www.humanistischecanon.nl

Vensters uit de Humanistische Canon

Bespreking: 6 juni 2017 Inleider: Peter de Wit

Humanistische Canon over

Morele helderheid

Venster Jaap van Praag

Om de geestelijke weerbaarheid

Tijdsperiode Tweede helft 20e eeuw – begin 21 eeuw

Eigentijdse Denkers

Susan Neiman

Morele helderheid

HV-Midden-Holland

2

Agenda 1. Het voorafje

doel van de Canon

2. Verwant venster Moreel = geestelijke weerbaarheid in een moeilijke situatie Moreel = wat te maken heeft met ideeën over goed en kwaad

Jaap van Praag Om de geestelijke weerbaarheid

3. Susan Neiman (nog niet opgenomen in de Humanistische Canon)

Morele helderheid (Ambo 2008) Goed en kwaad in de 21ste eeuw

4. De hamvraag Waar sta ik zelf ?

Discussiepunten n.a.v. Neiman

oranje kantlijn: bron canontekst groene kantlijn: andere bronnen

HV-Midden-Holland

3

Het voorafje Het namenrondje

heb ik ook uw emailadres ? alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

HV-Midden-Holland

4

Het voorafje Humanistische Canon

35 vensters/thema’s

doel o geschiedenis en actualiteit o verder lezen

‘Het’ humanisme ligt nergens vast o thema’s in een historische context

Wat houdt humanisme dan in ? HV-Basisdocument: Eigentijds Humanisme in een nieuw jasje 1. de grondslag o uitgangspunt is de waardigheid van mensen o wil de wereld begrijpen met menselijke vermogens

2. maatschappelijk element o een politiek-moreel streven

3. persoonlijk element o een streven naar een goed, mooi en zinvol persoonlijk leven

Bij Neiman: nadruk op het maatschappelijk element

HV-Midden-Holland

5

Canonvenster: Om de geestelijke weerbaarheid Van weerbaarheid naar veerkracht

Jaap van Praag (+1910-1980) In 1946 - bij de oprichting van het Humanistisch Verbond

kleine strijd: emancipatie en gelijke rechten voor niet-kerkelijken

grote strijd: geestelijke weerbaarheid voor niet-kerkelijken o vaak zonder expliciete levensbeschouwing

dreigend gevaar van consumentisme en nihilisme bij WO II ontbrak het aan weerbaarheid tegen valse ideologieën

In 1966 - bij 20 jaar HV-jubileum

de grote strijd om ‘de geest van de buitenkerkelijke mens’ is urgenter dan ooit o een kleurloze, opportunistische of nihilistische mens o of: een zelfbewust, doelbewust, creatief mens

Canonvenster: zelfbewustzijn in de jaren 2000 = veerkracht hoe omgaan met tegenslag ? o armoede, ziekte, afhankelijkheid, verslaving, misbruik, geweld, ongeluk en pech o remedie sinds 2000: - vergroot de zelfredzaamheid !

Bij tegenslag of druk zingevend terugveren nadruk op het derde HV-element: persoonlijke zingeving

HV-Midden-Holland

6

Jaap van Praag (+1910-1980) Toespraak voor geestelijk verzorgers (1956)

Het ontstaan van de humanistische beweging verontrusting over de vlakheid van het geestelijk leven o de moderne mens: een nummer in een massaal geheel o de geestelijk spankracht t.a.v. verantwoordelijkheden schiet te kort o een passief leven gericht op sensaties nihilisme

Twee vormen van nihilisme 1) principieel nihilisme (Nietzsche)

geen enkele levensovertuiging bezit algemene of duurzame houdbaarheid o waarden gelden voor een bepaald individu o zet zich af tegen traditionele waarden en vreest dogmatisme

2) sociaal nihilisme

erkent geen enkele overtuiging als waardevol o een levenshouding zonder geestelijke binding o impulsief, egoïstisch, gericht op consumeren

HV roept op: blijf niet in ongebondenheid licht het leven uit boven het automatisme combineer het sociale én het persoonlijke

HV-Midden-Holland

7

Susan Neiman (1955) Amerikaans-Duits filosofe directeur Einstein Forum in Berlijn o lezingen, discussies o sprekers uit hele wereld testen ideeën

Spinozalens 2014 o een tweejaarlijkse prijs o voor een internationaal denker over ethiek en samenleving

Dagblad Trouw waarom moet u haar werk kennen? o ze begrijpt de pijn van links o radicaliserende moslimjongeren begrijpt ze óók o ze durft idealen te hebben o ze is niet naïef o onze cultuur doet er alles aan om mensen kinderlijk te houden

Ze herneemt oude vragen wat beweegt mensen tot moreel handelen ? waarom is er een kloof tussen wat de wereld is en zou moeten zijn ?

