1. 1 NDEK LER KISALTMALAR3 NSZ4 G R ..5 I-ARATIRMAMIZIN KONUSU
VE NEM ..5 II-ARATIRMAMIZDA TAK P ED LECEK METOD.5
III-ARATIRMAMIZIN AMACI8 IV-MEVLN VE MESNEVS 8 B R NC BLM ANKARAVN
N YAADII DNEM, HAYATI, LM AHS YET VE ESERLER I-ANKARAVN N YAADII
DEVR N S YS, F KR VE LM YNLER YLE NCELENMES A-ANKARAVN N YAADII
DNEM N S YS VE F KR OLAYLARI...22 B-ANKARAVN N YAADII DEV RDE HALKI
ETK LEYEN TARKATLAR VE LM DURUM...36 II- SM L ANKARAVN N HAYATI VE
ESERLER I- SM L ANKARAVN N HAYATI A-DOUMU KNYES VE LES .........46
B- L M HAYATINA G R ..47 C-VEFTI52 II- SM L ANKARAVN N ESERLER A-
MESNEV LE LG L ESERLER I-CM UL YT55 II- FT HUL- EBYT.56 III- HALL-
MK LT-I MESNEV..57 IV-TUHFETL- BERERE58 V- S MTL- MKINN.58
VI-MECMATL- LET F VE MATMRATL- MER F.59 B-TEFS R LE LG L ESERLER
VII- FTHT-I AYN YYE..76 VIII- M SBHUL- ESRR...........78
C-TASAVVUFLA LG L ESERLER IX- ZHUL- H KEM79 X- ZBDETL- FHS F NAK L-
FSS...80 XI- CENHUL- ERVH...81 XII-R SLE- UYN-I SN AERE...82 XIII-M
NHCL- FUKAR....82 XIV- DERECTS- SL KN.....86
2. 2 XV-N SB-I MEVLEV..87 XVI- HUCCETS- SEM..88 XVII-R SLE-
TENZH YYE F EN L- MEVLEV YYE....89 XVIII- R SLE- USL- TARKAT-I
MEVLN...90 XIX- SLUKNME- EYH SM L.91 D-HAD SLE LG L ESER XX- ERH-
HADS- ERBAN...91 E- BNL- FRIZ ERHLER VE KASDE- MNFER CE ERH XXI-
MEKSIDUL- L YYE F ERH T- T YYE...94 XXII-ERHU KASDET L- MM YYE EL-
HAMR YYE.96 XXIII- EL- H KEML- MNDER CE F ERH L- MNFER CE.97 F-EDEB
YAT SAHASINDAK ESER XXIV- M FTHUL- BELA VE M SBHUL FESHA..99 K NC
BLM ANKARAVN N HAD S L I-ANKARAVN N HZ. PEYGAMBER VE SNNET HAKKINDA
YAPTII DEERLEND RMELER A-ANKARAVN N DEERLEND RMELER NE GRE HZ.
PEYGAMBER103 B-ANKARAVN N SNNETE BAKI AISI...106 II-ANKARAV VE HAD
S A-ANKARAVN N HAD S USLYLE LG L DEERLEND RMELER ...109 B-B R HAD S
PROBLEM OLARAK KEF VE ANKARAVN N KEF ANLAYII110 III-ANKARAVN N HAD
S L VE KULLANDII KAYNAKLAR A-ANKARAVN N KAYNAKLARI..117 B-ANKARAVN
N HAD S L 119 NC BLM I-HAD S TAHR CLER 124 II-MKERRER HAD SLER..472
III- MECMATL- LET F VE MATMRATL- MER FTE YER ALAN HAD SLER N
SIHHATLER NE GRE DEERLEND R LMES .474 IV- HAD SLER N BUHR VE MSL M
N SAH HLER NDE, KTB S TTEDE D ER HAD S K TAPLARINDA VE MEVZT K
TAPLARINDA YER ALMASINA GRE DEERLEND R LMES 476 SONU..478 B BL
YORAFYA..482
3. 3 KISALTMALAR a.g.e. : Ad geen eser. a.g.m. : Ad geen
makale. a.g.y. : Ad geen yer (A.S) : Aleyhisselam b. : bnu. bkz. :
Baknz. C. : Cilt. ev: : eviren D A : Trkiye Diynet Vakf slm
Ansiklopedisi. D. .B : Diynet leri Bakanl H. : Hicr. Hz. : Hazreti.
Ktp : Kitapl M. : Mld M.E.B. : Mill Eitim Bakanl No: : Numara (RA.)
: Radiyallahu anh. s. : Sayfa. sa: : Say (S.A.V.) : Sallallahu
aleyhi ve sellem. S.K. : Sleymniye Ktphanesi. S. : Seluk
niversitesi Trc: : Tercme Tsz : Trihsiz T.T.K. : Trk Trih Kongresi
. : lm. Thk : Tahkik Trc. : Tercme. vb : ve benzeri vr. : varak.
vd. : ve devam.
4. 4 NSZ Mevln Celleddn-i Rm, gr ve dnceleriyle insanl
yzyllardr etkileyen limlerimizden birisidir. zellikle Mesnev adn
verdii eseri, ylesine mehurdur ki, herhangi bir isim belirtilmeden
zikredildii zaman, Mesnev kelimesi, onun Mesnevsini akla getirir.
Onun, Mesnevde insanla aktard fikirlerini daha iyi anlatabilmek iin
ortaya konulan erhlerin ierisinde, Rsh Dedenin erhi n plana
kmaktadr. Bu erh hem Mevlny, hem de XVI ve XVII. Yzyllarda Osmanl
toplumunu daha iyi tanmamza yardmc olmaktadr. Mesnevler iinde nasl
Mevlnnn yazd Mesnev mstesn bir yere shipse, Mesnevye yazlan erhler
ierisinde de Ankaravnin Mecmatl- Letif ve Matmratl- Merif adn
verdii erh, byle mstesn bir yere shiptir. Mellif Farsa olan
Mesnevyi, Trke anlatmyla halkn anlayna sunmu, Mevlev tekkelerinde
yllarca onun erhi okutulmutur. Ankarav kendisinden nceki erh
geleneine farkl bir boyut getirmi, yet ve hadislere, sahbe ve
tasavvuf byklerinin szlerine eserinde oka yer vermi, bu tavryla,
Mevlnnn slmn temel prensiplerine sk skya bal bir mutasavvf olduunu
ortaya koymaya almtr. Douyu ve baty etkileyen, bugn bile insanlar
etrafnda birletiren bu felsefeyi daha iyi anlamak, Osmanl toplumunu
daha iyi tanmak ve eserde kullanlan malzemeyi hadis ilmi asndan
deerlendirmek, tezimizin ana konusudur. almamzn eksikliklerle dolu
olduunu penen kabul ediyor, konunun anlalmasna bir nebze de olsa
katkda bulunmasn md ediyoruz. Bizi bu konuda almaya tevik eden ve
almalarmz esnsnda yardmlarn esirgemeyen, tez danmanm saygdeer hocam
Prof. Dr. Ali Osman Kokuzuya, Prof. Dr. Bilal Saklana, Prof. Dr.
Ahmet Turan Yksele ve ilimlerinden ve grlerinden istifde ettiim
hadis ana bilim dalmzn btn hocalarna teekkrlerimi sunmay bir bor
biliyorum. Aye GLTEK N KONYA- 2006
5. 5 G R I-ARATIRMAMIZIN KONUSU VE NEM Mevln Celleddn-i Rm
XIII. Yzyla damgasn vuran tasavvuf byklerindendir. Mevlnnn mrnn
sonlarna doru olgunluk anda verdii eserlerden birisi olan Mesnev,
onun grlerini en iyi ekilde yanstt iin pek ok almaya kaynak olmu ve
zerine pek ok erhler yazlmtr. Bunlarn iinde smail Rush Ankaravnin
yapt erh, det bir dnm noktasdr. Ankarav, o zamana kadar baz
kelimelerin yorumlanmas ve baz manalara aklk getirilmesi eklinde
yaplan erh almalarna yeni bir boyut kazandrm, yet, hadis, iir ve
hikye arlkl bir anlatma ship olup halkn anlayaca bir dilde kaleme
ald eserle, Mesnev rihleri arasnda farkl bir konum elde ederek
Hazreti rih nvnn kazanm ve erhler, Ankarav ncesi yaplan erhler,
Ankarav sonras yaplan erhler olarak iki ana grupta deerlendirilir
olmutur. Ankarav erhi, devrin edebiyat dili olan Farsayla kaleme
alnan Mesnevyi halkn daha iyi anlamasna, Mevlnnn hayal dnyasnda
gezinen bir filozof deil, slamn temel ilkelerine samimiyetle bal
bir lim olduunun daha iyi anlalmasna sebep olmutur. Ankarav erhinde
gze arpan nemli bir husus, mellifin beyitleri erhederken ok sayda
yet ve hadse, zaman zaman da hadislerin senedlerine ve manalarna
yer vermesidir. Aratrmamzn ana konusu, Mesnevnin altnc cildinde
bulunan hadislerin tahricini yapmak ve Osmanl limlerinin XVI ve
XVII. yzyllardaki ilm durumlarn, zellikle hadis sahasndaki
birikimlerini Ankarav rneinde ortaya koymaya almaktr. Tezimizin
duraklamaya tekbl eden bu devir limlerini daha yakndan tanmamz ve
hadis kullanmlarn daha iyi deerlendirmemiz asndan nemli olduunu
dnyoruz. II- ARATIRMAMIZDA TAK P ED LECEK METOD Ankaravnin hayatna
dir elimizde ok az bilgi mevcuttur Bu durum, mellifimizin yaad
devri tanmamz, XVI ve XVII. yzyllar siys, ictim, ilm ve fikr
ynlerden incelememizi gerekli klmtr. Ankarav, Ktip elebi gibi dnya
apnda ne sahip bir bibliyorafyacnn, Bk gibi beyitleriyle,
gazelleriyle toplumu etkisi altna alan, padiahtan atiyyeler kazanan
bir irin, Matrak Nasuh gibi hemen her alanda almas olan nl bir
kimyacnn, Takiyyddin gibi mehur bir astronotun yaad alarda yetimi,
bu ilm zenginliin farkl bir boyutunda lahiyat- Edebiyat alannda
eserler vermitir.
6. 6 Mellifimizin yaad a Osmanl Devletinin siyasi olarak
duraklama devresine girdii, devletin yava yava eski gcn ve
azametini kaybetmeye balad bir adr. Bu aa ocuk yata tahta karlan ve
annelerinin, elerinin veya devlet adamlarnn etkisinde kalp devlet
yneten, ldrlme korkusuyla yllarca bir odada hapis hayat yaayadklar
iin akl melekesi yerinde olmayan, devlette blnmelere sebep olur
endiesiyle, kardelerini, yeenlerini, hatta kendi ocuklarn
katletmekten ekinmeyen padiahlar damgasn vurmutur. Osmanl Trihinde
bir ilk yaanm, Yenieri Ocan kaldrmak isteyen ve birtakm slahat
teebbsleriyle tepki toplayan padiah II. Osman askerler tarafndan
katledilmitir. Yenieri ve Siphlerin kardklar her isyandan sonra
devlet adamlarnn balarn isteme deti, padiah ldrmeye kadar ii
vardrmtr. Rsh Dedenin doum trihini kesin olarak bilmiyoruz. Ancak
lm yl olan H. 1041/M.1631 tarihinden yola karak, onun Knn Devrinin
son yllarnda doduunu syleyebiliriz. Devletin ilerledii en son
noktaya, kazand en ok topraa, Osmanlnn dnya hkimiyetine iret eden
bu devir, ayn zamanda duraklamann ilk iretlerini de bnyesinde
barndrmaktadr. Knnyi Knn yapan, Ebussuud Efendinin giriimleriyle
toplumun ihtiyacna gre dzenlenen kanunlar, yaynlanan fermanlardr.
Bu devrin ihtiam ylesine etkileyicidir ki, IV. Murad zamannda iine
girilen duraklama dneminde srkleyici bir etki gstermi, Knn devrinde
yetien ilim ve siyaset adamlar, sadrazamlar, komutanlar vb.bu
duraklamann toplumda hissedilmesini geciktirmiler, fetih
hareketlerinin bir sre daha devam kendiliinden gelmi, iler bir sre
daha yolunda gitmitir. Ankarav, II. Selim, III. Murad, III. Mehmed,
I. Ahmed, I. Mustafann ksa sreli iki saltanat, II. Osman ve IV.
Murad devirlerinde yaam, hem devletin azametli gnlerine, hem de
bozgunlara ve toplumdaki tefesshe hit olmutur. Siys alkantlar ve
devlet ynetimindeki aksaklklar, toplumu da derinden etkilemi, halk
manevi ynden huzur bulmak, zerlerine gelen yk kaldrp moral gc almak
iin tekkelere ynelmi, ilim ve tasavvuf erbabnn meclislerinde huzur
aramlardr. Bektlik, Halvetlik ve Mevlevlik, bu dnemde yaayan
insanlar en ok etkileyen tarkatlerdir. Padiahlar da toplumun
tercihlerine dikkat etmiler, kendi dnemlerinde yaayan ve halk
etkileyen eyhlerle yakn ilikiler kurmulardr. Halkn elit tabakasna
hitap eden Mevlevlik de, padiahlarn zaman zaman ziyaretlerde
bulunduu, hayr dua ald eyhleri ve olgun insan yetitiren
Mevlevhneleriyle dikkat ekmektedir. Mevlevhnelerde grdmz mutfak
eitimi, bize piirilenin yemek deil insan olduunu anlatmaktadr.
