1. 1. NDEKLER NSZ..........................................................................................................................................IV KISALTMALAR.......................................................................................................................VIII GR GELENEKSEL DNEMDEN MODERN DNEME MESNEV, MEVLEVLK ALIMALARININ MAHYET VE SMAL ANKARAVNN MESNEV ERH 1. Geleneksel Dnemden Modern Dneme Mesnevi, Mevlevilik almalarnn Mahiyeti Ve smail Ankaravnin Mesnevi erhi .............................................................................................. 2 1.1. Anadolu Sahas:................................................................................................................. 2 1.2. ran ve Hint Alt Ktas: .................................................................................................... 27 1.3. Arap Dnyas:.................................................................................................................. 32 1.4. Bat Dnyas:................................................................................................................... 33 I. BLM SMAL ANKARAVNN HAYATI VE MEVLEV DNCE TARHNDEK YER 1. smail Ankarav: ..................................................................................................................... 48 1.1. lm Hayat:...................................................................................................................... 55 1.1.1. smail Ankaravye Gre Mevlev Dncede lim Anlay: .................................. 58 1.2 Seyr Slk Hayat:......................................................................................................... 72 1.2.1. eyhi I. Bostan elebi (. 1040/1631):..................................................................... 77 1.2.2. Ankaravden nceki dnemde Mevlev Dncede Seyr slk Anlay:........... 80 1.2.3. smail Ankaravye Gre Mevlev Dncede Seyr Slk Anlay:..................... 85 1.3. Meht Hayat ( 1019-1041/ 1610(1)-1631/2):............................................................... 93 1.3.1. Ankaravden nceki Dnemde Bir Messese Olarak Galata Mevlevhanesi: (897- 1019/ 1491-1610): .............................................................................................................. 95 1.3.2. Ankaravden nceki Dnemde Galata Merkezli stanbul Mevlevliinin Mhiyeti: .......................................................................................................................................... 100 1.3.3. smail Ankarav ve Galata Mevlevhnesindeki Meihat Hayat: ......................... 111 1.3.4. smail Ankarav ve Kadzdeliler: .......................................................................... 113 1.3.5. smail Ankaravnin Dier Tarkat eyhleriyle likisi:.......................................... 131 1.3.6. smail Ankaravnin Dier Mevlev Meyihi ile likileri: ................................... 137 1.4. smail Ankaravnin Mehr Mrdleri: ........................................................................ 142 1.4.1. Dervi Ganem (. 1036/1625): ............................................................................... 142 1.4.2. Cevr brhm elebi (. 1065/1655) ve Vecd (. 1071/1661):............................. 144 1.4.3. Derv Osman Snek (. 1055/1645):.................................................................. 146 1.4.4. Derv ehl (. 1080/1669):.................................................................................. 146 1.4.5. Ahmet elebi:......................................................................................................... 147 1.4.6. Derv Ysuf Bbn:............................................................................................. 147 1.4.7.Halfesi dem Dede (. 1063/1653)........................................................................ 148 1.5. Vefat ve Kabri (1041/1631):......................................................................................... 148 1.6. Menkbev Hayat: ......................................................................................................... 151 1.6.1. smail Ankarav ve Derv Yusuf Bbn: ............................................................. 151 1.6.2. smail Ankarav ve Neyzenba smail Dede:......................................................... 152 1.6.3. smail Ankarav ve Nzr Hasan Aa: .................................................................... 152 1.6.4. smail Ankarav ve Derv Aff: ............................................................................. 153 II. BLM SMAL ANKARAV KLLYTININ TAHLL VE TASAVVUF LTERATRNDEK YER (Maksad-Mevz-Usl) 2. smail Ankarav Klliytnn Tahlili Ve Tasavvuf Literatrndeki Yeri ............................. 155 2.1-Mesnev le Dorudan Alkal Eserleri (Mesnev erhi Projesi) .................................... 161 2.1.1. Simtl-mkinn: ................................................................................................... 161
2. 2. II 2.1.2. Cmiul-yt:.......................................................................................................... 166 2.1.3. Ftihul-ebyt:........................................................................................................ 169 2.1.4. Hall-i mkilt-i Mesnev: ...................................................................................... 169 2.1.5. Nisb- mevlev : ..................................................................................................... 176 2.1.6. Mebde ve Med: .................................................................................................... 185 2.1.7. Mecmatl-letif ve Matmratl-marif:.......................................................... 191 2.2. Dier Tasavvuf Eserleri:............................................................................................... 191 2.2.1. Tasavvuf Istlahlar ile lgili Eserleri:..................................................................... 191 2.2.1.1. Minhcul-fukar:............................................................................................ 191 2.2.1.2. Derects-slikn: .......................................................................................... 200 2.2.1.3. Risle-i uyn-i isn aere:............................................................................. 200 2.2.2. Mevlev db ve Erkn le ilgili Eserleri:............................................................. 203 2.2.2.1. Hccets-sem: .............................................................................................. 203 2.2.2.3. Risle f hakkis-sem:.................................................................................... 207 2.2.2.4. Rislett-tenzihiyye f enil-mevlevyye: ...................................................... 208 2.2.2.5. Risle-i usl-i tarkat ve bat:......................................................................... 210 2.2.2.6. Slknme-i eyh smail:................................................................................. 214 2.2.3.bn Frz ve bn Arab Dncesi le lgili Eserleri................................................. 214 2.2.3.1. Maksidl-aliyye f erhit-tiyye: ................................................................ 214 2.2.3.2. erh-i kasde-i mmiyye el-hamriyye:............................................................... 221 2.2.3.3. Zbdetul-fuhs f nakil-fuss : ..................................................................... 226 2.2.4. rk Felsefeye Dir Eserleri: ................................................................................ 234 2.2.4.1. zhul-hikem:.................................................................................................. 234 2.2.4.2. Misbhul-esrr:.............................................................................................. 239 2.2.5. Tasavvuf iir erhleri:........................................................................................... 246 2.2.5.1. Cenhul-ervh:............................................................................................... 246 2.2.5.2. Tuhfetl-berere:.............................................................................................. 252 2.2.5.3. Hikeml-mnderice fi erhil-mnferice: ....................................................... 254 2.2.6. Dil ve Fkha Dair Eserleri:...................................................................................... 258 2.2.6.1. Mifthul-Bela Ve Misbhul-Fesha : ......................................................... 258 2.2.6.2. Kefful-lisn an hkmid-duhn: .................................................................... 263 2.2.7. Kuran ve hadis zerine eserleri: ............................................................................ 270 2.2.7.1. Ftht- ayniyye:........................................................................................... 270 2.2.7.2. erh-i ahds-i erban:.................................................................................... 274 2.2.8. iir Mecmas:........................................................................................................ 281 III. BLM SMAL ANKARAVNN MESNEV ERH 3.1. Mecmatl-letif ve Matmratl-mrifin Genel zellikleri (Maksad-Usl) ........ 285 3.1.1. Ad:......................................................................................................................... 285 3.1.2. Ganem Dede Nshas ve Basklar: ........................................................................ 287 3.1.3. Yazm Sreci: ......................................................................................................... 290 3.1.4. Maksad: .................................................................................................................. 293 3.1.4.1. Tarihsel durum:................................................................................................ 293 3.1.4.2. Nefsl-emirdeki durum: ................................................................................. 297 3.1.5. Usl: ....................................................................................................................... 299 3.1.5.1. Ontolojik Seviyede Sret-Mana likisi:.......................................................... 299 3.1.5.2. Dil Seviyesinde Lafz-Mana ilikisi: ............................................................... 301 3.1.5.3. Tahkk:............................................................................................................. 306 3.1.5.3.1. Lafzn Tahkki: ................................................................................. 309 3.1.5.3.2. Lafz Anlamn tahkki:...................................................................... 313 3.1.5.3.3. er Anlamn Tahkki: ..................................................................... 315 3.1.5.3.4. Tasavvuf Anlamn tahkki: .............................................................. 317 3.1.5.3.5. Hakk Anlamn tahkki: ................................................................... 318 3.2. Yedinci Cild Meselesi ve smail Ankaravnin Yedinci Cild erhi............................... 321
3. 3. III 3.2.1. Yedinci Cild Nshas:............................................................................................. 321 3.2.2. Yedinci Cildin Varl Etrafnda Tartmalar: ........................................................ 327 3.2.2.1. Yedinci Cildin Gayblii:................................................................................. 332 3.2.2.2. Yedinci Cildin Trihsellii: ............................................................................. 342 3.2.3. Yedinci Cildin Muhtev ve slbu Etrafnda Tartmalar: .................................... 352 3.2.4. Deerlendirme: ....................................................................................................... 366 3.2.5. Yedinci Cild almalarnn Mahiyeti:................................................................... 368 3.3. smail Ankaravye Gre Mevlnnn Tasavvuf Dnce Tarihindeki Yeri............... 370 3.3.1. Baheddin Veled- Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmizi: Seyr Slk (Horasan Tarkat Anlay: Ahmed Gazzl ve Necmeddin Kbr Etkisi)....................................... 376 3.3.1.1. Birinci silsile (Ahmed Gazzl): ...................................................................... 377 3.3.1.2. kinci Silsile (Necmeddin Kbr):................................................................... 383 3.3.1.3. nc Silsile (Ahmed Gazzl-Necmeddin Kbr):...................................... 389 3.3.1.4. Baheddin Veled- Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmiz:............................ 391 3.3.2. ems-i Tebrizi: lh ak tavr (Horasan Melmetlii) .......................................... 396 3.3.3. bn Arab- Sadreddin Konev: Vahdet-i Vcd dncesi ve tahkk tavr (Endls- Anadolu tasavvuf felsefesi) .............................................................................................. 424 3.3.3.1. bn Arab ve Mevln likisinin Mahiyeti (Geleneksel Dnem-Modern Dnem):........................................................................................................................ 424 3.3.3.1.1. Tarih Adan bn Arab ve Mevln:............................................... 431 3.3.3.2. Sadreddin Konev ve Mevln:........................................................................ 433 3.4. smail Ankaravye gre Mesnevnin Genel zellikleri (maksad-mevz-usl).......... 445 3.4.1. Ad:......................................................................................................................... 445 3.4.2. Yazm Sreci: ......................................................................................................... 