EUSKALKIAKNAFAR-LAPURTERA

Elene C

Zer dira euskalkiak

• Euskalkiak euskararen dialektoak dira. Lehenik mendebaldekoa sortu zen, VIII. Mendean gutxi gora behera, Asturiasko erresumak Araba-Bizkaieran zuen eraginagati. Hurrengo mendeetan eratu ziren gainerako euskalkiak. Aurretik, euskarak batasun handia zuen, eta Euskal Herriak izandako zatiketa politikoen eraginez sortu ziren euskalkiak

Galdu diren euskalkiak• Ekialdeko Nafarroako Garaiko ekialdean XX.

mendearen bukaera arte egin zen euskalkia. Zaraitzulo hizkera (edo zaraitzuera) eta Erronkariko (edo erronkariera) barne hartzen zituen.

• Hegoaldeko goi-nafarrera (Bonapartek sailkatua): Iruñerrian eta Lizarrerian XIX. menderaino egin zen euskara. Egun, transmisio-katea oso ahul dagoelarik, Erroibar eta Esteribarreko hiztunen artean dirau bizirik.

• Arabako Euskara : ArabanXIX. menderaino egin zen euskara, hiztegiari (XVI. mendea), Joan Perez de Lazarragaren eskuizkribua (XVI. mendearen bukaera - XVII.aren hasiera) eta beste hainbat testu laburragori esker jasota ageri zaiguna.

• NAFAR- LAPURTARRA

• Nafar-lapurtera iparraldeko euskalkia da, Lapurdin,Nafarroa Beherean, Nfarroako Urdazubi, Zugarramurdi eta Luzaiden hitz egiten dena.

• Baztango eta Aezkoako herrietan tarteko hizkera baten mintzatzen dira, nafarreraren eta nafar-lapurteraren artekoan.

NAFAR-LAPURTERAREN HISTORIA

• Lapurtera klasikoa: XVII.mendean Materrek, Joanes Etxeberri Ziburukoak eta Pedro Axularrek, beste askoren artean, erabili zuten euskara.

• Donibane eta Sara herrietako euskaran oinarritua, Joanes Leizarragak aurreko mendean erabili zuen

• Euskara Batuaren aitzindari eta oinarrietako bat.

SAILKAPENA

• Tradizionalki, lapurtera eta behenafarrera bereizirik sailkatu izan dituzte, baina Koldo arabera gaur egun euskalki bakar bat osatzen dute hiru azpimultzotan banatuta:

• Sartaldea:Lapurdiko barnealdean Ahetze, Senpere, Ainhoa eta Saraeta Nafarroako Zugarramurdi eta Urdazubi hartzen ditu barne azpieuskalki honek.

Lapurdiko ekialdea eta Nafarroa Beheko Lekuine eta Baigorriko Kantonamendua ditugu azpimultzo honetan.

• Sortaldea: Nafarroa Behereko Arberoa, Ozribarre eta Garaziko eskualdeetan eta Luzaiden ( Nafarroa ) hedatzen da.

TARTEKO HIZKERAK• Zuazoren arabera, tarteko hizkerak

mendebaldean, Lapurdiko kostaldean Hendaiatik Bitarteraino eta barnealdean, Azkaine, Arbona, Basusarri eta Arrainotzen, eta ekialdean, Amiluze eskualdea ( Nafarroa Behera) eta Pattarrako ( Zuberoa) mendebaldea dena.

• Neurri txikian (gero eta txikiagoan), Oiartzualdeko eta Bidaso Behereko hizkerek badute lapurteraren ezaugarririk, XVI.mendera arte lapurterak izan zuen eraginik handiena Gipuzkoako ipar-ekialdeko eremu horretan.

KOLDO ZUAZO• Koldo Karlos Zuazo Zelaieta Eibarren, Gipuzkoan 1956an jaio

zen hizkuntzalaria da, EHU-koirakaslea dialektologia eta Euskararen Soziolinguistika arloetan. Aipatu beharra dago euskalkien gainean egin duen lan izugarria. Horren emaitza da gaur egungo euskalkien sailkapena eta mapa (1998), Louis Lucien Bonaparteren (1863) geroztik eginiko lehen berrikuspen handia; eta mendebaldeko euskararen sorleku posibletzat Gasteiz hartu zuen. Euskara batuaren alde lan egin du, euskara batuan tokian tokiko euskalkiaren ñabardurak jasotzearen aldeko da. Bere euskalkiei buruzko ikerketak, modu grafikoan, mapa koloretsu batean islatu zituen 1998. urtean, «Euskalkiak, gaur» izenburuko artikuluarekin. Andoni Elordui marrazkilaria arduratu zen Zuazok buruan zuen euskalkien mapa paperean jartzeaz, eta geroztik «Koldo Zuazoren euskalkien mapa» izenaz da ezaguna lan hori.

