Upload
eb-ganaa
View
2.218
Download
4
Embed Size (px)
Citation preview
]
Ма г мын ч у лу у ла г
Те к т о н и к х өдөл г өөн и й үед х а лу у н х а йлма г бодис у у д цар ца н т о г т с о н о о с
ма г мын ч у лу у үүс дэ г . Ма г мын ч у лу у л г и й н и х э н х н ь г а з рын да в х а р г ын до од
х э с э г т ман т и й н дэ э д х э с г э э р үүс дэ г . Ма г мын ч у лу у л г ий г шу р г амал ба
бя лх мал г э ж ан г илда г .
Шу р г амал ч у лу у ла г н ь т ом шир х э г т э й т алс жс ан байда г . Дэ лх и й н г а да р г ын
ч у лу у л г и й н 1/3 э з лэ х ма г мын ч у ду у л г и й н и х э н х и й г шу р г амал ч у лу у э з э лдэ г .
Эн э н ь дэ лх и й н үүс ли й н х а лу у н х а йлма г а а с а ажим үүс э ж ца рцс а н г э дэ г
о н о ло о р бол а н х да г ч ч у лу у юм . Шу р г амал ч у лу у ла г т з э с , х а р т у г ал г а , ца йр ,
мөн г ө , алт , т өмөр , н и к ель з э р г ий г их э э р а г у у лда г бай н а .
Бя лх мал ч у лу у ла г н ь г үн и й боди с у у д х а йлмал ба йдла а р г а з рын г а да р г а дэ э р
ил г а р ч х а т у у р ан ца р цаж үүс дэ г . Жишэ э н ь : г а лт у у лын ба з а ль т н ь т өмөр
ма г н и и х э э р а г у у лс а н н я г т , бар а ан өн г өт э й г а лт у у лын х өөс өн ч у лу у н ь х ий
и х а г у у лс а н т у л у с а н дэ э р х өв дөг а р з г а р бүт э ц т э й , г а лт у у лын шил н ь
т а лс жа а г үй , г я ла лз с а н т о ль ба йдалт а й байда г . Ма г мын бя лх мал ч у лу у ла г
н ь х у у р а й г а з а р т у н т ар с а н г а лт у у лын о р ч моо р илүү т а р х с а н н я г т ба г а т ай
ца х и у р ба х өн г өн ца г а а н и х э э р а г у у лс а н ба йда г ажэ э .
Ту н амал ч у лу у ла г
Г а з рын да в х ра г ын х амг ий н дэ э д х э с г э э р о ршин о . Ту н амал ч у лу у ла г н ь
да р а а х үе шат ыг дамжин үүс дэ г . Элс х а й р г а з э р э г с э в с г э р х у р дс ын
х у р имт лал үүс э ж з у з а а р ан н я г т а р ч ч у лу у ла г н ь жижг э р с э э р н я ца рч шав рын
үе үүс дэ г . Ту н амал ч у лу у л г ий н г а р а л үүс ли й г 3 а н г илда г .
1. Хэ мх дэ с т өр өлд море н , х а й р г а , к о н г ломер а т , э лс э н ч у лу у ,шав а рла г
э р дс үүд о рдо г .
2. Ор г а н и к ба биоло г и й н г а р алт а йд н үүр с , х үлэ р , г а з рын т о с , а с фаль т ,
шүрийн шох о йжс он я с мэ т
3. Химийн г а р а лт айд шох о й н ч у лу у , т р а в е р т ин , ч у лу у н да в с , г и п с ,
к а ли й н да в с г э х мэ т
Ту н амал ч у лу у л г и й н до т о р э р т н ий амь т а н , у р г амлын үлдэ г дэ л ч у лу у жс ан
ба йдла ар х а д г ала г дда г . Дор н о г о в ь а ймг и йн Ха т ан бу ла г с у мын Сүйх э н т э д
ч у лу у жс а н модон о й байда г .
Ху в и рмал ч у лу у ла г
Дэ лх и й н до т о од ду ла а н ба и х дар алт ын н өлөөг өөр х у в и р ч шинж ч ан а р аа
өөр ч лөн үүс с э н ч у лу у ла г юм . Жишэ э н ь :
„ Элс э н ч у лу у ла г н ь н я г т их т э й өг өршилд т э с в э р т э й , к в а р ци т и й г
„ Шох ойн ч у лу у х у в и р ч ня г т х а т у у г а н т и г
„ бо ржин х у в и р ч г е н и с
„ Шав арла г з а н а р х у в и р ч т а лс т з а н арыг т у с т у с үүс г э дэ г .
Г а н т и г г н е й с т алс т з а н а р з э р э г х у в и рмал ч у лу у ла г н ь өг өршил , э р о з и д
т э с в э р т э й у ч и р х өшөө ба р имал , ба р ил г ад өр г өн аши г ла г дда г . Ху в и рмал
ч у лу у ла г н ь т е к т о н и к х а в т ан г у у дын х ил з а а г а а р ма г ма и х э э р т үр с э н
г а з р у у да д и х э э р о ршдо г ба йжэ э . Ту н амал ба х у в и рмал ч у лу у ла г н ь г а з рын
г а да р г а а с до ошх и х э дх э н к и ломе т р и й н г үн д о ршдо г ажэ э .