447 3.4.3. Maksad: .................................................................................................................. 453 3.4.3.1. Trihsel Durum:............................................................................................... 454 3.4.3.1.1. Hakm Sen ve Mevln:................................................................. 454 3.4.3.1.2. Feridddin Attr ve Mevln:........................................................... 457 3.4.3.2. Nefsl-emirdeki Durum (Mesnevnin iiriyyeti): ......................................... 458 3.4.4. Mevz (Mesnev Cildlerinin Mhiyeti):.................................................................. 466 3.4.5. Usl (Tahkiye ve Temsil):...................................................................................... 477 3.5. smail Ankaravnin lk 18 Beyit erhi (Ftihul-ebyt) ve Tahkk tavr (em ve Ankarav).............................................................................................................................. 489 3.5.1. lk 18 beyit ve delleti ................................................................................................ 489 3.5.2. lk 18 beyte giri: (Varlk ve mertebeleri) .................................................................. 490 3.5.2.1. Varlk:...................................................................................................................... 493 3.5.2.2. sim ve sfatlar: ........................................................................................................ 495 3.5.2.3. Varlk mertebeleri:................................................................................................... 498 3.5.3. lk 18 beyit erhi: (em ve Ankarav) ...................................................................... 503 SONU.........................................................................................................................................520 BBLYOGRAFYA.....................................................................................................................525
4. 4. IV NSZ Tasavvuf dnce tarihi iki dneme ayrlr: ilk dnem, klasik ya da mtekaddimin dnem diyebileceimiz hicr I.-VI. asrlar aras ilk zhidler ve sonrasnda sf ahsiyetlerin ortaya kt, temel tavrlarnn teekkl edip bu tavrlarn dil ve yaz seviyesinde tatavvur ettii dnemdir. Tasavvuf bu dnemde dier slm ilimler ierisinde bir yer edinme abas erevesinde kendi stlhlarn oluturmu ve sfiler bir tabakt tekil edecek seviyeye gelmitir. kinci dnem ise mteahhirn ya da muhakkik sfler dnemidir ki, geleneksel dnem olan VI. /XII. asrdan modern dnemin balangc olan XIII. /XIX. asrn sonuna dein uzanan yaklak ikinci 700 yllk bir dnemdir. Bu dnemin birinci temel zellii mtekaddimin dneminde ortaya km suf ahsiyetlerin ortaya koyduu tavrlarn silsile yoluyla tevrs edilip tarkat messeseleri altnda tesis edilmesi ve sz konusu tavrlarn mahiyet asndan dil ve yaz seviyesinde tespit edilmesidir. Tarih adan muhakkik sfiler dneminin ikinci temel zellii klasik dnemde ortaya km tasavvuf stlhlarnn ve bu stlhlarn dellet ettii tasavvuf dncenin tahkk edilmesidir. Tahkk ile kastedilen slm dncesi yapsnn dier kurucu ilimleri olan kelm ve felsefe ile karlatrmal olarak tasavvuf dncenin hakkate ynelik seviyelerini, seviyelerin gerektirdii hkmleri tahakkuk ettirmektir. Bu itibarla tahkk dnemi, mtekaddimin dneminden intikal eden birikimin ontolojik ve epistemolojik gerekliinin zh edilmeye alld tarihsel kesit olarak grlebilir. Bu kesitte iki isim, verdikleri eserlerle zirvededir: bn Arab (. 638/1240) ve Mevln Celleddin Rm (. 672/1273). bn Arab, bir Endls muhakkik sfsi olarak Endls corafyasnda temerkz eden felsef yaklamlarn paralelinde tasavvuf dnceyi zellikle Ftht- Mekkiyyede felsef bir form ve slpta detaylandrrken, Mevln, bir adan Horasan tasavvuf yazm geleneinin mirass olarak Mesnevde hitb (nazm) bir metod tatbik etmitir. bn Arab ve Mevln farkl slplarna ramen klasik dnem tasavvuf dncesininin tm birikimini tahkk etme anlamnda muhakkik-sfilerdir. Dolaysyla ikisi de cmi bir tavra (berzah- cmi/insan- kmil) shiplerdir. Cmi tavra ship olmaklk kendilerinden sonraki bir gelenein insna sebebiyet vermitir. Bu gelenekler Ekber ve Mevlev dnce gelenekleridir. Ancak bu gelenekler Tasavvuf dnce literatrnn en zengin materyallerini barndrmaktadr ki, materyaller iki gelenein
5. 5. V kurucularnn sf dncedeki cmi tavrlarndan dolay tarih srete farkl tavrlarn ve yorumlarn ortaya kmasna da sebebiyet vermitir. Bunun paralelinde zellikle Osmanl dnyasnda Ekberler arasnda cmi tavrdan ve kemlden bir sapmaya iret eden vcdler denilen zmre ortaya kt gibi, Mevlevler arasnda da mukallid melmler bulunmaktadr. XI. / XVII. asr sz konusu olduunda Mevlev dncenin ihysnda Mevlnnn ve bn Arabnin cmi tavrlarn kendisine rnek alan smail Ankarav (. 1041/1631) , bn Arab ve Mevlny muhakkik sfler, ehlullah ya da Allhler, mfekkirn, muhammed mertebenin tercmnlar, klar ve melmetler zmresinin kibr eklinde tantr. Dolaysyla bu iki sf onun dncesinin en bata gelen mimarlardr. XVII. asrn mehr suflerinden smail Ankarav, gerek mridlik vasfyla ird hizmetinde bulunarak, gerekse ortaya koyduu eserlerle Mevlevlik tarihinde nemli bir yer igl eder. stanbulun ilk Mevlevhnesi olan Galata Mevlevhnesinde ilk defa 22 yllk gibi uzun bir sreyi kapsayan postniinlii sresince Mevlevlii tasavvuf dncenin temellerinde mevcd birikimin zerinde yeniden in ederek, Mevlevliin Osmanl Dnyasnda her adan nfz kazanmasn temin etmitir. stanbul Mevlevliinin piri kabul edebileceimiz smail Ankarav, XVII. asr Mevlevliini bir ekilde dt takld derekesinden tahkke ynlendirerek, Mevlev dncenin eriat-tarikat-hakikat lemesine dayanarak insnda Mevlevler arasnda en fazla telif faaliyetinde bulunan veld sflerdendir. 28 adet telft arasnda Mesnev erhi (Mecmtl-letif ve Matmratl-marif) dier eserlerinde ortaya koyduu dncelerin hem zeti hem de tafsli mahiyetindedir. Geleneksel dnem Osmanl Mesnev erhleri ierisinde en mteber kabul edileni Ankarav erhidir. Bu kabuln arkasnda yatan sebep, rihin ahsn ve gelitirdii sf tavrn dikkate aldmzda Ankaravnin genelde Osmanl tasavvuf dnce tarihinde zelde Mevlev dnce tarihinde bir dnm noktasn tekil etmesidir. Mesnev erhini yani eserini dikkate aldmzda, bir Mevlev eyhi tarafndan yaplan ilk Trke tam erhtir ve Ankarav Mevlev dnceyi erhinde in etmekle Dou ve Batda kendisinden sonraki Mevlna ve Mesnev almalarnda etkili olmutur. Bu itibarla rih ve erhi zerine doktora dzeyinde alma yapmak Osmanl Tasavvuf dncesinin Mevlev dnce kanadn tespit etmek iin elzem olmaktadr.
6. 6. VI Giri, blm ve sonutan mteekkil olan bu almada, smail Ankaravnin hayat, klliyt ve Mesnev erhi sz konusu cmi tavr dikkate alnarak incelenmitir. Girite balangtan gnmze Mesnev ve Mevlevlik almalarnn genel mahiyeti, Ankarav ve erhinin nfzu erevesinde tahlil edilmitir. Tahlil, Ankarav erhinin Mesnev erhleri tarihinde bir dnm noktas olmas itibara alnarak gereklemitir. Birinci Blmde smail Ankaravnin hayat sz konusu edilmi ve ksma taksim edilmitir: lm hayat, seyr slk hayat ve mehat hayat. Hayatnn ele alnmas, hem tarihi sre hem de Mevlev dncede edindii bizatihi sf tavr ya da mertebesi birlikte deerlendirilerek tahakkuk etmitir. kinci Blm, smail Ankaravnin klliytna tahsis edilmitir. Tahss, iki ksma taksim edilmitir: Mesnev ile dorudan alkal eserleri ve dier eserleri. Her ksma dhil olan eserler, Ankaravnin yedi rakamna atfettii kudsiyyetten ve yedinin eyy en kuatc tarzda kategorize etmesinden dolay yedili gruplar halinde tahlil edilmitir. Tahlilde eserlerinin tasavvuf literatrndeki yerinin tespit edilmesine allmtr. Bylelikle birinci blmde smail Ankaravnin edindii tavr asndan Mevlev dnce tarihindeki yeri tespit edilirken, ikinci blmde bu tavrn yaz seviyesindeki keyfiyetinin incelenmesine gayret edilmitir. smail Ankaravnin Mesnev erhinin ele alnd nc blm ise be ksma ayrlmtr. lk ksmda erh genel zellikleriyle bahis konusu edilmitir. Ankaravnin tabiriyle tahkk faaliyeti olan erhte tatbik edilen tahkik seviyeleri izah edildikten sonra, ikinci ksmda Mesnev literatr tarihinde sadece Ankaravnin erh ettii Mesnevnin tartmal VII. cildi btn boyutlaryla bir mesele eklinde vaz edilerek tartlmtr. nc ksm smail Ankaravye gre Mevlnnn tasavvuf dnce tarihindeki yerinin tespitidir. Modern dnemde Mevlnnn sf anlaynn teekklnde sadece ems-i Tebrz faktryle izah edilmesinin aksine, bu ksmda yakn ve uzak sebep/evreyle (Horasan tarikat anlay (Baheddin Veled ve Seyyid Burhaneddin Muhakkik Tirmiz)-Horasan Melmetilii (ems-i Tebrz)- Endls-Anadolu vahdet-i vcd anlay (bn Arab ve Sadreddin Konev) irtibatl bir ekilde Mevlnnn Tasavvuf dncesi tarihi seyirde tahkik edilmeye allmtr. Drdnc ksm smail
7. 7. VII Ankaravnin Mesnev hakkndaki deerlendirmelerini iermektedir. Bu deerlendirme tarihsel maksad, nefsl-emirdeki maksad ve usl balklar altnda yaplmtr. Beinci ksmda Mesnevnin mana asndan zn yanstmas itibariyle ilk 18 beyitte sz konusu tahkikin Ankarav dncesi nda nasl yapld analiz edilmitir. Analizde em erhiyle karlatrmalara gidilmitir. Sonu blmnde ise smail Ankarav ve Mesnev erhi hakknda varlan kll neticelere yer verilmitir. Bu vesileyle alma srecindeki tevik, rehberlik, sabr ve hogrsyle bata muhterem hocam Prof. Dr. Mustafa KARAya, aratrmann her safhasnda eserlerinden ve dncelerinden istifde ettiim hocam Prof. Dr. Sleyman ULUDAa, akademik hayatmn ilk dneminde yetimemde byk katklar olan hocalarm Prof. Dr. Mustafa Tahral, Prof. Dr. Hasan Kmil Ylmaz ve Prof. Dr. M. Erol Kla, aratrma konusunun tespitinde smail Ankarav zerine yapt almayla vasta olan Prof. Dr. Erhan Yetike teekkr ederim. Ayrca tezi hazrlamam iin gereken madd artlar hazrlayan TDV SAMa, yardmlarn esirgemeyen Dr. Nihat Azamata ve btn dostlarma teekkr etmeyi vazife addederim. Semih CEYHAN skdar-2005
8. 8. VIII KISALTMALAR a.g.e. : ad geen eser a.g.m. : ad geen makale a.s. : Aleyhisselm AFD : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi ASBE : Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ASBE : Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ATAED : Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi b. : bn, bin bkz. : baknz DBA : Dnden Bugne slam Ansiklopedisi DEFM : Darulfnn Edebiyat Fakltesi Mecmuas der. : derleyen DEFD : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi DA : Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi ed. : editr EI : The Encylopedia of slam ESBED : Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi GAL : Geschichte der Arabischen Litteratr GAS : Geschichte des Arabischen Schrifttums haz. : hazrlayan h. : hicr ems HSBE : Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Hz. : Hazreti A : slam Ansiklopedisi : stanbul niversitesi EF : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi SBE : stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits JOTS : Journal of Turkish Studies Ktp. : Ktphanesi m. : mild MFEF : Marmara niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi MF : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi MSBE : Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits nr. :nereden
9. 9. IX . : lm Sl. : Sleymaniye SSAM : Seluk niversitesi Seluklu Aratrmalar Merkezi SSBE : Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits STAE : Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits thk. : tahkik eden trc. : tercme eden ts. : tarihsiz tsh. : tashih eden TUBA : Trklk Bilgisi Aratrmalar UFD : Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi USBE : Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits vr. : varak YEE : Yldz Esas Evrk
10. 10. GR GELENEKSEL DNEMDEN MODERN DNEME MESNEV, MEVLEVLK ALIMALARININ MAHYET VE SMALANKARAVNN MESNEV ERH
11. 11. 2 1. Geleneksel Dnemden Modern Dneme Mesnevi, Mevlevilik almalarnn Mahiyeti Ve smail Ankaravnin Mesnevi erhi Mesnev ve Mevlevlik zerine yaplan almalar 4 kltrel blge klasifikasyonu altnda deerlendirmek daha aklayc olacaktr: Anadolu sahas, ran- Hint alt-ktas, Arap ve Bat dnyas. Zira mekna dayal yaplan aklama tarzlar zamansal ya da kronolojik sreklilii de gzetmeyi beraberinde getirmektedir. Zaman ve mekn kategorisi almalarn nefsl-emirdeki ya da ontolojik mhiyetlerini anlamaya sadece k tutmaktadr. Aksi takdirde materyallerin tarih ve coraf artlarn rn olarak deerlendirilmesine kap aralar ki, beer ynn n plana karlp metafiziksel olann gz ard edilmesine sebebiyet verebilir. Dolaysyla Mesnev ve Mevlevlik literatr beer olan ile gayb olan arasndaki irtibat mmkn olduu lde kurularak incelenmeye allmtr. 1.1. Anadolu Sahas: Mevln, Horasan vilyetinin Harezm blgesine bal hlihazrda Afganistan- Tacikistan snrnda yer alan Vah ehrinin Belh kasabasnda doup tm Horasan ve Hicaz kat ettikten sonra Anadoluya gelmi ve Konyada ikmet etmitir. Bu itibarla Anadolu sosyal muhitinde sf dncesini yayd iin en bata bir Anadolu sfsidir. Nitekim eserlerinde dilden folklora Anadolu kltr unsurlarn grmek mmkndr.1 Mevln dncesi ve Mesnev hakknda Anadolu sahasnda yazlm ilk eser, Mevlnnn yakn dostu ve Ekberliin ikinci pri Sadreddin Konevnin (. 672/1273) Mesnevye yazd Arapa takrzdir (Sl. Ktp. Nfiz Paa 654; Konya Mevln Mzesi Ktp. 2024).2 Konev ve rencilerinin Mevln ve evresiyle yakn ilikiler iinde olduklar, sem meclislerinde bir araya geldikleri tarih bir gerektir. Dolaysyla modern dnemde tefrik edilmeye allan Konev ve Mevlnnn birliktelikleri sanlann aksine 1 Hac Ahmet Sevgi, Mevlnnn Mesnevsinde Devrin rf ve detleriyle ilgili Bilgiler, Kayseri 1994. 2 Feridun Nfiz Uzluk, Celleddin Rm, Trk Ansiklopedisi, Ankara 1960, X, 110; Abdlbaki Glpnarl, Mesnev erhi, st: MEB 1973, sunu XXXII. Glpnarl bu takrzin uydurma olduunu, Sadreddin Konevnin ismine yamandn iddia etmektedir. Bu iddiasn temellendirmede Ekber ve Mevlev dnce arasna koyduu hatt- fsl kullanmaktadr.