• Gerora, 2008an, maparen bertsio eguneratua atera zuen Zuazok, aldaketa zenbaitekin.

KOLDOK EGINDAKO IKERLANAK• Euskararen batasuna. Euskaltzaindia 1998• Euskararen sendabelarrak. Alberdania 2000• Euskara batua: ezina ekinez egina. Elkar 2005• Deba ibarreko euskara. Dialektologia eta tokiko

batua. Badihardugu 2006 • Euskalkiak. Euskararen dialektoak. Elkar 2008• Sakanako euskara. Burundako hizkera• Nafarroako Gobernua eta Euskaltzaindia 2010 • El euskera y sus dialectos. Alberdania 2010 • Arabako euskara. Elkar 2012

NAFAR- LAPURTERAN EMATEN DIREN ALDAKETAK

• Hiru mailatan ematen dira:

a- Fonikoa

b- Morfolologikoa

c-Sintaktikoa

A) MORFOLOGIKOA• Aldaketak bokal edo kontsonantetan ematen dira:• A.1) Bokaletan

5 bokal dira a,e,i,o,u, ez dira aldaketa ugari egoten baina Zuberoako mugan seigarren bat agertzen da ü. zü edo zü bezalako hitzak eratzeko erabilia da, dena den, ez da asko erabiltzen.

Diptongoak• Aipatzeko diptongoak: ai, ei, oi, au, eu. • Hegoaldean silaba bakarrera mozten dira: ahuntz, ehiza.• Diptongoetan gertatu ohi diren aldaketak:• ai > ei: bezein (bezain), ezkongeia (ezkongaia)...• ei > oi: botoila (boteila). . .• ai> i: jinko (jainko), zitut (zaitut)... eu > u: uli (euli)... HiatoakBi bokal elkartzean kontsonante bat eratzen da. duyen > dien (duen), ordian (orduan). . . Bokal elkarketa• e + a > ia: bidia (bidea), bihotzian (bihotzean)...• u + a > ia: ehotia (erotua)• o + a > ua: usua (usoa), haizegua (haize hegoa)... ( ekialdean batez ere )

• - Kontsonante bat galtzean hainbat bokal elkarren ondoan ebakitzean gertatzen da• n > 0: izain (izanen), amain (amaren), gio (gero),• uai (orai).• Hitz batzuen azken bokala galtzen da

• ausart (ausarta), • balios (balloso),• berant (berandu).

Beste askotan ere barnean gertzen da fenomeno haue: ertor (erretor)abrats (aberats)andre (andere).

A.2 Kontronanteak• Herskariak • Herskari ahoskabeek • (p, t, k) iparraldean, hasperendun• (ph, th, kh): phagoa, arthoa, zakhurra... Herskari ahostunak (b, d, g) desagertzen dira bokal artean• diau (diagu), baakik (badakik). • Beste batzuetan h sortzen da bere ordez• ihil (ibil) , gohor (gogor).• --• Bustidurak• Ez dira normalean buztidurak gertatzen, gertatzekotan balio adierazkorra dute esan nahi du• [dd]; anddereder, arddo, honddo... • [tt]: ttipi, gutti...• [ñ]: xoriño, ñaño...• [x]; gixon, xoko, xuri...• [tx]: beltxa, xorrotx...• Txistukariak• Ez dira Afrikarik (tx, ts,. tz) hitzaren hasieran agertzen baizik eta frikariak (x, s, z)• xori (txori)• zakurra (txakurra).• Hasperena• - Hitz hasieran: hil, herri.• - Bokal artean: ahoa, zuhur.• - Diptongo eta bokal artean: oihan, oihal. • Dardarkariak• Frantsesaren eragina du horregaitik r frantsesa (ubularea) egiten da• . Askotan bokal arteko r galdu egiten da: • delaik (delarik), • eakuts (erakuts), • -r eta +h • bahatz (baratz), • ahotza (arotza). • Hegoaldean galdutako r zaharrak gorde egiten da: • hirnr, l• aur, • haur(hau).• rtz/r talde kontsonantikoak• Hegoaldeko euskalki gehienetan st talde kontsonantikoa erabiltzen den tokietan, rtz edo rz dago: ortzadar(ostadar), • bertze(beste), • ortzegun (ostegun), • ortziral (ostiral).