Чу лу у л г ын э р г э лт х өдөлг өөн
Дэ лх и й н г а да р г у у д өөр ч лөлт х у в и ра лт маш у да а н х у г а ца а н д ба й н г а я в а г даж
ба йда г . Харин г а лт у у л дэ лбэ р э х , г а з а р х өдлөх з э р э г үз э г дэ л н ь г а з рын
г а да р г ыг бо г и н о х у г а ца а н д өөр ч илдөг . Дэ лх и йн до т о од ду ла а ны өн дөр
т емп е р а т у р и х дар алт а а с ч у лу у л г у у д и х да ралт т а й ба й х ба ма г ма н ь г а з рын
г а да р г а р у у шу р г а х бу юу г а да р г а дэ э р бя лх а н г а р ч ир с н и й г ла ав г э н э . Лаа в
ца р цаж ма г мын ч у лу у ла г үүс г э х ба и х да р алт өндөр т емп е р а т у рын н өлөөг өөр
х у в и рмал ч у лу у г үүс г э дэ г . Эдг э э р н ь өг өршлийн п ро це с с т о рж мөн т у н амал
ч у лу у л г и й г бий бол г о до г . Ту н амал ч у лу у ла г н ь г а з рын дав х р а г ын г үн д о рж
да х и н ма г ма үүс г э х байдла ар ч у лу у л г ын э р г э лт үр г э лжилдэ г . Чу лу у л г и й н
э р г э лт н ь н а р ны боло н дэ лх и й н до т о о д э н е р г и й н а ль а ли на а р үүс г э г ддэ г .
Чу лу у н мандал бу юу ли т о с ферий г бид мэ ддэ г билэ э . Дэ лх и й н г а дн а х ч у лу у н
бүр х үүли й н з у з а ан н ь далай н до ор 5-10к м , э х г а з а р т 70-75к м з у з аа н т а й ,
ду н даж з у з а а н н ь 30-40к м бай н а . Дала йн да в х ар г а д бо ржин г ий н үе ба йда г г үй
ажэ э .
Те к т о н и к х а в т ан
Чу лу у н мандал о ло н т өр ли й н ба й н г ын х өдөлг өөн д о ршдо г . Эдг э э р
х өдөл г өөн ий г е р өн х и йд н ь т е к т о н и к х өдөл г өөн г э дэ г . 1912 о нд Г ерманы
э р дэ мт э н А.Ве г е н е р т и в шилжин н үүх т у х а й о н оло о г а р г а с а н н ь т е к т о н и к и йн
х а в т а н г и й н о но ло о р ба я жи г дс ан ба й н а . Эх г а з р у у дын э р г и й н шу г амын
х э лб э р үүди й г ажи г ла х а д Афри к и й н ба р у у н э р э г Өмнөд Амери к и й н з үүн э р г и й н
х э лбэ р ба э р т н ий а в а р г а г үр в э л Мез о з а в рын ч у лу у жс а н я с з өв х өн э н э 2
г а з р а а с л о лдс он н ь н э г дмэ л ба йс ныг г э р ч и лж бай н а . www.mobot.org х а я г а а р
у ншаа р ай .
Г а лт у у л
Г а лт у у лу у д н ь их э в ч лэ н т е к н о н и к и й н х а в т а н г у у дын о й р т о х ба х олдо х з а а г
и х г а з рын х а г а рлын бүс үүдэ д үүс н э . Дэ лх ий дэ э р 660 г а р у й ажилла г а а т ай
г а лт у у л ба й г а а г а а с 600 о р ч им н ь х у у р а й г а з а р дэ э р ба йда г .Ун т а р с ан г а лт
у у л н ь н и й т дэ э 5000 о р ч им бий . Г алт у у лын дэ лбэ р э лт э э с ду н джаа р 1000°C
о р ч им т емп е ра т у р т а й х алу у н х а йлма г лаа в , х и й у с ны у у р , үн с бу с а д
бүт э э г дэ х үүн я лг а р ч г а р да г . Ор г илс о н у с ны у у р бор о о болж г а з а р т бу у х да а
үн с ла а в т ай х о лилдо н у р с а х ба х а т у у р ч н я г т р ан г а лт у у лын т у ф ч у лу у г
үүс г э н э .
Г а лт у у л н ь г а з рын г а да р г ыг г үн т э й х лбо с о н бай г а ли й н өв өрмөц т о г т о ц
бөг өөд дэ лх ий н до т о о д бүт ци й г с у дла х а д ч у х а л бай р э з э лдэ г . Г а лт у у лын
дэ лбэ р э лт э э р х алу у н ла а в аа с г а дн а у с ны у у р , н үүр с т өр өг ч и й н да в х а р э с э л
, х лор т у с т өр өг ч , фт ор т у с т өр өг ч , үн с и х х э мжэ э г э э р а г а а р мандал р у у /
и х э в ч лэ н с т р а т о с ферир үү / 16-32к м х үр т э л өн дөр ца ца г дан а . Эдг э э р э э с
х амг и й н му у н өлөөт э й н ь х үх р и йн да в х а р и с э л бөг өөд у г и с э л а г а а р т х үх р и йн
х үч и л , у лмаа р маш жижи г ширх э г т э й с у ль фа т т о о с онцо р боло н х у в и ра х ба и х
х э мжэ э ни й х үлэ мжийн х и й ‟ н үүр с т өр өг ч ий н да в х а р и с э л я л г а р ан мөн
х үч и ллэ г бо р о о о р до г . Г алт у у лын дэ лбэ р э лт н ь а г а а р мандлыг и х э э р
бо х и р ду у ла х ба х үн т өр өлх т өн д а с а р и х г а й г амши г у ч р у у лда г бай г а лийн
аюу лт а й үз э г дэ л юм .