Ancak unu da hatrlatmakta fayda var. Dinde tasfiye hareketi olarak
da deerlendirilen tasavvuf kart hareketler de bu dnemde younlam,
Kadzde- Sivs ekimesi bu dnem
7. 7 insan zerinde derin etkiler brakmtr. Bir tarafta toplumu
kasp kavuran, devletin btnln tehdit eden Cell isyanlar, dier
taraftan gy slmn zne inmeyi gaye edinen, ama sz ve uygulamalaryla
mutasavvflar det dinsiz kategorisinde deerlendiren Kadzde hareketi,
devletin st tabakasnda, brokraside mevcut olan huzursuzluun halka
yansmas olarak da deerlendirilebilir. Her ne kadar zaman zaman fiil
olarak kar karya gelseler de, Kadzde- Sivs tartmas daha ok vaaz
krslerinde devam etmi ve taraftarlar fikirlerini savunabilmek iin
kl yerine kalemi tercih etmilerdir. Mellifimiz Ankaravnin de
tartmalarn iinde yer aldn, verdii eserlerden anlamamz mmkndr. Semn
meruluunu anlatt Hccets- Sem adl rislesi, Mevlev ritellerini
eletiren bir vize cevap olarak kaleme ald er- Rislett- Tenzhiyye f
enil- Mevleviyye adl Arapa eseri, hatt erh-i Hads-i Erbani bile,
Mevlevlii, dolaysyla tasavvufu savunmak iin kaleme alnan
eserlerdir. Melliflerin ilm ynlerini ortaya koyan en iyi kaynaklar,
hi phesiz kendi eserleridir. Bu husus bizim Ankaravnin Mesnev erhi
yannda, dier eserlerini de incelememizi gerekli klmtr. Ankaravnin
tesbit edip ulaabildiimiz yirmi drt eserinden de anlyoruz ki o,
devrin dier limleri gibi, Arapa ve Farsay iyi bilmekte, hatta bu
dillerde eserler verebilmektedir. Hem edebiyata, hem ilhiyta vkftr.
Mesnevyi erhederken bavurduu yet ve hadislerin okluu, yetler ve
hadisler hakknda verdii malumatlar ve yapt erhler, Osmanlcadan
Arapaya Arapadan Farsaya sradan bir i yapyormu gibi yapt yumuak
geiler, bize, her dile de hkim, dni bilgisi tam, tasavvuf meneli
bir ilim adamyla kar karya olduumuzu hatrlatmaktadr. O, tefsir
sahasnda, Nr Sresinin 35. yetinin tefsiri diyebileceimiz Misbhul-
Esrr, Ftih Sresinin tefsrleri iinde mstesn bir yere sahip bulunan
Ftht- Ayniyye adl eserleriyle dikkat ekerken, hadis sahasnda da,
daha ok sem vb. Mevlev detlerinin aslnda snnet olup bidat olmadn
aklamaya alt erh-i Hads-i Erban ile dikkat ekmektedir. Ankaravnin
hadisiliini daha iyi deerlendirebilmek iin incelediimiz bu eser,
krk hadis edebiyat iinde, muayyen bir tark ve slkun mdfaas
mevzunda, Trke Krk Hadis tercmelerinin en tipik rnei1 olarak
gsterilmektedir. Mesnevye yapt erh ise, Mevlnnn baz melliflerce
Kurann manzum tefsiri olarak nitelendirilen bu esiz eserinin ve
fikirlerinin etkisinin aydn, kltrl bir kesimle snrl kalmasn nlemi
ve Mesnev erhiliine farkl bir boyut kazandrmtr. Rsh Dede, Mevlnnn
Mesnevsinin her bir cildine bir cilt erh yazm, alt ciltlik Mesnevyi
alt cilt 1 Karahan, Abdlkadir, slam Trk Edebiytnda Krk Hadis,
Ankara 1991, s. 234.
8. 8 olarak erhetmitir. Bir de yedinci cild meselesi vardr ki,
ileride bu konuda geni bir malumat verilecektir. Aratrmaclara gre
yedinci cild Mevlnya id deildir. Biz bu almamzn ilk blmnde
Ankaravnin yaad devri ana hatlaryla ortaya koymaya, hayatn ve
eserlerini incelemeye, ikinci blmnde Ankaravnin hadis ve snnet
hakkndaki grlerini ortaya koymaya, hadis ilmindeki durumunu
anlamaya, mutasavvf bir lim olarak onun hangi hadislere itibar
ettiini, hangi hadisleri daha sk kullandn, hadis kablndeki
kriterlerini belirlemeye, nc blmde de Mesnevnin altnc cildindeki
hadislerin tahrcini yapmaya ve kullanlan malzemeyi deerlendirmeye
altk. III- ARATIRMAMIZIN AMACI Mevlnnn Mesnevsinde yer alan
hadisler konusunda, daha nce yaplan almalar mevcuttur. Bu konuda
Prof. Dr. Ali Yardmn ve deerli hocam Prof. Dr. Ali Osman Kokuzunun
yapt almalar bize k tutmutur. Ankaravnin Mesnev erhi Mecmatl- Letif
ve Matmratl- Merifin birinci cildinin tahricleri de Fikret Karapnar
ve Ahmet rkmez tarafndan yaplmtr. Bu almalarn yol gstericilii
altnda baladm almann asl hedefi, Mesnev erhinin altnc cildinde yer
alan hadislerin tahric ve tenkdini yapmak ve Rsh Dede rneinde
devrin ilim adamlarnn profilini ana hatlaryla ortaya karmaktr.
Yaptmz almalar sonucunda unu rahatlkla syleyebiliriz: Osmanlnn
duraklama dnemine tekbl eden bu devir, ilim hayatn henz
etkilememitir. Bu devrin limleri kendilerini ok ynl olarak
yetitirmiler ve eserlerinde tadklar dn kimliin ve ilm birikimin
ipularn vermilerdir. Toplumlar gemilerindeki zenginliklerinden
beslendikleri, gemilerindeki ilm birikimin farknda olup yeni
almalar retebildikleri takdirde, yeni ufuklara yelken aabilirler.
Mevlnnn yaad, Anadolu Seluklularnn hkm srd, Moollarn istilalaryla
halkn huzursuzlua srklendii XIII. Asrla, Ankaravnin yaad, Osmanlnn
siyas, ilmi, asker her ynden duraklama devrine girdii XVI ve XVII.
Yzyllar arasnda pek ok benzerlik mevcuttur. almamzn bu yzyllarn
gereki bir bak asyla iyi deerlendirilmesine vesle olmasn mid
ediyoruz. IV-MEVLN VE MESNEVS 6 Rebuevvel 604te (30 Eyll 1207)
Horasann Belh ehrinde dnyaya gelen,2 soyu Eflk ve Sipehsalra gre
Rasulullahn halifesi Hz. Ebu Bekir Sddk Hazretlerine ulaan3 Mevlnnn
babas, Belh ehrinin tannm limlerinden Sultnl- Ulem adyla tannan 2
Feridun bin Ahmed, Sipehslr Risalesi, stanbul 2004, s. 33; Ahmed
Eflk, riflerin Menkbeleri, ev: Tahsin Yazc, stanbul 1964, C.1,
s.72. 3 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.1, s.8; Feridun bin
Ahmed, Sipehslr Rislesi, s.21.
9. 9 Baheddin Veleddir. Baheddin Veled, tasavvuf byklerinden
olup, Eflkye gre tarkat silsilesi babas Hseyin ve dedesi Ahmed
el-Hatb yoluyla mam Gazlye erimektedir. Kbreviyyye tarkatnn
grlerini benimseyip Necmeddin Kbrnn mrdi olduu da rivayet
edilmitir.4 Sultanl-Ulemnn artan hreti devrinin lemlerini rahatsz
etmeye balam,5 Fahreddin Raz ile Baheddin Veled arasnda, akln
delletine dayanma veya akla kymet vermeme ynnde oluan gr farkll
bazlarna gre, Baheddin Veledin Belhden g etmesine sebeb olmutur.6
Firzanfere gre ise Baheddin Veledin Belhden hicret etmesinin en
mhim sebebi, onun Tatar ordusunun merhametsizlik ve kan dkclnden
doan korkusudur.7 Bu korkunun herkesi kapladn, g edenlerin artmas
yznden Badatta ev kiralarnn ar derecede ykseldiini, Baheddin Veled
gibi, devrin limlerinden pek ounun da sefere kp Belhten ayrldn
belirten Firzanfer, Dye lakbyla hret bulan Necmeddn-i Rznin de, nce
Reye sonra da Konyaya sndna iret etmektedir. Firzanfer, Sultan
Veledin dedesinin g ediini anlatrken, Belh halknn byk babasna yapt
eziyetlerden bahsedip g zamann, Mool hcmu esnsnda gstermesini,
bunun yan sra Fahreddin Rz ve Harzem hkmdrndan bahsetmemesini,
szlerinin doruluuna delil olarak gstermektedir.8 Reynold Alleyne
Nicholson ve Helmutt Ritter de, Baheddin Veledin srf Moollardan
kamak iin Belhi terk ettii grndedirler.9 Baheddin Veled ve ilesi
uzun bir yolculuktan sonra Lrendeye gelmi, Aleddin Keykbadn
emirlerinden Emir Msnn kendileri iin yaptrd medresede yedi yl
kalmlardr. Mevln Celleddin burada bla ermi ve Semerkandl Hoca
erafeddin Lalann Gevher Hatun adndaki kzyla H.623- M.1226 ylnda
evlenmitir. Sultan Veled ve Aleddinin anneleri bu hanmdr.10
Baheddin Veledin Lrendede olduu Aleddin Keykbada ulanca Lrende
emiri Emir Musaya haber gndererek Baheddin Veledi 4 Ahmed Eflk,
riflerin Menkbeleri, ev: Tahsin Yazc, stanbul, 1966, C.2, s.388;
Bedzzaman Firzanfer, stanbul 2004, s.77. 5 Ahmed Eflk, riflerin
Menkbeleri,C.1, s.10-11. 6 Bedizzaman Firzanfer, Mevln Celleddin,
s. 80 Baheddin Veled Belhden g ettiinde, Baheddin Veledin ge
zorlanmasnda etkili olduu iddia edilen Fahreddin Rznin drt yl nce
lm olmas bu konudaki rivyetlere ihtiyatla yaklamak gerektiini
ortaya koymaktadr. Bkz. Bedizzaman Firzanfer, Mevlna Celleddin Rm,
s. 91. 7 Bedizzaman Firzanfer, Mevlna Celleddin Rm, s. 91. 8
Bedizzaman Firzanfer, a.g.e, s.92-93. 9 D A, C.29, s.441, Mevlan
maddesi. 10 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.1, s.21-25.
10. 10 Konyaya davet etmi,11 Baheddin Veled kendisini saraynda
arlamak isteyen Sultann davetini kabul etmemi ve Altunp medresesine
inmitir.12 Baheddin Veled Konyada Altunp medresesinde iki yl
mderrislik yaptktan sonra, 18 Rebl-hir 628 (23 ubat 1231) tarihinde
Cuma gn kuluk vaktinde vefat etmi, bu srada 24 yanda olan Mevln
babasnn yerine geip mderrislik yapmaya balamtr.13 Babasndan sonra
Mevln zerinde etkili olan isimler srasyla unlardr: ocukluunda
Mevlnnn eitimiyle mehur olup Mevlnya lalalk yapan,14 eyhinin oluna
hl ilmini reten, Sultnl- Ulemdan ald hakkatleri, marifi ve ledn
ilmini Mevln Celleddine aktaran,15 Mevlnnn zhir ilimlerinde
mesafeler katetmesini isteyerek onu ama gnderen16 Seyyid
Burhneddin. Tebriz ehrinde sepet ve zenbil rcs Ebu Bekr-i Tebrznin
mridi olan,17 Nefahatta bahsedildiine gre, dnemin pirleri tarafndan
Tebrizli Kmil olarak isimlendirilen ve birok yer dolat iin ems-i
Perende diye anlan, ilk nce Tebrizde eyh Ebu Bekr-i Selebfn
hizmetinde bulunan, ardndan bir ok mutasavvfla sohbet eden, bir gre
gre Rkneddin-i Scsye, bir baka gre gre ise Baba Kemal Cendye de
mrid olan, Caminin ad geen eyhlerin hepsiyle grm olma ihtimalinden
sz ettii18 ems-i Tebrz. Bir rivayete gre smil mezhebine mensup eski
bir ilenin ocuu olan ems, diyar diyar dolaarak muhtelif
mutasavvflarn hizmetinde bulunan kalender mereb bir adamdr19 ve
Mevlndaki deiimin, onda sema, musk ve raksa kar samim bir dknlk ve
cokunluk meydana gelmesinin sebebidir.20 emsin lmnden sonra21
Mevlnnn sevgisini ynelttii, Mevlnya mrid olmadan nce Seyyid
Burhaneddin Muhakkik-i Tirmizinin mridi olan, kelimeleri yanl 11
Bedizzaman Firzanfer, Mevlna Celaleddin, s. 110 12 Ahmet Eflk,
riflerin Menkbeleri, C.1, s.27-28. Anlatldna gre Konyada o zamana
kadar ondan baka medrese yoktur ve ehrin kalesini de daha
yapmamlardr. Bkz. a.g.y. 13 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.1,
s.30, 48; D A, C.29, s.442, Mevlan maddesi. 14 Feridun bin Ahmed,
Sipehslr Rislesi, s.127-128; Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.1,
s.54-55, 68; Bedizzaman Firzanfer, a.g.e, s. 135- 136. 15 Feridun
bin Ahmed, Sipehslr Risalesi, s.33. 16 Ahmed Eflk, riflerin
Menkbeleri, C.1, s.79. 17 Ahmed Eflk, riflerin Menkibeleri, C.I,
s.82 18 D A, C.29, s.442, Mevlan maddesi 19 Kprl, Fuat, Trk
Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1966, II. Basm, s.187-188. 20
Kprl, Fuat, a.g.e, s.191; Bu konuda Tahsin Yazc da ayn fikirdedir.