b) MORFOLOGIKOA• Deklinabidea• - NORK kasua (ergatiboa). Singularra eta plurala (-ak/-ek) ondo bereizten dira: gazteak/gazteek.• - NORI plural a (datiboa). -eri eta -er amaierak dira erabilienak. • gizoneri/gizuner, heier.• - NOREN kasua (genitiboa). • -aren (amaren), aman eta amain.• - NOREKIN kasua (soziatiboa). -(r)ekin eta -(r)ekila/-(r)ekilan: • zurekin,zurekila/zurekilan.• - NORA kasua (adlatiboa). -ra eta -rat: • zerbitzura/zerbitzurat. • *ekialdean erabiltzen den beste aldaki bat, -la/-lat: • gisala (gisara),• etxealat (etxera). NORENTZAT kasua (destinatiboa). -tzat-en ordez, -dako/-tako • harendako (harentzat), • hietako (hiretzat). • - NONDIK kasua (ablatiboa). Pluralez -etarik amaiera dute• : mendie-tarik (menditik).• Erakusleak• NOR kasuan: haur, hori, hura, hauklhok, hoik, hek. • NORK kasuan: hunek, horrek, harek, hauiek, hoiek, heklheiek.• Izenordainak• Pertsona izenordainak erakuslea (haur) atzetik jarriz indartu egiten dira: • nihaur/neroni• hihaur/herorrek• zuhau/berori • pluralez, berauk, berok.• Aditza• - Etorkizuneko formak aditz partizipioari -ren jarriz lortzen dira: • ikhasiren (ikasiko). • -n kontsonantez amaitutakoek beste aldaketa bat dute zenbait lurraldetan: emanen> emain, edanen > edain.• - -n kontsonantez amaitutako aditz ez perfektuek -ten amaiera izan beha-rrean iten dute: emaiten, egoiten.• - Ahalerazko, subjuntibo eta aginterazkoetan aditz nagusia aditzoina da. Partizipioak -tu edo -i amaierak galdu egiten ditu. Euskalkiaren berezitasuna da -ki amaierak ere -i galtzea: • eduk ezan (eduki ezan), • idek (ireki).• pluralgileetan -zki-ren ordez -tza-• dakitza (dakizki). - Iraganeko 3. pertsonetan erroa -a- da: zagoen, zaraman.• - Nahi izan egitura, nahi hitzaz gain gogo berbarekin ere erabilia da:• sartu gogo nizin (sartu nahi nuen)• - Hegoaldekoek izan aditza erabiltzen duten toki berean • ukhan /ukhen darabilte• uste ukhan (uste izan)• erori behar ukhan zuten (erori behar izan zuten).• - Aditz tratamenduak. Hegoaldean erabiltz n diren bi badaude:• ZUKA( umeei hitz egiteko erabiltzen da) , HlKA ezagunaren antzerako egitura du: • hi-ren –k /-n • -a-/-na- morfemen ordez -zu. • Ederra gertatu duk/n.• Euria ari duzu.

c) Sintaxia

• Ordena esaldietan Iparraldeko euskalkietan aska-tasun handiagoa dago• Baina zen asmo giristinokoa. Zen apaza. jaun horrek du ikusi.• - Izen Sintagmaren barruan asko, frango, guti, sobera edo deus bezalako zenbatzaileak izenaren ezkerretara joan daitezke: • asko diru, frango jende.• Hala ere nafar lapurteraz NORI sintagma izan arren, aditza NOR edo NOR-NORK eran joango da.• Elkarri erraten dituzte. (Elkarri esaten dizkiote)• - Galdera perpausetan, erdialdeko euskalkian al partikula sartzen da euskalki honetan berriz aditzari -a galdetzailea eransten

zaio:• Ikhusi duka? (Ikusi al duk?) • Nik dakita? (Nik al dakit?)• - Perpaus txertatuak:• Baldintzazko perpausak era berezian egiten dira: Hegoaldean baldintza aurrekoaren aditz nagusiari -ko ezartzen zaion lekuan

-t(z)en aurkituko dugu euskalki honetan. Ondorioa ere paradigmako ahalezko aditz forma da eta ez baldintzetakoa. • Sukhaldean sarlzen bahiz... (Sukaldean sartuko bahintz...)• Esan egia denentz. (Esan egia den ala ez.)• Kausalak egiteko bait-/beit- aurrizkietaz aparte, -lakotz (gure -elako) erabiltzen dute: • Dirua bazuelakotz. • Gaixo zegoelakotz hil zen.• Dohatsu nigarrez daudenak ezen kontsolatuiak izain die.• Perpaus erlatiboak egiteko -en egitura eraniltzen dute baina hortaz aparte ere, non... bait- eta zein ... bait- ere:• Iñazio itzuli zen gorlerat non ez baitzuen orotarik agurrik baizik ukan.• Helburuzko perpausak egiteko -kotz atzizkia darabilte~• .Elkarrekin bizitzekotz elkarreratu ziren.• .