Г э в ч г а лт у у ла а с х үмүүс ба с х э р э г т э й з үй ли й г н ь а в ч аши г лада г . Г а лт у у лын
н э г у даа г и й н дэ лбэ р э лт и й н үр дүн д үүс с э н с у в а г х о о ло йд х а т у у х э мх дэ с
ма т е р и ал дүүр г э г дэ ж дэ э д т а л н ь х о н х о р бу юу т о г о о үүс дэ г . Ийм х о о ло йд
а лма з ын о р д үүс дэ г . Жнь : Өмнөд Афри к т Кимбе рлей , ОХУ ‟ын Дор н од Сибир ь т
Як у т ын о рд ба й на . Г а лт у у лын т у ф н ь ба р илг ын с а й н ч а н арын мат е р и ал
болдо г .
Г а з а р х өдлөлт
Г а з а р х өдлөлт и й г о ло н я н з а а р т а йлба рлада г .Дэ лх ий н ч у лу у ла г да в х а р г ад
т е к т о н и к х өдөлг өөн өөр х у р имт ла г дс а н х үч дэ л ч өлөөлөг дөх өд я л г а ра х
э н е р г и йн т а р х а лт г а з рын г а да р г у у д үйлч лэ л үз үүлэ х п р о це с с и й г г а з а р
х өдлөлт г э н э .
Г а з а р х өдлөлт и й н үн дс э н шалт г а ан н ь : х а в т а н г у у д т а с р а лт г үй х өдөлж / н үүж /
ба йда г бөг өөд у г х өдөл г өөн д өөрч лөлт о р о х х өдөл г өөн з о г с о х , у лмаа р дар а а н ь
о г цом х өдлөх өд г а з а р х өдлөлт үүс н э .Өөр шалт г а а н н ь э х г а з рын ца р цда с
ман т и р у у жив ж / с у бду к ц / байда г бөг өөд у г жив ж бу й ца р цда с н ь өн дөр
да р алт ын н өлөөн до о р э в др э х үе д г үн и й г а р а лт а й г а з а р х өдлөлт үүд үүс н э .
Жижи г х э мжэ э н и й г а з а р х өдлөлт үүд г а лт у у лын үйл ажилла г а аны идэ в х ижилт ,
х өр с н и й г у л г а лт цөмийн бөмбөг и й н т у ршилт ын үр дүн д үүс дэ г .
Дэ лх и й дэ э р 5мин у т т у т амд х аа н э г т э э с у л боло н х үч т э й ба йдла а р г а з а р
ч и ч и р х ийлж ба йда г . Тэ дг э э р ий г у р ь дч ила н мэ дэ х боломжг үй бөг өөд т ийм
ба г ажий г бүт э э г э э г үй ба йн а . Харин с е й с мо г р аф ба г ажа ар ч и ч и р х и йллий г
бүр т г э н а в да г .
Те к т о н ий к и йн 30 г а р у й т ом жижи г х а в т а н г у у д а с т е н о с ферий н дэ э г үүр
а л г у у р шилжин х өдөлж ба йда г .
Те к т о н и к х а в т а н н и йлж ба й в а л я л г а р а х э н е р г и й н х э мжэ э и х , х үч т э й г а з а р
х өдлөлт болно .
Холдо н с а лж байв а л т э р з а а г а ар х а р ь ца н г у й ба г а э н ер г и я л г а р ч х үч
ба г а т а й г а з а р х өдлөлт мэ др э г дэ н э . Г а з а р х өдлөлт н ь з а а в а л г а да р г а дэ э р ч
биш ман т и ба г а з рын дав х а р г ын до т о р ч үүс дэ г ба й н а .
Дэ лх и й дэ э р г а з а р х өдлөлт и й н г о ломт н ь т е к т о н и к х а в т а н г у у дын х и л
з а а г т а й е р өн х и йдөө да в х ца х ба х үч т э й г а з а р х өдлөлт и й н 3 бүс э д х у в аа г дда г
.
1. Номх о н дала й н
2. Г а з а р ду н дын т э н г и с э э с Г имала й
3. Дала йн г о л н у у р у у дын бүс
Дала йн ѐ р о ол дах ь г а з а р х өдлөлт н ь цу н ами үүс э х г о л шалт г а а н болдо г
.Цу н ами н ь дала й н ѐ р о о лд г а з а р х өдөлс н өөс үүс э х дала й н дав а л г а а юм . За а н ,
дель фин з э р э г з а р им амь т а д г а з а р х өдлөлт и й г у р ь дч ила н мэ дэ р дэ г т а ла а р
жишэ э г а р г аж я р илца а р а й . Г .Мер к аль г а з а р х өдлөлт и й н х үч и й г х э мжих а р г ыг
боло в с р у у лан х үн ба й г а ль д үз үүлэ х н өлөөг өөр н ь 1-12 балла а р т о до р х ойлжэ э .