Bu konuda geni bilgi edinmek iin bkz. Tahsin Yazc, Mevln Devrinde
Sema, arkiyat Mecmuas, stanbul 1964, C.V, s.135-150. 21 Eflk emsin
ldrldn iddia etmekte, suikastilerin iinde Mevlnnn olu Alaeddinin de
bulunduunu, bu sebeple dierleri gibi onun da bir belaya urayp ldn,
emsin kaybolduu gnn ise 645 senesinin bir Perembe gn olduunu
aktarmaktadr. Bkz. Ahmed Eflk, riflerin Menkibeleri, C. II,
s.102-104. (Mikil Bayramn bu konudaki iddias biraz daha farkldr.
Ona gre, emsin ldrlmesinde Mevlnnn olu Aleddinin yannda Ahlerin,
zellikle de Ah Evrenin byk rol vardr. emsin ldrlmesinden
sonra,
11. 11 telaffuz ettii ve kendisinde sz sylemek kabiliyeti olmad
iin, baz kimseler tarafndan cahil ve avam olarak nitelendirilen22
eyh Selahaddin. Konya ahalisi mmi olduundan onu yksek irad makamna
layk grmemiler,23 cahil olduunu ve eyhlik iin ehil saylmadn syleyen
bir ksm mridler kendisini ldrmek istemilerdir.24 Ancak Mevln onun
dostluunda huzur ve skun bulmu ve kzn olu Sultan Veledle evlendirip
eyh Selahaddinle akraba olmutur.25 On yl Mevlnnn sohbetinde bulunup
ona arkadalk ve halifelik yapan eyh Selahaddin 657 hicri ylnn
Muharrem ay balarnda hastalanp lnce,26 Mevlnnn kendisine halife
olarak setii, mridlerinden babalarnn Ftvvet (Ahlik) tarikatnn
balarndan olmasndan dolay Ah Trkolu diye anlan,27 Mesnevnin
mukaddimesinde kendisinden Urmeviyyul-Asl diye bahsedilen, ilesi
vaktiyle Konyaya g ettii iin 622/1225 ylnda bu ehirde doan28
Hsameddin elebi. Mridlerin ba, gzel ahlakl, z ve manal konuan
elebi, maddi ve manevi ynlerden Mevlnnn her ii ile ilgilenmi,29
Mesnevnin yazlmas onun ricas ile olmu,30 Mevlnnn en olgun olduu ve
en rahat ettii dnemde yannda bulunmutur.31 Mevln ve
evresindekilerle, Ahler arasndaki gerginlik had safhaya ulam,
devlet adamlar asyii salamak iin Ah Evreni ehirden uzaklatrmlardr.
Mikil Bayram, onun daha sonraki hayatn Krehirde geirdiini, Mevlnnn
olu Aleddinin de onunla beraber Krehire yerletiini iddia
etmektedir. Bkz. Mikil Bayram, Ah Evren (Tasavvuf Dncenin Esaslar),
Ankara, 1995, s.22, 23.) Ancak Sultan Veledin eserlerinde byle bir
malumatn olmamas ve Mevlnnn kaybolmasndan sonra emsi aramak iin iki
defa ama gidii, Eflk rivayetinin pheyle karlanmasna yol amaktadr.
Bediuzzaman Firuzanfer de bu konudaki ihtimalleri deerlendirdikten
sonra Kuvvetli bir ihtimalle denilebilir ki, ems Konyada ldrlmemi,
Konyadan ayrldktan sonra akbetinden bir haber ve eser bulunamamtr.
Onun akibeti doru olarak belli deildir. Kaybolma tarihi ittifakla
645/1247-1248 dir. demektedir. Fuad Kprl de bu konudaki farkllklara
iret ederek, emsin katledilmesiyle ilgili rivyetin sadece Nefahatta
yer aldn belirtmekte, Nicholsonun bu rivyete itibar edip Sipehsalar
rivayetinden habersiz olmasn yanllk olarak deerlendirmekte ve yle
demektedir: Nicholsonun Nefehattaki rivayeti kabul etmesi bizce
yanltr. Eer o Sipehsalar grm ve emsin kaybolmasndan sonra Mevlnnn
onu aradn bilmi olsayd, tabi emsin katline hkmedemeyecekti. Bu
konuda geni bilgi iin bkz. Bediuzzaman Firuzanfer, Mevln
Celaleddin, s.222; Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar,
s.189. 22 Ahmed Eflk, riflerin Menkibeleri, C.II, s.135 23
Bediuzzaman Firuzanfer, Mevln Celaleddin, s.253 24 D A, C.29,
s.444, Mevlan maddesi 25 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.II,
s.135 Fuat Kprl, Devletahn iddia ettii gibi, Mevlnnn, Selahaddn-i
Zerkbnin etkisi altnda kalmasnn mmkn olmadn sylemekte, tam tersine
Mevlnnn onu tesiri altna aldndan, Divanda yer alan ve Selahaddini
medheden iirlerin bu iddiay dorulamayacandan sz etmektedir. Bkz.
Fuat Kprl, a.g.e, s.193. 26 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.II,
s.144-146 27 Glpnarl, Abdlbk, Mesnev ve erhi, stanbul 1985, s.23.
28 Bedizzaman Firuzanfer, Mevln Celaleddin, s.270-271 29 Feridun
bin Ahmed, Sipehslr Risalesi, s.152; Ahmed Eflk, riflerin
Menkbeleri, C.II, s.153-155 30 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri,
C.II, s.155-156 31 Mevlnann lmnden sonra Hsmeddin elebi halfelii
Sultan Velede teklif etmise de, Sultan Veled bunu kabul etmemi,
Hsmeddin elebinin halfeliinin devamn salamtr. Hsmeddin elebi,
Mevlnnn vefatndan sonra da on iki yl bu greve devam etmi ve 684
ylnda vefat etmitir. Bkz. Feridun bin Ahmed, Sipehslr Rislesi,
s.158.
12. 12 5 Cemzyelhir 672 (17 Aralk 1273) tarihinde vefat eden32
Mevlnnn cenzesine, byk kk Trk Rum, Hristiyan Mslman, kyl ehirli ok
sayda insann katlmas, gne doarken medreseden karlan tabutun, ancak
akam karanlnda mezarla ulaabilmesi,33 onun yaad devirde insanlar ne
kadar etkilediinin bir gstergesidir. Mevlnnn asrlar boyunca
insanlar zerinde etkili olan felsefesinin, Necmeddin Kbra,
Muhyiddin Arab ve ems-i Tebrz ekollerinin mezcedilmesi olduunu
syleyebiliriz. Muhiddin Arabinin ilim, irfan ve akla dayal vahdet-i
vcd anlay, atalar vastasyla irtibatl olduu snn bir tasavvuf ekol
olan Kbreviyye etkileri ve ems yoluyla kazand kalender bir tasavvuf
anlay Mevln zerinde etkili olmu ve Mevln, kendi felsefesini bu
temel zerine oturtmutur. 34 Mildi XIII. asr en ok etkisi altnda
brakan mutasavvf, hi phesiz eyhul-Ekber diye tannan Muhyiddin
Arabdir. Bazlar Mevlnnn bnl Arabye zt bir dnce sistemine sahip
olduunu iddia ederlerken bazlar, bnl-Arabnin yksek irfan
sahiplerine hitap eden grlerini, Mevlnnn anlalr kld grn savunmu,
bazlar da ksm bir etkilenmeden sz etmilerdir. Mevln da, Muhyiddin
Arabi de, Vahdet-i Vcd ekolnn temsilcisi olarak kabul edilirler.
Ancak vahdet-i vcud inanc, Muhyiddin Arabide bir ilim ve marifet
meselesi, Mevlnda ise bir ak ve muhabbet meselesidir.35 Vahdet-i
Vcdun ne olduuna gelince o, tahkik erbb sflerin zel irfan
meslekleridir. Onlar bu mertebeye ykselmenin gerek tevhde ulamak
iin gerekli art hkmnde olduu kanaatindedirler. Bu konuda sz sylemek
iin iki yol vardr. Bunlardan biri; fikir ve nazar (dnce yolu),
dieri de, uhd ve zevk yoludur. Fikir ve nazar yolu btn tefekkr
erbbna aktr. Zevk ve uhd yoluna gelince bu, sadece metodu bakmndan
mrifet mertebelerini kat etmekle, o feyze mazhar olma mutluluuna
ulaanlar iindir. Herkes ak ile akn hallerinden bahsedebilir, fakat
akn lezzetini ancak ak olanlar bilir.36 Mevlny gre her ne kadar grn
de ayrlk olsa da varlkda birlik (Vahdet-i Vcut) esastr. mn-Kfr,
Hayr-er gibi ayrmlar bize gredir. Allaha nisbetle hepsi birdir.
Ktlk iyilikten ayrlmaz. Ktlk olmadan ktl terk etmek imknszdr. Yine
kfr olmadan din olmaz. nk din kfr brakmaktr. Bunlarn yaratcs da
birdir. Ona 32 Feridun bin Ahmed, Sipehslr Rislesi, s.122-124 33
Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.2, s.13-14. 34 Ocak, Ahmet Yaar,
Bir XIII. Yzyl Mutasavvf ve Sfsi Olarak Mevln Celleddn-i Rm, IV.
Mill Mevln Kongresi, Konya 1989, s.143-145. 35 Ik, Emin, Hazreti
Mevlnda Vahdet-i Vcud Meselesi, Uluslararas Mevln Bilgi leni,
Ankara 2000, s.54. 36 Kam, Ferit, Vahdet-i Vcud, Ankara 1994,
s.52-53
13. 13 gre ikilikten kurtulu (gerek tevhid) kulun kendi
varlndan soyulmasyla gerekleir. Birlik, ittihat ya da hull deil,
kulun kendi izf varlndan gemesidir. Allahn yannda iki (ben) sz
konusu olamaz.37 Mevln sadece akl n plna kan filozoflar ve kelmclar
eletirmekte, mnev yolculuk iin ilh akn gerekli olduuna
inanmaktadr.38 Ona gre iir de, msik de, sem da yaratcya vsl olmak
iin kullanlacak vstalardr. Ancak bu ekilde Allaha vsl olmak isteyen
kul eriat da ihmal etmemelidir. Nihat Sami Banarl Mevlnnn
felsefesini yle anlatmaktadr: Mevln, slmn imnn btn esaslarna,
emirlerine, slmn Allahna ve Peygamberine tam bir ihlsla bal
bulunuyordu. Fakat ayn ihls, insan semya kanatlandran bir duyu ve
dn hrriyeti ile de rzgrl idi. te bu rzgrdr ki, Allaha varma yolunda
kol kanat aan Mevlev limlerine hem bir sanat havas, hem de bir
ibadet hli vermiti. Bu ibadet Allah yolunda kendilerinden geenlerin
syledikleri ilhilerle semya kol atklar semayla ve btn varlklaryla
uyduklar Mevlev Msiksiyle birlemi, bir dn hazlar manzmesi
olmutur.39 Nezihe Araz, Davut Peygamber Mezamiri ve gzel sesi ile
insanlar nasl etkilemise ve kendine balamsa, Mevlnnn da, varlk
birlii felsefesini ve bu felsefeden kaynaklanan yaama biimini
insanlara dndrebilmek iin iiri, rebab ve sem arac kldn
sylemektedir. slam gelenekleri iine Mevln ile gelen sem byk
tartmalara yol amtr. Ancak Mevln sem ederken belli kurallara
uymuyor, vecde geldii her zaman, istedii her yerde sema balyordu.40
Yukarda zikredilenlerden sonra u hususa da iret etmekte fayda
vardr. Mevln bazlarnn zannettii gibi, dinlerin ve mezheplerin dna
kmak isteyen bir filozof deildir. Hanef Mezhebine mensup byk bir
lim olan Mevln ve babas Baheddin Veled, Hanef fakihlerin hayatn
anlatan kitaplarda bu meslekteki stn kiiler arasnda
saylmaktadrlar.41 Yine Sipehsalarn u anlatm meseleyi daha iyi
kavramamza yardmc olacaktr: Hz. Mevln her zaman yle tembih
ederlerdi: Ne halde olursam olaym, fetva sormaya geldiklerinde geri
evirmeyin, bana getirin ki, fetva 37 D A, C.29, s.446, Mevln
Maddesi. 38 Demirci, Mehmet, Mesnevde Akl Ak Karlatrmas, IV. Mill
Mevln Kongresi, Konya 1989, s.155. 39 Banarl, Nihad Smi, Resimli
Trk Edebiyet Tarihi, s. 312 40 Araz, Nezihe, ada Kavramlar Inda
Sema, I. Milletleraras Mevln Kongresi, Konya 1987, s. 233- 236.
Mustafa Necti Sepetiolu sem eski bir Trk oyunu olan Dolan
Trklerinin oyununa benzetmekte ve sem ile bu oyun arasndaki
benzerlikleri inceleyerek, semn kkenini bu oyun olarak
gstermektedir. Bkz. Mustafa Necti Sepetiolu, Eski Bir Trk Oyunu ve
Sema, IV. Mill Mevln Kongresi, Konya 1989, s.35- 39. 41 D A, C.29,
S.441, Mevln maddesi, Yaylal, Kmil, Mevlnda nan Sistemi, Konya
1987, s.122
14. 14 vermek grevi bize helal olsun Mstarak olduklar veya sema
ettikleri srada dahi kat divit hazr tutarlar, eline verirlerdi. O
da orda hemen cevabn yazard42 Mevln Konyada yaayan ya da Konyaya
gelen pek ok kimseyle tanm ve onlarla sohbetlerde bulunmutur.