KLASEAN EGINDAKO TESTU BAT ERREPASATUKO DUGU

• Arrangoitze • Kartierak•

• INK.: Arrangoitzen badira kartierak.• LEK.: Bai, dire bost kartie, herri ttipia da, oai, bi mila, bi mila ta zerbait da, ezta• hainiz, jende guti da, amabortz urtez doblatu da jende berria jin baita. INK.:"Hamabost urtez?• LEK.: Amabortz urtez, ezin sinetsia da hoi, lengo mila ta zonbat ginen, uai bi mila ta seieun baga, doblatua.• INK.: Eta jiten den jende hura nongo ?• LEK.: Bo! Miarrizko, Baionako, Angeluko, baakizu, lurra erosi, etxea in, eta. • INK.: Lan egin Baionan?• LEK.: Zera, zera, eta hemen, lo iterat jin, oai erraten dute le dortoir de Bayonne et de Biarritz.• INK.: Ah bai? erraiten da?• LEK.: Eh! zer nauzu, han ibilki lanean, ezin sinetsia da.• INK.: Eta kario da hemen?• LEK.: Aski ba, aski ba, Miarrizko aldean baita, hortako. Hortako laborantza deslaitu da arrunt.....• INK.: Hemen behiak eta anitz dira.• LEK.: Izan da gehio re.• INK.: Izan da, ttipitu da.• LEK.: Hanitz, hamarretaik lau gelditzen dire? Oh beharba hiru, leno etxe guzietan baziren zazpi zortzi behi, denetan,

oai lurrak saldu edo luatu in die eta etxiak in die leheno den bezala ematen zen esnea, bakotxak berak saltzen zin

• Miarritzen edo Baionan, ta oai, debekatu zuten, oai behar zen maexala pasatu ta, ba! sekulako komertza! ta hortako jendia aspertu da ta utzi tu ta saldu lurrak eta.. ...

•

• luatu: alkilatu

Agertutako fenomenoak•

A) Fonikoa

• Bokal txandaketan: e/o zenbat / zonbat• Hiatoak ea/ ia etxea/etxia jendea/ jendia• Herskari ahostunak badakizu/ baakizu• Kontsonantea galtzean kontsonanteen elkarketa bagara/baga ( amaiera galdu du )• Hegoaldeko ts / rtz bihurtzen da hamabost/amabortz• Buztidura aldetik txikia/tipia/ttipia txikitu/tipitu/ttipitu• B) Morfologikoa• -tik kasua ( ablatiboa) hamarretatik/hamarretaik• NORA kasua –rat iterat/ egitera • -Nz bukatzen diren partizipioak erran(esan)/erraten(esaten)• C) Sintaxia• Esaldiak ez dute ordena konkretu bat• D) Lexikoa • Jin( etorri)• Onki xin (ongi etorri)• Ibilki• Guti• Erran

Nafar-lapurteraz abestutako kantak• Ikusten duzu goizean. – Joan Bautista da autorea• Gazte hiltzera doana.

Letra:

Ikhusten duzu goizean, argia hasten denean, menditto baten gainean, lau haitz handiren artean.

Ithurritto bat aldean, han bizi naiz ni bakean.

http://www.youtube.com/watch?v=KbKiR3JLw8g

Bertako kantak entzuteaz aparte hango paisaia zelako den ikus ditzakegu.

Joan Batista Elizanburu

• Joan Batista Elizanburu Irazabal (Sara, Lapurdi 1828 abuztuaren 14ean jaio zen 1891ko urtarrilaren 2an hil zen euskal dugu. Poeta oso ona izan zen.

• Larresoron apaiz ikasketak egin zituen baina apaiz ikasketak utzi eta Frantziako armadan sartu zen, kapitain mailara iritsiz. Zaldubiren adiskide handia izan zen. 1871an, Napoleon menderatua izan zenean, Sarara itzulizen.

• Elizanburukeleberri labur bat idatzi zuen ere: Piarres Adame, 1888an Pauen argitaratu zena, hanbat istorioz osatua dago.