Эн э н ь г а з а р х өдлөлт и й н үе д г а з а р дэ э р үүс с э н я н з бүр и йн шинж т э мдэ г т
т у л г у у р ла с ан байда г .
1935 о н д А.Ри х т ер г а з а р х өдлөлт и й н х үч н и й э н е р г и й н х э мжэ э г т о о цо о лж
ма г н и т у да а р бүлэ г лэ жэ э .Үүни й г дэ лх и й ни й т э э р х э р э г лэ ж ба й г а а ба
ма г н и т у д н ь с ей с мо г р аф дэ э р т э мдэ г лэ г дс э н х амг и йн и х дол г и о ны
х э лбэ лз лэ э р т одо р х о йло г ддо г . Хүч н и й я л г а а н ь н э г ж бүр т я л г а р а х
э н е р г и йн х э мжэ э н ь 30 дах и н өс н ө . Жишэ э н ь : 5,5 ма г н и т у д / М/ н ь 4,5 М-а а с 30
да х и н и х , 6,5М н ь 900 да х и н их / 30*30=900/ .8,5М* н ь х үн дөн г өж мэ др э х т өди й х үч
ба г а т а й г а з а р х өдлөлт өөс с ая да х ин и х э н е р г и г а р г а х ажэ э . я п о н у лс ад JMA**
1-9 балла ар х э мждэ г .
Өг өршилт , т үүн ий у ч и р шалт г а а н
Г а з рын г а да р г ын у у лын ч у лу у ла г э р дс үүд э в др э н бу т р а х п р о це с с у у дыг
өг өршилт г э дэ г .Өг өршилт н ь т емп е р а т у рын х э лбэ лз э л , с алх и , у с боло н
у р г амал амь т ны амь др алын п р оце с с ын үе д я л г а ра х о р г а н и к бодис у у дын
үй лч ил г э э г э э р т өр өл бүр и й н ч у лу у л г и й н э в дэ р ч бу т р а х үз э г дли й г х э лдэ г .
Эн э п ро це с с у у дын н өлөөг өөр өг өршил я в а г дда г .Г а з рын г а да р г ын өн г өн
х э с г и й г өг өршлийн бүс г э н э .Өг өршил н ь ба й г али йн бүс үүдэ д өөр өөр ба й н а
.Өг өршлийн п р о це с с ыг үй лч илж бу й х үч и н з үй лэ э р н ь 3 а н г илда г
1. Темп е р а т у рын х э лбэ лз э л и х бай с н а а с э р дс үүдий н х н ь э з э лх үүн
өөр ч лөг дөн ч у лу у ла г жижг э р ч бу т ра х үйл я в ц .
2. Фи з и к өг өршлөөс үүс с э н х э мх дэ с үүд бу т а р ч жижг э р с э э р у с , х үч и лт өр өг ч ,
н үүр с х үч ли й н х и й , о р г а н и к х үч ли йн үй лч лэ лэ э р х имийн өг өршил я в а г даж х о ѐр
да х ь шин э э р дэ с үүс дэ г . Химийн өг өршлийн үе д
a. Ис э лдэ лт
b. Ус жилт
c. Уу с а лт
d. Ус а а а лда х г э с э н үн дс э н у р в а л я в а г да н а .
3. Модны үндэ с н и й үй лч лэ лт э й . Ур г амалын үндэ с ч у лу у л г и й н а н ца в , н үх
с үв э э р шу р г а н о рж бу т а р г а х үйл я в ц .
Өг өршлий н бүр х үүл х у р дс ыг с у да лж үүс с э н ца г үе ий н х н ь у у р амь с г а л ,
г е о ло г ий н н өх цөлий г с э р г э э н т о г т о о х , т үүн ч лэ н х өн г өн ца на а ны г о л х үдэ р
боло х бо к с и т ба к а о ли н и т , п ла т ин , а лт , алма з з э р э г аши г т малт малу у дыг
э рж х а й х а д аши г ла х з э р э г п р а к т и к а ч х олбо г до лт ой ба йда г .
Ãàçðûí ãàäàðãûã ººð÷ëºõ ãàäààä, äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñ
Äýëõèéí ãàäàðãà íü ò¿¿íä íºëººëºõ ãàäààä áà äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí ¿ð ä¿íä
á¿ðýëäýí òîãòäîã:
Äîòîîä áóþó ýíäîãåí õ¿÷èí ç¿éëñò äýýð ¿çñýí äýëõèéí äîòîîä ýíåðãèéí íºëººãººð ÿâàãäàõ
1. Òåêòîíèê õºäºë㺺í
2. Ãàçàð õºäëºë
3. Ãàëò óóøèë çýðýã îðíî.