12. 12. 3 olduka gldr. Konev ve rencileri ile Mevln arasnda eser tedvl de bunun bir gstergesidir. Nitekim Konev Mesnevye takrz yazd gibi, Konev rencisi Saidddin Fergn de bn Frzn Tiyye kasdesine yazd erhi Mevlnya takdm etmitir.3 Mevln dncesi ve geleneine ilk sistematik mhiyette form kazandran oul Sultan Veleddir (. 712/1312). Sultan Veled Mesnevyi tanzr ederek btidnmeyi yazmtr. btidnme mana asndan bir tr Mesnevnin ilk erhi mhiyetinde deerlendirilebilecei gibi, Mevlnnn tarihsel biyografisini ilh seviyede tekbliyetini aramas asndan olduka nemli bilgiler sunar. Mesel ems-Mevln karlamasn Hzr-Musa ilikisi seviyesinde ele alr ki, Mevlnnn hayatnda tm olup biten ilh olann kmil mnda tecellsinden ibret bir ekilde deerlendirilir. Dier eserleri Rebbnme ve ntihnme de ilk eser gibi ayn zellikler tamaktadr. btidnme Hakm Sennin lhnmesi vezninde yazlrken, Rebbnme Mesnevnin mseddes-i maksr (filtn filtn filn) ve mseddes-i mahzf (filtn filtn filt) vezninde yazlmtr. yet vezin dildeki dncenin ritmi ise Sultan Veled Mesnev ritmini ve dncesini Rebbnmede yakalamtr denilebilir. Mevlna Mesnevde (neynme) ney meczn kullanrken, Sultan Veled neynmenin erhi mhiyetindeki eserinde rebap meczn kullanmas baz durumlara iret etmektedir. Sultan Velede gre neyde inlemek az iken rebpta daha fazladr. Ney ve rebp sretlerinin tahkkini Sultan Veled yle yapmaktadr: neyden ve rebaptan, ayrlklardan inlerler diye sylenenlerin hepsi istire ve meczdr, gerekte onlarn inlemeleri, eskiden ilm-i ilhde bulunmu olduklar halde, imdi srete brnm olarak Hakkn vuslat ve tevhid manasndan, ilm-i ilhdeki sretinden ayr dm olmalarndan dolaydr. imdi ise ney ve rebp o ilk vuslat istemektedirler, ancak bu da istiredir. Dolaysyla Sultan Veled, Mesnevdeki insann hakkatini veya ayn- sbitesini araynn mcmelliin tafsl ettiini ileri srmektedir. Bu tafsil hasebiyle eseri, Mesnevdeki tasavvuf dnceye dir konularn erhi zelliindedir. ntihnme ise Rebbnmenin devm mhiyetindedir ve konular bir derece daha tafsile tbi tutulur. Rebbnmenin bir dier mmeyyiz vasf, btidnmede ele alnan Mevlnnn hayat ve Mevlevlik ile ilgili ilk elden bilgiler ihtiv etmesidir.4 Marif ise Mevlnnn Fh-i Mfhi gibi Mesnevdeki 3 Ktip elebi, Kefuz-zunn, der. erfettin Yaltkaya, stanbul 1942, 164. 4 Veyis Deirmenay, Sultan Veled ve Rebabnme, ASBE, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 1996, 54-
13. 13. 4 sf dncenin nesren zhndan ibrettir. Bir Anadolu sfsi olduu hlde Mevlevlii ve Mesnev dncesini Hindistanda yayan Ahmed-i Rm 725/1325te Dekikul-hakik ve Rekikt-tarik (Tahran 1354 h.). adl eserini yazmtr. Mesnevnin literal anlamda ilk Farsa erhi kabul edilen eser, 80 blme ayrlm olup her fasl bir yet veya hadis ile balamaktadr. Daha sonra konuyla ilgili Mesnev beyitleri sralanmaktadr. Mevlnnn biyografisi, dncesi ve eseri hakknda trihsel ilk almalar Feridun b. Ahmed Sipehslra (. 712/1312) ait Risle be Menkb-i Hazret-i Hdvendigr ile Ahmed Eflkye (. 762/1360) ait Menkbl-rifndir. Mevlnann menkbeleri ilk defa mrdlerinden Sipehslr tarafndan yazlm; Ulu rif elebi (. 719/1320) zamannda yaam Ahmed Eflk, bu menkbelere Ulu rif elebinin emriyle eklemeler yapp 718/1318-754/1358 ylnda geniletmitir. Sonra elebi Abdlcelil zamannda Abdlvehhb Hemedn Eflknin Menkbnmesini zetleyerek Sevkbl-menkb adnda bir eser yazm ve Galata Mevlevhnesinin IV. postniini Mesnevhn Mahmd Dede (. 1010/1601) Sevkbi Trkeye evirmitir. Mevlnann krk yl kadar hizmetinde bulunan Sipehslr, Menkbnmesinde Mevlnnn babas Bheddin Veledden balayarak, Mevln, ems-i Tebrz, Selhaddin Zerkb, Hsmeddin elebi, Sultan Veled, Ulu rif elebi, emseddin bid elebi ve Mevlnnn mehr mrdleri hakknda menkbeler derlemitir. Bunlarn yan sra eser Mevlnnn tarkat db, sfi hayat ve Mesnevsi hakknda ilk elden bilgiler iermektedir. Ksa ve z bir menkbnme olan Sipehsalr rislesi, Eflk tarafndan Mevln ncesi ve sonras dnem, sosyal evre, siys ve sosyal vklarla ilgili rivyetlerle zenginletirilmitir. Bu adan Eflk Menkbnmesi XIII. asr Seluklu dnys hakknda zengin bilgiler sunmaktadr.5 Ancak Eflkdeki rivyetlerin eitlilii, 56, 59. 5 Sipehslr Rislesi Farsadan Trkeye ilk olarak A.Avni Konuk tarafndan 1331/1912de ardndan ayn ylda Midhat Bahr-i Hsm (Baytur) tarafndan ikinci kez tercme edilmitir. A.Avni Konuk evirisi 2004te Tahir Galip Serhatl tarafndan sadeletirilerek yayna hazrlanmtr. Sipehslr gnmz Trkesine aktaran ise Tahsin Yazcdr. Eser nce Hindistanda Cawnporeda 1319/1901de yaynlandktan sonra, edisyon-kritikini Zindegnme-i Mevln Celleddin Mevlev adyla ranl Mevln uzman Sad Nefs 1947 tarihinde yapmtr. Eflk Menkbnmesinin edisyon-kritiini Tahsin Yazc gerekletirmi, daha sonra gnmz Trkesine aktarmtr. Eserin ilk tam tercmesi Zhid b. rif tarafndan 803/1401de Mahzenl-esrr adyla, daha sonra Yenikap Mevlevhnesi eyhi Seyyid Eb bekir Dedenin olu derv Nasr Abdlbki Dede tarafndan 1208/1793-1212/1797 tarihleri arasnda, iki yl sonra da Gevrekzde Hafz Hasan (. 1216/1801) tarafndan yaplmtr. Dier ksm tercmeleri iin bkz. Ahmed Eflk, Ariflerin Menkbeleri, trc.Tahsin Yazc, stanbul 1995, 145-150.
14. 14. 5 muhtelif sflere dair tavrnn farkllk arz etmesi Mevln ve Mevlevlik uzmanlarn zihn tutarszla srklemitir. Bu tutarszlk sebebiyle Eflk Menkbnmesine aratrmaclarca uydurma rivyetler, abart vs. gibi tenkidler yneltilmitir.6 Rivyetlerin tarihsel olaylara mutbaktnda sorunlar olabilecei doru olmakla birlikte, rivyetler Mevlnya dair kendinde tutarl bir portre vermesi asndan birbirini btnleyen bir mhiyet gsterir. Seluklu Trihleri arasnda Devleth Tezkiresi, Hamdullah Mstevfnin Trh-i Gzdesi, bn Bbnin Tevrih-i l-i Seluku ile bn Battuta Seyhatnmesi Mevln ve etraf hakknda ilk elden bilgiler veren eserler olarak dnemin rhunu yanstmaktadrlar. Bir sf tabakt olarak Abdurrahman Cmnin Nefehtl-ns Mevlnann hangi sf geleneklerle balant ierisinde olduunu ortaya koymas bakmndan nemlidir. Cm Ekber ve Nak olmas hasebiyle Mevlnya dair rivyetlerde seici davranr. Nakliin Yesev ve Kbrevliin devm mhiyetinde olmas sebebiyle Mevlnay bir yandan Kbrevlerle iliki ierisine sokarken, dier yandan Ekber olmas vesilesiyle Sadreddin Konev ile yakn ilikilerini n plana karmaktadr. Anadolu sf gruplarnn ve Mevlevlerin karakteristik hussiyetlerini tantmas asndan Vhidnin Menkb-i Hce-i Cihn olduka ilgin bir manzm eserdir. Mevln ayn zamanda Hanef fakhi olmas itibariyle Kurenin Hanef tabakt Cevhirl-muziyye f Tabaktil-hanefiyyede babas ve oluyla birlikte yer almaktadr. Anadolu Seluklular dneminde Mevln dnce ve geleneinin yani Mevlevliin Anadolu topraklarnda yaylmas, Ulu rif elebinin Menteeoullar, Aydnoullar, Germiyanoullar ve Erefoullarna yapt ziyretlerin sonucunda Mevlevhnelerin almas ile gereklemektedir. A.Yaar Ocak, elebinin bir Bizans U beylii olan Osmanoullarna seyahat dzenlememesini Mevlevliin Osmanlya ge girmesine sebep olmutur eklinde yorumlar. Nitekim Ocaka gre Osmanllarn ilk tant sf zmreleri Abdln- Rm denilen kalender mereb gruplardr.7 Ancak bu iddia Orhan Gazinin baz Mevlev eyh ve mrdleriyle bireysel iliki ierisinde olduu gereiyle rtlebilir. Zira Mevln gibi Anadolu, Horasan ve Ahmed-i Rm 6 Bedzzaman Firzanfer ve Abdlbk Glpnarlnn tenkidleri iin bkz. Bedzzaman Firzanfer, Mevln Celleddin, trc. F. Nafiz Uzluk, stanbul 1997, II. Bask, 57; I. Bask, 30-31; A. Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, stanbul 1993, 14-15. 7 A.Yaar Ocak, Trkiye Tarihinde Merkezi ktidar ve Mevlevler (XIII-XVIII Yzyllar) Meselesine Ksa bir Bak, STAE Trkiyat Aratrmalar Dergisi, II/2 (1996), 18-19.
15. 15. 6 vastasyla Hint alt-ktasnda tannan bir sfnin Osmanoullar tarafndan gz ard edilmesi tarih ddr. Mevlevliin bir tarkat ve messese olarak Osmanl dnyasnda nfz alan bulmas ise II. Murad dnemine (1421-1451) denk gelir ve Osmanlnn bir devlet hline gelmesi Ftih zamannda olduu hatrlanrsa Mevlevliin Osmanlya intikli ok da ge bir dnemde vuku bulmamtr denebilir. II. Murad Edirnede Mevlevlere olduka byk bir mevlevhne am; Mevlevlik bir tarkat ve dnce olarak Osmanlda nfz alan bulmutur.8 Osmanl Mevlevlerini tantan kaynaklarn banda en mufassal olan Skb Dedenin (. 1148/1735) Sefne-i Nefse-i Mevlevyn gelmektedir. Eser blmden oluur: ilk blm Menkbl-rifnin bittii yerden XVIII. asra kadar olan Mevln dergh elebilerinin hl tercemelerini iermektedir. kinci blm eitli Mevlevhnelerde eyh olanlara, nc blm Mevlevlerce tannm dervilere tahsis edilmektedir. lk iki blmn sonunda Mevlev kadnlarn hl tercemeleri vardr. Bu durum, Mevlev kadnlar ile Bciyn- Rm gelenei arasnda irtibatlar kurulmasnn imkn dairesinde olabileceini akla getirmektedir. Eser 1283/1866da Matbaa-i Vehbiyyede baslmtr. Glpnarl Eflkye ynelttii trden tenkidi Sakp Dedeye ve tm Mevlevlik kaynaklarna yneltir. Eserin stlahlarla dolu olduunu ve tarih hatalaryla mall olduunu syler.9 Tarih hatalar bir tarafa eser esas olarak her bir Mevlevnin Mevlevlik tarihindeki mertebesini belirlemeyi amalamaktadr. Bu mertebe sosyal ve siyasi olan-bitenle irtibatl olduu gibi, her bir Mevlevinin ilh olana ynelik taallukunu gsterir. Sefnenin stlahlarla rl olmas tenkidi Glpnarlnn XVIII. Asr Osmanl yazm dilindeki gelimelere pozitivist bir dil ve mantkla yaklamasndan tr eksik bir idrkin sonucudur. Eserinde iirsel bir dil kullanan Sakp Dede, XVII. Asrda ortaya kan nesirde Trkelemeyle birlikte iirde Farsa-Arapa-Trke kaynamasnn izini takip eder. Galata Mevlevhnesi eyhi Glip Dede (. 124/1799)nin mushibi olan Esrr Dedenin (. 1211/1897) Tezkire-i uary- Mevlevyyesi, mridi eyh Glibin toplad ve setii Mevlev irlerine ait iirlere, irlerin hal tercemelerini de ilve etmek sretiyle meydana getirdii eseridir. Esrr Dede bu eseri eyh Glibin emriyle telf etmi, Sakp Dedenin Sefne-i Mevlevyyesini kaynak alm ve Skp Dedenin brakt yerden, daha sonra yaam olan Mevlev eyhleri ve dervilerinin hal 8 Halil nalck, The Ottoman Empire: The Classical Age: 1300-1600, London 1973, 201. 9 Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 15-16.
