Co to znaczy „wyjaśnić” i co ma do tego wolna

wola?

Metodologia nauk społecznych14 kwietnia 2014

Zdarzenie I Zdarzenie II

Przyczyna Skutek

?

Przyczynowość - relacja między jednym zdarzeniem (przyczyną) i drugim zdarzeniem (skutkiem), gdzie drugie zdarzenie jest konsekwencją wystąpienia pierwszego.

Wyjaśnić – uczynić zrozumiałym coś, czego się przedtem nie rozumiało.Wyjaśnić to wskazać w naszej wiedzy teoretycznej i opisowej taki zbiór twierdzeń, z których wynika twierdzenie orzekające, iż zaszło zdarzenie, które wyjaśniamy.

Co to znaczy: wyjaśnić?

To na pewno Polak

Prawdopodobnie nie mył Pan dostatecznie

często uzębienia…

To na pewno wina zużytych

świec…

Dlaczego zegarek, który zostawiłem na

stole, zniknął?

• Widzieliśmy, jak Nowak wszedł do pokoju i go zabrał

• Jeżeli ktoś zabierze zegarek ze stołu, to zegarek przestanie leżeć na stole

Wyjaśnianie – fakt a prawo

Dlaczego zwolniono Hannę Lis?

• Ponieważ nie przeczytała dokładnie przygotowanego materiału

• Ponieważ nie zgadzała się z linią programową Wiadomości

• Ponieważ zarządzający instytucjami publicznymi dążą do jednolitości światopoglądowej swoich uczestników, zgodnej z ich światopoglądem

Wyjaśnianie – fakt a prawo

Wyjaśnianie a dowodzenie

Wyjaśnianie - wskazanie racji dla stwierdzonego przez nas zdania

Dlaczego tak jest jak stwierdziliśmy?

Dowodzenie - orzekamy o wartości logicznej stwierdzenia

Czy to, co stwierdziliśmy, jest prawdą?

Czy ona to zrobiła? (dowód)

Dlaczego ona to

zrobiła? (wyjaśnieni

e)

Wyjaśnianie a dowodzenie

Dlaczego mieszkańcy Białegostoku wstydzą się

„afery z logo”?

Czy logo Białegostoku jest plagiatem?

Dlaczego Leszek Miller został prezesem SLD?

Czy SLD wejdzie do przyszłego parlamentu

RP?

Dlaczego Polacy całują kobiety w dłonie?

Czy całowanie kobiet w dłonie jest higieniczne?

Dwa sposoby wyjaśniania

Dedukcyjne

Indukcyjne

Na czym polega wyjaśnianie dedukcyjne?

Metale rozszerzają się pod wpływem temperatury

Te tory kolejowe są zrobione z metalu

Te tory kolejowe zmienią kształt pod wpływem gorąca

Wszystkie książki filozoficzne są nudne

Ta książka jest książką filozoficzną

Ta książka jest nudna

Woda wrze w temperaturze 100 stopni Celsjusza

Chłodnica mojego samochodu zawiera czystą wodę

Jeśli temperatura wody w chłodnicy wzrośnie powyżej 100 stopni celsjusza,

woda wyparuje

Prawa i teorie

Warunki początkowe

Przewidywania i wyjaśnienia

Dedukcja

ZASADA PRZYCZYNOWOŚCI MAX BORN (1949)

Przyczynowośćzaistnienie określonego bytu

B zależy od zaistnienia innego bytu A,

Zasada uprzedniości (antecedence)

Zasada sąsiedztwa (contiguity)

