Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

ERİŞİLEBİLİRLİKERİŞİLEBİLİRLİKProf. Dr. Kürşat Çağıltay

Ayşe Hilal Yergök

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Erişilebilirlik Nedir?Erişilebilirlik Nedir? TC. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı e-

Dönüşüm Türkiye Projesi Birlikte Çalışılabilirlik Esasları Rehberi’ne göre:“Bilgi ve hizmetlerin internet sayfası ve diğer alternatif kanallardan, kullanıcılar için tespit edilen arayüzlerin toplumun tüm fertleri tarafından kolay kullanılabilecek ve kullanıcı tarafında gerekli olabilecek ek ticari yazılımları mümkün olan en alt seviyede tutacak şekilde sunumu hedeflenmektedir.”

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Erişilebilirlik; artık sadece yapılması tavsiye edilen bir tercih değil, birçok ülkede yasal zorunluluk haline getirilmiş bir uygulamadır.

Erişilebilirlik, engelli kişilerin yaşam etkinliklerine katılımını engelleyebilecek etmenlerin ortadan kaldırılması demektir.

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Erişilebilirlik neden önemli?Erişilebilirlik neden önemli?

Türkiye Özürlü Araştırması*’na göre Türkiye nüfusunun %12’si engellidir.

Yaklaşık 420.000 kişinin görme engelli olduğu belirtilmiştir. Bunun yanı sıra 2000 Yılı Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına

göre 65 ve daha yukarı yaştaki nüfus, toplam nüfusun % 5,7’sini oluşturmaktadır (3,8 milyon).

2005 yılı itibarıyla sosyal sigorta kapsamındaki yaşlı nüfus 1.456.226 olarak bildirilmektedir.

* Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ve Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığı

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Dünyada ErişilebilirlikDünyada Erişilebilirlik Farklı ülkeler erişebilirlik için çeşitli kanun

ve maddelerin uygulanmasını zorunlu kılmaktadır.

Bütün internet sitelerini %100 erişilebilir

yapabilmek mümkün olmasa da tasarımcıların, her kullanıcının bilgiye en üst seviyede ve en rahat şekilde erişebilmesi için, engelli kullanıcılara da eşit haklar tanıması gerekmektedir.

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Dünyada ErişilebilirlikDünyada Erişilebilirlik Uluslararası Standartlar Organizasyonu (International

Organization for Standardization, ISO), İngiliz Standartları Enstitüsü (British Standards Institute,

BSI), Avrupa Standartlar Komitesi (European Standardization

Committee, CEN), Amerika Ulusal Standartlar Enstitüsü (American National

Standards Institute, ANSI) gibi standardizasyon kurumlarının yanı sıra Avrupa Birliği, Dünya Çapında Ağ Birliği (World Wide Web Consortium, W3C)

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Dünyada ErişilebilirlikDünyada Erişilebilirlik Amerika Birleşik Devletleri, uluslararası standartların

yanı sıra “Section 508 of the Rehabilitation Act" internet sitelerinin erişilebilir olmasını zorunlu kılan yerel bir kanun hazırlamıştır.

Erişilebilirlik üzerine olan yaklaşımlar ülkeden ülkeye değişiklik göstermesine rağmen çoğu ülke Avrupa Birliği (European Union) standartlarını kabul etmektedir.

İngiltere, 2006 yılında Engelli Hakları Komisyonu (Disability Rights Commission, DRC) ve İngiliz Standartlar Enstitüsü (British Standards Institution, BSI) engelliler için PAS* 78 standardını hazırlamışlardır.

*Publicly Available Specification

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Erişilebilirlik Nasıl Uygulanır?Erişilebilirlik Nasıl Uygulanır? Kodlama Standartları Metin Standartları Renk Standartları İmaj Standartları İmaj Haritası Standartları Ses Standartları Çoklu Ortam Öğeleri Standartları Bağlantı Standartları Form Standartları Veri Tablosu Standartları Çerçeve Standartları Betik (Script) Plug In ve Applet Standartları Pencere Kontrolü Standartları Sayfa Yapısı / İçeriği Standartları

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

İnternet Sitesi Erişilebilirlik İnternet Sitesi Erişilebilirlik Standartlarına UyumlulukStandartlarına Uyumluluk

Site içerisinde sunumu aşamasında renk tek belirleyici unsur olarak kullanıldığı takdirde, renkleri ayırt edemeyen ya da renksiz ekranları olan cihazlar işe çalışmak zorunda kalan kullanıcılar bilgiye erişmekte problem yaşayabilirler.

Erkeklerin %8’i ve bayanların %1,5’u renklerin ayırt etmekte zorlanmaktadır.

Bu kullanıcılar için hazırlanan internet sitelerinin nasıl göründüğü çeşitli araçlar/yazılımlar kullanarak kontrol edilmelidir.

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Örnek AraçlarÖrnek Araçlar Grafik Analiz Aracı:http://cob.fit.edu/facultysites/abecker/Accessibility/GraphicAnalyzerTool.html

Renk Körlüğü Simülatörü:http://www.etre.com/tools/colourblindsimulator/

Renk Körlüğü Testi: (VisCheck & Daltonize: Colour Blindness Simulation ve Correction)

http://www.vischeck.com/

Renk Körlüğü Testleri:http://wellstyled.com/tools/colorscheme2/index en.html‐http://www.vischeck.com/vischeck/vischeckURL.php

Renk Filtresi:http://colorfilter.wickline.org/

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Test Aracı ArayüzleriTest Aracı Arayüzleri

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

İnternet Sitelerinin Engelli Kullanıcılara İnternet Sitelerinin Engelli Kullanıcılara YönelikYönelik Tasarlanması Tasarlanması

Olumlu Örnek: Bayındırlık ve İskan Bakanlığının internet sitesinde, bu sitenin görme engellilere uygun hazırlandığı belirtilmekte ve bu konuyla ilgili bir açıklama yer almaktadır.