16. 16. 7 tercemelerini de eserine dercetmitir.10 Tezkire, Ali Enver tarafndan ksaltlarak Semhne-i Edeb adyla 1309/1891-92 ylnda lem Matbaasnda baslmtr. Sahih Ahmed Dedenin (. 1229/1813) Mecmatt-tevrihil-Mevlevyyesi kronolojik sra takip eden yegne Mevlevlik trihidir. Galata Mevlevhnesi eyhlerinden Mehmed Kudretullah Dedenin (. 1288/1871) babas ve Yenikap Mevlevhnesinin abas Sahih Ahmed Dedenin eseri, Hz. Peygamber ve drt halfeden balayarak Mevlev silsilesi iinde yer alan ve Hz. Eb Bekire kadar ulaan sflerin hal tercemelerini iermektedir. lk dnem Mevlev kibrndan kendi zamanna kadarki Mevlev meyihini yet varsa eserleriyle birlikte ele alan Dede, Mevlevhnelerin tesis tarihini ve bnlerini de kaydetmektedir.11 Osmanl Mevlevlik Tarihi kaynaklar arasnda saylan eserlerin dnda erifzde Mehmed Fzl b. Mustafa (erifzde Mehmed Fzl Paa) (. 1299/1882)nn erhl-evrdil-msemm bi hakyk- ezkr- Mevln, Ali Nutk Dedenin (. 1219/1804) Defter-i Dervin I, Abdlbki Nsr Dedenin (. 1236/1821) Defter-i Dervin II, Hseyin Fahreddin Dedenin (. 1329/1911) Mecmu, Mehmed Ziynn (. 1927) Merkiz-i Mhimme-i Mevlevyyeden Yenikap Mevlevhnesi12 zikredilebilir.13 Mevlevler, prlerinin ayn zamanda ir olmas hasebiyle divnlar ve mesnevler tertip etmiler, bu sretle uar Tezkirelerinde byk bir ounluu tekl etmilerdir.14 Mevlevlerin 1001 gnlk ille dneminde sanatn eitli dallarnda (musiki, hat, resim, minyatr, ahap oymaclk vs.) meslek kesbetmeleri gz nnde bulundurularak Mstakimzde Sleyman Sadeddin Efendinin (. 1202/1787) Tuhfe-i Hatttni, Sadettin Nzhet Ergunun Trk Musikisi Antolojisisi byk ounluunu sanatkr Mevlevleri ihtiv eder bir mhiyete brnmtr. Modern dnemde Mevlevlik tarihinin nde gelen ismi Abdlbki Glpnarldr (. 1982).15 Melm-Mevlev-ii mereb Glpnarl gerek Mevln Celleddin gerekse de Mevlndan Sonra Mevlevlik adl eserlerinde kendi merebini Mevlevlik trihi ierisinde arama abasndadr. Mevlnnn tasavvuf dncesi 10 Esrr Dede, Tezkire-i uar-y Mevlevyye nceleme-Metin, haz. lhan Gen, Ankara 2000. 11 Sahih Ahmed Dede, Mevlevlerin Trhi (Mecmtt-tevrhil-Mevlevyye), haz. Cem Zorlu, stanbul 2003. 12 Mehmed Ziya, Yenikap Mevlevhnesi, haz. Yavuz Semenolu, stanbul 1930. 13 Bu eserlerin tantm iin bkz. Sezai Kk, Mevlevliin Son Yzyl, stanbul 2003. 14 Mustafa sen, Trke ir Tezkireleri, JOTS Trklk Bilgisi Aratrmalar, ed. inasi Tekin-Gnl Alpay Tekin, XXVII/2, (2003), 271-279. 15 A.Glpnarlnn almalar iin bkz. Mustafa Kara, Metinlerle Gnmz Tasavvuf Hareketleri, stanbul 2002, 180; mer Faruk Akgn, Abdlbki Glpnarl, DA, XIV, 146-149.
17. 17. 8 tarihinde yer almasn sadece ems-i Tebrz faktrne balayan Glpnarl, Mevlnann mevcd sf evrelerle irtibtn kurup, hangi tasavvuf gelenekleri tevrs ettii konusunu gz ard etmi ve indirgemeci bir anlay ierisine dmtr. Gnmz akademyasnda Tasavvuf Tarihi ve Sanat Tarihi krslerinde yaplan Mevlevlik tarihi zerine yaplan almalar Glpnarlnn ileri srd tezleri yeni bulunan ariv belgeleri nda amaya almaktadr. Sezai Kkn Mevlevin Son Yzyl adl eseri ile Brihd Tanrkorurun Trkiye Mevlevhnelerinin Mimr zellikleri I-III adl doktora tezi, Glpnarlnn ems-Veled ayrmna dayal Mevlevlik tarihi okumasnn tesine geerek, Mevlevliin sre ierisinde Mevlnnn cmi tavrndan dolay ne kadar farkl merebleri barndrdn gstermesi asndan gnmzde nemli bavuru kaynaklar olmutur. Mevlevlik db ve erkn sz konusu olduunda, Pir dil elebi tarafndan Mevlev mukabelesi son ekliyle dzenlendikten sonra mukbelenin ihtiva ettii sembolleri aklamak amacyla yazlan ilk db rislesi mahiyetindeki elli iki beyitten meydana gelen Divane Mehmed elebinin Mesnevsi ile Tarkatl-rifn adl ksa hacimli mensr eseri bu konuda ilk yazlan telift arasndadr. Divnenin almalarndan sonra slkla ilgili en kadim eser, Divanenin mrdi ve Mula Mevlevhnesi eyhi ahidye aittir. Uzmanlar Mevlnya ve Sultan Velede de atfedilen Iknme ve Tranme adl ilki Trke dieri Farsa manzm rislelerin aslnda hidye ait olduunu belirtirler16 . Tranme, tlibin Mevlev eyhine intisb ederken dnyadan yz evirmeye dellet eden (zhd) r- darb uygulamasnn ekli ve tasavvuf iretlerini ihtiv etmektedir. Osmanlda Mevlev erknn ve tasavvuf mhiyetini en detayl zh eden smail Ankarav olmutur. Ankaravnin ardndan Ksec Ahmed Dedenin (. 1195/1781) Arapa yazd Tuhfetl-behiyye f Tarkatil-Mevlevyye adl Mevlev slkuna dair eseriyle, eyh Glipin Arapa yazd Tuhfe hiyesi Sohbets-sfiyye gelmektedir.17 Son dnemde Ahmed Remzi Akyrek Sohbets-sfiyyeyi Trkeye tercme etmitir. Glpnarlya gre smil Ankarav, Mevlevlik dbn gnmze ulam ekliyle eserlerinde tayn eden ilk Mevlevdir. Ancak Glpnarlya gre bu db 16 Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 100-101; Nuri imekler, hid brahim Dedenin Glen-i esrr, SSBE, Baslmam Doktora Tezi, Konya 1998, 50-51. 17 brahim Kutluk, eyh Glip ve Sohbets-sfiyye, EF Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, III (1949), 41. Kutlukun makalesi, eyh Glibin Sohbets-sfiyye adl eserinin Ahmed Remzi Akyrek tarafndan Nshat-fiyye f tercemetis-sohbetis-sfiyye balyla yapt tercmesine dayanmaktadr. Fakat Kutluk, Akyrekin tercmesini sadeletirirken hatalar yapmtr.
18. 18. 9 Mevln zamannda tatbik edilmedii iin uydurma eyler olarak deerlendirilmelidir. Glpnarl bu gryle bir mirasn tarikat denilen cemaat yapsyla toplumu ird edebildii hakikatini gz ard etmektedir. Sem rislelerini de Mevlevlik erkn bbnda deerlendirmek gerekir ve bu anlamda sem risleleri mstakil bir literatr tekil edecek mahiyete sahiptir. Son dnemde Mevlev dbna dair mstakil telif verenler arasnda Abdlbki Glpnarl, Fuat Yndem ve Hseyin Top gelmektedir. Geleneksel Osmanl dneminde Mevln dncesini yanstmas anlamnda ilk Mesnev almalar XIV. ve XV. asra dayanmaktadr. Bu almalarn mahiyeti Mesnevden yaplan uyarlamalar, mtercimin merebine gre setii baz beyitlerin ksmen tercme ve alntlanmas eklindedir. Bylece metinler-aras bir birliktelik salanmaya allmtr. Bu ayn zamanda Osmanl sf iirinin doasnda olan bir eydir.Ge dnemde eyh Glipin Hsn Ak bu trn zirvesi kabul edilir. Sultan Veledin eserlerinden sonra k Paann (. 1332) Garipnmesi, Yazcolunun (. 1412-3) Muhammediyyesi, Germiynl Ahmednin (. 1412) skendernmesi, Hatipolunun Letyifnmesi, Bedr-i Dildn (XV. Asr) Muradnmesi, eyhnin (. 1431) Hsrev irini, Arifin (XV. Asr) Mridl-ubbd ve Mirc- Nebsi, Zafnin (XV. Asr) Gazavt- Sultan Murd Han, Haylnin (XV. Asr) Ravzatl- envr Mesnevden kimi hikye ve beyitler ihtiv etmektedir. Glehr (. 717/1317) Anadolu sahasnda Mesnevnin Trkedeki ilk mtercimi kabul edilmekle18 birlikte eserleri incelendiinde beyitlerinin sadece Mesnevye ynelik olmad grlmektedir. Glehrnin Feleknme (telifi 701/1301)si mebde-med konusunu ilemektedir. Mesnev iin de bu konuyu iermektedir denilebilir. Nitekim Ankaravnin Mesnev zerine yapt en son almann ad Mebde ve Med Rislesidir19 Kermt- Ah Evran yazmasndan dolay Ah Evrann talebelerinden olmas kuvvetle muhtemel olan Glehr kendisini, Sen, Attr, Nizm, Sad, Mevln ve Sultan Veledin devm saymakta ve kendisini ayn edeb daire iinde grmektedir. Mantkut-tayrnda (telifi 717/1317) Mesnevden Tavukla Kaz Palazlar hikyeleri (II, b. 3774-3780), Hce ile Tt hikyesi (I, b. 1612-1918), Nahivci ile Gemici hikyesi (I, b. 2937-2954), Aslan ile Tavan Hikyesi (I, b. 935-1430), Svri ile Ylan tutan Adam 18 Mjgn Cunbur, Mevlnnn lk Mtercimi Glehr, Mevlna Yirmi Alt Bilim Adamnn Mevln zerine Aratrmalar, der. Feyzi Halc, Konya 1983, 33. 19 Sadettin Kocatrk, Glehr ve Feleknme, Ankara 1982.