Bunlardan en nemlisi Muhiddin Arabnin vey olu olduu rivayet edilen
Sadreddin Konevdir. Balangta Mevlny inkr eden Sadreddin Konev, daha
sonra onunla yakn dost olmutur. Hatt Mevlnnn cenaze namazn kldrmas
iin, ona vasiyette bulunduu rivayet edilmektedir.43 Konyada zviyesi
ve medresesi olan Sadrettin Konev, Muhiddin Arabnin vahdet-i Vcut
felsefesinin en nemli temsilcilerinden kabul edilmektedir. Mevlnnn
grt limler arasnda, Sadreddin Konevnin yakn dostlarndan Fahreddin
Irk, emseddn-i yk, erefeddn-i Mevsl, eyh Sad-i Fergn, Nasreddn-i
Konev,44 Moollarn Harezmi istil etmesi zerine Anadoluya gelip
Mirsdl- bd adl kitabn Anadoluda telif eden hem eyh Sadreddinin hem
de Mevlnnn yakn dostu olan Necmeddin Kbrnn halfelerinden Necmeddin
Dye,45 Mool korkusundan vatann terk edip Anadoluya gelen Seluknme
yazar Kelle ve Dimneyi manzum olarak kaleme alan Tuslu Baheddin
Knii,46 Sadreddin Konev gibi nce inkarclardan birisi iken, sonralar
onun dostu olan Kad Srceddin, Fars Edebiyatnn mehur iri, irazl eyh
Sd, Hintli Safiyyeddin, lhiyat, tp ve matematikte mhir bir std olan
irazl Kutbeddin Mahmud, Kutbuddin Haydarn halfesi Hac Mbrek Haydar
ve Hoca Reidddin47 de yer almaktadr. Bu limlerin bazsndan
etkilenen, bazsn etkileyen, bazlaryla da tartmalar yapan Mevlnnn
mridlerinin genellikle halk tabakasndan olduunu, bunun yan sra onun
yaad devrin ynetici kadrosuyla da arasnn iyi olduunu grmekteyiz.
zellikle Sleyman Muneddin Pervane ve ei Grc Hatun onun sadk
bendelerinden idiler. IV. Klarslan ve hanm Gme Hatun da Mevlnya byk
hrmet gsteriyorlard. Seluklu Devlet adamlarndan Aleddin Keykbd, II.
zzeddin Keykvus, Celleddin Karatay, Konyal Kad zzeddin, Emir
Bedreddin Gevherta, mehur hekim Ekmelddin, Shib 42 Feridun bin
Ahmed, a.g.e, s.72-73. 43 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.II,
s.14; IV. Mill Mevln Kongresi, Konya, 1989, Mevlnnn Konyadaki
Sosyal Muhti, s.59 (Yaz: smet Kayaolu) 44 Ahmed Eflk, riflerlerin
Menkbeleri C.I, s.350-351; Kayaolu, smet, Mevlnnn Konyadaki Sosyal
Muhti, IV. Mill Mevln Kongresi, s.59. 45 Bedizzaman Firzanfer,
Mevln Celleddin, s.315-316; Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.II,
s.414; Kayaolu, smet, Mevlnnn Konyadaki Sosyal Muhti, IV. Mill
Mevln Kongresi, s.59. 46 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.1,
s.213-214; Kayaolu, smet, Mevlnnn Konyadaki Sosyal Muhti, IV. Mill
Mevln Kongresi, s.59, 60. 47 Bedzzaman Firzanfer, a.g.e, s.301-336;
D A, C.29, s.445, Mevlan maddesi; Kayaolu, smet, Mevlnnn Konyadaki
Sosyal Muhti, IV. Mill Mevln Kongresi, s.59- 61.
15. 15 Fahreddin, Shib emseddin sfahn, Tceddin Mutez vb.
Mevlnya byk hrmet gsteren kiilerdi.48 Arabiyat ve lgat fenlerinde,
fkh, hadis, tefsir, maklt ve menkltda, yani akl ve nakl ilimlerde
kemlin sonuna erien, o asrda btn lem ulemsnn bata geleni olan, btn
fenlerde yksek iczetler alan49 Mevln hem fikirleriyle hem
eserleriyle herkesi etkilmitir. Onun balca eserleri unlardr:
Mevlnnn yazd ok saydaki gazel ve rubailerinden meydana geldii iin
Divan- Kebr ad verilen, Mevln gazellerinde genellikle ems mahlasn
kullandndan Divan- ems-i Tebrz adyla da tannan Mevlnnn sadece ems
mahlasn deil, Hamu mahlasn da kulland,50 beyit says otuz bini
bulan51 Dvn.52 Mevlnnn sohbetlerinin topland bir araya getirildii
bir eser olan,53 Mevlnnn tasavvufla ilgili dnce ve grlerini byk bir
aklk, sdelik ve ayn zamanda byk bir kudret ve cesretle anlatt54 Fhi
M Fh.55 Mevlnnn vaaz ve sohbetlerde yapt konumalardan oluan,
konuyla ilgili ayet ve hadis aklamalarnn yan sra Sen, Attr gibi
airlerin iirlerine, Mesnevde anlatlan baz hikayelere ve Divan-
Kebrden iirlere de yer verilen56 Meclis-i Seba.57 Asl ad Kitbt-
Tarassul lit- Tevessl ilet- Tefaddul olan,58 Mevlnnn adalarna (Bu
mektuplarn arasnda yukarda 48 Bedzzaman Firzanfer, Mevln Celleddin,
s.337-348; D A, C.29, s.445, Mevlan maddesi 49 Feridun bin Ahmed,
a.g.e, s.39- 40. 50 D A, C.29, s.446, Mevln maddesi; Banarl, Nihad
Smi, Resimli Trk Edebiyat Trihi, s.312. 51 Bedizzaman Firuzanfer,
Mevln Celaleddin, s.365 52 Mevln daha ok tasavvuf ak anlatt bu
eserinde aruzun 24 bahsindeki vezinlerle sylenmi iirlerini bir
araya getirmektedir. Dvanda kasdeler, gazeller, terciler,
msteztlar, rubler yer almaktadr. Yabanc dillere de tercme edilen,
Dvn- Kebr Trkeye Midhat Bahr Baytur tarafndan tercme edilmitir.
Ancak bugn elimizdeki 5 ciltlik Dvn- Kebr Tercmesi Abdlbk Glpnarl
tarafndan neredilmitir. Bkz. Abdurrahman Gzel, Dn Tasavvuf Trk
Edebiyat, Ankara Tsz, s. 157. 53 Bu sohbetlerin kim veya kimler
tarafndan toplandn kesin olarak sylememize imkan yoksa da, bu
toplayta Sultan Veled ile elebi Hsameddinin byk rolleri olduu
muhakkaktr. 21. blmde Selahaddin Zerkubden hayatta olduu anlalacak
tarzda bahsedildiinden haraketle bu sohbetler en az 657(1258) den
nceki yllardan belki de Mevlnnn son zamanlarna kadar toplanm
sohbetlerinin bir ksmn oluturmaktadr. Bkz. Abdlbk Glpnarl, Fhi Ma
Fih ve Mecalis-i Sebadan Semeler, Ankara 1985, II. Bask, s.4. 54
Mevln, Fhi Mfh, (ev: Meliha lker Anbarcolu), stanbul 1974, nsz blm.
55 Bu eser dikkatlice incelendii zaman, son zamanlarda Mevlnnn Mool
ajan olduu eklinde ortalkta dolaan iddialarn da, iftira olmaktan te
gidemeyecei netlik kazanmakta, Mevlnnn Moollara kar daima temkinli
olduu, uyank bulunduu, evresindekilere de sabrla direnmelerini
tavsiye ettii aa kmaktadr. Mevln Moollar hibir yerde Trkmenler gibi
vmemitir. Yalnz sadakatleri iin nasl Trkmen kpeklerini takdirle
anmsa, gbeklerinden karlan misk iin Tatar lkesinden gelen hlar,
ceylanlar beeniyle iirlerinde mecaz olarak kullanmtr. Bkz. Mjgan
Cunbur, Mevlanaya Gre Trkmenler, III. Mill Mevln Kongresi, Konya
1988, s.50- 51; Mevln, Fhi M- Fh, s.14, 102- 103. (Meliha Ambarcolu
evirisi) 56 Yeniterzi, Emine, Mevln Celleddin Rm, s.40- 41. 57 Eser
Feridun Nafiz Uzluk tarafndan skdar Selim Aa Ktphanesinde ki 788
(1386) tarihli nsha esas alnarak iki defa neredilmitir.Mevlnnn Yedi
d adyla yaplan baz tercemeleri de mevcuttur. Bkz. D A, C.29, s.447,
Mevln maddesi. Bu tecmelere rnek verecek olursak; Mevlnnn Yedi d,
Ter: Rizeli M. Huls, Yay: Feridun Nfiz Uzluk, stanbul, 1937; Mevln
Celleddin, Meclis-i Seba- Yedi Meclis, Haz. Abdlbk Glpnarl, Konya,
1965. Bu bilgi iin bkz. Emine Yeniterzi, a.g.e, s.41. 58 Banarl,
Nihad Smi, Resimli Trk Edebiyat Trihi, s.317.
16. 16 belirtildii gibi yaknlarna, ocuklarna ve mridlerine
gnderilenler bulunmakla birlikte, ou ihtiya sahiplerinin
taleblerini yneticilere ileten mektuplardr.) yazm olduu
mektuplardan meydana gelen Mektbt.59 Ancak hi phesiz Mevlnnn en
nemli eseri, zerine saysz erhler yazlan, bizim aratrma konumuzun
ham maddesi diyebileceimiz Mesnevdir.60 Mevlnnn Mesnevsi hakknda
dier eserlere gre daha ayrntl bir malumat vermeye alrsak; Mesnevnin
yazl sebebi, mridlerin szcs olarak Hsmeddin elebinin Mevlndan
Sennin Hadkatl- Hakkas veya Feridddin Attrn Mantkut- Tayr gibi bir
kitap yazmasn istemesidir. Mevln bu kitabn telifinin kendisine
ilham olunduunu syleyerek Mesnevnin ilk on sekiz beytini elebiye
uzatmtr. Eserin syleyicisi Mevln, yazan ise Hsmeddin elebidir.
Mevln eser meydana gelirken hibir kitaba mracaat etmemitir. Eserin
birinci cildi yazldktan sonra Hsmeddin elebinin hanmnn lm ve
yeniden evlenmesi sebebiyle iki yl ara verilmi, dier ciltler ise
pepee yazlmtr. Sahih Ahmed Dede, eserin yazlmasna 659
Cemziyelhir/Mays 1261de balandn, bu srada Mevlnnn 55, Hsmeddin
elebinin ise 37 yanda olduunu nakletmektedir.61 Mevln kitabna ark
slam Edebiyatnda bir iir tarz olan Mesnev adn koymu, baka bir ad
vermemi, balangta birinci ciltte, ikinci cildin banda, nc cildin
yine banda, drdnc ciltte ve son cilt olan altnc cildin ilk
beyitlerinde kitabn hep bu adla anmtr. Hatt bundan dolay bir iirin
Mesnev tarznda olduu kaydedilmeden Mesnev denince, ancak bu kitap
hatra gelir. kinci ve altnc ciltlerde Mesnevye yine Mevln tarafndan
verilen Saykal-i Ervh (Ruhlarn cils) ve Hsmnme Hsameddine mensup
kitap- gibi vasflar, kitabn ad olmayp Mesnevnin vasflardr. Mevln,
Mesnevnin kendince bir ok lakaplar olduunu sylemekte ve bir ksmn da
saymaktadr.62 Mevlnnn eserinde Sen ve Attr etkisi kendisini
hissettirmekte ve o, zaman zaman bu limlerden alntlar yapmaktadr.
Aruzun Filtn filtn filn kalbyla yazd bu eser iin Mevln, okuyanlara
ekle taklp kalmamak gerektii, nemli olann mana olduu uyarsnda
bulunmaktadr.(VI/160. beyit) Sipehsalarn Mesnev hakknda syledikleri
de onun yazl gayesini ortaya koymaktadr: Hz. Mevln Efendimizin
szleri geri iirdir. 59 Muhtelif kiilere yazlan 145 mektupta Mevln,
t veren retici yan n plnda olan mesajlar vermektedir. Abdlbk
Glpnarl mektuplar 1963 ylnda neretmitir. Eser daha nce de Feridun
Nfiz Uzluk Tarafndan 1937 ylnda stanbulda neredilmitir. Bkz.
Abdurrahman Gzel, Dn Tasavvuf Trk Edebiyat, s.158 60 Mevlnnn
Mesnevsi ve dier yazma eserlerinin bulunduu yerler iin, Mevln
Bibliyorafyasna mracaat edilebilir. Mehmet nder, smet Binark, Nejat
Seferciolu, Mevln Bibliyorafyas (Yazmalar), Ankara 1974. 61 Sahih
Ahmed Dede, Mevlevlerin Trihi, stanbul, 2003, s. 181.
17. 17 Velkin batan baa tevhid, Kuran ve hadis tefsiridir,
onlarn srlardr, hakikatlerdir, manalardr, slkun btn kidelerinin
aklamalardr. Nitekim buyururlar: Bizden sonra eyhiniz Mesnevdir,
tlipleri eitip yetitirir.63 Mesnevnin iaretlerine gre Mevln ilk on
sekiz beyitten bakasn eliyle yazmam, Mesnevyi Hsameddin elebi ile
dier dostlar yazmlar, Mevlnnn yannda okumular ve tashh
ettirmilerdir.Ancak Bediuzzamann da belirttiine gre Hsameddin
elebinin yazp Mevlnya okumu olduu Mesnev nshas bu gn elimizde
yoktur.64 Mevln bu eserinde Kuran ayetlerini tefsir etmi, Hazreti
Peygamberin hadislerine yer vermi, tasavvuf byklerinin szlerinden,
hikayelerden ve mesellerden faydalanmtr. Mesnev hikayelerinin temel
zellii vardr; Vakaya uygunluk, olmas gerekeni iaret (irad) ve
itibarilik. Hikayeler insana iinde yaad manevi gereklii kavrama
konusunda yol gsterir. Mesnevde i ie gemi hikayeler vardr. Bir
nceki hikaye sonrakinin kurucu unsurudur. Ayrca bu hikayeler on nc
yzyl kltrn yanstan mizahi veya hezeliyat trnden anlatmlardr.