HV-Midden-Holland

8

Morele behoefte Morele helderheid Het offer van Isaak

Goed en kwaad in de 21e eeuw Ambo/Anthos 2008

ondertitel Engelse uitgave: o A Guide for Grown-Up Idealist

De roep om morele helderheid we hebben behoefte om de wereld in morele termen te zien o in termen van goed en kwaad

daarbij gaan we er vanuit dat er sprake is van redelijkheid o als rechtvaardige mensen lijden

en het slechte mensen voor de wind gaat dan willen we opheldering ‘ waarom ?’

o als de redelijkheid ontbreekt kan moreel onderzoek en politiek activisme beginnen

Twee basishoudingen bij morele kwesties 1. vragen stellen en uiting geven aan verontwaardiging 2. géén vragen stellen en met eerbied aanvaarden beide houdingen - binnen en buiten religie

- in één persoon

HV-Midden-Holland

9

De jaren zeventig Een fatale fout van politiek links

Morele uitspraken hebben geen duidelijke plaats meer links (progressieven): stappen af van de maatschappij kritische theorie o strategische keuze: belangen behartiging, realistische politiek

Neiman: het morele kompas van gelijke rechten werd afgewezen o en jaren negentig: einde van de socialistische droom

rechts (conservatieven): gaan Plato en Aristoteles lezen o seminars over recht en deugd o bereiken een miljoenen publiek omdat ze over waarden spreken

en de filosofen ? gaan van relativisme . . . o alle morele waarden zijn gelijk o via: eigen normen niet opleggen - géén moreel oordeel over concrete gevallen o . . . naar nihilisme spreken over waarden is overbodig (postmodernisme)

probleem: links heeft een aantal waarden doorgeprikt o zoals: eigenbelang en maatschappelijke orde o maar: géén visie ontwikkeld van waaruit waarden zin hebben

De inzet van Neiman de morele concepten van links terugwinnen geluk, rede, eerbied, hoop

HV-Midden-Holland

10

Morele helderheid Morele begrippen

Kant: morele begrippen gaan niet over waarheid waarheid gaat over hoe de wereld IS

moraal vertelt ons over hoe de wereld ZOU MOETEN ZIJN o verwar ‘zo is het’ en ‘zo zou het moeten zijn’ niet o de wereld vertoont niet de morele begrippen die we van haar eisen

Neiman: het verhaal van Job een volstrekt integere man: moet onrechtvaardig lijden

zijn vrienden: je misdrijven moeten wel onbevattelijk zijn

Job is verontwaardigd: onthield ik armen waar ze om vroegen ? o verheugde ik mij om de ondergang van mijn vijand ? o wat een rot wereld: de slechten gaat het voor de wind ! o waarom laat Hij ons niet met rust ? o laat ons maar deel uit maken van de natuur, zonder ethische begrippen !

Neiman sluit aan bij Kant er is geen morele orde in de wereld zoals die is als er rede in de wereld moet zijn,

dan zijn wij mensen degenen die daarin moeten voorzien

HV-Midden-Holland

11

Natuurlijk en moreel kwaad De Verlichtingsdenkers

Maakten onderscheid tussen natuurlijk kwaad aardbeving en ziekte

moreel kwaad moord en misdaad o één van hun belangrijkste prestaties

Vóór de Verlichting verschrikkelijke ellende lag uiteindelijk in de hand van God o het natuurlijk kwaad moest wel gerechtvaardigd zijn door morele tekortkomingen

MAAR: deze gedachte is nog steeds taai o er zijn mensen die een evenwicht veronderstellen tussen geluk en deugden

‘je krijgt wat je krijgt’; ‘je zult het wel verdienen’

Als natuurlijk en moreel kwaad twee verschillende dingen zijn . . . dan kan iemand een lot hebben dat hij niet verdient o . . . dan heeft hij recht op een lot dat hij wel verdient o we vinden een leven waarin geluk schaars is tragisch happy end

Het moderne moreel universum ieder van ons komt het recht op geluk toe o zolang we dat recht niet verspelen

HV-Midden-Holland

12

Het streven naar morele helderheid De mens is de bron van het morele denken

We zijn degenen die betekenis geven maar we zijn feilbare wezens o momenten van morele helderheid zijn nooit voorzien van een garantie

misbruik van het verlangen naar morele helderheid o kan leiden tot waanideeën over wat redelijk is

fundamentalistisch streven naar zuiverheid moralisme waarbij reflectie stopt

gevolg o het laten varen van het streven naar morele helderheid

Links staat argwanend tegenover valse hoop links aanvaardt dat er onrecht in de werkelijkheid is o de Disney-werkelijkheid beeldt de werkelijkheid af als uiteindelijk goed o maar: ontkennen van happy and wil niet zeggen dat er alleen tragedies zijn

Leven met idealen is elke dag kleine beslissingen nemen over wat dat inhoudt

HV-Midden-Holland

13

Het gaat om de goede daden Uiteindelijk telt alleen het resultaat grote voorbeelden geven inspiratie o maar het gaat om kleine dagelijkse besluiten

oproepen voor radicale actie leiden tot uitvluchten om helemaal niets te doen o ben je voor mondiale maatregelen tegen economische ongelijkheid ? o schenk dan iets weg omdat je regering dat achterwege laat !