19. 19. 10 hikyesini (II, b. 1896-1948) aynen tercme ederek kullanmtr.20 XV. yzylda Dede mer Ren Neynme adl mesnevisinde Mesnevnin ilk 18 beytini nazmen tercme ve ksmen erh etmitir. Dede merin Mesnev ile ayn vezinde olan obannmesi Mesnevdeki Ms-oban hikyesinin serbest bir tercmesinden ibarettir. Mesnevde yaklk 100 beyit ve 3 balkta verilen hikye obannmede 517 beyit ve 24 balk altnda verilmitir.21 brahim Tennr (XV. Asr) Fatih Sultan Mehmede takdim edilen Trke Glzr- Mnevisinin Ney ve eng blmlerinde Mesnevnin ilk 18 beytini yeniden uyarlayarak tercme etmitir.22 XVII. yzylda Halvet eyhlerinden Muhammed Nazmi Efendi Mesnevnin I. cildini her hangi bir erh ihtiv etmeden Srr- Manev ismiyle nazmen tercme etmitir. Bu adan ilk olma zelliine sahip eserin bilinen tek nshas Sleymaniye Ktphanesindedir (H. Hsn Paa, nr. 693/2).23 Mesnevnin ilk tam Trke manzm tercmesi XVIII. yzylda Sleyman Nahf (. 1738) tarafndan yaplmtr. mil elebiolu eseri sadeletirerek Bulak basksnn tpk basmyla birlikte yaymlanmtr (stanbul 1967-1972) elebiolu nerine, Bulak basksnn sonunda yer alan Ferrh Beyin tartmal VII. cilt tercmesini dhil etmemitir. kir Mehmed Efendi (. 1836), Mesnevyi VII. cildiyle beraber Mesnev-i erf Maa Terceme-i Manzme-i Trk adyla manzm olarak 1251/1835te Trkeye evirmitir. Manzm tercme II. Mahmuda takdim edilmitir. Ktk dergisini karan Sleyman Hayri Beyin (. 1891) I. cildin bir ksmn (172 beyit) ieren mesnev vezninde manzm tercmesi Glpnarl vd. tarafndan eitli tenkitlere uramasna ramen gzel bir tercmedir (stanbul: Hayri Bey Matbaas 1308). Hayri Bey VII. Cilt tartmalarnda ileri srd fikirlerle Mesnev bahrinde olduka kuvvetli olduunu kantlamtr. Mesnevyi erh etmeyip sadece tercme etmesini, Mesnev rihi olmada bir veliyy-i kmil olmann n art olduunu, maz- mesn olan Mesnevnin mana asndan tasavvuf olduunu, erhte bulunmak iin de Haktan iczet almak gerektiini belirterek sebeplendirmitir. Yeniehirli Avni Bey (. 20 Glehr, Mantkut-tayr, haz. Agah Srr Levend, Tpkbasm, Ankara 1957. Konu hakknda bkz. Keml Yavuz, Trk Edebiytnda Mesnevden lk Tercme Hikyeler ve Baz Dikkatler, Uluslaras Mevln Bilgi leni, Ankara, 2000, 356. 21 Mustafa Uzun, Dede mer Ren Hayat, Eserleri, Miskinliknme Mesnevsinin Edisyon-kritii, MSBE, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1982, 12-52. 22 Glzr- Manev ve brhm Tennr, haz. Ali Rza Karabulut-Ramazan Yldz, Kayseri 1978, 9. 23 Osman Trer, Trk Mutasavvf ve iri Muhammed Nazm, Ankara 1988, 31-50, 103-111.
20. 20. 11 1883)24 , bns-seyyid Glip, Kara ems Dede, Fazlullah Rahm ve Yeniehirli Hasan Nazif Dede XIX. yzylda Mesnevyi ksmen tercme eden melliflerdendir. Mesnev rihi Ahmed Avni Konuk, Mesnevyi nesir olarak tercmeye balam, ancak almasnn sonunu getirememitir. Alt ciltten ancak nn evirisini tamamlayabilen Avni Beyin tercme msveddelerinin bir ksmnn kaybolduu rivyet edilmektedir.25 Feyzullah Sacid lknn hece vezniyle yapt manzm tercme Mesnevnin ilk cildini kapsar (stanbul 1945). Feyzullah Scit, yalnz I. cildi 4118 beyit olarak, hece vezninin (6+5) koma kalbyla manzm olarak trkeletirmitir. Bu tercme pek baarl olmamtr. M. Hulusi Koner (. 1957), Mesnevnin z adyla alt ciltten derledii yerleri tercme ederek zhlarda bulunmutur (Konya 1961). Bu eser Mesnevdeki konularn tahlli asndan nemlidir. Konular tahll edilirken bn Arabye dayanld gibi, Bat felsefesiyle ve zellikle panteist Spinozayla mukyese edilmeye allmtr. Ancak bu mukyeseler Dou ve Bat dncesinin birbirine indirgenebilecei; Bat dncesinin evrensel ve merkez Dou dncesinin ise ancak Bat dncesini aklayan ve aklad oranda var olan bir dnce eklinde grlme saplantsnn bir uzants olmakla malldr. M. Faruk Grtunca, brahim Hakk Konyal ile birlikte hazrlad Mesnev Mecmuasnda Mesnevnin I. cildinin ilk 213 beytini hece vezninin (7+7) kalbyla tercme etmi; Konyal beyitlerin izahnda eitli Osmanl erhlerinden paragraflar alntlamtr (stanbul 1963). Abdullah ztemiz Hactahirolunun (1929-) Mesnev: Kendi Vezniyle Manzm Tercme (stanbul tken, 1972) adl tercmesi olduka baarl bir almadr ve Trkede yaplan en iyi tercme olarak grlebilir. Arz vezniyle sylenmi nazmn ancak arz vezniyle yaplm manzm ekilde tercme edilebileceini savunan Hacthirolu, nesren yaplan tercmelerin Mesnevdeki manann srriyyetini bozaca kanaatindedir. Mesnev vezninde yaplan tercme ilk 1212 beyti iermektedir. Feyzi Halcnn (1924-) tercmeleri I. ve II. Cildin ilk 1001 beytini kapsamaktadr. Hasan li Ycelin Mesnevyi manzm olarak tercmeye balad ancak tamamlayamad 24 Mesnevyi IV. cilde kadar tercme etmitir. Eserin tek nshas stanbul Mllet Ktp.si eski mdrlerinden Ebussdzde Sud Yavsnin hussi ktphnesindedir. Abdullah ztemiz Hacthirolu, Mesnev-Mevln, stanbul 1972, 14. 25 M..Kayahan zgl, Yeniehirli Avn, Ankara 1990, 24.
21. 21. 12 kaydedilmektedir.26 Gnmzde en yaygn kullanlan Mesnev tercmesi Veled elebi zbudakn (. 1953) tercmesidir. Abdlbaki Glpnarlnn gzden geirip (?) alamalar yapt tercme Milli Eitim Bakanl ark-slm Klasikleri dizisinde defalarca baslmtr (I- VI, stanbul 1942-1946). Veled elebi, Glpnarly kendi evirisini gzden geirirken bozmakla sulam ve Glpnarl da evirinin alamalarla birlikte tamamen kendisine ait olduunu iddia etmitir.27 efik Cann Konularna Gre Aklamal Mesnev Tercmesi (I-II, stanbul 1997), R. A. Nicholson metni esas alnarak i ie geen hikyelerin sistematik bir ekilde dzenlenmesi amacyla konularna gre tasnif edilerek tercme edilmitir. Bu tr tercme Mesnevnin ilhm mahsl olmas sebebiyle metne tercmn olmaktan te metne mdhalede bulunma ve yeniden telif etme eklinde deerlendirilerek tenkide uramtr. Nitekim smail Ankaravye gre de Mesnev metni siyk ve sibk gzeterek fasl kidesi uyarnca birbirini aan konular btnl ieren vahy bir yap arzetmektedir. efik Cann Cevhir-i Mesnevyye: Mesnevden semeler adyla derleme-tercmesi de bulunmaktadr (I-II, stanbul 2001). Gnmzde yaplan son tercmelerden birisi Adnan Karaismailoluna aittir (Ankara 2004). Osmanl Tasavvuf kltr literatrnn Arapa-Farsa-Trke bata olmak zere ok dilli bir iskelet zerine ykselmesi modern dnemin tercme anlayndan olduka farkldr. Mevcd diller ayn zamanda birbirini tamamlayan farkl kltrleri miras edindiinden, Osmanldaki Mesnev tercmeleri, modern dnemde olduu gibi bir dili baka bir dile devirmeden ok, o dilin slam kltr emsiyesi altna giren Fars, Arap ve Trk kltr miraslarndaki almlarn bulmak ynndeydi. Dolaysyla tercme ayn zamanda stn ya da stlhlar oluturmak amacyla yaplrd. Bu sretle Mesnev tercmeleri zengin bir tasavvuf stlahlar harmonisi meydana getirmiti. Mesela neyistn mevcd dil kifyet ettii hlde Mesnev tercmelerinde ibk edilmi, bylece Osmanl sf stlahnda ayn- sbiteye iret eden bir terim olarak kullanlmaya balanmtr. Modern dnemde ortaya kan etnik ideoloji, Mesnev kltrn betimleyen kltrel kodlar anlamaktan uzaklat iin stlahlaan kelimeleri Trkeye devirmi ve 26 Ahmed Gner Sayar, Hasan Ali Ycelin Tasavvuf Dnyas ve Mevlevlii, stanbul 2002, 45, 96. 27 A. Glpnarl, Mevlna Celleddin, stanbul 1952, 266-7.
22. 22. 13 stlahlarn dellet ettii metafiziksel anlam zenginliini idrk etmekten uzaklamtr. Ney ney olarak kalrken Neyistann kamlk eklinde tercme edilmesi, modern Trk insannn zihnini neyin dellet ettii ontolojik manadan tecrd ettii gibi, ney ile neyistn arasnda gayb irtibtn kurulmasn da imknszlatrmtr. Osmanlda Mesnev erhlerinin amalarndan biri de metnin tercmesidir. Bu anlamda erhler de tercme faaliyetleri ierisinde deerlendirilebilir. Gerekten de erhler teki dilin gramerini inceledikten sonra metnin tercmesini yapmaktadr. Bylelikle gramatik yap ile lafzn mana birinci anlam seviyesi arasnda irtibat kurulmutur. Ancak bu irtibat salandktan sonra tercme yaplmtr. Osmanl erhleri evirdii veya terim kabul ederek olduu gibi brakt kelimeleri ok farkl dillerin sz daarcklar arasnda felsef karlkllk kurmak zere yan yana getirererek kullanm ve bylece felsef terminolojiyi geniletmitir.28 Bu terminoloji ierisinde metnin tercmesi takdr-i man bal altnda ikinci kez yaplmtr. Dier bir tabirle lafz gramere dayal bir ekilde birinci seviyede tercme edildikten sonra lafzn dier anlam seviyeleri itibara alnm ve ikinci kez yeniden geni tercmeler yazlmtr. Bu ayn zamanda modern dnemdeki eviri ile geleneksel dnemdeki tercme arasndaki farktr. eviri bir lafz szlk anlamna devirmekle yetinirken, tercme szlk ya da etimolojik anlamna dayanarak bu anlamdan itikk eden remz ve hakk manalarn da gz nnde bulundurulmas yntemiyle anlam ufkunun genilemesine imkn salamtr. Anadolu sahasnda ilk Mesnev erhi Molla Fenrye (. 834/1441) ittir. Mesnev dbcesini Arapa erheden Fenr, felsefe-kelm-tasavvufta elde ettii birikim ile dibcedeki konular bu disiplinle karlatrmal bir ekilde ele almtr. Fenr Osmanl dnyasnda ilk kadlk grevini icr etmesinden dolay Mevlny Hanef fakhlerin nde gelenlerinden biri eklinde tantr.29 Ayn zamanda Ekber-Konev gelenein en nemli yorumcularndan biri olan Fenr, Ekber-Mevlev dncesinin kaynamasn gerekletiren ilk kimse olmas hasebiyle Osmanl tasavvuf dncesinin bn Arab ve Mevln dncesinin patronajnda sreklilik kazanmasnn ncs kabul edilebilir. Mevlev brhim Big (Bey) 17 Mesnev hikyesini nazmen erhetmitir. Eser Mesnevden derlenen 2377 beyti iermektedir (Selim Aa Ktp. Kemnke 250, vr. 22a- 28 Victoria R.Holbrook, Akn Okunmaz Kylar, trc. Erol Krolu-Engin Kl, stanbul 1994, 32. 29 Metni ve tahlli iin bkz. Mustafa Akar, Molla Fenrnin erhu Dbcetil-Mesnev Adl Rislesi ve Tahlli, Tasavvuf, VI/14 (2005), 83-102.