Hikayenin ekline taklp gerekten uzaklaanlarn durumunu Mevln;
Mesnevmiz Kuran gibidir. Bazsna doru yolu gsterir, bazsn da sapkla
gtrr. Benim iirim iir deildir, iklimdir. Benim mizahlarm, mizah
deildir, talimdir beytiyle ifade etmektedir.65 Ali Nihad Tarlan,
Mevlnnn iirinden bahsederken onun bzan iirden nefret ettiini,66
buna ramen Mevlnnn asl ifdesini iirde bulduunu sylemekte ve Mevlnnn
Mesnevsinin ve dier eserlerinin dilinin Farsa olmasn ise Farsann
uzun asrlar boyunca Trk saraylarnn ve mnevver muhitinin resm dili
olmasna balamaktadr.67 slm lemini derinden etkileyen bu eser
hakknda, Fuad Kprlnn gerek ekil, gerekse muhtev ynnden yapt
deerlendirmeler de olduka dikkat ekicidir: Mesnevde Dvnu emsil-
Hakykda olduu gibi gz kamatracak kvlcmlara, btn hudd ve manialarn
stnde ak ve derin dncelere tesdf edilemez. Bu eser srf slikleri ird
maksadyla yazlm, ahlk, tasavvuf, didaktik bir mahsldr. Pek tabi
olarak, orta seviyedeki halk dnlerek yazlmtr. Lisan ve nazm
bakmndan ok bozuk ve kusurlu olan bu eser, tertib bakmndan da ok
muhezeye elverilidir. Mevln eski 62 zbudak, Veled, Mesnev
(Tah:Abdlbk Glpnarl), stanbul 1960, C.1, nsz B; Abdlbk Glpnarl,
Mesnev ve erhi, stanbul 1985, II. Basm, s.6. 63 Feridun bin Ahmed,
Sipehslr Risalesi, s.78. 64 Bedizzaman Firuzanfer, Mevln
Celaleddin, s.383 65 D A, C.29, s.329, Mesnev maddesi (Haz: Semih
Ceyhan) 66 Tarlan, Ali Nihat, Mevln, stanbul 1974, s.55-56. 67
Tarlan, Ali Nihat, a.g.e, s.62.
18. 18 mutasavvf irlerin usullerine uyarak, her fikri, her
nasihati, her nazariyyeyi, mnasip bir hikye ile anlatr; mesel
tevekkln nerelerde iyi ve nerelerde fena olduunu izah etmek
isteyince, t verici birka beyit ile balayarak ona bir de hikaye
ilave eder; lkin ekseriyetle o hikayeyi bitirmeden sz arasnda bir
srasn getirerek ikinci, hatta onu da bitirmeden nc hikayeye geer ve
onlardan sonra ilk hikayenin neticesi gelir. Gerek tertibe, gerek
lisann ve nazmn safvetine ehemmiyet vermemesi, Mevlnnn ekilcilikten
tamamen uzak kaldna bir delildir. Dvn- emsil- Hakykta, iiri, ruhun
en samimi ihtiyalarn tebli edecek bir vasta gibi kullanan Mevln,
Mesnevde, onu slikleri ird ve koyduu tarikat esaslarn telkin ve
tamm maksadna hizmet eden bir let tarznda kullanm ve hibir zaman
kendisini herhangi bir air, bir sanatkar seviyesinde grmemitir.
Ancak, Mesnevde vahdet hakkatlerinden btn vzh ve serhatiyle
bahsetmek istememesine karlk, bir ok yerlerde elinde olmayarak
ifaatta bulunmaya mecbur kalmt. Kendisi de bunun farknda olduu iin
yine Mesnevde Eer yalnz nk- elfzna bakacak olursan, bu eser idll
edici gibi grnr; halbuki hakkatte hddir demektedirDim tekrar ve
itiraf ettii gibi, Feridddin Attar ile Sennin tesiri altnda kalan
Mevln, Kelle ve Dimneden, Cuh menkabelerinden, Mahmud Gaznev ve
Ayaz kssalarndan Leyl ve Mecnun gibi Arap hikayelerinden, Kasas-
Enbiy ve Menkb- Evliydan baz iktibaslarda bulunduu gibi, baz
paralarnda saray hayatn, yahut Halep ilerinin Antakya kapsndaki
mtemleri gibi, umm hayat safhalarn da muhtelif mnasebetlerle tasvir
etmitir. Tersim ettii baz mstehcen hayat safhalarnda biraz fazla
realist olmas, Mevlnnn ahsiyeti ve Mesnevnin yazlndaki maksat
dnlnce, hibir suretle muheze edilemez. Her halde, Anadoluda yazlan
en eski Trk eserlerinde Mesnev tesiri ok byk lde gze arpar.68 Nihat
Sami Banarl da, Mesnevde Hakim Sen ve Feridddini Attr etkisini
kabul etmekle beraber, Mesnevnin ilham ald asl kaynan Kuran Kerim
olduunu sylemekte ve Mesnevyi, Kuran- Kerimin iir ve hikaye
sanatyla ve Mevln tarz bir duygu ve dnce slubiyle ifadelenmi manzum
tefsiri olarak tarif etmenin ok da yanl olmayacan ifade etmekte ve
eserin asrlardr insanlar etkilemesini u sebeplere balamaktadr:
Mevln Mesnevsinde yalnz tarkat bilgileri vermiyor, ayn zamanda arkn
eski efsanelerinden peygamberlere ve evliyaya ait menkbelerden
faydalanm hikmetler de sunuyordu. Bu yzdendir ki astronomiden tbba,
din, felsefe ve sosyal bilgilerden piskolojiye kadar, maddi ve
manevi nice ilimlerin altnda sylenmi bu 68 Kprl, Fuat, a.g.e,
s.194-196.
19. 19 manzum hikmetler ve hikmet dolu hikayeler kitab,
asrlardan beri her devri ve her zekay tatmin edecek bir bilgi, bir
ilham ve tefekkr kayna olmutur.69 Mesnevye Maz- Kuran (Kurann iyz)
denilmesinin ve medrese ve camilerde bile zevkle okunup
dinlenmesinin sebebi; Mesnevnin belki her on msrandan birinde,
Mevlnnn ya bir yet, ya bir hadis zikrederek, fikir ve iddiasn o en
byk kaynaklara dayandrmas, Kuran ve hadisin anlalmayan, yahut
tartma konusu olan bir ok blmlerine alacak yeni izah klar tutmasdr.
Mesnevnin btn slam diyarlarnda iir ve hikaye st bir deerle ele
alnmasnn bir sebebi de budur.70 Mesnevnin en eski yazmas olarak
Konya Mevln Mzesi Ktphanesindeki Veled yazma nshas bilinmektedir.71
Sultan Veledin dervilerinden Muhammed b. Abdillah el-Konevi
tarafndan Hsameddin elebi ile Sultan Veledin nezareti altnda
Mevlnya okunup dzeltilen asli nshann msveddelerinden istinsah
edilen bu nsha Mevlnnn vefatndan be yl sonra tamamlanmtr. Kltr
Bakanl bu nshann iki farkl boyutta tpk basmn yapmtr. Mesnev
nshalarndaki beyit says, 25585 ile 26660 arasnda deimektedir. Bu
Mevlnnn ksaca anlatt hikayelerin baz ilavelerle uzatlmasndan
kaynaklanmaktadr. Mesnev ilk olarak, H.1221 de (M.1806) smail
Ankaravinin Mecmuatl-Letif isimli erhi ile birlikte Kahirede
baslmtr. Eserin ilk tenkitli nerini yapan Reynold Alleyne
Nicholsondur. Glehr, Anadolu sahasnda Mesnevnin ilk Trke mtercimi
olarak kabul edilmektedir. Ancak o Mesnevnin baz hikayelerini
terceme ederek Mantkut- Tayr adl eserinde kullanmtr.72 Mesnevnin
ilk tam Trke manzum tercemesi XVIII. yy. da Sleyman Nahf tarafndan
yaplmtr. Gnmzde en yaygn kullanlan Mesnev tercemesi, Veled elebi
zbudakn Veled nshasna dayanan evirisidir. Abdulbk Glpnarlnn gzden
geirip aklamalar ekledii eser Merif Vekletince baslmtr (I-VI,
stanbul 1942-1946).73 Emine Yeniterzi Mesnevnin ilk Trke manzum
Mesnevsinin XV. yzylda Mun tarafndan II. Murad adna yapldn, Munnin
Mesnevnin ilk cildini 14.404 beyitlik eseriyle tercme ve erh
ettiini, yine XV. yzylda Dede mer Rennin (. 1486) Neynme ve obannme
adl Mesnevlerini, Mevlnnn Mesnevsinden ilham alarak 69 Banarl,
Nihad Smi, Resimli Trk Edebiyat Trihi, stanbul 1971, s. 314. 70
Kabakl, Ahmet, 100 Byk Edip 100 Byk ir, stanbul 1976, s.196. 71
Mesnevnin Konya Ktphnelerindeki Yazma Nshalar iin bkz. Nihad etin,
ayn ad altnda yaynlanan makale, arkiyat Mecmuas, Cilt:4, s.97- 118
72 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Mjgan Cunbur, Mevlnnn lk Mtercimi
Glehr, V. Mevln Kongresi, Konya 1982. 73 D A, C.29, s.329-330.
Mesnev maddesi.
20. 20 yazdn ve Mesnevnin baz blmlerini serbest bir anlatmla
tercme ettiini sylemektedir. XVII. yzyln Mevlev irlerinden brhim
Cevrnin (. 1654) Hall-i Tahkkt eserinde Mesnevden setii 40 beyitten
her birini beer beyitle erh ettii bilgisini veren Emine Yeniterzi,
eyh Nazm-i Halvet, Sleyman Hayri Bey, Feyzullah Scit lk, Mehmed
Fruk Grtunca, Abdullah ztemiz Hactahirolu, Veysel ksz ve Feyzi
Halcnn Mesnevnin ilk cildini Mehmed kir Efendinin de, alt cildi
manzum olarak tercme ettiini belirtmektedir.74 Anadolu sahasnda
Mesnevnin ilk tam erhi XVI. yy. da Gelibolulu Srr Muslihuddin
Mustafa Efendi tarafndan Farsa olarak yaplmtr. Mustafa em Efendinin
995-1001 (1587-1592) yllar arasnda telif ettii tam Trke erh Srr
erhinden daha fazla tannmaktadr.75 em-i ve Surr erhlerinin yan sra
Sd, Abdlmecid Sivs, Sar Abdullah, smil Hakk Bursev, eyh Murad-
Buhr, if-i Dervi Mehmed, bidin Paa, Ahmed Avni Konuk, Abdlbk
Glpnarl ve Tahirul-Mevlev gibi limlerin de Mesnev zerine yazm
olduklar erhler mevcuttur.76 Ktip elebinin Mesnev erhleri olarak
gsterdii eserler unlardr; em, Sd ve Ankaravnin Trke erhleri, Srr ve
Kemleddin Huseyn el- Harezmnin Farsa erhleri.77 Abdlbk Glpnarl,
Ktip elebinin listesinde, Sar Abdullah Efendinin ilk cilde yazd be
ciltlik erhin, Abdlmecid Sivsnin birinci cildin ortalarna kadar
yazd erhin, smil Hakk Bursevnin ilk cildin belli bir blmne yazd
erhin ve hakknda ok fazla malumat sahibi olmadn syledii Yahy Efendi
erhinin eksik brakldn sylemektedir. Ktip elebiden sonra yazlan tam
ve noksan erhlerin listesi de yledir: Ceng Yusuf Dedenin el-
Menhecl- Kav adndaki Arapa erhi, Bahrul- Ulm Abdal Ali, Sebzvr,
Mirza Paa ve Veli Muhammed Ekberbdnin Farsa erhleri, Pr Paa, Hdy,
Hasan Dede, bidin Paa ve Ahmed Avni Konukun Trke erhleri.78 Ancak
Trke erhler arasnda en muteber kabul edileni smail Rush Ankaravnin
Mecmatl- Letif isimli erhidir. Eseri erhederken Muhyiddin Arabnin
etkisinde kalan smail Ankaravi Mevlny vahdet-i vcud anlayna sahib
olan bir sufi gibi deerlendirmitir. Sururi ve em erhleri gibi
Osmanl Mesnev erhlerinin bazlar, lafzi yorum dzeyini geemedii
halde, smail Ankaravi erhiyle birlikte tasavvufi dnceye ait
literatr ve slami ilimlere ait kaynaklar metin yorumunda
kullanlmaya balanmtr. Bu adan Osmanl Mesnev erhi gelenei, Ankaravi
ncesi ve sonras eklinde ikiye ayrlabilir. Ankaravi erhi 74
Yeniterzi, Emine, Mevln Celleddin Rm, Ankara 2005, s.94. 75 D A,
C.29, s.331, Mesnev maddesi. 76 Yeniterzi, Emine, Mevln Celleddin
Rm, s.95 77 Ktip elebi, Kefz- Znn, c.2, s.377-379. (lem
Matbaas)
21. 21 hem randa hem de Bat dnyasnda etkili olmutur. Alimler
sadece Mevln y erhetmekle kalmamlar Mesnevdeki anlalmas zor
kelimeler ve tasavvuf kavramlar iin szlkler hazrlamlardr.
Anadoludaki ilk Mesnev luati Abdlmecid Sivasi tarafndan yazlmtr.