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Metin Dışındaki Her NesneMetin Dışındaki Her Nesneİçin Alt-metin Kullanımıİçin Alt-metin Kullanımı

Ekran okuma yazılımları ekrandaki yazılı metni görme engelliler için okumaktadır.

Ancak bu kullanıcıların İnternet sitesinde kullanılan resim, çizim ve film gibi nesneleri görme şansı olmadığı için bunların açıklamaları da siteye konulmalıdır.

Tasarımcılar site içerisinde kullanılacak tüm resimler için HTML kodunda “Alt Metin”(Alt– Text) formunda metin karşılıklarını mutlaka kullanmalıdır.

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Aygıt Bağımsız TasarımAygıt Bağımsız Tasarım Aygıt bağımsız tasarım kullanıcının kendi tercih ettiği bir

veri giriş aracı ile fare,klavye, ses girişi vb. siteye erişiminin sağlanabilmesidir.

Örneğin, formların kontrolü sadece fare ya da farklı dokunmatik araçlar, klavye ile gerçekleştirilebilir.

Ancak bu durumda fare ya da dokunmatik araçları kullanamayan kişiler ile görme engeli bulunan ve ses ile veri girişi yapabilen kullanıcılar bu tür formlara veri girişi ile ilgili problem yaşayacaktır.

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Form kullanımında veri giriş alanlarına veri girileceğinde veya önemli bilgilerin sunumunda, görme engelli kullanıcılar için alt metin ve sesli açıklama gibi yöntemler kullanılmalıdır.

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Çerçevelerde Başlık KullanımıÇerçevelerde Başlık Kullanımı Çerçeveler, tarayıcı ekranının farklı, ancak birbiri ile ilişkili

bilgilerin sunulabilmesi için ayrı parçalara bölünmesi için kullanılır.

Olumlu Örnek: Ekranın sol tarafında bulunan çerçeve siteyi menü ve temel bilgiler olarak ikiye ayırmaktadır. Sol menüde verilen bağlantıların gezinim sırasında sabit kaldığı ve orta çerçevede verilen temel bilgilerin değişmekte olduğu görülmektedir.

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Biçimlendirme Dili ve Stil Biçimlendirme Dili ve Stil Dokümanları (W3C Madde-3)Dokümanları (W3C Madde-3)

Eğer uygun bir biçimlendirme dili bulunuyorsa bilginin sunumu için resim yerine biçimlendirme dilinin, stil dokümanlarının kullanılması gerekmektedir.

Dilbilgisi kurallarının geçerliliğinin test edilebildiği dokümanlar oluşturulmalıdır.

Arka plan ve sunumun kontrolü için stil dokümanları kullanılmalıdır. (HTML fontları yerine CSS fontlarının tercih edilmesi vb.)

Dokümanın yapılandırılması aşamasında sayfa başlıklarının belirtilmesi için sayfa başlık elementleri kullanılması gerekmektedir. *Örneğin, HTML içinde H2 H1’in alt bölümünü belirtmektedir.

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Gezinim (Navigasyon) BağlantılarıGezinim (Navigasyon) Bağlantıları Destek teknolojileri kullanan kullanıcılar için, tekrarlanan

bağlantıları okumak zorunda kalmak can sıkıcı ve zaman alıcı olabilir.

Bunun ortadan kaldırılabilmesi için A.B.D. Rehabilitasyon Kanunu'nun Bölüm 508'indeki erişilebilirlik yönergelerine göre tekrarlanan bağlantıların kullanılması gereken durumlarda, bu tür bağlantıların atlanabilmesine olanak sağlayabilecek mekanizmalara yer verilmesi gerekmektedir.

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Engelli Kullanıcılar İçin Captcha Engelli Kullanıcılar İçin Captcha KullanımıKullanımı

Ekranda rastgele olarak dizilmiş karakterlerin kullanıcı tarafından görüldüğü şekilde klavyeden girilmesi ile kontrol edilmesi captcha olarak bilinmektedir.

Tasarımcılar engelli kullanıcıların kayıt işlemi sırasında bu tür uygulamalarla karşılaştıklarında sorun yaşama ihtimallerini göz önünde bulundurmalıdır.

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

Erişilebilirlik Test YöntemleriErişilebilirlik Test Yöntemleri Tasarımcıların internet sitelerinin hedef kitlenin ihtiyaçlarına

uygunluğunu, sitenin nasıl görüntüleneceğini test ederek kontrol etmesi gereklidir.

1.Teknik Testler:2. Erişilebilirlik Testleri:3. Kullanılabilirlik Testleri

Prof.Dr. Kürşat Çağıltay, İnsan Bilgisayar Etkileşimi ve Kullanılabilirlik Mühendisliği: Teoriden Pratiğe, Kitap Notları

W3C HTML Geçerlilik Kontrol Sayfası : http://validator.w3.org

W3C CSS Geçerlilik Kontrol Sayfası : http://jigsaw.w3.org/css-validator/validator-uri.html

HTML Derleyici: http://tidy.sourceforge.net/

W3C’nin sayfalarında erişilebilirlik kontrolü için kullanılabilecek çok sayıda araç tanıtılmaktadır.http://www.w3.org/WAI/ER/existingtools.html (1)