Ãàäààä áóþó ýêçîãåí ÿâö íü íàðíû ýíåðãè áà õ¿íäèéí õ¿÷íèé íºëººí äîð ÿâàãääàã.Ýêçîãåí ÿâöàä óóë
íóðóóä ºíäºðëºã¿¿ä ýâäðýõ, ýëýãäýí áóòàð÷ ñóëàðñàí ÷óóëóóëàã õîíõîð õîòãîðëóó 纺ãäºõ òýíä òóíàõ
çàìààð ãàçðûí ãàäàðãà òýãøèðäýã. ßíç á¿ðèéí òºðëèéí ãàäààä õ¿÷íèé ãàäàðãûã ººð÷ëºõ ÿâö
õàðèëöàí àäèëã¿é. Õàìãèéí èäýâõòýé ýãçîãèé ÿâöàä óóëûí ÷óëóóëãèéí ºãºðøèë ãàäàðãûí óðñãàë óñ,
ã¿íèé óñ áîëîí ìºñ, ìºñºí ãîëûí èäýëò ñàëõèíû ¿ëýýëò, äàëàé òýíãèñèéí óñíû èâäýõ ¿éë àæèëëàãàà
îðíî. Ýíäîãåí ÿâö ýð÷èìòýé áàéâàë óóë íóðóóä ã¿í õîíõîðóóä áîëîí áóñàä õîòãîð ã¿äãýð ¿¿ñýæ
ãàäàãûí ºíäºð íàìûí çºð¿¿ óëàì èõñýíý.
Ýêçîãåí ÿâö çîõèëîõîä ãàçðûí ãàäàãûí òîìîîõîí ã¿äãýð õýëáýð¿¿ä ýâäýð÷ ýëýãäýí òýãøèð÷ õîòãîð
ã¿äãýðèéí çºð¿¿ áàãàñ ÷ ãàäàðãóó æèãäýðäýã áàéíà.
Óóëûí ÷óëóóëãèéí ºãºðøèëò
Äýëõèéí ãàäàðãûí óóëûí ÷óëóóëàã, ýäýñ¿¿ä ýâäýðýí áóòðàõ, õèìèéí óðâàä îðæ ººð íàéðëàãàòàé
áîëæ áàéäàã ¿çýãäýëèéã ºãºðøèëò ãýíý.ºãºðøèëò íü íàðíààñ äýëõèéí ãàäàðãààñ èðæ áóé ýíåðãèéí
øóóä íºëººíèé äîð ÿâàãäàíà.ºãºðøèëòèéí ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîë òåìïðàòóðûí õýëáýëçýë, óñ, ñàëõè,
àìüä îðãîíèçìûí ¿éë àæèëëàãàà þì. Óóëûí ÷óëóóëãûí ºãºðøèëòèéí ýð÷èì íü òýäãýýðèéí õèìèéí
íàéðëàãûí á¿òýö, àí öàâûí áàéäàë, ãàäàãûí õîòãîð ã¿äãýð óóð àìüñãàëààñ õàìààðíà. Çîõèëæ áóé
õ¿÷èí ç¿éëñýýñ íü õàìààð÷ ºãºðøèëèéã ôèçèêèéí, õèìèéí, îðãàíèê ãýæ ãóðâàí òºðºëä àíãèëíà.
Ôèçèê ºãºðøèë
Óóëûí ÷óëóóëàã ýðäñèéí õèìèéí íàéðëàãà ººð÷ëºãºäõã¿é áîëîâ÷ òîì æèæèã ÿíç á¿ðèéí õýñã¿¿äýä
áóòðàõûã ôèçèê ºãºðøèëò ãýíý.
Óóëûí ÷óëóóëãèéí õýëòýðõèéí¿¿ä õîîðîíäîî ¿ðýëäýõ íóðæ óíàí áóòðàõ, ãîëûí óðñãàëààð 纺ãäºí
óðñàõ äàëàé òýíãèñèéí äîëãèîíä èäýãäýõ ìºñºí ãîëîîð 纺ãäºõ çàìààð ýâäýð÷ õýìõðýõ íü ôèçèê
ºãºðøèëò þì.
Òåìïåðàòóðûí ºãºðøèëò
Ãîâü öºë íóòàãò ñàëõèàð 纺ãäºæ áóé ýëñ õàéðãàíöàð ÷óëóóëãèéã ¿ðæ ýâäýõ íü èõ áàéäàã.Õîíîãèéí
õ¿éòýí, äóëààíû ººð÷ëºëòèéí çºð¿¿ ýðñ èõòýé ãàçàðò ÿâàãäàõ ôèçèê ºãºðøëèéí îíöëîã õýëáýðèéã
òåìïåðàòóðûí ºãºðøèëò ãýíý.Äóëààí óëèðàëä ºäðèéí öàãò ÷óëóóëàã ãàäàðãààñàà 500C-800C õ¿ðòýë
õàëæ òýëýõ áîëîâ÷ äîòðîî áàãà òåìïåðàòóðòàé áàéäàã.Èéìä ãàäàðãà äàõü òýëñýí áîëîí äîòîîä íàì
òåìïåðàòóðòàé õýñãèéí õîîðîíä ¿¿ññýí õ¿÷äýëýýñ ÷óëóóëàãò àí öàâ ãàðíà.غíèéí öàãò ãàäàðãà íü
õºð÷ 0 áà ò¿¿íýýñ äîîø òåìïåðàòóðòàé áîëîõîä ÷óëóóëàã àãøèíà.Ãýòýë äîòîîä õýñýã á¿ëýýí õýâýýð
áàéíà.¯¿íèé ¿ð ä¿íä ÷óëóó íü àí öàâàà äàãàí öóóð÷ áóòàðíà.