Mesnevyi okuyan ve erheden Mesnevhanlar Darul-Mesnev ad verilen
Mesnev okutmaya ynelik messesseler, Mesnev kltrnn zamanmza kadar
ulamasnda etkili olmulardr.79 bn. Batutann Anadoluda Mesnevye byk
hrmet gsterildiini, ondan baz beyitlerin bellenerek kullanldn,
hatta Cuma geceleri de eserinin okunduunu belirtmesi, Mevlanadan
sonra da, Mesnev etkisinin artarak devam ettiini ortaya
koymaktadr.80 Mevln hem eriat hem de tarikat alannda XII. Yzyln nde
gelen limlerindendir. Tarikat ve eraiti ok iyi mezcettii ve halkn
anlayna uygun bir anlatm tercih ettii iin yzyllarca insanl
etkilemitir ve etkilemeye devam edecektir. Osmanlnn hkim olduu
Msrda ve Balkanlarda alan Mevlevhneler sadece Trk insannn deil,
farkl milletlerin de Mevlnnn eserleri ve fikirleriyle tanmasna
sebep olmutur. Mevlevlie it bir ok eserin Msrda baslmas, Mevlevliin
Msrdaki etkilerini ortaya koyan bir delildir.81 Nejat Gyn de,
Osmanl Devletinde Mevlev etkisini anlatt makalesinde, dier
Mevlevhneler yannda Serez Mevlevhnesi hakknda da bilgi
vermektedir.82 Bu rnekler, Osmanl dneminde Mevleviliin etkilerini
gsterdii gibi, bugn Mevlnnn deiik corafyalarda tannmasn hazrlayan
sebeplerden birisi olarak da deerlendirilebilir. Mevln Dou dnyasnda
eyh Sdi-i irz, Molla Cmi, Bedizzaman Firzanfer ve Muhammed kbal
gibi nemli isimleri etkisi altnda brakmtr. Bat dnyasnda da zellikle
ngiliz arkiyat Reynold Nicholson, rencisi, A.J. Arbery, Alman
msteriklerden Annemarie Schimmel, Alman iri Hans Meinke, Helmuth
Ritter, msterik rene Melikof, Mevln etkisinde kalan nemli
arkiyatlardandr.83 Bugn Mevlny ve fikirlerini renmek isteyen, onun
felsefesinden etkilenen ve trbesini ziyret etmek iin gelenlerin
fazlal da, bu etkinin devam ettiine bir irettir. 78 zbudak, Veled,
Mesnev (Abdlbk Glpnarlnn yazd nszde TYblmnde) 79 D A, C.29,
s.331-332, Mesnev maddesi Geni bilgi iin bkz. a.g.y. 80 eker,
Mehmet, bn Batutaya Gre Konya ve Mevln, IV. Mill Mevln Kongresi,
Konya 1989, s.136. 81 Mevleviliin Msrdaki etkileri iin bkz. Hasan
znder, Mevlevliin Msrdaki Temsilcilii: Kahire Mevlevhnesi, II.
Milletleraras Mevln Kongresi, Konya 1990, s.175-185. 82 Gyn, Nejat,
Osmanl Devletinde Mevlevler, Belleten, C.4, Sa:213. Ankara 1991,
s.351- 358. 83 Mevlnnn Dou Bat ve Trk Dnyasna Etkileri iin bkz. D
A, C.29, s. 446, Mevln maddesi; Emine Yeniterzi, Mevln Celleddin
Rm, s.97-110.
22. 22 B R NC BLM ANKARAVN N YAADII DNEM, HAYATI, LM AHS YET VE
ESERLER Ankarav smil Rush Dedenin hayat hakknda kaynaklarda verilen
bilgilerin snrl olduunu gryoruz. Mellifi tanmak ve hakknda daha
doru deerlendirmeler yapabilmek iin yaad devri daha iyi tanmamz
gerekiyor. Bu blmde ana hatlaryla bu devirde hkm sren padiahlar,
duraklama sebeplerini, siys olaylar, fikr karklar, halk zerinde
etkili olan tarikatlar ve devrin ilm durumunu ortaya koyduktan
sonra, Ankaravnin hayat ve eserleri, zellikle de VI. Cildinin
hadislerinin tahricini yapacamz Mecmatl- Letif ve Matmratl- Merif
hakknda bilgi vermeye ve mellifin ilm ahsiyetini ortaya koymaya
alacaz. I-ANKARAVN N YAADII DEVR N S YS, F KR VE LM YNLER YLE
NCELENMES A-ANKARAVN N YAADII DNEM N S YS VE F KR OLAYLARI
Ankaravnin doum trihi hakknda kaynaklarda bir bilgiye rastlanmamtr.
Ancak veft trihinin kaynaklarn ounda H.1041/M.1631 olarak
gsterilmesi, mellifimizin XVI. yzyln ikinci yarsnda doduunu
dnmemize sebep olmaktadr ki, bu dnem Osmanl Devletinin en parlak a
olarak kabul edilen, Yavuz Sultan Selimn lmyle 1520 ylnda tahta kan
1566 ylna kadar 46 yl hkm sren Knn devrine tekbl etmektedir. Ftih
Sultan Mehmetle balayan gelimelerin dorua ve kurumlarn klasik dzeye
ulamas Knn zamanndadr. Kuruluundan itibren yaklak 250 yl iinde
Osmanllarn vardklar en st noktay simgeleyen Knn Sultan Sleymandr.84
Knn Sultan Sleymann n, yalnz seferleri ve kazand zaferleriyle deil,
ayn zamanda dzenlettii yasalarnn devlet teklt ve ordusunu, devrin
ihtiyalarna gre modern bir ekilde tanzim ediinde de grlr. Gerek
Kapkulu ocaklar, gerekse Tmarl Siph ve Tersne Oca, onun zamannda,
dnya ordu ve donanmalarnn en moderni olmu, toprak teklt yasalar,
yine onun zamannda gelitirilmitir.85 Onun yetitirdii devlet 84
Ycel, Yaar, Muhteem Trk Knn ile 46 Yl, Ankara 1987, s.100. 85 Ycel,
Yaar, Sevim, Ali, Trkiye Trihi, Ankara 1950, C.2, s.304-305.
23. 23 adamlar olu Selimin saltanat sresince ve torunu III.
Murat devrinde ibanda olmular ve duraklamann hissedilmemesinde
etkili olmulardr.86 Knn douda Safevlerle baetmeye alm, Batdaki en
byk dmanysa arlken olmutur. Zamannda Osmanl imparatorluu, Asya,
Avrupa ve Afrika gibi byk ktaya yayld gibi, Uzak Douya da seferler
yaplmtr.87 Mohata gsterdii rnek imh muhrabesi ve dier asker
hareketleri, Knnyi btn trihin en naml serdarlar arasna koyduu gibi,
devlet adam ve diplomat olarak, belki askerliinden de stn bir
ahsiyet gstermitir. Protestan mezhebini himye ederek Katolik
leminin paralanmasna ve Almanya ile spanyann ayrlmasna sebep olmas,
Trkiyenin d siyset bakmndan istikblini temin etmitir. Ebussuud gibi
pek muktedir yardmc ve mvirleriyle berber giritii kanunlatrma
hareketi, Trkiyeyi daha uzun mddet i huzur iinde yaatmtr.88 46 yl
rakipsiz olarak tahtta oturmak ve Yavuz gibi bir babadan kudretine
son olmayan bir devleti miras almak anslarna ship olan Knn Sultan
Sleymann tarih sahnesinden ekildii 1566 ylnda, Osmanl Trk
mparatorluu tekmln bitirmi deildi. Daha eyrek asr ykselmekte devam
edecek, ondan sonra da duraklama devresine girecektir. Ancak bu
duraklama devresinin tohumlarn, henz filizlenmemi de olsa, Knn
devrinde, Trkiye devletinin btn tarih iinde her bakmdan akl almaz
bir bykle eritii ada aramak ve bulmak mmkndr.89 Ankaravnin doumu
muhtemelen duraklamay da iinde barndran saltanatn bu en ihtiaml
gnlerine tesdf etmektedir. Ankarav devrinde srasyla u padiahlar hkm
srmlerdir: I-Knnnin oullarnn en az deerlisi vasat bir ahsiyet olan
ve devlet ilerini Sadrzam Sokullu Mehmed Paaya brakan,90 padiahlk
ettii dnemde fetih hareketlerinin, nceki devirlerde olduu kadar ok
olmasa da, devam ettii II. Selim.91 II-1574 ylnda II. Selimin
lmnden sonra tahta kan devlet ilerini iyi bilen, edeb ahsiyeti ok
kuvvetli olup ikisi Trke ve ikisi Arapa ve Acemce olmak zere drt
dvn bulunan92 ancak bunun yan sra kadn ve para dknlkleri gibi,
devlet bnyesine zararlar dokunmu byk kusurlar da bulunan III.
Murad. Onun dneminde Sokullu ve kartlar -ki bunlarn iinde Tct-
Tevrih mellifi Hoca Sadddin Efendi de bulunmaktadr- srekli bir 86
Ycel, Yaar, Sevim, Ali, Trkiye Trihi, C.2, s.305. 87 Ycel, Yaar,
Sevim, Ali, Trkiye Trihi, C.2, s. 339-340; Feridun Emecen, Osmanl
Devleti Tarihi, C.I, s.33- 41. 88 ztuna, Ylmaz, Knn Sultan Sleyman,
Ankara 1989, s.154-155. 89 ztuna, Ylmaz, Knn Sultan Sleyman, s.151.
90 ztuna, Ylmaz, a.g.e, s.151-152. 91 Ycel, Yaar, Sevim, Ali,
Trkiye Trihi, Ankara 1991, C.3, s.295-296. 92 Danimend, smil Hami,
zahl Osmanl Trihi Kronolojisi, stanbul 1972, C.3, s.2.
24. 24 atma iinde olmulardr.93 Netcede 14 sene gibi uzun bir
sre veziriazamlk yapan, Knnnin son, II. Selimin yegne, III. Muradn
ise ilk veziriazam Sokullu 1579 senesinde katledilmitir.94 1582
ylnda, Osmanl tarihinde en muhteem enlik saylan elli yedi gnlk
snnet dnnde III. Muradn olu Veliahd ehzde Mehmed snnet
ettirilmitir. Padiahn dne ev sahiplii yapmamas halktan kopmasnn,
dnde hner gsteren kimseleri ocan muhlefetine ramen Yenieri olarak
kaydettirmesi de kendi irdesini kanunla ananeden stn tutmaya balam
olmasnn ireti olarak gsterilmektedir.95 smil Hmi, III. Murad
devrini yle deerlendirmektedir: Duraklamann ilk almetleri Knn
devrinde ortaya kmakla berber, III. Murad devri duraklamann iyice
belirginletii yllardr. Mesel padiahn para ibtilsndan dolay ilk defa
olarak rvet almaya balamas, kadn ibtilsndan dolay devlet
mukaddertna hkim bir harem saltanatnn kat surette kurulmas,
Sokullunun tahakkmn ykmak mecbriyetinde kalan III. Muradn sarayla
hkmet arasndaki vazfe ve salhiyet muvzenesini bozarak keyf idre
essn kurmaya balamas, Koi Bey lyihalarnda zh edildii vehile ordu ve
ilmiyye kanunlaryla nizamlarnn bozulmas, aka tai yznden
yenierilerin ilk defa olarak saraya hcumla kelle istemeye balamalar
Bununla beraber azamet devri henz nihyet bulmu deildir. O muazzam
ve muhteem devlet, bu ilk hastalk devrinde de geniledii iin III.
Muradn saltanat mddeti det bir azamet ve inhitat haltas gibi
gemitir96 III-1595 ylnda tahta kan, ehzdeliinde vlilik eden son
padiah olan, be vakit namaz cemaatle ed edecek kadar dindar,
Hazreti Peygamberin ad anldnda ayaa kalkacak kadar peygamber
sevgisiyle dolu, ok kuvvetli bir tahsil ve terbiye grp Adl mahlasn
kullanarak yazd iirler yazan, babas ve dedesi gibi stanbula kapanp
kalmayan, 1596 ylnda Eri Seferine itirak edip ordunun bana geen,
sava kazanp kale fetheden ve ordunun evk ve heyecann artran III.
Mehmed.97 Avusturya zerine yryen Osmanl 93 Danimend, smil Hmi, zahl
Osmanl Trihi Kronolojisi, C.3, s.2,3,4. 94 smil Hmi bir devre adn
veren Sokullunun asker ahsiyetinin pek silik ve snk olduunu,
Barbarosun yerine tayin olunduu Kaptan- Derylkta hi bir baar
gsteremedii gibi, denizden karaya geip Rumeli Beylerbeyi olunca da
Avusturyaya kar tayin edildii Macaristan serdarlnda da baar
gsteremeyip azledildiini, Don ve Volga nehirleri arasnda bir kanal
aarak Karadenizle Hazar Denizini birletirme fikri Sokullunun dhiyne
bir projesi gibi gsrerilirse de, bu mehur projenin ona it olmadn ,
o kadar muazzam bir projenin tatbkine memur olan ordunun kumandasn
bir defterdra brakarak byk bir baarszla sebep olduunu ve bundan
dolay II. Selimin tenkdine uradn, Ktip elebi tarafndan da iddetle
tenkit edildiini, yabanc devletlerle yaplan ticret anlamalarnda
rvet alarak Trk menfaatlerini ihmal ettii eklinde Hammerin de bir
rivyette bulunduunu belirtmektedir. Bu konuda geni bilgi iin bkz.
Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.46-48. 95 Danimend, smil Hmi,
a.g.e, C.3, s.59,60. 96 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.141. 97
Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.143 vd.
25. 25 ordusu, Haovada dmanla karlam, yaplan muhrebede nceleri
Osmanl ordusu yenilmi ve geri ekilme planlar yaplmaya balanmsa da,
Hoca Sadddin burada bykln gstermi, sebt etmek, geri ekilmemek
gerektii konusunda padiah ikn etmitir. Yamaclk ve apulculua dalan
dman kuvvetleri pusuda bekleyen Osmanl askerleri tarafndan niden
kuatlmlar ve savan glibi bir anda deimitir. Haova meydan muhrebesi,
Osmanl tarihinde parlak bir zaferle netcelenen byk meydan
muhrebelerinin sonuncusudur. Peev bu zaferin iyi
deerlendirilemediinden yaknmakta, padiahn Budine kadar gtrlmesi
halinde, pek ok kalenin ele geirilebileceinden bahsetmektedir. III.