Het motief doet niet ter zake het gaat om de handeling zelf - is kwaad of goed

de bedoeling is van secundair belang o de bedoeling verwart helderheid met zuiverheid

accent op de goede bedoeling o leidt tot zelfvoldaanheid - minder kritisch o doet afbreuk aan de goede daad - ‘doet ie om er beter van te worden’

een mengeling van verschillende beweegredenen o alledaagse goedheid is doorspekt met ijdelheid, eigenbelang, plezier

Het verlangen om goed te doen omwille van het goed doen houdt ons op de been

HV-Midden-Holland

14

Idealen Realisme en idealisme

Amerikaanse conservatieven een wereldbeeld gebaseerd op twee grondslagen o realisme: de werkelijkheid is een niet aflatende strijd om macht, goederen en roem o idealisme: niet berusten in de overgeërfde omstandigheden

wanneer het realisme te luguber wordt kunnen ze altijd naar het idealisme grijpen o rechts bedient zich van elk standpunt naar omstandigheden

(Amerikaans) links staat in vergelijking daarmee met lege handen o Socrates: ‘Rechtvaardigheid, wat is dat?’ o er is geen absoluut antwoord

een cultuur van argwaan: stelde idealen gelijk aan ideologie

Idealen kunnen ontaarden idealisme: de wereld kan worden verbeterd door middel van idealen

ideologie: is een stelsel van overtuigingen over de wereld

Religie en ethiek komen overeen in hun streven naar iets beters een ideaal is niet per definitie goed

HV-Midden-Holland

15

De hunkering naar idealisme De verschillen met fundamentalisten

De Verlichtingsdenkers bestreden bijgeloof o niet alleen omdat de kerk mensen afhoudt van kritisch denken o ‘wie lijdt moet gezondigd hebben’ belemmerde het bestrijden van armoede en ziekte

verzetten zich tegen martelingen o was een standaardprocedure om ‘bekentenissen’ te krijgen

waren tegen overgeërfde privileges o de oproep voor gelijke kansen = opkomen voor gelijke rechten

dachten: fundamentalisme vindt zijn oorsprong in onwetendheid o kan dus met kennis worden overwonnen o Neiman: maar zo is het niet gegaan

Talentvolle fundamentalisten voelen zich aangetrokken tot idealen die in de hedendaagse

westerse cultuur niet gemakkelijk beschikbaar zijn ze delen met de Verlichtingsdenkers de hartgrondige afwijzing van materialisme

HV-Midden-Holland

16

Waarden van de Verlichting De Verlichting maakt keuzes een wereld niet geregeerd door erfelijkheid of eigenmacht

Neiman: 4 minder vanzelfsprekende waarden 1. de mensheid heeft recht op geluk o de wereld is geen tranendal o en geen gespreid bedje

2. het redelijkheidsprincipe o de wereld moet te begrijpen zijn o zonder onfeilbare rationaliteit

3. eerbied o kritiek op de kerk o én eerbied voor de schepping

4. hoop o géén onvermijdelijke vooruitgang, maar ook géén onontkoombaar verval

. . . en de waarde Tolerantie ? o die maakt mensen voorzichtig, niet enthousiast

De meesten van ons delen deze waarden doen dat met een passie die soms bergen kan verzetten

HV-Midden-Holland

17

Geluk Natuurlijk en moreel kwaad ongeluk is géén lot dat iemand verdient

is géén mysterie - voorzienigheid of noodlot

Geluk is geen plat hedonisme – geen verlangen naar meer

is geen stoïcijnse deugdzaam leven – geen beheersing van emoties

Kant: ieder mens heeft recht om geluk na te streven geluk ligt in mensenhanden o negatief gesteld: vrijwaring van ongeluk o géén paternalisme: mijn opvatting over geluk opleggen

positief gesteld: grote verschillen in de ervaring van geluk tussen mensen o alleen de ervaring kan leren wat je gelukkig maakt

Verlichtingsdenkers de mens is in essentie een actief wezen o we stellen idealen die we niet volledig kunnen verwezenlijken o horizonnen die altijd zullen wijken