Õýðâýý óóëûí ÷óëóóëàã íü îëîí ýðäñýýñ òîãòñîí áºãººä òýäíèé õàëæ òýëýõ õ¿÷ íò õàðèëöàí àäèëã¿é
áîë á¿ð ÷ àìàðõàí áóòàðíà .æèøýý íü : êâàðö , õýýðèéí æîíø , ãÿëòãàíóóðààñ á¿ðäýõ áîðæèí ÷óëóó
îëîí äàõèí õàëæ õºðñíººñ áîëîîä ýðäñèéíõýý òàëñòûí õàíûã äàãàæ çàäàðäàã . ýíý ÷ ó÷ðààñ
ºãºðøñºí áîðæèí ãàðàà àâààä ÷àíãà àòãàâàë áóòàð÷ óíàíà. Ôèçèê ºãºðøëèéí ººð íýã õýëáýð íü
õ¿éòíèé ºãºðøèëò þì. Чóëóóëàã ýðäñèéí àí öàâä îðøèõ óñ õºëäºæ ìºñ áîëîõîä ýçýëõ¿¿íýý òýëýí
äàðàëò ¿¿ñãýæ ÷óëóóã çàäàëäàã . õ¿éòíèé ºãºðøèëò òóéëûí á¿ñë¿¿ðò èõ áºãººä çóíû öàãò ºíäºð
óóëñààð , ìºí ñýð¿¿í á¿ñýä õàâàð íàìðûí óëèðàëä ÿâàãääàã áàéíà. Ôèçèê ºãºð¿èëò õóóðàé óóð
àìüñãàëòàé íóòãóóäàä äàâàìãàéëíà.
Õèìèéí ºãºðøèëò
Óóëûí ÷óëóóëàã ýðäýñò õóâèðàí íàéðëàãà íü ººð÷ëºãäºõèéã õèìèéí ºãºðøèëò ãýíý. Æèøýý íü :
áîðæèí ºãºðøèõºä ÿâøèð õýìýýõ øààçàíãèéí íàðèéí øàâàð áîëîí õóâèð÷ ººð ÷óëóóëàã ¿¿ñíý.
Ìàãìèéí èñýëëýã ÷óëóóëàã õóâèð÷ ººð÷ëºãäâºë áîêñèò áîëæ õóâèðíà .õèìèéí ºãºðøëèéí ãîë õ¿÷èí
ç¿éë áîë óñ , õ¿÷èëòºðºã÷ , í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé , àìüä îðãàíèçìóóä þì . õèìèéí ºãºðøèë íü ÷èéãëýã
äóëààí óóð àìüñãàëòàé ãàçàð íóòàãò ìàø ýð÷èìòýé ÿâàãääàã .
Îðãàíèê ºãºðøèëò
Àìüòàí óðãàìàë ýëäýâ áàêòåðèéí àìüäðàõ ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä óóëûí ÷óëóóëàã çàäàð÷ áóòðàõ
ò¿¿íèé õèìèéí íàéðëàãà ººð÷ëºãäºõèéã îðãàíèê ºãºðøèëò ãýíý. Æèøýý íü : õàäíû çàâñàð óðãàñàí
ìîäíû ¿íäýñ òîìîðñíîîñ áîëæ õàä áîëîí óóëûí ÷óëóóëãûã íóðààæ áóòðààäàã . óðãàìàë àìüòíû
ÿëãàðóóëæ áóé áîäèñóóä áàñ óóëûí ÷óëóóëàã õºðø øîðîîòîé õèìèéí óðâàëä îðæ òýäãýýðèéí
íàéðëàãûã ººð÷èëäºã .Óóëûí ÷óëóóëàã ¿¿ñýõ ò¿¿íèé ºãºðøèëò õóâèðøèëò áîë ÷óëóóí ìàíäàë äàõü
áîäèñûí ýðãýëòèéí ¿å øàòóóä áîëíî . ÷óëóóëóóä øèíýýð ¿¿ñýí áóé áîëæ õóâèð÷ ººð÷ëºãäºí áàéíãûí
ýðãýëòýíä îðøèæ áàéäàã .¿¿íèéã ýðäýñ ÷óëóóëãûí ýðãýëò ãýæ íýðëýíý. ÷óëóóëãûí ýðãýëòèéã ¿¿ñãýæ
áóé ýíåðãè íü íàðíû áîëîí äýëõèéí äîòîîä ýíåðãè þì .
Äýëõèéí ãàäààä áà äîòîîä õ¿÷
Äýëõèéí ãàäàðãà íü ãàäààä áà äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí ¿ð ä¿íä òîãòîíî . Ýíäîãåí
ÿâö ýð÷èìòýé áàéâàë óóë íóðóóä , ãøí õîíõðóóä áîëîí áóñàä õîòãîð , ã¿äãýð ¿¿ñýæ ãàäàðãûí ºíäºð
íàìûí çºð¿¿ óëàì èõñýíý . Ýêçîãåí ÿâö çîíõèëîõîä óóë íóðóóä , ºíäºðëºã¿¿ä ýâäðýõ , ýëýãäýí áóòàð÷
ñóëàðñàí ÷óëóóëàã õîíõîð õîòãîð ëóó 纺ãäºõ òýíä òóíàõ çàìààð ãàçðûí ãàäàðãà òýãøèðäýã . Æèøýý
íü : Óóëûí ÷óëóóëãûí ºãºðøèë , ãàäàðãûí óðñãàë , ã¿íèé óñíû èäýëò , ìºñ ìºñí ãîëûí èäýëò ,
ñàëõèíû ¿ëýýëò , äàëàé òýíãèñèéí óñíû èäýëò çýðýã íü õýìãèéí ýð÷èìòýé ÿâàãäàíà .
