5- İSTATİSTİKSEL TESTLERİN UYGULANMA KOŞULLARI

• Verilerin analizinde bir oturumda (session) ele alınan değişken sayısına göre istatistiksel testler, Tekdeğişkenli (Univariate) testler ve Çokdeğişkenli (Multivariate) testler olmak üzere iki gruba ayrılır. Tekdeğişkenli testler her defasında bir değişkeni (X) ele alarak analiz eder. Çokdeğişkenli testler ise aynı anda iki ve daha fazla değişkeni (p≥2, X, Y, …) ele alarak birlikte analiz eder.

• Verilerin analizinde yararlanılan testler ayrıca bazı koşulları yerine getiren ve getirmeyen verilere uygulanmalarına göre iki ana gruba ayrılır. Bunlar, Parametrik ve Parametrik olmayan testler olarak isimlendirilir.

• Parametrik testler; ilgili parametreye, belirli bir dağılıma ve varyans kavramına dayanarak toplum parametrelerini (ortalama, oran vb.) göz önüne alarak işlemler yapan esnek olmayan istatistiksel yöntemlerdir.

• Parametrik olmayan testler; parametreye, belirli bir dağılıma ve varyansa dayanmadan işlemler yapan genellikle ortanca değeri hedef alarak, veriler yerine onların sıralama puanlarını kullanarak işlem yapan esnek istatistiksel yöntemlerdir.

• Parametrik testlerin uygulanma koşulları:• Değişken Toplumda Normal ya da Normale

dönüştürülebilir dağılım göstermelidir.• Değişken aralıklı ya da orantılı ölçekli olmalıdır.• Değişkenin parametreleri ve 2, 1, 2 , ya da P, Q,

nPQ, PQ/n bilinmelidir.• n birim sayısı belirli bir değerden daha fazla olmalıdır.• Hipotezler belirli kurallara uygun olarak kurulmalı ve

mutlaka toplum parametrelerini hedeflemelidir.• Veri setinde değerler homojen dağılım göstermelidir.

Bir veri setinin homojenitesi kabaca Değişim Katsayısı (DK) ile ve ortalama standart sapma arasındaki ilişki ile belirlenir. Ancak homojenite testleri ile test edilmesi uygun olur.

• DK, DK%=(Std. sapma/Ortalama)*100 biçiminde hesaplanır. Eğer DK%≥%20 ise veri seti heterojendir.

• Eğer veri setinin standart sapması ortalamanın %20’sinden daha büyük ise (S≥(0.20*ortalama) veri seti heterojendir.

• Parametrik olmayan testlerin uygulanma koşulları:• Değişkenin belirli herhangi bir dağılıma uygun

davranması şart değildir. Ama belirli bir dağılıma uygun dağılımlarda uygulama yapılırsa testin gücü artar.

• Değişken isimsel, sıralı ölçekli de olabilir. Gerçek gözlem değerleri yerine sıralama puanları, skor değerleri de analizde kullanılabilir. Veriler kısmi ölçüme dayalı hesaplama sonucu elde edilmiş de olabilir.

• Setteki gözlemlerin homojen yapı oluşturması şart değildir.

• Değişkenin parametrelerinin bilinmesi ( ve 2 ,P, Q) şart değildir.

• n birim sayısının belirli bir sınırının olması gerekmez. Az sayıda birim içeren grup/gruplarda da test uygulanabilir.

• Hipotezler parametre gerekmeksizin kurulabilir. Araştırmacı, bilim adamı kendi geliştirdiği yaklaşımları serbestçe hipoteze edebilir ve test edebilir. Kendisini

katı kalıplara bağlı kalma zorunda bırakmaksızın hipotetik yaklaşımları test edebilir