23. 23. 14 107b). Trkede ilk Mesnev rihlerinden dieri eyh Munddin b. Mustafadr. Mesnevnin I. cildini ieren 14.404 beyit hacimli manzm tercme-erh II. Murad adna 840/1436ta tamamlanmtr. Manev-i Murdiye adl eserde Mesnevnin I. cildi, ayn vezinde ve iki cilt halinde erhedilmitir.30 hid brahim Dede (. 957/1550), Farsa Glen-i Tevhidinde Mesnevnin her cildinden setii toplam 600 beytin her birini beer beyitle erhetmitir. Eser Midhat Bahari Beytur tarafndan tercme edilmitir (stanbul 1967). Musannifek lakabyla mehr Aleddin Ali baz mkil beyitleri Farsa erhetmitir (Sleymaniye Ktp. Ll smail 672-673). Osmanl Dnyasnda XVI. asrn sonu ile XVII. asr genelde tasavvuf zelde Mesnev zerine almalarn hayli artt bir dnemdir. Artn arkasnda yatan sebeplerinden biri Osmanlnn Knn sonras kendi kimliini tanmlama erevesinde iine dt krizdir. Bu kriz sf evrelere de siryet etmi, meyih yazdklar eserlerle Osmanl sf tavrnn olmas gerekenini ifde etmeye almlardr. Bu minvlde Mesnev insniyyet mertebesini en detayl aklamasndan dolay evvel emirde istihd kayna olmutur. Anadolu sahasnda ilk tam erh XVI. yzylda Gelibolulu Mustafa Srri Muslihiddin Efendi (. 962/1562) tarafndan yaplmtr. Farsa erh, beyitlerin gramatik tahlli ve hikyelerin baka hikyelerle aklanmasyla snrl kalr (Konya Mevln Mzesi 2043-2048; Topkap Saray Mzesi Ktp. III. Ahmed Blm 1361). Sahih Ahmed Dedeye gre erhinde toplam 2200 hikye anlatan Srr Benim erhimi Hazret-i Mevln kabl buyurdu. Zira ben Kasmpaada bin ettiim mescid-i erifin iinde Cenab- Hakk grdm. Ona binen sylerim. diyerek konuyla ilgili bir de hikye aktarr. Daha ok Hfz Divn erhiyle Osmanl muhtinde hret kazanan Sdnin (.1005/1596) Mesnev zerine Trke erhi (erhin sadece VI. cildin II. blmne ait ksm stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl 451de bulunmaktadr) ve Risle-i Mkilt- ve Istlht- Mesnev (orum l Halk Ktp. 1873/3) adl eserleri vardr. Sd, Hfz Dvn erhinde olduu gibi Mesnev almalarnda da lafzn ilk anlam seviyesini aamadndan olduka yetersiz kalmtr. Ankarav de erhinde Sdden hibir ekilde bahsetmemektedir. XVII. yzylda Mustafa em Efendinin Trke erhi Srr ve Sd erhlerinden daha fazla tannmtr (mlf. nshas Sl. Ktp. Hlet Ef. 334). Esrr Dede her Mevlev derviinin hcresinde bu erhin birka formas bulunduunu syler. III. Murada takdim ettii erhinde em amacnn 30 Munddin b. Mustafa, Mesnev-i Murdiyye, haz. Keml Yavuz, Ankara 1982.
24. 24. 15 Mesnevyi erat ahkm, tarkat esrr ve hakkat envr muvcehesinde anlalmas g yerleri aklayarak erh etmek olduunu belirtir. Mesnevnin anlalmasnn hazart- hamse ya da insn- kmil mertebesi dhil edilirse sitteyi bilmeye bal olduunu syleyerek, mukaddimede Varlk mertebelerini zh eder. Ancak em, bu mukaddimenin gereini erhinde lykyla takip etmez. Mesnevyi erh etmekteki maksadn rih yle ortaya koymaktadr: Bir eb ke-i vahdette fri ve sde hl ve knc-i halvette mesrr ve mreffehl-bl oturup ahvl-i lemi fikr eylerken, ngh htr- ftra hutr eyledi ki, Hz. Mevlnnn Mesnev-i erifi ki, ahkm- erat ve esrr- tarkat ve envar- hakkatla pr bir kitb- mstetbdr, lisan- trkyle erh ve beyan esrr ve mkilat ren ve yn klnp dibace-i dilferibi ahkam- er-i erifi icra edip, tarkat ve hakkatin esrr ve gavamzna muttali, sahib-i ekalim-i ark ve garb zllullah-i fil-arzin saadetli ve mrvvetli pdih- alem-i penah hazretlerinin nam- erifiyle muanven ve vasf- latfiyle mzeyyen olmas ziyade hub ve mergub grnd. Ta ki onun sebebiyle bu kitab- zib ve zinet ve kalill-bizaa rihi emiye kadir ve rifat myesser ola. Kitap, Sultan Murad b. Sultan Selim b. Sultan Sleymana ithaf edilmitir. Mesnevnin erh olunmasna sebep de silahdar Hasan Aadr. (1b-7a) Halvetyyeden Abdlmecid Sivs (. 1048/1639) Mesnevnin ilk cildinden 1328 beyti erhetmitir (mlf. nshas MEB Ankara Genel Kitaplk 683). Sivs erh maksadn yle beyn eder: Mevln Rm hz.leri Kurnn z olan ve benzersiz beynlarndan oluan Mesnev-i eriflerinde yazd rumuz ve nktelerin incelik ve hakkatlerini her bir beyti birbirine tatbik etmediinden zaruri olarak bu rumuzlardaki incelikleri tedkk ve her beytin hangi yet-i kerme ve hangi hads-i erfin mazmnu olduunu beyn ve tahkk etmek, anlalmayan yerleri vzha kavuturmak iin latf bir slb ile erh olunmas iin bu fakr kula tevdi ettii grevi emir telakk edip, erh etmeye baladm bu erhe balamadan nce iki kere ryada ltflar olup ncde benim kitbm baka kitblara mni eyle diye buyurdular. Grevimiz ve almalarmz ok olduundan kusur etmitik. Neticede Mevlnnn srr tecelli etti ve bu erhi bir an nce yazmam gerektiini bana iret etti. Ankarav ile ayn dnemde yaayan Sivs erhini Ankaravden nce telif etmitir. Nitekim erh I. Ahmede (1603-1617) ithf edilmitir. Ankaravnin erhini Dervi Ganeme dikte ettirmesinin balang tarihi ise 1033/1626dr. Ankarav ve Sivs, Kadzdelilerle tenkidlerini cevaplamada etkin iki isimdir. Sosyal balam dikkate aldmzda Mesnevye ynelik saldrlarda
25. 25. 16 Kadzdelilerin naslara dnk naif Hanef-Maturd anlayn gz nnde bulundurarak Mesnevdeki lafz ve manann naslara delletini vaz etme tavrlarnda Ankarav ve Sivs mterek grlebilir. Dier mtereklikleri beyitler aras iliki tesisi ve beyitlerin seyr slkta hangi hal ve makama iret ettiinin tesbiti noktasndadr.31 Trke erhler arasnda en muteber kabl edileni ve tezimize konu olan smail Ankaravnin (. 1041/1631) Mecmatl-letif ve Matmratl-mrif adl tam erhidir (mlf. nshas Sl Ktp. Pertev Paa 306-307). Bir Mevlev eyhinin yapt ilk Trke tam erhtir. Tartmal VII. Cildin erhini de iermektedir. Ankarav erhinin ilgi grmesinin temel sebebi, kendisinden nceki erh birikimini zmsemesi ve Mesnevyi tasavvuf mevz, mebd ve mesile dair bir kitap olarak kabul etmesidir. Eserinde yeri geldike Srr ve em erhlerini eletirmitir. Ancak asl eletiri emnin trke erhinedir. Srryi eletirirken Ankarav daha ihtiyatl ifdeler kullanr. rih Ankarav mukaddimede zikrettii slm ilimlere dair krk akn kayna kullanarak beyitleri erhetmitir. Ankaravnin en fazla yararland kaynaklardan biri Muhyiddin bnl- Arabnin Fthtdr; dolaysyla erhinde tahkk metodunu gzetir. Kahire (1221/1806, 1241/1825, 1251/1835) ve stanbulda (1257/1841, 1289/1872) eitli defalar baslan eser, am Mevlevlerinin talebi zerine Yusuf eng Dede (. 1080/1679) tarafndan alt cilt halinde Menhecl-kav li-Tullbil-Mesnev adyla Arapaya tercme edilmitir (Kahire 1289/1872). Bylelikle Ankarav erhi engi Dede vastasyla Arap dnyasna girmitir. Sleymaniye Camii Mesnevhn Kadir-Eref Pr Muhammed Mevlevnin (. 1026/1617) Haznetl-eb(s)rr adl eseri ilk drt cildin erhini ierir (III. cildin erhi Sleymaniye Ktp. Hlet Ef. 179; IV. cildin erhi Topkap Saray Mzesi Ktp. Revan Kk 440). Bayrm Melmlerden Sar Abdullah Efendinin (. 1070/1660) Trke Cevhir-i Bevhir-i Mesnevsi sadece I. cildin erhidir. Ryasnda hem Mevlndan hem de ems-i Tebrzden eseri erhetmek iin izin aldn belirten Sar Abdullah Efendinin zengin tasavvuf bilgi birikimine sahip olan eseri be cilt halinde baslmtr (I-V, stanbul 1287, 1288). Ankaravnin de hemehrisi, dostu olan ve Ankarav ile Mesnev zerine sohbetlerde bulunan Sar Abdullahn erhinin en bata gelen 31 Cengiz Gndodu, Mevlnnn Mesnevsinde Mn Dili, Mesnevnin Trkeye erh Gelenei ve Bu Balamda Halvet eyhi Abdlmecd-i Sivsnin Mesnev zerine almalar, Tasavvuf, VI/14 (2005), 121-148.
26. 26. 17 hussiyetlerinden biri beyitler ile melmiyye uygulama ve tabirleri arasnda irtibatlar kurmasdr.32 Rivyete gre Rshnin erhle megl olduunu anlaynca erhini teeddben tamamlamamtr.33 Ankaravnin dostu Aziz Mahmud Hdynin Mesnev erhi olduu rivyet edilmektedir.34 Celvet ve Ekber-Konev gelenekten gelen smail Hakk Bursevnin (. 1137/1725) Rhul-Mesnev adl I. cildin ilk 748 beytinin Trke erhi, Mesnevnin Ekber-Konev perspektiften yorumunun nemli bir rneidir. Bursev 1116/1704te tamamlad eserinin sonunda 748 beytin erhedilmesinin Mesnevdeki mnann anlalmas iin yeterli olacan syler (I-II, stanbul 1287). Aslnda Bursevye gre Mesnevnin erhedilmeye ihtiyc yoktur. Zira mana mntehler iin aktr. Mbtedler iin erh ettiini syleyen Bursev, mukaddimede mevcd erhlerin nakillerle dolu olduunu ve manay tahkk edemediklerini ileri srmektedir. rihin Mevlev de olsa ibresiyle nkil olmakla sulad Ankarav olmas kuvvetle muhtemeldir. Bursev yle demektedir: Muhakkak ki o rih Mevlev de olsa, Mesnevyi erhetmek isteyen msiv yoluyla dallete der. Belki o rih nazmn nizmna halel getirecek eyler rd edebilir ve kemiklerini kracak darbeler vurabilir. Kiinin kemli naklin okluunda yahut akl gcnde deil, merma ulatrmadadr. Bu ise allm olan Allahn ilhmyladr. Zira zevk ilimler takldle deil, tevhid-tecrd-tefrd srlarnn ancak tahkkiyle elde edilir.35 Ankarav beyitleri lafz, er, tasavvuf ve hakk anlam zere tahkk ederken erh dbcesinde de kaydettii zere bir ok kaynaktan nakillerde bulunmaktadr. Ancak nakillerde bulunmas Onun ilhm- ilh vastasyla erh faaliyetinde bulunmad anlamna gelmemektedir. Nitekim smail Ankarav, erhin Mevlnnn rhniyyetinden istimdd ile ve ibdr tarkiyle kendisine yazdrldn VI. Cildin tetimmesinde belirtmektedir.36 ayet mesele nkillikse sadece I. cildin 748 beytini kapsayan Bursev erhinde referans verilen kaynaklar, Ankarav erhinden olduka fazladr.37 Nkil olmak dier yandan muhakkik sfler geleneinde bir nkslk deil keml almetidir. Nitekim bn Arabi yle demektedir: Riclden byk olanlara gelince onlar byklerdir ve onlar 32 lker Aytekin, Sar Abdullah Efendi Ve Mesnev-i erf erhi, MSBE, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 2002, 386. 33 A.Glpnarl, Konya Mevln Mzesi Yazmalar Katalou, Ankara 1967, II, 137. 34 Hacthirolu erhin Endern-i Hmyn kitaplnda olduunu sylemektedir. Hactahiolu, 14. 35 . Hakk Bursev, Rhul-mesnev, stanbul 1287, I, 1. 36 smail Ankarav, erh-i Mesnev (Ganem Dede Nshas), Sl. Ktp. Pertev Paa 306-307, II, 629b. 37 . Hakk Bursev, Mesnev erhi, haz. smail Gle, stanbul 2004, I, 29-50.