Mehmed zafer enlikleri ierisinde stanbula dnm, Bk ve dier irler
kasdeler, manzum tarihler ve zafernmeler yazarak ihsan ve cizeler
almlardr.98 III. Mehmed dnemi yaplan yanl uygulamalarla Cell
isyanlarnn hz kazand yllardr.99 1603 ylnda Sipahilerin Anadoludaki
karkl bahane ederek kardklar isyan bastrmak iin yenierileri
sevketmesi iki ocak arasnda dmanlk kmasna sebep olmu, Anadolunun
iinde bulunduu karklk padiah ok rahatsz etmi, rivayete gre padiah
yemeden imeden kesilmitir. Bu dnemde III. Mehmedin silik ahsiyetine
mukbil Safevlerin banda I. Abbas adnda en byk ve en gl hkmdarlar
bulunmaktadr. Anadoluya gnderilen ordularnn birbiri ardsra malup
olmalar, bu iin savala deil siyasetle halledilmesi gerektiini
ortaya koymutur. Padiah, byk olu deerli ehzde Mahmudu saltanatta gz
olduu phesiyle dm ettirmi karde katilliinden sonra bir de evlat
katili olmutur ki, lmnde bu zntnn de pay bulunduu muhakkaktr. III.
Mehmed devri duraklamann hz kazand yllar olarak gze arpmaktadr.
IV-Osmanl pdiahlarnn XIV.s ve ehzadeliklerinde valilikte bulunmam
pdiahlarn da birincisi olan, valilie gnderilmemi olmas Anadoludaki
Cell fetretiyle izah edilen, tahta knda ehzade dm yaplmayan,100
dier Osmanl ehzadeleri gibi ok kuvvetli bir tahsil gren, Ebced
hesabyla, tahta k tarihi olan 1012 senesine iaret eden Baht mahlasn
kullanarak iirler yazan, ok dindar olup kademi erifin resmini
yaptrarak sorgucuna koyduran ve Sultan Ahmet Camiini in ettiren I.
Ahmed.101 Cell isyanlar bu dnemde de hz kesmemi,102 1606 ylnda,
Avusturya ile Zitvatorukta sulh mzakerelerine balanmtr. Bu
antlamann en nemli zellii, Knn Sultan Sleymann Avrupaya resmen
kabul ettirmi olduu Trk stnlne nihyet verip Trkiye ile Avrupa
devletleri arasnda 98 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Danimend, smil
Hmi, a.g.e, C.3, s.163- 181. 99 Danimend, smil Hmi, a.g.e., c.3,
s.193 vd. 100 nk 14 yanda olup ocuu bulunmayan padiahn hayatta olan
tek kardeini ldrmesi, tahtn varissiz kalmas demektir. 101 Danimend,
smil Hmi, a.g.e,C.3, s.216 vd.
26. 26 hukk ynden bir eitlie yol am olmasdr. Knn zamannda
yaplan andlamalarda Avusturya imparatoru vezire denk saylrken ve
Trk padiah yeryznn yegne imparatoru kabul edilirken, Zitvatorukta
bu stnlk sona ermi, Trk padiah ve Avusturya imparatoru birbirine
denk saylm ve Avusturya daha nce dedii haralardan muaf
tutulmutur.103 Anadoludaki isyanlar yattrmak iin Kuyucu Murat Paa
grevlendirilmitir. Kuyucu Murad Paa, Anadoluda adeta terr estirmi,
sulu susuz pek ok kiiyi idam ettirmi, Cellleri geri ekilmek zorunda
brakm, 1609 ylnda ise, Cell artklarn siys hlelerle bertaraf
etmitir.104 1610 ylnda ise III. Murad devrinde Kafkasya fthtyla ele
geirilen yerler teker teker elden kmaya balamtr.105 1615 ylnda,
Safevlerle 1612 ylnda yaplan andlama Safevler tarafndan bozulmu,106
Safeviler zerine gnderilen ordu baarsz olmu yaplan yeni andlamay I.
Ahmet kabul etmedii iin, ark seferi bir mddet daha devam etmitir.
1617 ylnda inaat tamamlanan Sultan Ahmet Camiinin al merasimi
yaplmtr. Bu yl ayn zamanda I. Ahmedin ld yldr. 14 yanda tahta kan
on drdnc padiah, yaklak on drt yl padiahlk yapm ve pek gen bir
yata, 2x14=28 yandayken vefat etmitir. Azna hi iki koymayan,
ipekli, gsterili elbiseler deil, dervi elbiselerine benzer
elbiseler giyen dindar padiah, memleket genelinde iki yasa uygulam
ve kadnlar saltanatna son vermitir. Tahta karken karde katili
olmamas da, nemli bir husustur. Ancak, stanbuldan hi ayrlmamas, ark
ve Garb cephelerinin mukaddertn devirmelerin eline brakmas bir hata
olmu, Kuyucu Murad Paann yaptklar Anadoluyu dehete drmtr. Padiah bu
adamn yaptklarna gz yummak ve zulme seyirci kalmakla sulanmtr.107
V-I. Ahmedin vasiyeti veya I. Ahmetin kars Ksem Sultann, ehzade
Osman tahta ktnda oullarnn ldrlmesinden ve tahta kmalarnn
engellenmesinden endie ederek, devletin ileri gelenlerini rvetle
satn almas sonucu, tahta geite ekberiyet esas alnd, yani tahta gei,
hanedann en yalsna ait bir hak ekline sokulduu iin tahta karlan,108
denizdeki balklara bile altn saacak kadar akl hastas I. Mustafa.
VI-I. Ahmetin byk olu olan babas gibi 14 yanda tahta kan, ana
dilinden baka Arapa, Acemce, Latince, Yunanca ve talyanca gibi ark
ve Garp dillerini klsiklerden tercme yapabilecek kadar gzel renen,
ok kuvvetli bir edebi, tarihi, corafi ve riyaz tahsil 102 Danimend,
smil Hmi, a.g.e,C.3, s.241 vd. 103 Danimend, smil Hmi, a.g.e,C.3,
s.244-248. 104 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.248-253. 105
Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.253-257. 106 Danimend, smil Hmi,
a.g.e, C.3, s.263. 107 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.263-268.
108 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.269-272.
27. 27 gren, Fris mahlasn kullanarak iirler yazan, inklap
fikirleriyle dolu II. Osman.109 II. Osman devrinde I. Ahmed
devrinde son bulan karde katli yeniden hortlam, 1621 ylnda Lehistan
zerine sefere kmaya karar veren Gen Osman kendisinin bir k olan
kymetli ehzde Mehmedi, fitneye mahal vermemek iin ldrtm ve bu halkn
vicdannda derin yaralar amtr.110 smil Hmi Lehistan Seferine kan gen
padiahn muazzam bir plan olduundan bahsetmekte, onun maksadn
Lehistan yarp Baltk Denizine kmak, orada bir donanma kurmak ve bu
suretle Atlas Okyanusuna geip Avrupa Hristiyanln hem Akdeniz hem
Okyanus donanmalaryla ember iine alarak ve Almanya imparatorluuna
kar Trkiyeye temyl gstermekte olan Protestanl da himayesi altna alp
Hristiyanl paralayarak btn ktaya hakim olmak eklinde aklamaktadr.
Ancak plan mkemmel olmasna ramen ordu bu sefere gre yetitirilmemi,
hatta eldeki askerlerin hem seferden, hem bakumandandan soumasna
sebep olacak hareketlerden bile saknlmamtr. Tabi bunlar o byk fikri
tasarlayan deh shibinin nihyet tecribesiz bir ocuktan ibret
olmasyla zh edilebilecek eylerdir Komutanlarnn birbirlerini
kskanmalarndan ve bilhassa askerin harbetmek istememesinden dolay
byk plann tatbik edemeyen padiah, hayal krkl iinde stanbula dnmek
zorunda kalm, fakat yenierileri ortadan kaldrmay da kafasna
koymutur.111 Hacca gitmek bahanesiyle Anadolu, Sriye ve Msr
Trkleriyle Trkmenlerden yeni bir ordu kurup yenieri ve siph
ocaklarn ortadan kaldrmak iin teebbslerde bulunan padiaha kar
yenierilerle sipahiler ayaklanmlardr.112 synn nc gn tevkif edilen,
drt sene padiahlk yapp on sekiz yanda ehid edilen Gen Osman, Osmanl
Trihinde Yedikule zindanlarna atlan ve ldrlen ilk padiahtr. Sultan
Osmann ehid edilmesi halkn Yenierilere ve Siphlere nefretini artrm,
hatta kimselerin yzne bakamaz hale gelmilerdir. Sultan Mustafa bu
dnemde yine ksa sreli de olsa padiah olmu, ancak delilii iyice
ortaya ktndan halinden baka are bulunamamtr.113 VII-Birinci Ahmedin
hayatta olan oullarnn en by, tahta kt srada on iki yann iinde
bulunup ilk yllarda annesi Ksem Sultann glgesinde kalan,114 Murd
mahlasyla iirler yazan, devlet ynetimine yeni bir dzen ve intizam
getiren byk Osmanl Padiahlarndan IV. Murad. Padiahn ocukluk
yllarnda devleti zeki ve hrsl olan Ksem 109 Danimend, smil Hmi,
a.g.e, C.3, s.273-276. 110 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3,
s.276-279. 111 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.280-290. 112
Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.290-294. 113 Bu konuda geni bilgi
iin bkz. Danimend, smil Hmi, a.g.e, c.3, s.305- 324. 114 Birinci
Ahmetin vefatnda veraset usulnn deimesine, bundan dolay Sultan
Mustafann deli olmasna ramen tahta kmasna, Ksem Sultan n evirdii
entrikalar sebep olmutur. Kuvvetli bir ahsiyyet olan Gen Osmann
tahttan uzaklatrlp katledilmesinde de, bu kadnn parma olduundan
bahsedilir.
28. 28 Valide ynetmi, IV. Murad iktidr ise kanl ve iddetli
olmutur. Bu I. Mustafann memleketi anari iinde brakan ikinci
saltanatndan sonra det tarihi bir zarurettir.115 1624 ylnda Badad
elden kp Safev hkimiyetine girmi, kendi nesebini Osmanl hnednndan
daha stn sayan Krm Hn Mehmed Giray isyn etmi, donanmann Krma
gnderilmesinden istifde eden Kazaklar, Karadenizden Boaziine girip
Yeniky ve Saryeri yamalamlar, ard arkas kesilmeyen isyanlar
birbirini takip etmilerdir.116 1628 ylnda, isyanlar bastrlmaya
balanm,117 1631 ylnda Anadoludaki karklklarn ve askerin saray
basmasnn sorumlusunun veziriazamlar olduunu anlayan padiah, eski ve
yeni veziriazamn idam ettirmi, devlet ilerini eline alm,
Yenierileri ve Siphleri kendisine itaat ettirmitir. Askerden sonra
lmiyye snfn da kontrol altna alan IV. Murad devlet kademelerinde ve
halk arasnda byk bir temizlik hareketine girimi, devletin kn
hzlandran problemler bertaraf edilmeye balanmtr.118 Dikkat edilecek
olursa Ankaravnin yaad bu devir, ksm fetihler olsa da, devletin
toprak kaybettii ve eski ihtiamn yava yava kaybettii yllar olarak
gze arpmaktadr. XVI ve XVII. yzyllarda toplum tek bir milletten
meydana gelmiyordu. Farkl milletler bir arada ahenk iinde
yayorlard. Osmanl lkesi asrlar boyunca az nfusluydu. Nfs azlnn
sebebi, ktlklar, salgnlar ve savalardr. Mal fiatlarnn yzyllar
boyunca hemen hemen hi artmamas, talebin arzn ok gerisinde olduunu
gstermekte ve nfusun duraanlna iret etmektedir. XIV. Yzylda
Anadoluda nfusun 4,5 milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir.
XVI. yzyla gelindiinde Anadolunun nfusunun art gsterdiini,
1520-1530 yllarnda bugnk Trkiye topraklarnda 12-13 milyon kiinin
yaadn grmekteyiz. XVI. yzyl rakamlarna gre, nfusun yzde altm
mslman, yzde krk ise gayr- mslimdir. Ancak aznlk kavramna toplumda
yer verilmemi, herkes hukuk sistemi iinde belli hak ve
sorumluluklara sahip olmutur. XVI. yzyln ilk yarsnda i gler,
stanbula yerleme yasa konmasna sebep olacak kadar art gstermitir.
Bunun sebebi ise tmar sahiplerinin tmarlarn kaybetmesi, Anadoludaki
isyanlarn gvenlik problemine yol amas vb. sebeplerdir. XVII. yzylda
ise Cell isyanlar, ekiylk hareketleri ve savalar sebebiyle zellikle
erkek nfusun azald ve duraanlat tahmin edilmektedir.119 115
Danimend, smil Hmi, a.g.e, c.3, s.325-326. 116 Danimend, smil Hmi,
a.g.e, C.3, s.326-333. 117 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3,
s.337-343. 118 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.343-353. 119
Tabakolu, Ahmet, Osmanl ctim Yapsnn Ana Hatlar, Osmanl, C. IV,
s.20-21.
29. 29 XVI ve XVII. yzylda devletin bandaki en byk skntlardan
birisi de Safevlerin Anadoludaki faaliyetleri ve karlan isyanlar
(Cell isyanlar)dr. Safev Devleti, adn ah smilin (.1524) altnc
batndan dedesi olan eyh Safiyyddinin (.1334) kurduu Safev
tarkatndan almtr. Balangta snn bir yaplanmaya sahip olan tarikatn
ilemesi, eyh Safiyyddinin torunu olan Sultan Hoca Ali zamannda
balam, tarkatn bana geenler ldrlmekten kurtulamam, nihyet henz yedi
yandaylen Safev tarkat eyhliine getirilen ah smil zamannda, tarikat
devletleme srecini tamamlamtr.120 Safevlerin nceleri snn bir
karaktere sahip iken, bilhassa siys amalar n plana ktktan sonra i
eilimleri benimsemelerinin temel sebebi, slam dnyasndaki gayr- snn
unsurlarn temsli meselesi olmutur.121 Safev propagandasnn etkisinde
kalan, medrese kltrnden etkilenmemi, yzeysel olarak slmiyeti
benimsemi kyllerden oluan, Ehl-i Beyt sevgisini inanlarnn temeli
olarak kabul etmi kimseler,122 daha ok Anadoluda Osmanl hkimiyetine
en son sokulan, bir baka ifdeyle Osmanl merkeziyeti politika
uygulamalarna en son muhatap olan blgelerde yayorlard. Uzun vdeli
ve sancl bir ekilde Osmanl arazisine dhil edilen Karamanoullar
Beyliiyle, ancak XVI. asrn ilk eyrei iinde Osmanl hkimiyetine giren
gneydeki Dulkadir ve Ramazanoullar Beylikleri topraklarnda yaayan
aretlerin Osmanl merkeziyeti politikalarna kolay sndklar sylenemez.