Iedereen heeft het recht zijn eigen beeld van geluk in te vullen

HV-Midden-Holland

18

Rede De begrensdheid van de rede we zoeken antwoorden die ons te boven gaan

de rede keerde zich tegen het gezag van openbaring, bijgeloof en fanatisme o als je wonderen ontkent, ontken je dat God kan ingrijpen in de natuur o zoeken naar waarheid is tornen aan gezag/macht

Drie manieren van redeneren 1. als een visnet o veel informatie verzamelen

2. als een rekenmachine o de beste middelen berekenen om een doel te bereiken

3. het vermogen om doelen te kiezen o met de rede vormen we ons een beeld van wat mogelijk is o het stellen van doelen gaat verder dan de ervaring en de weg daar doorheen zoeken o de doelen worden niet dwingend voorgeschreven door de biologie

Het vermogen zelf je eigen doelen te kiezen is in principe voor iedereen beschikbaar vergt nadenken en inspanning

dat gaat gemakkelijker naar mate een mens volwassener wordt

HV-Midden-Holland

19

Eerbied Kritiek op traditionele godsdienst

De twist ALS de Verlichting de menselijke waardigheid wil opkrikken ten koste van het goddelijke o DAN wil de reactie de menselijkheid kleineren

maar het ligt niet zo helder o de kritiek van de Verlichting richt zich niet op religie o wel op het immorele van traditionele godsdiensten

prediken rechtvaardigheid - promoten wreedheden

Verlichtingsdenkers willen ruimte voor eerbied geen vroomheid: met vrees en huivering

wel eerbied: met ontzag, verwondering, dankbaarheid o voor God of natuur o voor het ideaal van rechtvaardigheid o voor schoonheid of waarheid

Zie je eigen afhankelijkheid onder ogen mensen hebben beperkingen, geen ketenen het is niet nodig het menselijke te krenken voor het goddelijke niet het religieuze te minachten voor het menselijke

HV-Midden-Holland

20

Hoop Vooruitgang? Kant 1793: zeer ontwikkelde culturen plegen barbaarse daden o een voortdurende oorlogsparaatheid o de Verlichting kon net zo somber zijn als enig ander tijdperk

Rousseau: de rechten van de mens o als je protestanten rechten gunt, dan ook aan . . . joden, zwarten, vrouwen

afschaffing van foltering o niet door: rechters of Verlichtingsdenkers o wel door: een algemene gedeelde visie

herkenning van passies, gevoelens, sympathieën recht op lichamelijke integriteit

Wat kunnen we verachten? o Foucault: telkens weer nieuwe vormen van subtiele overheersing o Neiman: blijf aandringen op rechtvaardigheid en transparantie

Een hoop die niet irrationeel is

Kijk in de geschiedenis naar veranderingen die we vanzelfsprekend vinden

HV-Midden-Holland

21

De hamvraag Brengt dit mijn denken verder ?

Discussiepunten n.a.v. Neiman - 1

1. Neimans hoofdvraag: wat beweegt mensen tot moreel handelen ? o de behoefte de wereld in termen van goed/kwaad te zien o twee mogelijk reacties als je het niet redelijk vindt:

verontwaardiging of aanvaarding

2. morele helderheid o er is geen morele orde in de wereld zoals die is o als er rede in de wereld moet zijn,

dan zijn wij mensen degenen die daarin moeten voorzien

3. het onderscheid o natuurlijk kwaad aardbeving en ziekte o moreel kwaad moord en misdaad

PdW dan ook: natuurlijk goed mooie natuur en harmonie moreel goed empathie en rechtvaardigheid

HV-Midden-Holland

22

Discussiepunten n.a.v. Neiman - 2

4. ieder van ons komt het recht op geluk toe o als iemand een lot heeft dat hij niet verdient

dan heeft hij recht op een lot dat hij wel verdient

5. helderheid over een handeling – is die goed of kwaad ? o het motief doet niet ter zake (dat is zuiverheid) o bij helderheid gaat het om de handeling zelf

6. moreel kompas o strijd voor gelijke rechten (universeel) o belangen behartiging (exclusief, deel belang)

7. religie en ethiek komen overeen in hun streven naar iets beters o een ideaal is niet per definitie goed o een ideaal stellen kan in een ideologie ontaarden

8. vooruitgang ? o kijk in de geschiedenis naar veranderingen die we vanzelfsprekend vinden

HV-Midden-Holland

23

Tot slot

Attentie

Donderdag 29 juni 2017 Marjan Minnesma van Urgenda

en wethouder Hilde Niezen spreken over

Duurzaamheid om 20 uur in Huis van de Stad

organisatie HV en Raad van Kerken o-o-o-o-o-o

volgende Humanistische Canon dinsdag 5 september 2017

inleiding: Geschiedenis van het Humanisme

De penningmeester stelt een bijdrage van 3 euro zeer op prijs

pdw/juni 2017