27. 27. 18 peygamberin kulluuna vris olanlardr. ayet tebli ile memur olurlarsa makamlarn insanlarn gzlerinden gizlerler. Bylece insanlarn yannda ilh ihtiss ehlinden olduklar renilemeyecek zellikler ile gzkrler. Bylece o Allaha davet ile makam gizlemeyi birletirmitir. Onlar insanlar hadis okumaya, ahlk kitaplarn okumaya, eyhlerin menkbelerini okumaya arrlar. Bylece insanlar kendilerini kendi hallerinden konuanlar olarak deil nakilciler olarak bilirler. Memur olduklar srece byle olmas gerekir. Byle yapmakla memur deiller ise halleri srekli gizli olan avm ile beraberlerdir.38 bn Arabinin burada kastettii kimseler riclin son mertebesinde bulunan melmetlerdir ki sfatlarndan mcerred olduklar iin hal ehli olmayan ya da halleri gizli olanlardr. smail Ankaravnin cemul-cem mertebesi olan davet ya da ird makamna vurgusu bu mertebede olduundan dolaydr ki, eriati ne karmasn gerektirmitir. eriat kaviller ve fiiller ise dinin zhir ve btn btn olan eriata davet ya da eriat zere ird kavil ve fiillerin nakli ile gerekleir. Bursev erhinden Fussul-hikem-i sn diye bahsetmesi, erhinde bn Arab ve Konev grleriyle beyitleri tahkk ettiinin gstergelerinden biridir.39 Ankarav tavr ile Bursev tavr arasndaki fark, bn Arab ve Mevln tavrlar arasndaki farka msv olmakla beraber, tahkk tavr sz konusu olduunda mtereklerdir. Drlmesnevnin kurucusu eyh Mehmed Murad Efendinin (. 1265/1848) Hlsat-rh adl erhi Mesnevnin tmn iermektedir (mlf. nshas TY 6309- 6314). Murad Buhr erhinin mukaddimesinde yle demektedir: aramba pazarnda murad molla tekkesi eyhi seyyid hac hafz muhammed murad nakibendi b. eyh el-hac Abdlhalim Nakibendi, tekkede defa Mesnev hatmi mukadder oldu. Muhtasarca Mesnev erhi yazmak htrma geldi. Baz ihvn da talep ettiler. 1255 senesi Recebin 17. aramba gn erh yazlmaya baland. smine Hlasat'-uruh kondu. Tetimme: 1256 rebilhirde tamamland. erhteki aklamalar olduka muhtasardr. XIX. Yzyl Osmanlsnda Mesnevnin toplum dzeyinde en ok okunan kitaplar arasnda kabul grmesi sebebiyile Mesnev hatmi sadece Mevlevhnelerle snrl kalmam, Naklik bata olmak zere tm tarkatlarn db kitb hline gelmeye balam ve Mesnev zerine mstakil bir messese olan Drlmesnevler kurulmutur. Nak-melmlerden veld mellif Muhammed Nrul-arab eserlerinde Mesnevden beyitler iktibs ederken, 38 bn Arab, Ftht- Mekkiyye, I, 250. 39 . Hakk Bursev, Mesnev erhi, I, 26-27.
28. 28. 19 Naki-Mevlevlerden Hce/Hoca Hsmeddin ve Molla Caminin Mesnevnin ilk iki beytine yazd Farsa erhi tercme eden Hoca Sleyman Neet Efendi (Tercme-i D Beyt-i Mesnev, stanbul: Drut-tbatil-mire) ve eyh Murad Buhr ayn zamanda Mesnevhnlklaryla hret kazanmlardr. Yenikap eyhi Osman Selhaddin Dedenin (. 1886) erh-i Mesnevsi olduu ancak Mevlevhnede kan yangnda hepsinin yand rivyet edilmektedir. Geleneksel dnem Osmanl Mesnev erhleri deerlendirildiinde grlecektir ki, Srr ve em erhleri gibi Osmanl Mesnev erhlerinin bazlar lafz yorum dzeyini geemedii halde smail Ankarav erhi ile birlikte tasavvuf dnceye ve sir slm ilimlere ait tm nemli literatr metin yorumunda kullanlmaya balamtr. Bu adan Osmanl Mesnev erh gelenei Ankarav ncesi ve sonras eklinde dnemlendirilebilir. Ankaravnin tahkk tavrn yanstan erhi ran ve Bat dnyasnda da etkili olmutur. Abdlbaki Glpnarl, Ahmet Ate, Bedzzaman Firzanfer, R. A. Nicholson gibi Mevln ve Mesnev uzmanlarnn Osmanl Mesnev erhiliini vahdet-i vcd izgisinde bir erh faaliyeti grmeleri, rihleri kendi dncelerini Mesnevye giydirenler eklinde tantp zellikle XVII. asr Ankarav ve sonrasndaki erhleri bu adan eletiriye tbi tutmalar, tasavvuf dncenin kaynan ve Osmanl tasavvuf dncesinin seyrini idrk edemeyip gz ard etmelerinden kaynaklanmaktadr. Muhyiddin bnl-Arab ile Mevln arasnda mereb ve slp asndan farklar bulunmakla birlikte tasavvuf dncenin asl konusu olan Varlk ve zuhru anlaynda mterektirler. Nitekim bazlarnca Mesnev Farsa Ftht eklinde nitelenmitir. bnl- Arabnin fikirlerinin zeti saylan Fussl-hikem, vahdet-i vcd anlayn entelektel seviyede ele alrken Mesnev bu anlay hiss seviyeye indirerek ve hikye rgsyle her kesimden muhatabn zihnine yaklatrarak ele alr. ou ayn zamanda Fuss rihi olan Mesnev rihleri eserlerinde Mevlnnn remizlere dayal tasvr ve hitb dnce dnyasn yorumlarken tahkk Ekber-Konev metinlerinden faydalandklar gibi dier erh geleneklerini de dikkate almlardr. Son dnemdeki mehr Trke Mesnev erhlerinden bidin Paa erhi Mesnevnin I. cildini ihtiva eder (I-VI, stanbul 1303-1326). Ahmed Cevdet Paa, Abidin Paa erhinin iki zelliine dikkat ekmektedir: birincisi Mesnev erhini yaad
29. 29. 20 yzyln lisnna uygun bir ekilde yazmas; ikincisi kendi devrinin neesi, fikr ve itim hussiyetleri ve zel stlhlar ile erhini renklendirmesidir.40 erhinde Abidin Paa bata Ankarav erhi olmak zere, Sar Abdullah ve Bursev erhlerini kullanm, bazen aynen iktibslarda bulunmutur. Ekber-Mevlev Ahmed Avni Konukun erhi tam erh olup 34 defterden meydana gelmektedir (Konya Mevln Mzesi Ktp. 4740). Konuk, smail Ankaravden sonra Mevlev dnceyi eserleriyle yayanlarn en nemlileri arasndadr. Ankarav gibi Fuss rihi olan A. Avni Konuk, beyitler ile Fh-i M Fh arasnda irtibatlar kurmas asndan yegnedir denilebilir. Nitekim Konuka gre iki eser birbirini erheder mhiyettedir.41 Fh-i M Fh tercmesinde olduu gibi Mesnev erhinde de bunu gzetmitir. Ekber olmasndan dolay beyitlerin zhnda Fuss- Hikem ve Fthta oklukla istind eder. erhinde Mesnevinin 668 tarihli en eski nshasn kullanan Ankaravnin tahkk ettii Mesnev metnini esas alm ve Ankarav erhine yeri geldiince atflarda bulunmutur. erhin dierlerine kyasla bir dier zellii Hint alt-ktas erhlerine bavurmasdr. Modern dnemin balangc olmas itibariyle pozitif bilimin evren tasavvurunun yzyllar ncesinde Mesnev metninde nasl ispatland yeri geldike gsterilmeye allmtr. erhin Cumhuriyet sonrasnda Refi Cevad Ulunayn isteine ramen, Feridn Nafiz Uzlukun bakan olduu komisyonun verdii karar gereince baslmamasna iki sebep gsterilmitir: 1. erhte kullanlan Mesnev metni, Konyada bulunan en eski nshadan (677 tarihli nsha) yer yer farkllklar gstermektedir. 2. Ahmed Avni Bey de erhini, Ankarav ve dier Mesnev rihleri gibi XVII. Asrdan itibaren Mesnev rihlerince benimsenmi olan bn Arabnin grleri dorultusunda yani yanl yolda yapmtr.42 erh Prof. Dr. Mustafa Tahralnn yayn koordinatrlnde neri hlen srmektedir. Drt cildi yaynlanmtr. Kenn Rifnin Mesnevnin I. cildi zerine yapt erh ilk olarak rihin olu Kzm Bykaksoy tarafndan Mesnev Htralar adyla yaynlanmtr (stanbul 1968). Eserin msveddeleri Kenn Rifnin talebelerinden bir topluluk tarafndan yeniden gzden geirilerek daha sonra erhli Mesnev-i erf adyla yaymlanmtr (stanbul 1973, 2000). Hocas Mehmed Esad Dedenin lmyle yerine getii Fatih Camiindeki Mesnev krssnde Mesnev takrirlerine balayan Thirl-Mevlevnin (Tahir Olgun) erhinin asl hocasnn 40 sa elik, Abidin Paann Mesnev erhi ve Tasavvuf Dnceleri, ASBE, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 2001, 102. 41 Mevln Celleddin Rm, Fh-i Mfh, haz. Seluk Eraydn, stanbul 2001, XII. 42 A.Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi, I. cild haz. Seluk Eraydn-Mustafa Tahral, stanbul 2004; II. Cild haz. Seluk Eraydn-Mustafa Tahral, stanbul 2004; III. Cild haz. Osman Trer-Mustafa Tahral-Safi Arpagu, stanbul 2005; IV. cild haz. Osman Trer-Mustafa Tahral-Safi Arpagu, stanbul 2005.
30. 30. 21 bu takrirlerine dayanr. Takrirler Mesnev Dersleri ad altnda on be gnlk formalar halinde yaynlanmaya balamtr. rih ilk drt cilt ile beinci ciltten bin beyit kadar erh edebilmi, vefat zerine V. cildin geri kalan ksmyla, VI. cildin erhi rencisi efik Can tarafndan yaplmtr. 18 cilt halinde baslan eserin XIV. cildi Tahirl- Mevlevye, son drt cildi efik Cana aittir. lk 10 cilt Tahirl-Mevlev hayatteyken baslm, yazm tamamlanan XI.-XIV. ciltler efik Can tarafndan derlenip yaymlanm XIV.-XVIII. ciltleri ise efik Can erh etmitir (I-XVIII, stanbul 2001, II. bask). Tahirl-mevlev erhi byk lde Ankarav erhine dayanmaktadr. Nitekim Htrtnda yle demektedir: Fatih camiinde Mesnev okutur iken Ankaravnin erhini esas ittihz ediyor, beyitleri o esas diresinde ve anlayabildiim kadar tercme ve erh ediyordum. Mesnevye hi taalluku olmayan itimi ve siys tenkitlere kalkmyordum. Bundan dolay idi ki, dersimde sivil ve resm zbta memrlar bulunup, dinledikleri halde muhazeyi mcip bir ey grmyorlard.43 Kendinden nceki Mesnev erhlerini eitli alardan eletiren Abdlbaki Glpnarlnn erhi, kendi eletirisine ayna tutmas hasebiyle erh geleneinin son halkasdr. erh hikyelerin kaynaklarn tespit ve beyitler aras iliki asndan faydaldr (I-VI, stanbul 1973). Glpnarlnn metni oluturan unsurlar dnce geleneinin balamndan koparp orijinal kkenlerine irc etme tavr, Bedizzaman Firzanferde olduu gibi saf kltr (?) yaratma dncesinin bir yansmasndan ibrettir. Glpnarl, Ankarav erhini be meselede tenkid etmektedir: 1. Mevln ve ems-i Tebrznin eserlerini okumamtr. 2. Yanl Mesnev nshas kullanmtr. 3. Uydurma VII. cildi erhetmitir. 4. bn Arabnin felsefesini esas tutarak erh etmitir. 5. Fars dilinin stlhlarn bilmemektedir. Birinci eletirinin ilk ksm sz konusu olduunda Glpnarl zellikle rihin Fh-i m fhi kullanmadn iddia eder. Bu iddia geersiz grnmektedir. Zira Ankarav sklkla olmasa da Fh-i m fhe yeri geldike atflarda bulunur.44 kinci ksm Glpnarlnn her yerde ems-i Tebrzyi n plana karmasna rcdir. Ankarav Mevlnya id olduuna inand 10 adet eseri Konyada grdn ve okuduunu 43 Tahirul- Mevlev, Matbt alemindeki hayatm ve stiklal Mahkemeleri, stanbul 1990, 139. 44 Mesela, Fh-i m fhte geen Hz. Peygamberin Bedir esirlerine bakp glmesi kssas . Ankarav, erh-i Mesnev (Mecmatl-letif ve Matmratl-marif), stanbul 1289/1806, III, 744.