Orta Anadoluda hzla artan nfusun aksine ekilebilir arazinin az ve
verimsiz olmas da bu bakmdan nemlidir.123 ah smil 1501 ylnda kurduu
devletini on sene gibi ksa bir mddet ierisinde Ceyhun nehrinden
Frata kadar geniletmiti. Osmanl devleti zerindeki planlarn adm adm
devleti dorudan karsna almadan uygulamaya devam edip frsat
kollarken kan ah Kulu isyan planlarn det aa karm ve I. Selime, ah
smilin zerine yrmek iin frsat vermitir. Hazrlklardan sonra 1514
ylnda ah smile sava aan I. Selim, ah aldranda bozguna uratmtr. Bu
sava, mritlerinin gznde yenilmez bir vasfa sahip olan ah smilin
nihyetinde bir insan olduunu ortaya karm, Anadolulu Kzlba
Trkmenlerin Safev Devletiyle olan ilkileri gevemitir. Ancak uras
muhakkaktr ki, Safev Devletinin kalntlar ve ran, yllarca Osmanlnn
ba bels olmu, ran zerine dzenlenen ok sayda sefer, hazneye ar bir
yk getirmi ve yaplan onca asker faaliyete ramen, douda tam bir
gvenliin salanmas mmkn olmamtr. Ankaravnin yaad 120 Kkda,Yusuf,
Osmanl Devletinin ah smilin Anadoluyu iletirme almalarn Engellemeye
Ynelik nlemleri, Osmanl, C.I, s.269. 121 Sava, Sim, XVI. Asrda
Safevlerin Anadoludaki Faaliyetleri, Konya Osmanl Kongresi, s.186.
122 Kkda,Yusuf, a.g.m, s.270. 123 Sava, Sim, a.g.m, s.184.
30. 30 duraklama devrinde neredeyse Garba dzenlenen seferler
kadar, arka da sefer dzenlendii ve bu blgedeki karklklarn hi
bitmedii grlmektedir. Osmanl Devleti, blgeye asker harekt
dzenlemenin yan sra, siys, ekonomik ve kltrel tedbirlere de
bavurmutur. Srgn, katil, ran snrna Snn aretlerin yerletirilmesi,
mritlerin rana gitmesinin engellenerek Safev Devletinin madd
destekten mahrum braklmas, tccarn rana gidip gelmesi ve ipek
ticreti yapmasnn yasaklanmas ve bylelikle Safev Devletine ekonomik
ambargo uygulanmas, eyh ve halfelerinin byk ounluu medrese kl, kltr
seviyesi yksek fakat popler zelliklere ship kiilerden oluan Halvet
eyhlerinin devlet desteini yanlarna alarak Osmanl Devletinin
snnletirme politikasna yardmc olmalar, hatta bu mcadelenin
nderliini yapmalar alnan tedbirlere rnek saylabilir.124 XVI. asrda
Sivasta bulunan Ali Baba Zaviyesinin, byk bir devlet desteine
mazhar olmas, yine XVI. Asrda Sivasta yaam olan nl Halvet eyhi
emseddin Sivsnin de benzer uygulamalarla desteklenmesi, devletin
snnletirme politikasyla ilikilidir.125 Ancak yine de devlet
Safevlerin etkisini hissettirdii blgelerde tam bir hakimiyet
salayamam, bu blgeler ban ba olmaya ve ekiya gruplarn barndrmaya
uzun yllar devam etmilerdir. Siys ynden Safevlerin kardklar
karklklar yannda, XVI ve XVII. asrlarda fikr bakmdan da byk
alkalanmalar olduunu gryoruz. stanbul hayatn ve tarikatlari
derinden etkileyen fikir ayrl, Kadzdeliler ve Sivsler atmas, IV.
Murad devrinin ilk yllarnda balam ve H.1066/M.1656 ylna kadar devam
etmitir. Devletin iinde bulunduu istikrarszl, devlet ve toplum
dzeninde meydana gelen bozulmalar, halkn dinden uzaklamasna ve
bidatlere ynelmesine balayan, dinin yanl uygulanmasnda tarikatlarn
pay olduuna inanp tarikat ve tekkelerin ortadan kaldrlmas
gerektiini dnen Kadzdeliler hareketi adn, Kadzde lakabyla tannan
bir vaizden, Kadzde Mehmed Efendiden (H.990/M.1582- H.1045/M.1635)
almtr. Bu hareketi dinde tasfiye teebbs olarak niteleyen Ahmet Yaar
Ocak, XIII. yzylda bn Teymiyyenin (.1328) Hanbel mezhebi iinde
balatt hareketin, XVI. yzylda Osmanl imparatorluunda Birgiv ekoln,
XVII. yzylda konumuz olan Kadzdeliler hareketini dourduunu
belirtmektedir.126 Kadzde Mehmed Efendi, Ktip elebinin bildirdiine
gre, cerbezeli, ifdesi dzgn, konumas tesirli bir kiidir. Vaazlarnda
sk sk halk cehaletten kurtarmak maksadyla ilim renmeye tevik
etmektedir. 124 Kkda,Yusuf, a.g.m, s.274-277; Sava, Sim, a.g.m,
s.190. 125 Hoca Sadeddin Efendi, Tct- Tevrih (Sdeletiren: smet
Parmakszolu) Eskiehir 1992, C.III, s.346; Sava, Sim, a.g.m,
s.192.
31. 31 Vaazlar yansra dersler de verir. Vaaz ve dersleri
dolaysyla hreti her tarafa yaylr. Yalnz makulat semti ile ainalk
eylemeyb felsefeye kar olduu iin dersleri sath ve basittir. Akl
ilimlerdeki bilgisi yeterli deildir, zaten mizac da bu ilimlerle
uyumamaktadr. Kendi grlerine uygun deliller amacyla pek ok kitap
incelemi olup iddiasna uygun meseleleri hafzasna alp yeri gelince
kullanmakta mahirdir. Kadzade ayn zamanda ok kurnazdr. Halk kendi
tarafna ekmek, bu suretle menfaat ve hret elde etmek iin, dn
konulardaki ihtilafl meseleleri yeniden gndeme getirir. Tarikat
mensuplarnn zikir esnsnda yaptklar sem ve deverann haram olduunu
syler. Vaazlarnda, tahta depenler, ddk alanlar, yeti toklu dede,
yeti bukal dede gibi alayc ifdelerle mutasavvflara saldrr.127
Kadzadenin bu grlere ship olmasnda iinden yetitii Birgiv ekolnn rol
byktr. Knn devri limlerinden olan Birgiv Mehmed Efendi, Kuran ve
snnet dnda her eyi reddeden Osmanl toplumunun ilk tasfiyecisi
olarak kabul edilir. Ancak Birgiv, stanbulda mderris ve padiah
hocasnn himayesinde olup ykselme imkanna sahipken, kk bir kasabada
mderrislik yapmaya raz olmu, Kadzade gibi ikbal kaplarn zorlamam,
devlet adamlarnn, padiahn gzne girmek iin yanl davranlarda
bulunmam, devlet adamlarn eletirmekten ekinmemitir. Ktip elebi,
Birgivnin eriat ilimlerinde titiz bir mdekkik olmasna karlk,
hikemiyyat sevmeyip eserlerinde bunlar inkar ettiini belirtmekle bu
gerei dile getirmektedir. Ayrca o, Birgivnin tarih okumad iin,
tanmad rf ve detlere bou bouna mukavemet ettiini bildirmekle de, bu
zatn tasfiyecilik anlayn hangi faktrn ynlendirdiini gstermi
olmaktadr.128 Birgiv ekolnden gelen Kadzdenin padiah etkilemesi,
IV. Murada ttn yasana uymayanlar ulul- emre itaatsizlikten
ldrlmeleri gerektiine dair fetva vermesi sebebiyledir. Bu durum,
onu padiaha yaklatrm, grlerini daha rahat ifde etmesine yol am,
tarikat mensuplarn acmaszca tenkit etmesi de, onun grlerine kar
tarikat savunan bir cephenin ortaya kmasna sebep olmutur.129 126
Ocak, Ahmet Yaar, XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Dinde
Tasfiye(Pritanizm) Teebbslerine Bir Bak: Kadzdeliler Hareketi, Trk
Kltr Aratrmalar, Ankara 1983, XVII-XXI, s.208-209. 127 Ktip elebi,
Mznl- Hak f htiyril- Ehak, s.134; Akkaya, Hseyin, XVII. Yzyl Osmanl
Devletinde Grlen Fikir Hareketlerinde Kadzadeliler- Sivsler
Tartmas, Osmanl, C.VII, s.170-171 128 Ktip elebi, Mznl- Hak, s.123;
Ocak, Ahmet Yaar, a.g.m, s.210-212. 129 Ocak, Ahmet Yaar, a.g.m,
s.215. Skp Dede ise Kadzde ile Sultan Murad arasndaki yaknlamay,
Sultan Muradn grd bir ryay kimse yorumlayamazken Kadzadenin bu ryay
yorumlamasna balamakta, gerekte ise ryay yorumlayann bir mevlev
dervii olduunu iddia etmektedir. Bkz. Skp Dede,Sefne-i Nefse-i
Mevleviyyn, I/165. Sahh Ahmed Dede de, Kadzdenin Kabenin yklmas
eklinde yorumlad bir ryadan ve bu olaydan sonra padiaha yakn
olduundan bahsetmektedir. Bkz. Sahh Ahmed Dede, Mevlevlerin Trihi,
s.298.
32. 32 Kadzadenin karsndaki cepheyi oluturanlar genellikle
Halvet ve Mevlev tarikatna mensup kiilerdir. Bunlarn banda da
Halvet eyhi Abdlmecid Sivs gelmektedir. Sivasta Halvet tarikatna
mensup sekin bir ailede dnyaya gelen Abdlmecid Sivs, Halvet
liderliine halef bir konuma gelince, Sultan III. Mehmedin dikkatini
ekmi, Padiah kendisini stanbula davet etmi ve byk camilerde vaizlik
grevi vermitir. 1617de Sultan Ahmed camiine cuma vaizi olarak tayin
edilmi ve lene kadar (.1639) bu vazifede kalmtr. 1620 ylndan 1630lu
yllara kadar her iki vaiz grevli olduklar camilerden birbirlerinin
iddialarna cevap yetitirmiler, her biri krssn dierini ktlemek iin
kullanm, onlarn lmlerinden sonra da bir mddet ulem-sf atmas devam
etmitir.130 Kadzade ve Sivasinin tarttklar Hzr Aleyhisselmn hayatta
olup olmad, Hz. Peygamberin ana babasnn mn ile lp lmedikleri,
Firavunun mnnn makbul olup olmad vb. meseleler131 Kadzadenin
samimiyetini sorgulamamza sebep olmaktadr. Kadzdenin asl niyetinin
bidatleri temizlemek ve bu yolla toplumu selamete ulatrmak deil,
mevki ve hret salamak olduunu syleyen Ahmet Yaar Ocak onun
mnakaalar halka kadar indirmek ve taassup duygularn krklemekle byk
bir sorumsuzluk gsterdiini Ktip elebi ve Nimnn, hem Kadzadeyi hem
de eyh Sivasiyi bu yzden ar bir ekilde itham etiklerini
belirtmektedir.132 Onlarn bu tartmalar vaaz krslerinde, hatta
padiahn huzurunda devam etmitir. Zaman zaman da grlerini
destekleyen kitaplar yazarak, yazdklar eserlerle mnevver tabakay ve
devlet adamlarn etkilemeye almlardr.133 Mellifimiz Ankaravnin
kaleme ald Huccets- Sema adl eser de, Kadzade Mehmed Efendi ve
taraftarlarnn sema ve deveran hakndaki grlerini rtmek sem ve
devernn meruiyyetini isbt etmek iin kaleme alnmtr. Yine smil
Ankaravnin erh-i Hads-i Erban adl eserinde setii hadislerin sema,
raks vb. arlkl olmas, Cerrh eyhi olarak bilinen eyh brhimin sema
vb. Mevlev davranlarn eletirmesi zerine kaleme ald er- Rislett-
Tenzhiyye f enil- Mevleviyye adl Arapa risalesinde yaplan
eletirilerin hakszln isbata almas da, mellifimizin Kadzde-Sivs
ekimesinde aktif rol oynadn ortaya koymaktadr.134 130 Zilfi,
Madeline C., Kadzadeliler: Onyedinci Yzyl stanbulunda Dinde hy
Hareketleri, Trkiye Gnl, Aralk 1999, sa:58, s:69.(ev:M. Huls
Lekesiz) 131 Nim, Trh, VI. Cilt, s:219- 220; Ocak, Ahmet Yaar,
a.g.m, s.217; Akkaya, Hseyin, a.g.m, s.171. 132 Nim, Trih, C.VI,
s.221; Ktip elebi, Mzn, s.132; Ocak, Ahmet Yaar, a.g.m, s.218. 133
Kadzadenin er-Risletl- Kmia lil- Bida adl eseri, Sleymaniye (Serez)
Ktphanesi 3876/12 numarada, Abdlmecid Sivsnin Bidatl- Vizn adl
eseri ise, Sleymaniye (Kl Ali Paa) Ktphanesi, 1032/2 numarada
bulunmaktadr. 134 Sleymaniye Ktp. Dml Baba Kitapl, no:375/2; Nfiz
Paa Kitapl,no:395/2