Óóëûí ÷óëóóëãûí ºãºðøèëò
Ýíý íü ÷óëóóëàã , ýðäýñ ýâäðýí áóòðàõ , õèìèéí óðâàëä îðæ ººíàéðëàãàòàé áîëîõ ¿çýãäëèéí íýãäýë
þì . ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü òåìïåðàòóðûí õýëáýëçýë , óñ , ìºñ , ñàëõè àìüä îðãàíèçìûí ¿éë àæèëëàãàà
áîëíî . ºãºðøèëò õýð ýð÷èìòýé áàéõ íü ÷óëóóëãûí õèìèéí íàéðëàãà , á¿òýö , àí öàâ , õîòãîð , ã¿äãýð
óóð àìüñãàëààñ õàìààðíà . ªãºðøëèéã ôèçèêèéí áóþó ìåõàíèê , õèìèéí , îðãàíèê ãýæ àíãèëíà .
Ôèçèê ºãºðøèëò
÷óëóóëàã ýðäýñ õàãàð÷ áóòðàõ ¿éë ÿâö áºãººä / õèìéèí íàéðëàãà ººð÷ëºãäºõã¿é / íóðàõ áóòðàõ ãîëûí
óñ ñàëõèàð 纺ãäºõ äàëàé òýíãèñèéí äàëàéä èäýãäýõ, ìºñºí ãîëîîð 纺ãäºõ çýðãýýð èëýðíý. Ôèçèê
ºãºãäºëèéí íýã õýëáýð òåìïðàòóðûí ºãäºë þì.Õîíîãèéíõ òåìïðàòóðûí ººð÷ëºëò èõ ãàçàð ýëáýã
òîõèîëäíî.Îëîí ýðäýñýýñ á¿ð ÷ èõ õàëæ òýëýõ õ¿÷ íü õàðèëöàí àäèëã¿é òóë àìàðõàí
áóòàðäàã.Áîðæèíãîîð æèøýýëýëí ¿¿íèéã òàéëáàðëààðàé.Òóéë îð÷èí áîëîí ºíäºð óóëñàä õ¿éòíèé
ºãºðøèë ºíäºð, ÷óëóóëàã ýðäýñèéí àí öàâä áóé óñ õºëäºæ òýëñíýýñ ¿¿ñíý.Ôèçèê ºãºðøèëò õóéðàé
óóð àìüñãàëòàé ãàçàð äàâàìãàéëíà.
Õèìèéí ºãºðøèëò
Óóëèéí ÷óëóóëàã ýðäýñ õóâèðàí õèìèéí íàéðëàãà íü ººð÷èëºãäºõ ¿éë ÿâöèéã õýëíý. Æèøýý íü:
áîðæèí ºãºðøèõºä ÿâøèð õýìýýõ øààçàíãèéí íàðèéí øàâàð áîëîí õóâèðíà. Ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü óñ,
õ¿÷èëòºðºã÷, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé àìüä îðãàíèçì áºãººä ÷èéãëýã äóëààí óóð àìüñãàëä ýð÷èìòýé
ÿâàãääàã.
Îðãàíèê ºãºðøèëò
Àìüòàí óðãàìàë áè÷èë áèåòíèé íºëººãººð ¿¿ñýõ ºãºðøèë áîëíî.÷óëóóëàã áóòàð÷ ¿¿ðõýýñ ãàäíà
óðãàìàë àìüòíààñ ÿëãàðàõ áîäèñèéí íºëººãººð õèìèéí íàéðëàíà íü ÷ ººð÷ëºãäºíº.ºãºðøè뺺ñ
¿¿ññýí õóäñûã ýëþâèé (áàéðàí õóëäàñ) ýíý íü ñóóðü ÷óëóóëãèéã õó÷èí ºãºðøèëèéí çóçààí ¿å
¿¿ñýãíý.ºíäºðëºãººñ òóóãàäàæ õîðìîé áýë ãàçàð õóðàí òîãòñîí õóðäñûã äåëþâèé (õîðìîéí õóðäàñ)
ãýíý.
Ãàçàð õºäëºëò
Äýëõèéí äîòîîä ýíåðãèéí íºëººãººð ãàçðûí äàâõàðãàä òýëýõ, àãøèõ ¿çýãäýë ÿâàãäàæ, óóëûí
÷óëóóëàã àñàð èõ õ¿÷äýëä àâòàíà.Òýðõ¿¿ õ¿÷äýëèéí õ¿÷ óóëûí ÷óëóóëãèéí áàò áýõýýñ äàâàõ ¿åä
÷óëóóëàã õàãàð÷ öóóðíà.Áîäèñ õàëæ òýëýõ, õºð÷ àãøèõ, õàðàã÷ öóóðàõ ¿åä ÿëãàðñàí ýíåðãè íü ãàçðûí
äàâõàðãûã ÷è÷ð¿¿ëýõ, øèëæ¿¿ëýí í¿¿ëãýõ, ÷è÷èðõèéëëèéã çàéä äàìæóóëàõ ¿éëäýëä
çàðöóóëàãäàíà.Èíãýõýä ãàçðûí ãàäàãóóä èðñýí ÷è÷èðõèéëýë íü ãàçàð õºäëºëò þì.Ãàçàð õºäëºëèéí
ãîëîìòûí òàðõàëò íü òåêòîíèêèéí õàâòàíãèéí õèë çààãèéí äàãóó îðøèíî.