31. 31. 22 sylemektedir. ems-i Tebrznin Maklt bunlar iindedir ki Ankaravye gre Mevln derlemesi olmas itibariyle Mevlnnn eserleri arasnda zikredilmesi gerekir45 Aslnda Glpnarlnn Fh-i m fhe ve Maklt n plana karmasnn iki sebebi vardr. Fh-i m fhi zikretmesinin sebebi Tanzimat ve Cumhuriyet sonrasnda Trk okur-yazarnn tarihin rk sylemde yeniden insnda (?) dz yazya verdii nemdir. Dz yaz onlara gre in faaliyetinde daha elverili bir enstrmandr. Zira sosyal iletiim alann daha aklayc bir slba shiptir. iir ise kendi iinde kapaldr ve ancak modern dnemde ortaya kan metinleraras yntemle kapall akla kavuabilir. Glpnarlnn iddisnn dellet ettii eyi Cumhuriyetin hemen ncesinde A. Konuk farkl bir vurguyla seslendirmitir.46 Konuka gre de Fh-i m fh ile Mesnev birbirini erh eden metinlerdir. Nitekim erh tarihinde iki metin arasnda en fazla iliki kuran Glpnarl deil A. Avni Konukdur. Ankaravye gre Mesnev Mevlnnn tasavvuf dncesini en detayl ekilde ieren metindir. Metindeki beyitlerin delletlerini kaynak asndan belirlemek iin Ankarav, Osmanl kltr muhitinde tedvlde olan tm slm ilimlere dair eserlere atfta bulunmaktadr. Ancak bu iir metnini dzyazya evirmek anlamna gelmemektedir. Ankarav Mevlev gelenein balca hussiyeti olan iir yazmay erkn derecesinde grmesinden dolay ayn zamanda bir irdir ve nesri de aslnda iirolarak grlebilir. Zira dnce ve ifdenin ritmi olan arzun hkim olduu bir gelenekte yetimitir. te yandan Mevln bir sf-ir olarak mensr metin telif etmemitir. Modernlerin mensr olarak grdkleri, bir eyh-i kmilin iirsel slpta rd ettii sohbetlerinin derlemesinden baka bir ey deildir. Dolaysyla Glpnarlnn tenkdi, modern dnemde ortaya kan dz yaz-iir ikilemine gndermeler ieren ideolojik bir tenkiddir. Maklt vurgusu da buna rci olmakla beraber, Mevlevlik tarihini melmlik tarihi eklinde okumann bir uzantsdr. Ankaravye gre bu tr okuma mukallid melmlerin krdr. Oysa Mevlevlik muhakkik melm gelenektir ve Mevlnnn ahsnda temel sf tavrlar kendisinde cem etmektedir. Bu tavrlar Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmizdeki riyzet tavr, emsdeki ilh ak tavr ve bn Arab- Sadreddin Konevde temsilini bulan vahdet-i vcd ve tahkk tavrdr. Mevlny bu tavrlardan sadece birine indirgeyip aklamak, Ondaki cmi tavr anlayamamak demektir. 45 . Ankarav, VII. cild erhi, Sl. Ktp. Esad Efendi 1563, 185a-b. 46 Konuk, Mesnev-i erf erhi, I, 42.
32. 32. 23 Glpnarlnn ikinci, nc ve drdnc sradaki eletirileri tezin ilgili ksmlarnda aklanacaktr. Son eletiri Ankaravnin fars dilinin stlhlarn bilmeyii, kitap farsas kullanmasdr. Bu eletiri dierleri gibi anakroniktir ve Ankaravnin yaad dnemi dikkate almaktan uzaktr. ncelikle Ankarav dnemin Osmanl dnyasnda cr olan Farsay kullanp Farsa mstakil eser telif etmitir. Bu da o dnemdeki Farsay iyi kullandnn almetlerinden biridir. XVII. asrn banda zellikle Kadzdeliler kesiminde Farsann cehennem dili kabul edildii hatrlanrsa, Ankaravnin byle bir evrede Farsa kitap telif etmesi bal bana bir deerdir. Osmanl ilim geleneinde farsann renilmesi manzm Tuhfe-i hid okumakla ve ezberlemekle gerekleen bir sretir. Dolaysyla Ankaravnin kitap farsas kullandna ynelik eletiri, sosyal gereklii grmezlikten gelmek eklinde yorumlanabilir. Glpnarl bu eletirileri yapmakla beraber, kendi erhinde sklkla Ankaravye dayand iin son olarak u tespiti yapar: btn bunlara ramen Ankarav erhinin, dier erhlere nispetle iyi olduunu sylersek Mesnev erhlerinin ilm karakterini belirtmi oluruz.47 Glpnarlnn ilm ile kastettii pozitivist anlamda bilimselliktir ki, Ankaravnin ilim anlay ile bir ilgisi yoktur. Osmanl dnyasnda Mesnevnin alt cild ve yaklk 26 bin beyitlik geni hacminden dolay, daha ok konularna gre seilmi beyitler derlenerek Mesnev antolojileri oluturulmutur. Bu tr eserlerde Mesnevdeki konularn bir nevi sistematiinin karlmas amalanmtr. iirlerinden melm ve hurf mereb olduu gzken Yusuf Snekn (. 952/1546) Cezre-i Mesnevsi antolojilerin en mehrudur. Mesnevnin her cildinden seilen 366 beytin yer ald Cezrede ilk 18 beytin ardndan eitli balklar altnda Mesnevdeki temel konularla ilgili beyitler derlenmitir. Eserinin dbcesinde Snek telif sebebini yle aklamaktadr: Bir gn Mesnevnin gerek anlayclarndan biri Mesnevnin sonsuz bir okyanus olduunu, herkesin hakkyla bilemediini, ondan tarkata yeni girenlerin anlamalar ve daha rahat okumalar iin semeler yapmasn isteyince istekte bulunan geri evirme (Duha 10) yeti gereince bu dilei yerine getirdim ve alt cildden 366 beyti setim. Her birini bir dieriyle ilikilendirdim ve Mesnevnin eer mana denizine susamsan Cezre-i Mesnevden 47 A. Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 143.
33. 33. 24 denize bir su yolu a (I. b. 925) beytine istinden adn Cezre-i Mesnev koydum.48 Dibceden anlaldna gre antoloji Mevlev dnceyi tantmak maksadyla yazlmtr. Nitekim eserdeki 35 balk, her bir Mevlevye Varlk, bilgi ve ahlk alannda Mesnevye dayal bir tasavvur vermeyi amalar.Yusuf Snek daha sonra Cezreye bir de Trke erh kaleme almtr. Mehmed lm Dede (. 1020/ 1611), Abdullah Bosnev (. 1053/1644), Abdlmecid Sivs, smail Ankaravnin sohbet halkasndan brhm Cevr elebi, eyh Glip (1213/1799), Ebbekir Efendi Cezreye erh yazan mellifler arasnda zikredilebilir.49 Ancak smail Ankaravnin Nisb- Mevlev adl antolojisi Cezreye kyasla daha aklayc ve derleyici sistematie sahiptir. Eser, Menzils-sirn kaynakl 100 temel kavramn Mesnevdeki yerlerinin tespit edilmesi asndan Mesnev lgt olarak ta grlebilir. XVI. yzyl ve sonrasnda Muhammed b. Yahya b. Mmin, Pr Mehmed Paa, Hasan Zarif, Nev Yahya Efendi, abanzade Mehmed Efendi, Sabh Ahmed Dede, Aazde Mehmed Dede, Zhdi Yusuf Dede, if Mehmed Efendi, Hocazde Mehmed Rstem, Adn Recep Dede, Dervi Ali b. smailin, emseddin Sivas, Mstakimzde Sleyman Sadeddin, Mehmed krnn Mesnev antolojileri ve Mesnev zerine almalar mehrdur. Molla Fenr, Abdlgani Nabls ve Abdurrahman Sreyy Mesnev dibacesine erh yazmlar; Ahmed Remzi Akyrek Mesnevdeki mnct beyitlerini bir araya getirmi (stanbul 1917), Hlis Abdurrahman b. Ahmed Kerkk vd. ilk 18 beyti erh etmitir.50 Mesnevdeki anlalmas zor kelimelerin ve tasavvuf kavramlarnn daha kolay anlalabilmesi iin Mesnev szlkleri hazrlanmtr. Anadoludaki ilk Mesnev lugat Abdlmecid Sivs tarafndan yazlmtr. Meydinl-fursn adl kitap 1070 fiilin mnasn ve Farsa gramer bilgilerini ierir. Abdllatf b. Abdullahn 1031/1621de yazd Mesnevde geen 3325 kelimenin anlamn ve 300 kadarnn tasavvuf stlah asndan zhn ieren Letifl-lgt en nemli Mesnev szlklerinden biridir. 1113/1701de abanzde Mehmed Muhteem b. Hrremin telif ettii Muzhirul-iglde 2000e yakn Arapa-Farsa kelime Trke aklanm, menkbe ve hikmetli szlere yer 48 Yusuf Snek, Cezre-i Mesnev, Sl Ktp. Hac Mahmud Ef. 3088, 2a. 49 smil Gle, Trk Edebiytnda Cezre-i Mesnev erhleri, Osmanl Aratrmalar, XXIV (2004), 160- 179. 50 Mehmed nder- smet Binark-Mustafa Nejat Sepetiolu, Mevln Bibliyografyas, Ankara 1974, II, 95- 200
34. 34. 25 verilmitir.51 Osmanl Anadolusunun en mmeyyiz vasflarndan biri de bir tasavvuf kitap zerine messese in etmesidir: Mesnevhnlk krss ile Drlmesnevler. Mevln Mesnevsini tarkat yoluna girenler iin bir ird kitab olarak tayin ettiinden Mesnevnin okunmas ve sliklere okutulmas Mevlev tarkatnda bir erkn olarak kabul edilmitir. Mesnevyi yksek sesle okuyan, ndiren tegann eden, erh mhiyetinde bir takm aklamalarda bulunanlara Mesnevyi okuyan veya okutan anlamnda mesnevhan denilmitir.52 Mesnevnin ktibi ve ilk muhtab olan Hsameddin elebi, ilk mesnevhn ve mesnevhnlk messesesinin bnisi kabul edilir. Sirceddin Mesnevhn gibi zel olarak ilk dnemde baz Mesnevhnlar da yetitirmitir. Sultan Veledin olu Ulu rif elebi ou zamann tarkat yaymak gayesiyle seyahatlarla geirdii iin Konya sitnesinde Mesnev takrirleri iin Sirceddin Mesnevhn veya Menkbl-rifni Trkeye eviren Mahmud Dedeyi vekil tayin etmitir. Hatta daha sonraki dnemlerde Konya elebileri halife olmayan baz kimselere Mesnev okutmak zere beyaz destr sarmaya izin verip mesnevhnlk iczetnmeleri gndermilerdir. Tarkat geleneinde Mesnevhnlk iin iczetnme almak art olsa da iczet iin Mesnevyi bir mesnevhndan okumak zorunlu deildir. hidnin Tuhfesini okuyup ezberleyen, Farsaya Mesnev dilini anlayacak kadar vkf olan kimse bir mesnevhnn kendisine verdii iczetle mesnevhanlk yapabilir.53 Osmanl mesnevhnlk iczetnmeleri Ankaravnin metin tahkkine uyulmas artyla verilmitir. Ankarav metni erhiyle birlikte olduundan mesnevhnlar iczetnmelerinin gerei olarak Mesnev okuyup erh ederken Ankarav erhini esas almlardr. Nak eyhi Hoca Hsmeddin Efendinin verdii iczetnme rnei Glpnarl evirisiyle yledir: besmele ve hamdeleden sonrabundan sonra ben (k.s.) bilgileriyle bizi faydalandrsn, min, efendim Hce Muhammed Emnullah el-Hseyn (Mehmed Emn Kerkk Bursev) ile std Hce Selim Nakbendden nasl iczet aldmsa eyh Seyyid Osman Salhaddin Mevlevye de ylece ve rih Ankaravnin 51 brahim Kunt, Mesnev Szlkleri ve Abdullatf b. Abdullahn Letiful-lugt, SSBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 1999. 52 M.Zeki Pakaln, Mesnevhnlk, Osmanl Tarih ve Deyimleri Szl, Ankara 1983, II, 490. 53 A. Glpnarl, Mevlev dab ve Erkn, stanbul 1963, 150-151
35. 35. 26 tahkkine uyarak Mesnev-i Manevyi nakletmesi husunda izin verdim.54 Osmanlnn son devrinde Konyada Sdk Dede (. 1933), stanbulda Hoca Hsmettin Eypteki Htniyye Tekkesinde, Osman Selhaddin Dede, Mehmed Celleddin Efendi (. 1326/1908) ve eyh Abdlbki Efendi Yenikap Mevlevhnesinde, Mehmet Akif Ersoya da Mesnev okutan Selnikli Esad Dede yarm asra yakn Fatih Camiinde, Ahmed Celleddin Dede Galata Mevlevhnesinde, Ahmed Remzi Dede Beyazt ve skdar Yeni Camide, Mesnev dersleri okutmulardr. XIX. asrn sonlarndan itibaren mesnevhanlk camilere de tannca Mesnev dersleri halka ynelik vaazlar halini almtr. Nitekim Fatih Camiinde Esad Dededen sonra Karahisarl Ahmed Efendi, onun lmnden sonra da Tahirl-mevlev haftada bir gn Mesnev okutmulardr. Tahirl-mevlev 1923-1925 aras Fatih Camiinde ve lmne kadar da Sleymaniye Camiinde ve ardndan Lleli Camiinde mesnevhanlk yapmtr. XIX. yzylda Mevlevlerin yansra stanbulda yaayan nemli Nak eyhlerinin ayn zamanda mesnevhan olduklar grlmektedir. Mevlev-Nak kaynamasyla birlikte Naklerden Mesnevhn-