Pan Bóg nie gra w kości

A. Einstein w liście do Maxa Borna

O północy 1 stycznia 1975 roku Mars pojawił się w pewnym

punkcie nieba

Planety poruszają się po elipsach wokół Słońca

Ta częściowo zanurzona w

wodzie słomka wydaje się złamana

Promień światła, przechodząc z

jednego ośrodka do drugiego,

zmienia swój kierunek

Pani Kowalska uderzyła męża

Wszystkie zwierzęta posiadają potrzebę wyładowania uczuć agresji

Warunki uogólnień indukcjonistycznych

1. Duża ilość zdań obserwacyjnych składających się na podstawę uogólnienia

2. Powtarzalność obserwacji w różnych warunkach

3. Żadne zdanie obserwacyjne nie może przeczyć wyprowadzonemu prawu ogólnemu

Indukcjonizm

• Nauka rozpoczyna się od obserwacji• Uzyskane w ten sposób wypowiedzi

(zdania obserwacyjne) stanowią podstawę, z których można wyprowadzać prawa i teorie

Jeśli duża ilość przedmiotów A została zaobserwowana w

różnorodnych okolicznościach i jeżeli wszystkie bez wyjątku zaobserwowane A posiadały

własność B, to wszystkie A mają własność B.

Dedukcja

Fakty uzyskane dzięki

obserwacji

Przewidywania i wyjaśnienia

Indu

kcja

Prawa i teorie

Tak wygląda indukcjonistyczny model

nauki

Przyczynowość nie ma podstaw logicznych!

To, co wiemy na temat przyczyny i skutku, to tylko ich występowanie i następstwo czasowe.

Logiczne uzasadnienie indukcji

Wszystkie zaobserwowane kruki są czarne

Wszystkie kruki są czarne=

Probabilistyczne uzasadnienie teorii

indukcji

Jeśli duża ilość przedmiotów A została zaobserwowana w różnorodnych

okolicznościach i jeżeli wszystkie bez wyjątku zaobserwowane A posiadały

własność B, to wszystkie A prawdopodobnie mają własność B.

Możliwe reakcje na problem indukcjiIndukcji nie można uzasadnić za

pomocą logiki ani doświadczenia, więc nauka nie może być racjonalnie

uzasadniona. Wiara w prawa i teorie jest tylko nawykiem psychicznym

Metoda indukcyjna jest elementem paradygmatów naukowych, stanowi

część kultury

Ale nauka wcale nie opiera się na indukcji!

Czy to jest dobre wyjaśnienie socjologiczne?

Po gruntownych badaniach nad tym zagadnieniem odkryliśmy, że niektórzy ludzie są uprzedzeni, a powodem tego jest fakt, że wolą być uprzedzeni. Inni znowu ludzie nie są uprzedzeni, a powodem tego jest fakt, że wolą być nieuprzedzeni.

Problem wolnej woli

• Wyobraźmy sobie, że podejmujemy decyzję, czy ponieść lewą, czy prawą rękę.

• Czy istnieje Istota zdolna do przewidzenia, którą rękę podnieśliśmy?

• Czy – jeśli nasza wolna wola jest wolna – to czy możemy wywrócić przewidywania tej Istoty?

Problem Newcombe’a i wolna wola

Jak byś postąpił/a?1000 złotych

1 000 000 złotych albo nic

Możesz:A. Wziąć oba pudełkaB. Wziąć tylko pudełko brązowe

Istota dzień wcześniej przewidziała, co wybierzesz. Jeżeli weźmiesz oba pudełka, to pudełko 2 będzie puste. Jeśli wybierzesz tylko pudełko 2, istota włoży do niego milion złotych

Robert Nozick

Dla prawie wszystkich jest całkowicie jasne i oczywiste jak należy wybrać. Problem tkwi w tym, że pytani o rozwiązanie dzielą się na dwie prawie równe grupy mające przeciwne zdanie na ten temat, a duża liczba pytanych osób sądzi, że ci wybierający drugie rozwiązanie są po prostu głupi.

Argument 1. Istota dokonała swojego przewidywania wczoraj, teraz zaś w pudełku 2 jest albo milion złotych, albo nic. Jeśli tak, to pieniądze te nie znikną tylko dlatego, że wezmę oba pudełka, a uzyskam w ten sposób o tysiąc złotych więcej. Nie jestem chciwy, ale tysiąc złotych piechotą nie chodzi. Jeżeli natomiast pudełko 2 jest puste, to z pewnością lepiej wziąć oba pudełka i dostać chociaż tysiąc złotych. W obu przypadkach lepiej jest wziąć oba pudełka.