Ãàëò óóëøèë
Ýíý íü ãàçðûí äàâõàðãà ðóó ìàãìà íýâ÷èõ, ãàçðûí ãàäàðãà äýýð áÿëõàí ãàðàõòàé õîëáîî á¿õèé
¿çýãäë¿¿äèéí íýãäýë þì. Ãàëò óóëøèë íü äýëäõèéí äîòîîä õ¿÷íèé óëìààñ ÿâàãäàõ ¿éë ÿâö áºãººä
øóðãàìàë áà áÿëõàìàë ãýæ àíãèëäàã.Ìàãìà ãàçðûí ãàäàðãà äýýð èë ãàð÷ èðâýë áàÿëõìàë, ãàçðûí
äàâõàðãûí àí öàâààð íýâ÷èí öàðöàæ, ÿíç á¿ðèéí áèåò ¿¿ñýõèéã øóðãàìàë ãàëò óóëøèë ãýíý.Áÿëõìàë
ãàëò óóëøèë íü ëààâ áÿëõàõ, ÷óëóóëàã äýëáýðýí áóòàð÷ öàöàãäàõ, óñíû óóð, õèéí¿¿ä äýãäýõ çàìààð
èëýðíý. Áÿëõìàë ãàëò óóëøëûí óëìààñ òºðºë á¿ðèéí ãàëò óóëñ ¿¿ñäýã. Øóðãàìàë ãàëò óóëøëûí ¿åä
¿¿ññýí áèåò¿¿ä ýëýãäëèéí óëìààñ ÿâààíäàà ãàäàðãà äýýð èë ãàð÷ èðýõ íü ÷ áèé. Æèøýý íü: äýë õàä.
Õàëóóí õàéëìàë ÷óëóóëàã áîëîõ ìàãìûí ãîëîìò 5-6 êì-ýýñ 50-70êì õ¿ðòýë ã¿í, òåìïðàòóð íü 1500Ñ
õ¿ðíý.Îëîí òºðëèéí õèìèéí ýëåìåíò àãóóëàõ áîëîâ÷ öàõèóðûí èñýë çîíõèëíî.Óñíû óóð, ÿíç á¿ðèéí
õèé, äýãäýìòãèé áîäèñ ÷ èõòýé.Íàéðëàãààð íü ñóóðèëàã áóþó õ¿ðìýí ÷óëóóí, èñýëëýã áóþó
áîðæèíãèéí ìàãìà ãýæ àíãèëíà.Ñóóðèëàã ìàãìûí 55%-èéã öàõèóðûí èñýë (SiO) ýçëýõ áà
çóóðýëäàìòãàé áóñ ó÷èð àí öàâààð ò¿ðãýí íýâ÷èæ, óñíû óóð, õèéí¿¿ä äýãä¿¿ëýí ãàçðûí ãàäàðãàä ëààâ
áîëîí áÿëõàíà.Ëààâûí óðñãàë íü õóðäàí, 30 êì/öàã õ¿ðäýã.600°Ñ õ¿ðòýë “õºðñºí” ¿åäýý ÷ õàéëìàë
õýâýýð áàéõ òóë èõ òàëáàéä òàðõàíà.Èñýëëýã ìàãìûí 78%-èéã SiO ýçëýõ áà ø¿ëòëýã ìåòàëóóäûí
õîëüöòîé. Èõ çóóðàëäàìòãàé ó÷èð õºäºë㺺í àëãóóð, àìðõàí öàðöàíà. Îäîî ìàíàé äýëõèé äýýð
áÿëõàæ áàéãàà ãàëò óóë õóóðàé ãàçàðò 600 îð÷èì, äàëàéä 60 ãàðóé, óíòàðñàí ãàëò óóë 5000 îð÷èì
áàéíà. Äàëàéí ¸ðîîëä ãàçàð õºäëºõ áîëîí ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýñ ¿¿ñýõ óñíû õ¿÷òýé äîëãèîíûã
öóíàìè ãýäýã.
1991 îíû IX.21-íä äýëáýðñýí Ïèíàòóáî ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýð ñàÿ ñàÿ òí ¿íñ, ÷óëóóëãèéí
õýëòýðõèé, õèé öàöàãäàí ãàðñíû óëìààñ àãààðò õ¿õðèéí èñýë (SO) á¿õèé ¿¿ë ¿¿ñýí 12 õîíîãèéí
äàðàà ýíýòõýãýýñ ÷ áàðóóí ç¿ã õ¿ðòýë òàðõæýý. Àãààð ìàíäëûí ääýýä äàâõàðãûí ñóäàëãààíû õèéìýë
äàãóóë ‟ûí òîãòîîñíîîð 3 ñàðûí äàðàà ãýõýä ýíýõ¿¿ ¿¿ë äýëõèéã áàðàã á¿õýëä íü “îðîîñîí” ‟ûã
òîãòîîñîí áàéíà.