Argument 2. Załóżmy, że wezmę oba pudełka. W takim razie, Istota prawie na pewno przewidziała to i zostawiła 2 pudełko puste – prawie na pewno dostanę 1000 zł. Z drugiej strony, jeśli wezmę tylko pudełko 2, Istota prawie na pewno wsadziła w nie milion złotych. Wolę dostać milion złotych niż tysiąc – powinienem więc wziąć pudełko 2…

`

Istota

Przewiduje, że weźmiesz oba

pudełka

Przewiduje, że weźmiesz tylko

pudełko 2

Ty

Bierzesz oba

pudełka 1 000 zł1 001 000

zł

Bierzesz tylko

pudełko 2 0 1 000 000

zł

Kryterium wartości oczekiwanej

Przy założeniu, że przewidywania Istoty są w 60% prawidłowe:– Wziąć oba pudełka:

0,6*1000+0,4*1001000=401000– Wziąć jedno pudełko:

0,4*0+0,6*1000000=6000000Należy więc wziąć pudełko 2.

Należy wziąć pudełko 2 wtedy, gdy prawdopodobieństwo, że Istota przewidzi Twój ruch poprawnie będzie wynosiło co najmniej 0,5005.

Problem Newcomba - wnioski

• Jeśli wierzymy w wolną wolę, wybierzemy oba pudełka

• Wystarczy, że dopuścimy możliwość przewidzenia naszych decyzji w 51%, by opłacało się branie tylko pudełka 2

Jak wyjaśniamy w naukach społecznych? Modele wyjaśniania

Wyjaśnianie nomologiczno-dedukcyjne

Wyjaśnienia wieloczynnikowe

Wyjaśnienia statystyczne

Wyjaśnienia genetyczne

Wyjaśnienia teleologiczne

Wyjaśnianie nomologiczno-dedukcyjne

Explanans 1. Zdanie ogólne stwierdzające stały związek między B i Z

2. Zdanie jednostkowe stwierdzające zajście B

Eksplanandum Zdanie jednostkowe stwierdzające zajście Z

Wyjaśniamy, dlaczego Jan wbrew oczywistości jest przekonany, iż jego zakład pracy funkcjonuje świetnie:1. powołując się na znane prawo, w myśl którego zajmowanie wysokiej pozycji w strukturze organizacji sprzyja optymistycznemu widzeniu jej funkcjonowania2. stwierdzając, iż Jan zajmuje w strukturze danej organizacji wysoką pozycję.

Im więcej wozów

strażackich, tym większe

straty spowodowane

pożarem…

Im więcej sprzedanych lodów, tym więcej utonięć

1. Przyczyna poprzedza skutek2. Empiryczna korelacja między

zmiennymi3. Skutek nie może być wyjaśniany w

kategoriach trzeciej zmiennej

Kryteria wyjaśniania nomotetycznego

Korelacja a związek przyczynowy

Badania wykazały, że uczniowie zażywający marihuany otrzymują

wyższe oceny w szkole

Wyjaśnianie wieloczynnikowe

ZWBA ...

Przyczyny rewolucji na Majdanie to:- kryzys gospodarczy Ukrainy- korupcja- wewnętrzne spory liderów

poszczególnych partii- tendencje separatystyczne- …- …

W sytuacji tej zjawiska A, B, C,…, W pozostają wobec siebie w stosunku interakcji ze względu na wywołanie zjawiska Z. Koniunkcja tych zjawisk stanowi poprzednik prawa wyjaśniającego zajście Z.

Wyjaśnianie statystyczne

Rozważmy wyjaśnienie zdobycia przez kogoś dyplomu wyższych studiów faktem, iż wcześniej podejmował on te studia oraz twierdzeniem statystycznym, iż prawdopodobieństwo ukończenia studiów dla ogółu je rozpoczynających wynosi 0,7.

Prawa probabilistyczne mówią jedynie o pewnych możliwościach, o szansach – a nie o konieczności.